________________
न्यायावतार - श्लो. १ ४२.६५द्विधेति । सर्वं वाक्यं सावधारणं प्रवर्तते इति न्यायात्, अन्यथानियतार्थाप्रदर्शकत्वेन
-न्यायरश्मि
૦ પ્રમાણ સંખ્યાની સમીક્ષા ૦ ___ (४२) सोभा प्रत्यक्षं च परोक्षं च द्विधा सही प्रयोग अरेस, 'द्विधा' शनी ४' मेम એવકાર સૂચક અર્થ કરવો. તેથી પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ – એમ પ્રમાણની સંખ્યા માત્ર બે પ્રકારે છે, न्यूनापि नहीं' - मेवो अर्थ थशे.
પ્રશ્નઃ- શ્લોકમાં એવકાર તો છે નહીં, તો પછી તેનો અર્થ કઈ રીતે કરાય ?
ઉત્તર:- કારણ કે “બધા જ વાક્યો સાવધારણ હોય છે જો વાક્યો નિયત મર્યાદાપૂર્વક ન પ્રવર્તે, તો તે વાક્યો દ્વારા નિયત પદાર્થનો બોધ ન થવાથી - નિયત અર્થ અપ્રદર્શિત જ રહેવાથી - તે વાક્યોનો ઉચ્ચાર વ્યર્થ થઈ જશે.
તથા વાક્યમાં જો અવધારણ કરવામાં ન આવે, તો તે વાક્યમાં વિપરીત અર્થનું નિરાકરણ કરવાની ક્ષમતા જ ન હોવાથી, તે વાક્ય દ્વારા નિરાકાંક્ષ એવી પ્રવૃત્તિ નહીં થઈ શકે, એટલે કે બધી આકાંક્ષાઓ શમી ગયા બાદ, જીજ્ઞાસાઓનો પૂર્ણ સંતોષ થયા બાદ જે પ્રવૃત્તિ થાય છે, તે નહીં થઈ શકે, કારણ કે નિયત અર્થ અપ્રદર્શક એવા વાક્યથી આકાંક્ષાશમન અને જીજ્ઞાસાઓને સંતોષવારૂપ કાર્ય થતું નથી, જીજ્ઞાસાઓ હજું ઉભી જ રહે છે
अर्थसंप्रेक्षण(६६) द्विधेति । सर्वं वाक्यं सावधारणमित्यादि । अत्र केचिदाहुः-यथा अत्र द्विधेत्युक्ते द्विधैव न त्वेकधा त्रिधा वेत्येवमन्ययोगव्यवच्छेद;, तथा चैत्रो धनुर्धर इत्यादिष्वपि चैत्रस्य धनुर्धरत्वमेव स्यात् न शौर्यौदार्यधैर्यादयः । तदयुक्तम्, यतः सर्वं वाक्यं सावधारणमिति न्यायेऽप्याशङ्कितस्यैव व्यवच्छेदः । परार्थं वाक्यमभिधीयते, यदेव च परेण व्यामोहादाशङ्कितं तस्यैव व्यवच्छेदः, चैत्रो धनुर्धर इत्यादौ चैत्रस्य धनुर्धरत्वायोग एव परैराशङ्कित इति तस्यैव व्यवच्छेदो नान्यधर्मस्य । इह तु चार्वाकनैयायिकादय ऐकध्यमनेकधा च प्रमाणमाहुः अतो नियतद्वैविध्यप्रदर्शनेन एकत्वबहुत्वे प्रमाणस्य प्रतिक्षिपति । एवं चायमेवकारस्त्रिधा, अयोगान्ययोगात्यन्तायोगव्यवच्छेदकारित्वात् । यद् विनिश्चय:
अयोगं योगमपरैरत्यन्तायोगमेव च ।। व्यवच्छिनत्ति धर्मस्य निपातो व्यतिरेचकः ।। १ ।। इति निपात एवकारः, व्यतिरेचको निवर्तकः । विशेषणविशेष्याभ्यां क्रियया च सहोदितः । विवक्षातोऽप्रयोगेऽपि तस्यार्थोऽयं प्रतीयते ।। २ ।। व्यवच्छेदफलं वाक्यं यतश्चैत्रो धनुर्धरः | पार्थो धनुर्धरो नीलं सरोजमिति वा यथा ।। ३ ।। इति ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
