________________
ન્યાયાવતાર ) सामान्यपक्षे पुनरेतदेव विपरीतं योज्यम् । तन्न अनधिगतार्थाधिगन्तृत्वं ज्ञानस्य कथंचिद् विचारभारगौरवं सहत इत्यलक्षणमिति स्थितम् ।।
३६. "अविसंवादकत्वमधुना विचार्यते-तत्किं प्रदर्शितार्थप्राप्त्या उत प्राप्तियोग्यार्थोपदर्शकत्वेन आहोस्विदविचलितार्थविषयत्वेन भवान् ज्ञानस्य प्रामाण्यं कथयति? यदि 'प्रथमः "कल्पः, तदयुक्तम्, जलबुबुदादिमुमूर्षुपदार्थोत्पादितसंवेदनस्याप्रमाणतोत्पत्तेः, प्राप्तिकाले तस्य ध्वस्तत्वात् । अथ द्वितीयः, तदप्यचारु, प्राप्त्ययोग्यदेशस्थितग्रहनक्षत्रादिगोचरज्ञानस्याप्रामाण्यप्रसक्तेः, अनुचितदेशावस्थानेनैव प्राप्त्यनर्हत्वात्तेषाम् । अथ तृतीयः पक्षः,
–૦ન્યાયરશ્મિ – નિષ્કર્ષ - અનધિગત એવો કોઈ અર્થ જ ઘટતો નથી કે જે અર્થનું ગ્રહણ કરી, જ્ઞાન પ્રમાણતાને ભજી શકે. માટે “નથિ તાર્યાથિન્તુિ પ્રમાણમ્' એમ મીમાંસકોએ કલ્પેલું લક્ષણ, યથાર્થતયા ન ઘટવાથી પ્રમાણનું લક્ષણ બની શકે નહીં.
૦ બૌદ્ધદર્શનીય વિરસંવાવ પ્રમા' ની સમીક્ષા ૦. (૩૬) બૌદ્ધદર્શનકારો, તે જ્ઞાનને પ્રમાણ માને છે જે જ્ઞાન વિસંવાદી ન બનતું હોય, પણ આ જ્ઞાન અવિસંવાદક છે એવો નિર્ણય તમે કઈ રીતે કરો છો ? પ્રદર્શિત અર્થની પ્રાપ્તિ થાય માટે ? પ્રાપ્તિ યોગ્ય અર્થનું દર્શન થાય માટે ? કે અબાધિત એવા અર્થને વિષય કરે માટે ?
(૧) “પ્રદર્શિત અર્થની પ્રાપ્તિ થાય છે, માટે તે જ્ઞાન અવિસંવાદક છે” એવું તો પ્રમાણનું લક્ષણ ન માની શકાય, કારણ કે જળના પરપોટા આદિ - જે પદાર્થ હમણા જ નષ્ટ થઈ જવાના છે તેવા - પદાર્થનું જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, તે વાસ્તવિક હોવા છતાં અપ્રમાણ બની જશે, કારણ કે આ જ્ઞાનથી પ્રદર્શિત અર્થની પ્રાપ્તિ થતી નથી. તે અર્થને પ્રાપ્ત કરવા જાય ત્યાં સુધીમાં તો તે અર્થનો જ ધ્વંસ થઈ જાય છે. માટે તે બધા જ જ્ઞાનો અપ્રમાણ બની જશે, તેથી પ્રથમ વિકલ્પ તો અનુપાદેય જ છે.
(૨) “પ્રાપ્તિ યોગ્ય અર્થનું દર્શન કરે, તે જ્ઞાન અવિસંવાદક હોવાથી પ્રમાણ છે” એવું પણ પ્રમાણનું લક્ષણ ન માની શકાય, કારણ કે આમાં પ્રાપ્તિ માટે અયોગ્ય દેશમાં રહેલા ગ્રહ-નક્ષત્ર-ચંદ્ર વગેરેનું જ્ઞાન અપ્રમાણ બની જશે - આ બધા જ્ઞાનો એવા જ પદાર્થનો બોધ કરે છે, જે પદાર્થ પ્રાપ્તિ માટે અયોગ્ય હોય, એમ પ્રાપ્તિ અયોગ્ય અર્થનું દર્શન કરતા હોવાથી, યથાર્થ હોવા છતાં બધા જ્ઞાનો અયથાર્થ – અપ્રમાણ બની જશે” તેથી બીજો વિકલ્પ પણ અનુપાદેય છે.
– શાસ્ત્રસંતો(13) “પ્રમાામવિસંવારિ જ્ઞાન, અર્થઝિયાસ્થિતિઃ | * પ્રા.વા. ૧/રૂ! "વિસંવારવું જ્ઞાનં સભ્ય જ્ઞાન /“
ચાયનિય ટી. પૃ.૧૭/રૂ/. (14) "लोके च पूर्वमुपदर्शितमर्थं प्रापयन् संवादक उच्यते। तद्वज्ज्ञानमपि स्वयं प्रदर्शितमर्थ
प्रापयत्संवादकमुच्यते। प्रदर्शिते चार्थे प्रवर्तकत्वमेव प्रापकत्वम्, नान्यत् ।।" -न्यायबि - टी.पृ.१७ । (15) "માતું રામર્થમાયત પ્રાપ$ | પ્રાપવવી Ø પ્રમાણ /“-ન્યાયવિ.ટી.કૃ.૨૧/
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
