________________
0
न्यायावतार - श्लो. १ बाधारहितस्य कस्यचित् सिद्धत्वात्, अन्यथा प्रतिनियतव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात्, एवं ते बोध्यन्तेयददो भवतां क्वचिन्नियतार्थग्राहि स्वपरप्रकाशकं बाधरहितं ज्ञानं प्रसिद्धं तत् प्रमाणमिति बुध्यन्ताम् । अत्रापि सिद्धस्यानुवादोऽसिद्धस्य विधानं योज्यम् ।।
२५. अधुनाक्षरार्थः-तत्र प्रमाणमिति पूर्ववत् । स्व आत्मा स्वरूपं, परोऽर्थः, तावाभासयितुं प्रकाशयितुं शीलमस्य तत्तथा । ज्ञायते निर्णीयते तत्त्वं येन तद् ज्ञानम् । बाध्यतेऽनेनेति बाधः, विपरीतार्थोपस्थापकप्रमाणप्रवृत्तिरिति यावत् । तेन विशेषेण वर्जितं रहितं यज्ज्ञानं तत्प्रमाणमिति સંદ : II.
२६. इह च व्यवच्छेद्यापेक्षया लक्षणे विशेषणप्रवृत्तेः स्वपराभासि इत्यनेन ये स्वाभास्येव ज्ञानं मन्यन्ते ज्ञानवादिनो बौद्धविशेषाः, ये च पराभास्येव मीमांसकनैयायिकादयस्ते निरस्ताः ।
૦ન્યાયરશ્મિ ૦ હું ઘટ જ જોઈ રહ્યો છું' એવો વ્યવહાર ત્યારે જ થઈ શકે, જ્યારે ઘટનું નિશ્ચાયક જ્ઞાન થાય અને તે જ્ઞાનનું પણ જ્ઞાન થાય, માટે વપરાભાસી વગેરે પ્રસિદ્ધ છે - અને જે પ્રસિદ્ધ હોય તે લક્ષ્ય બને. અને “પ્રમાણ” ને લક્ષણ બનાવવું, કારણ કે મૂઢ જીવોને હજુ ખ્યાલ નથી કે આવું જ્ઞાન પ્રમાણ કહેવાય.
તેથી મૂઢ જીવોને પ્રમાણનું લક્ષણ જણાવવું હોય તો પ્રસ્તુત શ્લોકનો અર્થ આ પ્રમાણે કરવો - આપણને નિયત અર્થગ્રાહી, સ્વ-પર પ્રકાશક અને બાધરહિત જે જ્ઞાનનું સંવેદન થાય છે, તે જ્ઞાન પ્રમાણ છે – આ પ્રમાણે પ્રસિદ્ધનું કથન અને અપ્રસિદ્ધનું વિધાન કરીને, લક્ષ્ય - લક્ષણભાવ બનાવવો.
૦ શ્લોકના પૂર્વાર્ધનો અક્ષરાર્થ ૦ (૨૫) પ્રમાાં સ્વપરામારિ જ્ઞાનં વાવિવર્જિતમ્' એનો અક્ષરશઃ અર્થ આ પ્રમાણે છે – “પ્રમાણ એટલે જ્ઞાન (પૂર્વોક્ત રીતે પ્રમાણનો કરણકારકગત “જ્ઞાન” અર્થ) અને જે જ્ઞાન સ્વનો = પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપનો અને પરનો = બાહ્ય પદાર્થનો પ્રકાશ કરે છે, તે જ્ઞાનને ‘સ્વપ૨ામાગ્નિ' કહેવાય છે. “જ્ઞાન” એટલે “યતે નિયતે તત્ત્વ યેન તત્ જ્ઞાન' એટલે જેના દ્વારા વસ્તુ પરમાર્થથી જાણી શકાય, વસ્તુનો નિર્ણય કરી શકાય, તેને જ્ઞાન કહેવાય છે. તથા ‘વાધ્યતેડનેતિ વધ:' એટલે જેના દ્વારા બાધા આવી શકે, તેને “બાધ” કહેવાય છે. અર્થાત્ વિપરીત અર્થના ઉપસ્થાપક (વિપરીત અર્થ સાધે) એવા પ્રમાણની પ્રવૃત્તિને બાધ કહેવાય છે. અને આવી પ્રવૃત્તિ જે જ્ઞાનમાં ન હોય, તે જ્ઞાન વાવિવનિત' કહેવાય છે. - આમ શ્લોકના પૂર્વાર્ધનો અક્ષરાર્થ થયો.
(૨૬) લક્ષણમાં વિશેષણો, વ્યવચ્છેદની અપેક્ષાએ મૂકાય છે, અર્થાત્ જે લક્ષ્ય નથી, તેની બાદબાકી કરવા માટે મૂકાય છે. પ્રસ્તુતમાં પણ વ્યવચ્છેદ્યની અપેક્ષાએ વિશેષણોની સાર્થકતા આ રીતે ઘટાવી શકાય -
જ્ઞાનના લક્ષણમાં જે “સ્વપરાભાસિ' વિશેષણ મૂક્યું, એ વિશેષણ દ્વારા જે લોકો જ્ઞાનને માત્ર સ્વપ્રકાશી” જ માને છે, તે જ્ઞાનવાદી બૌદ્ધવિશેષનું અને જે લોકો જ્ઞાનને માત્ર પરપ્રકાશી” જ માને
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
