________________
८५८
न्यायावतार
27
४६. तथा " यदपि परैरुक्तद्वयातिरिक्तं प्रमाणसंख्यान्तरं प्रत्यज्ञायि, तत्रापि यत्पर्यालोच्यमानमुपमानार्थापत्तिवत्प्रमाणतामात्मसाक्षात्करोति, तदनयोरेव प्रत्यक्षपरोक्षयोरन्तर्भावनीयम् । यत्पुनर्विचार्यमाणं मीमांसकपरिकल्पिताभाववत्प्रामाण्यमेव नास्कन्दति, न तेन बहिर्भूतेन वा किंचिन्नः प्रयोजनम्, अवस्तुत्वादित्यपकर्णनीयम् ।
७५
४७. अथ कथमुपमानस्य प्रामाण्यमिति ब्रूषे । तदुच्यते । प्रथमं हि विशददर्शनाधिगतगोपिण्डविशेषस्य 'यथा गौस्तथा गवयः' इति वाक्याकर्णनाहितात्मसंस्कारस्य पुंसोऽटव्यां पर्यटतो गवयँ पिण्डविशेषविषयविविक्तदर्शनपुरःसरं यत्पूर्वापरगोगवयपिण्डगोचर
O
ન્યાયરશ્મિ ૦
પ્રમાણો તો માન્ય છે જ નહીં. પણ તેમાંના ઉપમાન - અર્થપત્તિ વગેરે જેવા, જે પ્રમાણો વિચારપરીક્ષાના સ્તરે પાર પામીને પ્રમાણતાને ભજે છે, તે બધા પ્રમાણો પ્રમાણરૂપ મનાય છે - તેનો સમાવેશ પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષમાં જ થઈ જાય છે. માટે પ્રમાણની સંખ્યા તો બે જ રહેશે - અને મીમાંસકકલ્પિત અભાવ પ્રમાણ જેવા, જે પ્રમાણો પરીક્ષા સ્તરે પાર ન પામવાથી પ્રમાણક્ષેત્રથી દૂર રહે છે, તે પ્રમાણો પ્રત્યક્ષ – પરોક્ષની બહાર રહે તો પણ કોઈ વાંધો નથી. કારણ કે તેવા પ્રમાણો તો વસ્તુસ્વરૂપ જ ન હોવાથી ઉપેક્ષણીય છે. હવે ઉપમાનપ્રમાણ કઈ રીતે પ્રમાણ બને ? તે વિચારીએ -
(४७) प्रश्न:- उपमान प्रभाग ३५ भ भानो छो ?
ઉત્તરઃ- તે કારણ તો અમે આગળ કહીશું, તે પહેલા તેનું સ્વરૂપ શું છે ? તે જોઈએ -
જે જીવે ગોરૂપ પિંડવિશેષનું પ્રત્યક્ષ કર્યું છે અને જેવી ગાય હોય એવો જ ગવય હોય છે, એવા શ્રવણ દ્વારા જેના આત્મામાં સંસ્કાર સ્થિર થયા છે, તે જીવ જ્યારે જંગલ-અટવીમાં પર્યટન કરતા ગવય પદાર્થને સ્પષ્ટરૂપે નીહાળે, ત્યારે પૂર્વ થયેલ ગોપિંડવિષયક દર્શન અને પાછળથી થયેલ -अर्थसंप्रेक्षण -
-0
0
O પ્રમાણરૂપે ઉપમાનની સિદ્ધિ O
(७५) यथा गौरित्यादि । यदुक्तम्
कीदृग्गवय इत्येवं पृष्टो नागरकैर्यदा ।
ब्रवीत्यारण्यको वाच्यं यथा गौर्गवयस्तथा ।। इति । ( श्लोकवार्तिके उपमा. श्लो. १)
(७६) पिण्डमिति । पिण्डशब्दः शरीरवृत्तिः पुंनपुंसकः । यदुक्तम्- "मधुपिण्डौ सुरातन्वोरिति" । (७७) यदिति । गवयपिण्डम् ।
-0
० शास्त्रसंलोक:
(27) यदपि परैरूक्तं द्वयातिरिक्तं प्रमाणसङ्ख्यान्तरं प्रत्यज्ञायि...., अवस्तुत्वादित्यपकर्णनीयम्।।" इति
साम्यम् - षड्द. वृ. पृ. ३१४, न्याया. हा. I
(28) "प्रमाणविशेषलक्षणस्य द्विप्रकारस्यैव प्रसिद्धेः द्वे एव प्रमाणे सिद्धे, सकलतद्व्यक्तिभेदानामत्रैवान्त
र्भावादिति । " - न्यायकुमु. पृ. २७ ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
