________________
५६
न्यायावतार 10 प्रत्यक्षेण परचेतोवृत्तिसाक्षात्करणाभावाद् व्यापारव्याहारचेष्टाविशेषदर्शनाद् बोधविशेषावगती परोक्षस्य प्रामाण्यं बलादापततीति न्यायात् । स्वर्गादृष्टदेवतादिप्रतिषेधं न प्रत्यक्षेण कर्तुमर्हति, तस्य संनिहितमात्रविषयत्वात् । न चायं तदप्रतिषेधेन खरखरकचार्वाकतामाप्नोति, प्रमाणान्तरं च तत्प्रतिषेधार्थं च नेच्छतीति विषममेतत्कथं कुर्यादिति सविस्मयं नश्चेतः | ४५. किं च । प्रत्यक्षमपि कथं प्रमाणतां स्वीकरोतीति वक्तव्यम, गृह्यमाणपदार्थान्वय
-०न्यायश्मि કે નહીં ? એનું ગવેષણ તો પ્રત્યક્ષ દ્વારા ન થઈ શકે
પ્રશ્નઃ- પ્રત્યક્ષ દ્વારા કેમ ન થઈ શકે ?
ઉત્તર:- કારણ કે પરની ચિત્તવૃત્તિનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી, પણ પ્રવૃત્તિ (વ્યાપાર) - અને બોલવા (વ્યાહાર) રૂ૫ ચેષ્ટાથી તેને બોધ થયો છે, તેની અનુમિતિ થાય છે. આ રીતે બળાત્કારે પણ છેલ્લે તો પરોક્ષનું જ પ્રામાણ્ય સ્વીકારવું પડે છે, કારણ કે પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ રૂપ લિંગવિશેષથી ચિત્તવૃત્તિને જાણવી, એ અનુમાનરૂપ પરોક્ષ જ છે.
તથા ચાર્વાક સ્વર્ગ-અષ્ટ-દેવતા વગેરેનો નિષેધ પણ પ્રત્યક્ષ દ્વારા નહીં કરી શકે, કારણ કે પ્રત્યક્ષ તો માત્ર સમીપવર્તી વસ્તુઓનો જ બોધ કરી શકે છે, તેથી પ્રત્યક્ષમાં ન જોવાય એટલા માત્રથી તે વસ્તુ નથી જ, એમ ન કહેવાય, માટે સ્વર્ગાદિનો નિષેધ ન થઈ શકવાથી, ચાર્વાક પોતાનું કટ્ટર ચાર્વાકપણું મેળવી શકે નહીં અને પ્રતિષેધ માટે પ્રમાણમાંતર પણ માનતા નથી – એવી વિષમસ્થિતિમાં તે કઈ રીતે તેનો પ્રતિષેધ કરશે ? એ જાણવા માટે જ અમારું મન તલસી રહ્યું છે.
(४५) बी पात, प्रत्यक्ष ५९४६ रीत प्रभाए। बने छ ? ચાર્વાક - પ્રત્યક્ષ કે પદાર્થનું ગ્રહણ કરે છે, તે પદાર્થ સાથે અન્વય-વ્યતિરેક મળતો હોવાથી
-अर्थसंप्रेक्षण(७०) प्रत्यक्षेणेत्यादि । अध्यक्षेण प्रतिपाद्यचेतोवृत्तेः प्रत्यक्षीकरणाभावात् गोबलीवर्दन्यायेन व्यापारशब्देन चेष्टाविशेषादन्यैव क्रिया गृह्यते, अन्यथा चेष्टाविशेष इति पुनरुक्तं स्यात् । व्याहारशब्दः चेष्टाविशेषोऽक्षिपक्ष्मसंकोचादिविशिष्ट कायिको व्यापारः, तेषां दर्शनात् । बोधविशेषस्य प्रतिपाद्याभिप्रायस्यावगतावभ्युपगम्यमानायां हठात्परोक्षस्य प्रामाण्यमागच्छति । अयमभिप्रायःप्रतिपाद्यस्यावबोधो भवतु, एतदर्थं चार्वाको वचनमुच्चारयति; परस्य च सचेतनतया स्तम्भाम्भोरुहादिभ्यो वैलक्षण्यमिदं च बोद्धुमभिप्रेतमिति नाध्यक्षेण लक्षयितुं क्षमते, व्यापारादिदर्शनात् प्रतिपाद्यस्य चैतन्याभिप्रायविशेषयोरवगतावङ्गीक्रियमाणायां परोक्षस्य प्रामाण्यं बलादायातीति । (७१) अदृष्टेति । पुण्यपापे ।
-शास्त्रसंलोक(25) "कथं वा परचेतसोऽतीन्द्रियस्य व्यापारव्याहारादिकार्यविशेषात् प्रतिपत्तिः ?, स्वर्गापूर्वदेवतादेस्तथाविधस्य
प्रतिषेधोऽनुपलब्धेः स्यात् ? सोयं चार्वाकः 'प्रमाणस्यागौणत्वादनुमानादर्थनिश्चयो दुर्लभः' इत्याचक्षाणः कथमत एवाध्यक्षादेः प्रामाण्यादिकं प्रसाधयेत् ?" - प्रमेयकमलमार्तंडे पृ.१७९ /
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
