________________
હરર
न्यायावतार 10 ___ १७. पाश्चात्यविपरीतार्थोपस्थापकप्रमाणबाधितत्वाद् मरीचिकासु जलज्ञानमप्रमाणं न शेषसत्यस्तम्भादिज्ञानानि, बाधारहितत्वादिति चेत; तर्हि ध्वनावप्ययं न्यायः किं काकैर्भक्षितः । न हि वयं सर्वशब्दानां प्रामाण्यं प्रतिपद्येमहि, किं तर्हि सुनिश्चिताप्तप्रणेतृकाणामेव । तन्न प्रामाण्यं प्रति प्रत्यक्षशब्दयोर्विशेषमुपलभामहे । एष तु विशेषः स्यात्, प्रत्यक्षं चक्षुरादिसामग्रीविशेषजन्यत्वात् संनिहितनियतार्थग्राहि स्पष्टप्रतिभासम्, शाब्दं तु तथाविधकारणविकलत्वाद् नियतानियतार्थग्राहि अस्पष्टप्रतिभासम् । न च एष विशेषः प्रामाण्यक्षतिकारी,
-૦નાયરશ્મિ - (૧૭) બૌદ્ધઃ- પ્રત્યક્ષો અમુક સાચા અને અમુક ખોટા-એવી વ્યવસ્થા માટે, અમારી પાસે વિનિગમક યુક્તિ આ પ્રમાણે છે –
જે જ્ઞાનનો વિપરીત અર્થ ઉપસ્થાપક (પોતાનો જે વિષય હોય, તેનાથી ભિન્ન વિષયની સિદ્ધિ કરી બતાવે) એવા પાછળથી થતાં પ્રામાણિક જ્ઞાનથી બાધ ન આવે, તે જ્ઞાન પ્રમાણ. અને વિપરીત અર્થ ઉપસ્થાપક બીજા પ્રામાણિક જ્ઞાનથી જે જ્ઞાનનો બાધ આવે, તે જ્ઞાન અપ્રમાણ કહેવાય છે.
આ વિનિગમક યુક્તિના બળે આ રીતે પ્રમાણ-અપ્રમાણની વ્યવસ્થા થાય છે (મમરીચિકામાં થતું જળજ્ઞાન અપ્રમાણ છે, કારણ કે વિપરીત અર્થ ઉપસ્થાપક - જલથી ભિન્ન મરીચિકા પદાર્થની સિદ્ધિ કરાવે - તેવા પાછળથી થતા જ્ઞાનથી તે જ્ઞાનનો બાધ થાય છે. જ્યારે સાચા થાંભલા વગેરેનું જ્ઞાન પ્રમાણ છે, કારણ કે બીજું કોઈ પ્રામાણિક જ્ઞાન એવું નથી, કે જે વિપરીત અર્થ ઉપસ્થાપક બનીને આ જ્ઞાનનો બાધક બની શકે.)
જેના- શબ્દ અને અર્થ વચ્ચે પણ વિનિગમક યુક્તિ તો રહેલી જ છે, શું અહીંનો ન્યાય કાગડાઓ ખાઈ ગયા છે ? શબ્દમાં પણ પ્રમાણ-અપ્રમાણથી વ્યવસ્થા શક્ય છે, કારણ કે બધા જ શબ્દો પ્રમાણ હોય, એવું નથી. પણ, જે શબ્દો - વચનો આપ્તપુરુષો વડે ઉચ્ચારાયા હોય, તે શબ્દો “પ્રમાણ કહેવાય છે. (અર્થાતું આપ્તત્વ જેનું નિશ્ચિત છે, તેના શબ્દો પ્રમાણ અને જેનું નથી, તેના શબ્દો અપ્રમાણ) આમ પ્રમાણ-અપ્રમાણની વ્યવસ્થા તો શબ્દમાં પણ શક્ય છે. તેથી પ્રત્યક્ષ અને શબ્દ બંને પ્રામાણ્ય અંગે તો સરખા - સમબળ જ છે. હા ! બીજા અંશોને લઈને ભેદરેખા જરૂર છે, તે આ રીતે
પ્રત્યક્ષ કે ચક્ષુ વગેરે સામગ્રીવિશેષથી જન્ય છે, તેથી સમીપવર્તી અમુક ચોક્કસ પ્રકારે જ અર્થનું ગ્રહણ કરે છે અને તે સ્પષ્ટ પ્રતિભાસરૂપ છે, જ્યારે શબ્દ તે ચક્ષુ વગેરે સામગ્રીથી જન્ય નથી, માટે 'નિયત-અનિયત બંને પ્રકારે અર્થનું ગ્રહણ કરે છે અને તે અસ્પષ્ટ પ્રતિભાસરૂપ છે.
આ બે અંશને લઈને જ પ્રત્યક્ષ અને શબ્દ વચ્ચે ભિન્નતા છે, પણ આ ભિન્નતા શબ્દના પ્રામાણ્યને બાધા પહોંચાડે નહીં, કારણ કે અવિશદ-અસ્પષ્ટ, અનિયત અર્થનો ગ્રાહી હોવા માત્રથી તે અપ્રમાણ ન બને, નહીંતર તો અનુમાન પણ અપ્રમાણ માનવું પડશે, કારણ કે અવિશદ - અનિયત અર્થગ્રાહી તો એ પણ છે. તેથી પ્રત્યક્ષ – અનુમાનની જેમ, શબ્દ પણ પ્રમાણે જ છે, માટે અમારૂં નિર્વચન યુક્તિયુક્ત છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
