________________
न्यायावतार - श्लो. १ व्यतिरेकानुकरणात् । तथा हि - तत्समग्रसामग्रीकपदार्थबलेनोन्मज्जति, तदभावे विस्फारितेक्षणयुगलस्यापि प्रमातुनोंदीयते इति ब्रूषे, परोक्षेऽपि तर्हि समानमेवैतत्, तदपि बहिरर्थसामर्थ्यादेवोल्लसति, तत्संबद्धलिङ्गशब्दद्वारेण तस्योत्पत्तेः, अन्यथा परोक्षाभासताप्रसङ्गात् । तस्य चालीकत्वे पारमार्थिकपरोक्षप्रामाण्यक्षतेरयोगात्, अन्यथा प्रत्यक्षमपि गगनतलावलम्बिशशधरयुगलावलोकनचतुरमलीकमवलोकितमिति सकलविशददर्शनानि सत्यताभिमतान्यप्यलीकतामश्नुवीरन् । तन्न प्रमाणभूतं परोक्षं कदाचन गृह्यमाणपदार्थसत्तां विहायोत्पत्तुमुत्सहेत, इति प्रत्यक्षवत्प्रमाणकोटिमारोहति बलादिति स्थितम् ||
–૦ન્યાયરશ્મિ – પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ બને છે, અન્વય-વ્યતિરેક આ રીતે - ચક્ષુ, આલોક વિગેરે સમગ્ર સામગ્રીઓ સાથે, જો તે પદાર્થ રહેલો હોય તો જ તદ્વિષયક પ્રત્યક્ષ થાય છે. (અન્વય) જો સમગ્રસામગ્રી યુક્ત પદાર્થ ન હોય તો - આંખો ફાડીને પણ ઉભેલા પ્રમાતાને - પ્રત્યક્ષ થતું નથી (વ્યતિરેક) એમ પદાર્થની અન્વય - વ્યતિરેકતાના આધારે, પ્રત્યક્ષ પ્રમાણરૂપે સિદ્ધ થાય છે.
જેનઃ- તો પછી પ્રત્યક્ષની જેમ, અન્વય - વ્યતિરેકતાના આધારે પરોક્ષની સિદ્ધિ પણ કેમ નહી થાય ? કારણ કે પરોક્ષ પણ પદાર્થ હોય તો જ ઉત્પન્ન થાય છે. (અન્વય) - જેમ કે અર્થસંબદ્ધ લિંગ હોય તો જ અનુમાનરૂપ પરોક્ષ થાય, અર્થસંબદ્ધ શબ્દ હોય તો જ શાબ્દરૂપ પરોક્ષ થાય, એમ પરોક્ષ પણ અર્થ હોય તો જ ઉત્પન્ન થાય છે - અને અર્થ ન હોય તો પરોક્ષ પણ ન થાય. (વ્યતિરેક) એમ અન્વય - વ્યતિરેક તો પરોક્ષમાં પણ છે જ.
પ્રશ્ન- કેટલાક પરોક્ષો, અર્થસંબદ્ધ લિંગ-શબ્દથી નહીં પણ જેવા તેવા લિંગ-શબ્દથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. માટે આવા પરોક્ષો અર્થ વિના પણ ઉત્પન્ન થતા હોવાથી, અમે પરોક્ષને પ્રમાણ માનતા નથી.
ઉત્તરઃ- જે પરોક્ષ બાહ્ય અર્થ વિના ઉત્પન્ન થાય છે, તે પરોક્ષાભાસ છે. તે ખોટું હોય તેનાથી પારમાર્થિક પરોક્ષનું પ્રામાણ્ય ક્ષતિગ્રસ્ત થતું નથી, જો પરોક્ષાભાસ ખોટું હોવાથી પારમાર્થિક પરોક્ષનું પ્રામાણ્ય ક્ષતિગ્રસ્ત થતું હોય, તો ક્વચિત્ આકાશમાં બે ચન્દ્ર દેખાવા રૂપ થતું પ્રત્યક્ષ પણ ખોટું હોવાથી, બધા પ્રત્યક્ષો ખોટા - અપ્રમાણ સિદ્ધ થઈ જશે, જે ઈષ્ટ નથી, એટલે જે પ્રમાણભૂત પરોક્ષ છે, તે ગૃહ્યમાણ અર્થ વિના ઉત્પન્ન થતું નથી. એટલે તે પણ પ્રત્યક્ષવતું પ્રમાણ છે જ. તથા બીજા લોકો વડે પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષથી અતિરિક્ત, જે પણ પ્રમાણોની કલ્પના કરાઈ છે, તે બધા
– ૩૫ર્થસંપ્રેક્ષા(૭૨) ઉત્નમ્નતિ ઉત્પદ્યતે I (૭૩) કવીય તો વૈવાહિ કરેતીત્વર્થઃ (૭૪) તત્સવતિ | अनुमेयवाच्यरूपेण बाह्यार्थेन संबद्धौ लिङ्गशब्दौ ।
– શસ્ત્રસંતો(26) "अनुमानादेरप्यध्यक्षवत्प्रतिनियतस्वविषयव्यवस्थायामविसंवादकत्वेन प्रामाण्यप्रसिद्धेः। प्रत्यक्षेपि
हि प्रमाण्यमविसंवादकत्वादेव प्रसिद्धम्, तच्चान्यत्रापि समानम् अनुमानादिनाप्यध्यवसितेर्थे વિસંવાલામાવાત // કમે... પૃ. ૧૭૮ /
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
