________________
न्यायावतार 10 तस्य चेदमादिवाक्यम् -
-न्यायश्भिવિવેચન – શ્રી વર્ધમાનસ્વામી અવિયુત એવા સામાન્ય અને વિશેષના દેશક છે, અહીં વિશેષણઘટક અવિયુત' પદની બે રીતે વ્યુત્પત્તિ થઈ શકે છે, આ વ્યુત્પત્તિ દ્વારા આહતદર્શનનું યથાર્થ મંતવ્ય શુ? અને ઈતરદર્શનકારોની સામાન્ય-વિશેષ અંગે થતી વિપ્રતિપત્તિઓનું નિરાકરણ કઈ રીતે થાય ?, એનો ખ્યાલ આવે છે. તે વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે -
(૧) યુ ધાતુ મિશ્રણ અર્થમાં આવે છે, આ અર્થ પ્રમાણે અવિયુત પદની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે થશે 'न विशेषेण युतौ, न एकान्तेन मिश्रीभूतौ इति अवियुतौ' अर्थ में थयो । सामान्य भने विशेष जाने એકાંતે અભિન્ન નથી. (અર્થાત્ તે બંને કથંચિત્ જ અભિન્ન છે, સર્વથા નહીં) અવિયુતપદની આ વ્યુત્પત્તિથી, જેઓ વિશેષને સામાન્યથી એકાંતે અભિન્ન માને છે તેવા સાંખ્યોનું અને જેઓ સામાન્યને વિશેષથી એકાંતે અભિન્ન માને છે તેવા બૌદ્ધોનું ખંડન થાય છે, કારણ કે ઉપરોક્ત વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે એકાંતે સામાન્યથી અભિન્ન વિશેષ કે વિશેષથી અભિન્ન સામાન્યનું અસ્તિત્વ ઘટી શકતું નથી, કેમ ન ઘટે ? એ આગળ યુક્તિથી કહેવાશે.
(२) 241 धातुपा२।३९२ यु धातुने महा मानेछ, भने 'द्वावपि भ्रातरावेतौ युतौ जातौ' વગેરે સ્થળે યુ ધાતુનો ભેદાર્થરૂપે પ્રયોગ થતો જોવાય છે, માટે આ અર્થ પ્રમાણે અવિયુતપદની व्युत्पत्ति मारीत थशे. 'न विशेषेण युतौ, न एकान्तेन पृथग्भूतौ इति अवियुतौ' मानो अर्थ में थयो
—अर्थसंप्रेक्षणन तथा एवंविधौ सामान्यविशेषौ दिशतीत्येवंशीलस्तम् । अनेन सामान्यादत्यन्ताभिन्नविशेषवादिनां सांख्यानां तथा विशेषेभ्योऽत्यन्ताभिन्नसामान्याभिधायिनां सौगतानां च निरासः, कथंचिदभिन्नयोरेव सामान्यविशेषयोर्विविक्तयुक्त्या पुरः प्रतिपादयिष्यमाणत्वात् । तथा केचिद् धातुपारायणकृतो यु अमिश्रणे इति पठन्ति, तथा च अयुतसिद्धानामाधार्याधारभूतानां यः संबन्ध इहप्रत्ययहेतुः स समवायः इति वैशेषिकीयसूत्रे अयुतसिद्धानामपृथक्सिद्धानामिति व्याख्यातम् । तथा लोकेऽपि भेदाभिधायी युतशब्दः प्रयुज्यमानो दृश्यते । यथा 'द्वावपि भ्रातरावेतौ युतौ जातौ' इत्यादि । ततो विशेषेणैकान्तेन युतौ पृथग्भूतौ, न वियुतौ कथंचिद्भिन्नावित्यर्थः । अस्मिंश्च व्याख्याने नैयायिकवैशेषिकयोरत्यन्तभिन्नसामान्यविशेषवादिनोः प्रतिक्षेपः । एवं समस्ताद्वैतवादिनामप्यनेन विशेषणेन निरासोऽवसेयः, तदेकत्वाभ्युपगमस्य प्रत्यक्षाद्युपलभ्यमानाभ्यां सामान्यविशेषाभ्यां बाधितत्वात् । वर्ध छेदनपूरणयोः, चौरादिकत्वादिनि वय॑ते छिद्यतेऽसाविति स्वरान्तत्वात्कर्मण्यल्, ततो वर्धश्छिन्नो मानोऽहंकारो येन स तथा तम् । निपूर्वादिणः सर्वे गत्यर्था ज्ञानार्था इति न्यायतो ज्ञानार्थाद् नितरामीयन्ते यथास्थितस्वरूपेण परिच्छिद्यन्ते जीवाजीवादयो भावा अनेनेति "परिन्योर्नीणो ताभ्रेषयोः" (पा. ३-३-३७) इत्यनेन घञि न्यायः प्रमाणमार्गः । अवतरन्ति प्राणिनोऽनेनास्मिन्निति वा "अवे तृस्नोर्घत्रि" (पा. ३-३-१२०) अवतारयतीति वा कर्तर्यचि अवतारस्तीर्थम्, न्यायस्येति कर्मणि षष्ठी, ततो न्यायस्यावतारो न्यायावतार इति षष्ठीतत्पुरुषः | अयमभिप्रायः । यथा तीर्थापरनाम्नावतारेण नद्यादिरुत्तीर्यते, एवमनेनाप्यवतारकल्पेन शास्त्रेण न्यायाम्भोधिरुत्तीर्यत इति । तस्य विवृतिः विवरणं क्रियते इति संबन्धः । स्मृतेर्बीज-संस्कारः
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
