________________
૨૮
ન્યાયાવતાર ) सह धर्मिरूपतया तादात्म्येऽपि धर्मरूपतया व्यतिरिक्तं प्रमीयतेऽनेनेति प्रमाणमित्युच्यते । तस्य व्युत्पादनम् परपरिकल्पितलक्षणादिव्युदासेन स्वाभिप्रेतलक्षणादिस्वरूपप्रकाशनम् । तदर्थअर्थशब्दः प्रयोजनपर्यायः इदम् इति अर्थरूपतया स्वचेतसि विवर्तमानप्रकरणशरीरं परामृशति। द्विविधं हि “प्रकरणशरीरम, शब्दोऽर्थश्चेति, बहिः शब्दरूपतया प्रकाशयिष्यमाणत्वेऽप्यन्तस्तत्त्वार्थाकारेण प्रत्यक्षत्वाद् । आरभ्यते इति२९ पदवाक्यश्लोकादिरचनया प्रक्रियते इति યાવત્ |
२२. इह च लक्षणसंख्यागोचरफलेषु प्रमाणं प्रति विप्रतिपद्यन्ते परे । तथा हि-लक्षणे तावत्, प्रमाणमविसंवादि ज्ञानमिति सौगताः । अनधिगतार्थाधिगन्तृ प्रमाणमिति मीमांसकाः |
–9ન્યાયરશ્મિ - અર્થ એટલે પ્રયોજન, અર્થાત્ પ્રમાણના વ્યુત્પાદન માટે. રૂમ = આ - કે જે પ્રકરણ, અર્થસ્વરૂપે પોતાના ચિત્તમાં રહેલું છે, તે બહાર શબ્દ સ્વરૂપે પ્રકાશિત કરાય છે.
આશય એ છે કે જે સંનિકૃષ્ટ હોય તેના માટે રૂદ્ધ શબ્દ વપરાય. હવે પ્રશ્ન થાય કે પ્રકરણ તો રચાયું જ નથી, તેથી વિદ્યમાન જ નથી તો તેનો નિર્દેશ શી રીતે થાય ? રૂવં તેનો જવાબ છે કે શબ્દથી પ્રકરણ રચાયું ન હોવા છતાં, અર્થથી તો ચિત્તમાં વિદ્યમાન છે, સંનિકૃષ્ટ છે, ફરમ્ થી તેનો નિર્દેશ થાય છે.
શીરચતે એટલે આરંભાય છે, એટલે કે આ પ્રકરણ પદ, વાક્ય, શ્લોક વગેરેની રચનાથી યુક્ત કરાય છે – આમ સંપૂર્ણ રીતે આદિવાક્યનો ભાવાર્થ અને શબ્દાર્થનું નિરૂપણ પૂર્ણ થયું. ૦ ઈતરદર્શનોની પ્રમાણનાં લક્ષણ – સંખ્યા - વિષય અને ફળ અંગે વિપ્રતિપત્તિ (ભ્રમ) ૦
૨૨ પ્રમાણના લક્ષણ, સંખ્યા, વિષય અને ફળ અંગે ઈતર દર્શનકારો ભ્રમમાં રાચે છે, એટલે પારમાર્થિક નિર્ણય સુધી કોઈ પહોંચતું નથી, તેઓની આ ચારે અંગે વિપ્રતિપત્તિ આ પ્રમાણે છે -
(૧) પ્રમાણના લક્ષણ અંગે વિપ્રતિપત્તિ - બૌદ્ધદર્શન માને છે કે જે જ્ઞાન અવિસંવાદી હોય, તે જ્ઞાન પ્રમાણ બને. મીમાંસક દર્શન માને છે કે જે અનધિગત અર્થનો અધિગમ કરે, અર્થાત્ જે અર્થ પહેલા ક્યારે ગ્રહણ ન થયો હોય, તેવા અર્થનું જે ગ્રહણ કરે તે પ્રમાણ કહેવાય. ન્યાયદર્શન માને છે
– ૧ર્થસંપ્રેક્ષ(२८) प्रकरणशरीरमिति । प्रकरणस्य स्वरूपम् । (२९) पदेत्यादि । पदं प्रसिद्धम्, वाक्यं विशिष्टपदसमुदायः । यदाह
पदानां संहतिर्वाक्यं सापेक्षाणां परस्परम् । साख्याताः कल्पनास्तत्र पश्चात्सन्तु यथायथम् ।। श्लोकश्छन्दोमात्रम् । आदिग्रहणात् प्रत्यक्षानुमानप्रकरणादिग्रहः ।।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
