________________
न्यायावतार दूरासन्नादिभेद इति चेत्, न, तत्रापि विकल्पयुगलकानतिवृत्तेः । तथा हि-तत्प्रमाणान्तरं 'स्वप्रकाश मन्यप्रकाशं वा । 'स्वप्रकाशं चेत्, प्रथमस्य किं झूणम् । अन्यप्रकाशं चेत्, तत्रापीयमेव वार्ता इत्यनवस्था, तस्मात् स्वरूपमवभासयदेव ज्ञानमर्थग्रहणाय व्याप्रियते इति ચિતમ ||
३२. 'ज्ञानम्' इत्यनेन तु यन्नैयायिकादिभिः पर्यकल्पि संनिकर्षः प्रमाणमिति, तस्य प्रामाण्यं निरस्यति । यतः स्नानपानावगाहनाद्यर्थक्रियानिवर्तनक्षममर्थं निश्चित्याव्यवधानेन
–૦ન્યાયરમિ - (ઘટ જણાય છે, દેખાય છે, તે અંદર જ્ઞાન થયા વિના શક્ય નથી. એટલે બાહ્ય અર્થનો પ્રકાશ, અર્થપત્તિથી અંદર રહેલા જ્ઞાનને સિદ્ધ કરે છે. પણ જ્ઞાન સ્વયં પોતાને જણાવતું નથી, આવો મીમાંસક - એકદેશીયમત છે.)
જેનઃ- જે અર્થપત્તિ પ્રમાણથી, અંદર રહેલું પ્રથમ જ્ઞાન ગૃહીત થાય છે, તે અર્થપત્તિ પ્રમાણ, પોતે સ્વપ્રકાશક છે કે પરપ્રકાશક ?
(૧) જો સ્વપ્રકાશક હોય તો, એના કરતાં પ્રથમ જ્ઞાનને જ સ્વપ્રકાશક માની લો કે જેથી તેનાથી જ દૂર-નજીકપણાનો વ્યવહાર ઉત્પન્ન થઈ જશે, અર્થાપત્તિથી જ્ઞાનનું જ્ઞાન માનવું જરૂરી નથી.
(૨) જો તે અર્થપત્તિ (દ્વિતીય જ્ઞાન) માત્ર પરપ્રકાશક જ છે, તો પછી તેનાથી જણાતું પ્રથમ જ્ઞાન અંદર છે, એવું પણ શી રીતે જણાશે? (કારણ કે ત્યાં પણ અંદર-બહારનું જ્ઞાન જેની અપેક્ષાએ થઈ શકે, એવા કોઈ પદાર્થનું જ્ઞાન જ થયું નથી.) તેના માટે ફરી ત્રીજું જ્ઞાન માનવું પડશે. એમ અનવસ્થા થશે. | માટે એમ જ માનવું જોઈએ કે જ્ઞાન પોતાના સ્વરૂપનો પ્રકાશ કરીને જ અર્થનો પ્રકાશ કરે છે. તેથી જ્ઞાન સ્વ-પરપ્રકાશી છે – એવો સિદ્ધાંત સ્થિર થાય છે.
૦ ‘જ્ઞાનમ' પદની સાર્થકતા ૦ (૩૨) “જ્ઞાન” એ વિશેષ્યપદથી, નૈયાયિકાદિએ જે “સંનિકર્ષનો પ્રમાણરૂપે સ્વીકાર કર્યો છે, તેનો નિરાસ થાય છે. કારણ કે જેનો આધાર રાખીને જ્ઞાતાઓ સ્નાન-પાન-અવગાહનાદિ અર્થક્રિયામાં સમર્થ એવા-અર્થનો નિશ્ચય કરીને, તે અર્થ વિશે અવ્યવધાનતાથી (સાક્ષાતુ) પ્રવૃત્તિ કરે છે, તે જ્ઞાન જ વાસ્તવમાં પ્રમાણભૂત છે, સંનિકર્ષાદિ નહીં. સંનિકર્ષ વગેરે જડ હોવાથી અથક્રિયાકારી પદાર્થનો
–૦૩૫ર્થસંપ્રેક્ષા — स्वरूपविप्रकृष्टार्थमिति सामान्यतोदृष्टम् । तथा हि-अर्थप्राकट्यं विशिष्टकारणजन्यम्, विशिष्टकार्यत्वात्, यद् यद् विशिष्टकार्यं तद् तद् विशिष्टकारणजन्यं यथा चित्रादि, विशिष्टकार्यं चेदम्, तस्माद्विशिष्टकारणजन्यम् । ततश्च यद्यपि परप्रकाश्येव ज्ञानं तथापि अर्थापत्त्यादिना प्रमाणेन ज्ञानं मे समुत्पन्नमिति निश्चीयते ।
(93) યત તિ | જ્ઞાનાત્ |
ન)
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
