________________
૩૧
)
न्यायावतार - श्लो. १ चार्वाकाः || तथा फलेऽपि विप्रतिपद्यन्ते, अर्थाधिगतिः प्रमाणफलमिति सौगताः । पूर्वं पूर्वं प्रमाणमुत्तरमुत्तरं तु फलमिति मीमांसकादयः | २३. तत्र तावल्लक्षणसंख्याविप्रतिपत्ती निराचिकीर्षुराह
प्रमाणं स्वपराभासि ज्ञानं, बाधविवर्जितम् ।
प्रत्यक्षं च परोक्षं च द्विधा, मेयविनिश्चयात् ।। १ ।। तत्रापि पूर्वार्धेन लक्षणविप्रतिपत्तिमुत्तरार्धेन त संख्याविप्रतिपत्तिं निराचष्टे । लक्षणं च
–૦નાયરશ્મિ - (૪) પ્રમાણેના ફળ અંગે વિપ્રતિપત્તિ - બૌદ્ધદર્શન એમ માને છે કે અર્થનું જ્ઞાન થયું તે જ પ્રમાણનું ફળ છે. મીમાંસકદર્શન માને છે કે પૂર્વ-પૂર્વનું પ્રમાણ અને ઉત્તરોત્તરનું જ્ઞાન ફળ છે, તેથી તેઓ પ્રમાણેના ફળરૂપે ઉત્તરોત્તરનું જ્ઞાન સ્વીકારે છે ૯ આમ ઈતરદર્શનકારોની પ્રમાણેના ફળ અંગે પણ વિપ્રતિપત્તિ છે.
મૂળગ્રંથકાર શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિજી સૌ પ્રથમ પ્રમાણની લક્ષણ અને સંખ્યા અંગેની વિપ્રતિપત્તિઓ દૂર કરવા માટે ન્યાયાવતાર ગ્રંથનો પ્રથમ શ્લોક કહે છે -
(૨૩) શ્લોકાર્થ:- જે પ્રમાણ છે, તે બાધાથી વર્જીત, સ્વ-પરાભાસી જ્ઞાન રૂપ હોય છે અથવા જે જ્ઞાન સ્વ-પરનો અવભાસી હોય અને બાધાથી વર્જીત હોય તે જ્ઞાન પ્રમાણરૂપ છે. (અહીં બંને વાક્યોનું અંતર આ પ્રમાણે છે, કે પહેલા વાક્યમાં પ્રમાણ ઉદ્દેશ્ય છે અને જ્ઞાન વિધેય છે, જ્યારે બીજા વાક્યમાં જ્ઞાન ઉદ્દેશ્ય છે અને પ્રમાણ વિધેય છે. પ્રથમ અર્થ વિપ્રતિપન્ન જીવોને અને બીજો મૂઢ જીવોને આશ્રયીને કહ્યો છે, આનો આશય વિવેચનમાં સમજાશે.) પ્રમેય બે ભેદ હોવાથી પ્રમાણના પણ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ -એમ બે ભેદ થાય છે (૧)
વિવેચનઃ- ગ્રંથકારશ્રીએ શ્લોકના પૂર્વાર્ધ દ્વારા પ્રમાણનું યથાર્થ લક્ષણ કહીને, લક્ષણની વિપ્રતિપત્તિઓનું નિરાકરણ કર્યું અને ઉત્તરાર્ધ દ્વારા પ્રમાણની નિયત સંખ્યા બતાવીને, સંખ્યાની વિપ્રતિપત્તિનું નિરાકરણ કર્યું.
-शास्त्रसंलोक(6) "स्वपरव्यवसायि ज्ञानं प्रमाणम्" प्रमा.त. १/२, जैनतर्कभाषा। "प्रत्यक्षं च परोक्षं च द्वे प्रमाणे तथा
मते" "प्रत्यक्षं विशदं ज्ञानं त्रिधा श्रुतमविप्लवम् । परोक्षं प्रत्यभिज्ञादि प्रमाणे इति संग्रहः ।।" - प्रमाणसंग्र.का.२, न्यायविनिश्चय ४६९-६७०। "प्रत्यक्षं विशदं ज्ञानं मुख्यसंव्यवहारतः। परोक्षं शेषविज्ञानं प्रमाणे इति संग्रहः।।" "व्यवसायात्मकं ज्ञानमात्मार्थग्राहकं मतम्,ग्रहणं निर्णयस्तेन मुख्यं प्रामाण्यमश्नुते।। तत्प्रत्यक्षं परोक्षं च द्विधैवात्रान्यसंविदाम्,अन्तर्भावान्न युज्यन्ते नियमाः परिकल्पिताः।।" - लघीय.६०,६१। "स्वापूर्वार्थव्यवसायात्मकं ज्ञानं प्रमाणम् । तद्वेधा। प्रत्यक्षेतरभेदात् । - परिक्षामुखः १-१,२-१/२ । "तद् द्विभेदं प्रत्यक्षं च परोक्षं च ।।" -प्र.न.२/१। "प्रत्यक्षं च परोक्षं च द्वे प्रमाणे तथा मते। अनन्तधर्मकं वस्तु प्रमाणविषयस्त्विह ।।" -षड्दर्श. ५५।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
