________________
३६
न्यायावतार 10 विद्यावासनात इति चेत्, अत्रापि विकल्पयुगलममलमवतरति, ततो ज्ञानात् सा वासना 'व्यभैत्सीद् 'न वा । 'व्यत्यरैक्षीच्चेद्, एवं सति तद्ग्राहकप्रमाणमभिधानीयम्, ज्ञानव्यतिरिक्तायाः संवेदनाभावात्, तत्संवेदने चार्थस्यापि व्यतिरिक्तस्य संवेदनमिति स दुष्प्रतिषेधः स्यात् । ४३वेद्यवेदकाकारकलुषिताज्ज्ञानादेव व्यतिरिक्ता तत्कारणभूता ज्ञानरूपैव सानुमीयते इति चेन्न, "तया सह संबन्धग्रहणाभावात्, "दृष्टहान्यदृष्टपरिकल्पनाप्रसङ्गाच्च । २९. किं च | यथा व्यतिरिक्तवासनावशादेकमपि ज्ञानं नानाकारम्, तथा ४७जडमपि
-૦ન્યાયરશ્મિ ૦ પર્યાયો) કઈ રીતે ઘટી શકે ? સ્ફટિક સમાન જ્ઞાનમાં નિમિત્ત વિના તો રક્તતા ન જ આવી શકે, માટે નિમિત્ત તરીકે બાહ્ય પદાર્થનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવું જ જોઈએ.
અદ્વૈતવાદી- જ્ઞાનમાં જે શ્વેત-પીત વગેરે પર્યાયોનો અનુભવ થાય છે, તે બાહ્યાર્થના નિમિત્તે નહીં, પણ અનાદિકાલીન અવિદ્યા(અજ્ઞાન)ની વાસનાના કારણે થાય છે.
જેન - તમારું આ કથન પણ અયુક્ત છે. કહેવાતા વિકલ્પોમાંથી તમારું કથન પાર પામતું નથી. તે આ રીતે - જેના કારણે જ્ઞાનમાં શ્વેતાદિ પર્યાયોનો અનુભવ થાય છે, તે વાસના જ્ઞાનથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન છે ?
पौद्ध:- वासना शानथी भिन्न छ.
જેન- તો તેનું ગ્રાહક પ્રમાણ તમારે કહેવું પડશે, કારણ કે જ્ઞાનથી ભિન્ન એવી વાસનાનું પ્રત્યક્ષ તો થતું નથી. (જો પ્રત્યક્ષથી તેનું સંવેદન થતું હોય, તો પ્રમાણની જરૂર ન પડે, પણ તેવું થતું ન હોવાથી તેને સિદ્ધ કરવા અન્ય પ્રમાણ આપવું પડે.)
બૌદ્ધઃ- અમે જ્ઞાનથી ભિન્ન એવી વાસનાનું પ્રત્યક્ષ જ માનીએ છીએ
(૨૯) જે- જો જ્ઞાનથી ભિન્ન એવી વાસનાનું પ્રત્યક્ષ થઈ શકતું હોય, તો તેની જેમ જ્ઞાનથી ભિન્ન એવા અર્થનું પ્રત્યક્ષ થાય, તેમાં વાંધો શું? અને આવી રીતે તો બાહ્યર્થ સિદ્ધ થશે. માટે વાસનાના ગ્રાહક તરીકે પ્રત્યક્ષ તો ન ઘટી શકે.
-अर्थसंप्रेक्षण(४३) वेद्येत्यादि । एवशब्दो भिन्नक्रमे, ततोऽयमर्थः-वेद्यवेदकाकारकलुषितादेव ज्ञानाद् व्यतिरिक्ता न तु ज्ञानमात्रादपीति, अत एव आह-तत्कारणभूता वेद्यवेदकाकारकलुषज्ञानस्य हेतुभूता । (४४) ज्ञानरूपैवेति । अयमभिप्रायः-ज्ञानरूपा वासना पूर्वक्षणवर्तिनी वेद्यवेदकाकारकलुषमुत्तरक्षणवर्ति विज्ञानं जनयतीति । (४५) तयेत्यादि । तया वासनया सह वेद्यवेदकाकार कलुषज्ञानस्य कार्यकारणभावलक्षणसंबन्धग्रहणाभावात् तदभावश्च भवदभिप्रायेण पूर्वापरक्षणवर्तिज्ञानव्यतिरिक्तस्य ग्राहकस्यात्मनोऽसत्त्वात् । (४६) दृष्टहानीत्यादि | घटादिसहितचक्षुरादिसामग्रीतोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां ज्ञानमुत्पद्यते इति दृष्टस्य प्रत्यक्षाद्यनिराकृतस्य व्यवहारस्य हानिः, तथा प्रत्यक्षादिभिः प्रमाणैरसंवेद्यमानायाः वासनायाः सकाशात् सितपीतादिनानाकारकलितमध्यक्षमुत्पद्यते इत्यदृष्टं तस्य परिकल्पना तयोः प्रसंगात् । (४७) जडमपीति । अचिद्रूपमपि ज्ञानम् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
