________________
न्यायावतार ध्वनिरिन्द्रियवचनो गृह्यते । ततश्चाक्षं प्रतिगतं प्रत्यक्षम् । यदिन्द्रियमाश्रित्याज्जिहीतेऽर्थसाक्षात्कारि ज्ञानं तत्प्रत्यक्षमित्यर्थः | "एतच्च प्रत्यक्षशब्दव्युत्पत्तिनिमित्तं न तु प्रवृत्तिनिमित्तम्। स ह्येवं व्युत्पादितोऽपि साक्षाद् ग्राह्यग्राहकं ज्ञानविशेष लक्षयति, तत्रैव रूढत्वात्, यथा गमनक्रियायां व्युत्पादितोऽपि गोशब्दः ककुदादिमन्तं पिण्डविशेषं गच्छन्तमगच्छन्तं वा गोचरयति, तत्रैव तस्य प्रसिद्धत्वात्, न गमनक्रियायुक्तमपि पुरुषादिकं विपर्ययादिति । ततश्च सर्वज्ञज्ञानानां
-૦ન્યાયરશ્મિ - “જે ઈન્દ્રિયને આશ્રયીને થાય તે પ્રત્યક્ષ' આ માત્ર વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત છે, પ્રવૃત્તિનિમિત્ત નહીં. એટલે કે જે ઈન્દ્રિયને આશ્રયીને થાય ત્યાં જ પ્રત્યક્ષનો વ્યવહાર નથી થતો.
(શબ્દની વ્યુત્પત્તિ જુદી રીતે થતી હોય અને પ્રવૃત્તિ જુદી રીતે થતી હોય, એવું બને છે. જેમ કે પંકજ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ - “કાદવમાં ઉગે તે એવી છે, છતાં પ્રવૃત્તિ, કમળમાં જ થાય છે.)
જેમ ગાય શબ્દની વ્યુત્પત્તિ “જે ગમન કરે તે એવી છે, પણ પ્રવૃત્તિ તો માત્ર કકુદાદિમાન (ખાંધ વગેરે વાળી) ગાયરૂપ પિંડવિશેષમાં જ થાય છે. કારણ કે લોકમાં ગાય વિશે જ ગો શબ્દનો પ્રયોગ થતો જોવાય છે. યદ્યપિ પુરુષ વગેરે પણ ગમનાદિ તો કરે જ છે, પણ તેઓ વિશે ગો શબ્દનો પ્રયોગ ३८ नथी.
તેમ, પ્રત્યક્ષ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ “ઈન્દ્રિયને આશ્રયીને થાય તે એવી છે. પણ, જે કોઈ પણ જ્ઞાન, સાક્ષાત્ અર્થનું ગ્રાહક છે, તે બધું જ પ્રત્યક્ષ છે - એ રીતે જ પ્રત્યક્ષ શબ્દ રૂઢ થયેલો છે. તેથી સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં પણ પ્રત્યક્ષ શબ્દનો વ્યપદેશ થઈ શકે, કારણ કે અર્થસ્વરૂપની સાક્ષાત્કારીતા તો સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં પણ રહેલી જ છે. (ભલે તે ઈન્દ્રિય વિના જ થતું હોય) તેથી ઈન્દ્રિય પૂર્વક કે ઈન્દ્રિય વિના, જે પણ જ્ઞાન પદાર્થનો સાક્ષાત્કાર કરે, તે જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ
—अर्थसंप्रेक्षण(६२) अक्षं प्रतिगतं प्रत्यक्षमिति । अक्षशब्दस्य नपुंसकत्वात् तत्पुरुषस्य चोत्तरपदप्रधानत्वात् नपुंसकत्वमेव प्राप्तमिति न वाच्यम्, परलिङ्गोद्वन्द्व-इत्यधिकारे अंशीति सिद्धहेमलिङ्गानुशासनसूत्रेण अंश्येव तत्पुरुष उत्तरपदलिङ्गभाक्, यथा-अर्धं पिप्पल्या अर्धपिप्पलीयम् अ| जरत्या अर्धजरतीयम् । तेनान्यत्र वाच्यलिङ्ग एव तत्पुरुषः । तत्र प्रत्यक्षो बोधः प्रत्यक्षा बुद्धिः प्रत्यक्षं ज्ञानम् ।। (६३) उज्जिहीते उत्पद्यते । (६४) विपर्ययात् पुरुषादौ गौशब्दस्याप्रसिद्धत्वात् ।
शास्त्रसंलोक(19) "अक्षाश्रितत्वञ्च व्युत्पत्तिनिमित्तं शब्दस्य, न तु प्रवृत्तिनिमित्तम् । अनेन तु अक्षाश्रितत्वेन एकार्थसमवेतम्
अर्थसाक्षात्कारित्वम् लक्ष्यते, तदेव च शब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तम्। ततश्च यत्किञ्चिदर्थस्य साक्षात्कारिज्ञानं प्रत्यक्षमुच्यते ।यदि च अक्षाश्रितत्वमेव प्रवृत्तिनिमित्तं स्यात् इन्द्रियज्ञानमेव प्रत्यक्षमुच्येत, न मानसादि,यथा गच्छतीति गौ इति गमनक्रियायां व्युत्पादितोऽपि गोशब्दः गमनक्रियोपलक्षितमेकार्थसमवेतं गोत्वं प्रवृत्तिनिमित्तीकरोति, तथा गच्छति अगच्छति च गवि गोशब्दः सिद्धो भवति।।" - न्या.बि.टी.पृ.११ ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
