________________
५१
यत्स्वरूपसंवेदनं तदपि प्रत्यक्षमित्युक्तं भवति । तत्रापि स्वरूपस्य ग्राह्यस्य "साक्षात्करणसद्भावादिति । अक्षेभ्यः परतो वर्तते इति परोक्षम्, अक्षव्यापारनिरपेक्षमव्यापारेणासाक्षादर्थपरिच्छेदकं यज्ज्ञानं तत्परोक्षमिति भावः ।
-0
न्यायावतार -
श्लो० १
21
३९. " चशब्दौ प्रत्यक्षपरोक्षयोस्तुल्यकक्षतां लक्षयतः । तेन यत्परे प्राहुः प्रत्यक्षं सकलप्रमाणज्येष्ठमित्यादि तदपास्तं भवति, द्वयोरपि प्रामाण्यं प्रत्यविशेषात्, विशदाविशदप्रतिभासविशेषस्य सतोऽपि ज्येष्ठतां प्रत्यनङ्गत्वात् ।
४०. "प्रत्यक्षस्य पुरःसरत्वात्परोक्षस्य कनिष्ठ तेति चेत्, नायमेकान्तः, सर्वत्रान्यथानुप૦ન્યાયરશ્મિ ૦
०
કહેવાય - આ પ્રત્યક્ષનું ફલિત લક્ષણ થયું.
ઈન્દ્રિયથી નિરપેક્ષ રહીને - ઈન્દ્રિયના વ્યાપાર વિના, ઈન્દ્રિયોની સહાયતા વિના – જે જ્ઞાન ग्राह्य पद्दार्थनो असाक्षात् स्व३ये (अस्पष्ट३३) जोध अरे, ते ज्ञान 'परोक्ष' म्हेवाय छे.
(उ८) भूण श्लोभां 'प्रत्यक्षं च परोक्षं च ' - खेभ मे यझरनो निर्देश अर्यो होवाथी, प्रत्यक्ष जने પરોક્ષ - બંનેની કક્ષા તુલ્ય છે, એમ સૂચિત થાય છે.
એમ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ બંનેનું બળ સરખું હોવાથી, જે લોકો કહે છે કે ‘પ્રત્યક્ષ જ બધા પ્રમાણોમાં શ્રેષ્ઠ છે' -તેઓનું નિરાકરણ થાય છે, કારણ કે પ્રમાણ્યને આશ્રયીને તો બંને સરખા જ છે. યદ્યપિ પ્રત્યક્ષ વિશદ હોવાથી સ્પષ્ટ છે અને પરોક્ષ અવિશદ હોવાથી અસ્પષ્ટ છે – એમ વિશદ - અવિશદતાને લઈને બંનેમાં ફરક છે, પણ આ ફરક જ્યેષ્ઠતાનું કારણ નથી, અર્થાત્ પ્રતિભાસકૃત ભેદ પડે એટલા માત્રથી, પ્રત્યક્ષ મોટું અને પરોક્ષ નાનું - એવું બની શકે નહીં.
-
(४०) प्रश्न:- वस्निनी अनुमिति थाय छे, ते परोक्ष छे. पए। ते पूर्वे वस्निनुं प्रत्यक्ष थयुं होय તો જ પરોક્ષ થઈ શકે. એટલે પરોક્ષ હંમેશા પ્રત્યક્ષપૂર્વક છે, એમ પરોક્ષને હંમેશા પ્રત્યક્ષની અપેક્ષા રહે છે. માટે જ પરોક્ષની હીનતા સિદ્ધ થાય છે.
० शास्त्रसंलोक:
(20) "वैशद्यांशस्य सद्भावात् व्यवहारप्रसिद्धितः।।" - तत्त्वार्थश्लो. पृ. १८२, न्यायकुमु. पृ.२६ । "इन्द्रियज्ञानमपि व्यवहारे वैशद्यमात्रेण प्रत्यक्षं प्रसिद्धम् ।।" - न्याय. वि. पृ. ४८ < -- इत्यादिना वैशद्यांशमेव प्रत्यक्षस्य प्रवृत्तिनिमित्तं ज्ञायते ।
(21) "चकारः प्रत्यक्षानुमानयोस्तुल्यबलत्वं समुच्चिनोति ।। " - न्यायवि. १/१/३ | "चशब्दो द्वयोरपि तुल्यकक्षतां लक्षयतः।" - षड्द.टी.पृ.३१३ ।
(22) "परोक्षस्य प्रत्यक्षपूर्वकत्वेन प्रवृत्तेर्यत्कैश्चित्प्रत्यक्षं ज्येष्ठमभीष्टमेतन्न श्रेष्ठमिति सूचितम्, द्वयोरपि प्रामाण्यं प्रति विशेषाभावात् ।। " -षड्द.टी.पृ.३१३ ।
(23) "आदौ प्रत्यक्षग्रहणं प्राधान्यात्... तत्र किं शब्दस्यादावुपदेशो भवतु आहोस्वित् प्रत्यक्षस्येति । प्रत्यक्षस्येति युक्तम्। किं कारणम् ? सर्वप्रमाणानां प्रत्यक्षपूर्वकत्वात् इति" - न्यायवा.१/१/३, सांख्यत. का. ५, न्यायम. पृ.६५-१०९ ।
Jain Education International
20
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
