________________
૧૬
)
न्यायावतार - आदिवाक्यम् इदमिदानीं विदितमस्माभिः, एतदपि समानार्थग्राहिप्राचीनसंवेदनक्षणलक्षणमनस्कारोत्पाद्यज्ञाने ग्राहकलक्षणं व्यभिचरति, उत्पादकप्राक्तनक्षणवर्तिमनस्काराग्राहकत्वात् ।
१४. “तदध्यवसायसाहित्येन तदुत्पत्तितदाकारतयोर्ग्रहणकारणत्वं संपूर्णं, मनस्कारे तन्नास्तीति चेत्, किमिदं भिन्नगोचरेण सह साहित्यम । तथा हि-अध्यवसायो वासनाप्रबोधवशादुत्पन्नः सामान्यमनर्थरूपं विकल्पयति । प्रत्यक्षं बहिराल्लब्ध्वात्मलाभं तदाकारं तमेव साक्षात्करोति
–૦નાયરશ્મિ શકે નહીં. માટે એમાં તો એવી જડતા જ દોષ રૂપ છે, નહીં કે તદુત્પત્તિ-તદાકારતા, તેથી તદુત્પત્તિ અને તદાકારતા જો જ્ઞાનમાં હોય તો જરૂર ગ્રાહ્ય-ગ્રાહકભાવરૂપ સ્વકાર્ય કરશે.
જેનઃ- જ્ઞાનમાં તદુત્પત્તિ - તદાકારતા હોવા છતાં પણ ગ્રાહ્ય-ગ્રાહકભાવમાં વ્યભિચાર આવે છે. તે આ રીતે – પૂર્વે મનસ્કાર (ચિત્તનો ઉપયોગ = 'સમનત્તર પ્રત્યય) થાય છે, જે પછીની ક્ષણમાં બીજા જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે છે, અને બંને, સમાન અર્થને જ ગ્રહણ કરે છે - એટલે તદુત્પત્તિ અને તદાકારતા - બંને સંબંધ, પછીના જ્ઞાનમાં રહે છે, છતાં પછીનું જ્ઞાન તે પૂર્વેક્ષણવર્તી મનસ્કાર જ્ઞાનનું ગ્રાહક હોતું નથી.
આશય એ છે કે, પૂર્વેક્ષણીય માનસ ઘટજ્ઞાન અને ઉત્તરક્ષણીય તાદશ જ્ઞાન વચ્ચે તદુત્પત્તિતદાકારતા બંને છે અને છતાં, ઉત્તરક્ષણ, પૂર્વક્ષણની ગ્રાહક નથી હોતી. તેથી બૌદ્ધકૃત પરિષ્કારમાં મારV/સર્વેકરિ માર્યસ્થા:સત્ત્વનું સ્વરૂપ વ્યતિરેક વ્યભિચાર સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે છે.
(૧૪) બૌદ્ધ - તો પછી અમે આ રીતે પરિષ્કાર કરીશું કે “જે જ્ઞાનમાં તદધ્યવસાય (સ્વ ઉત્પાદકનો અધ્યવસાય - વિકલ્પ) હોય, તે જ્ઞાનમાં જ તદુત્પત્તિ અને તદાકારતા ગ્રાહ્ય-ગ્રાહકભાવનું કારણ બને છે, માટે પૂર્વોક્ત વ્યભિચાર આવશે નહીં. કારણ કે ઉત્તરક્ષણવર્તી જ્ઞાનમાં તદુત્પત્તિતદાકારતા હોવા છતાં તદધ્યવસાય (સ્વ ઉત્પાદક મનસ્કારના વિકલ્પ) નું સાહિત્ય ન હોવાથી જ ગ્રાહ્ય-ગ્રાહકભાવ ન થયો.
-૦૩૫ર્થસંપ્રેક્ષા— (१८) तदध्यवसायेति । तस्योत्पादकस्याध्यवसायो विकल्पनम् ।
૧. પોતાના સંતાનમાં, જે ઉપાદાનભૂત પૂર્વની ક્ષણ હોય, તેને “સમનત્તરપ્રત્યય' કહેવાય છે. કહ્યું છે કે – 'સમનન્તરપ્રત્યયશદ્ધઃ
સ્વસંતાનવર્તિવુપાવાને જ્ઞાને ચા પ્રસિદ્ધ થઈ. પૃ. 9. ધરૂ ! “સમનત્તરપ્રત્યય' શબ્દના વિશિષ્ટ અર્થ બાબત ધર્મોત્તરની ટીકા પર દુર્વેદિકની ઘરપ્રવીણ ટીકામાં આ રીતે બતાવ્યું છે - સમનન્તરપ્રત્યયની “સમાન એવી અવ્યવહિત પૂર્વેક્ષણરૂપ પ્રત્યય' - એવી વ્યુત્પત્તિ હોવા છતાં, બાહ્ય પદાર્થની ધારાની પૂર્વેક્ષણ નહીં, પણ માત્ર વિજ્ઞાનધારાની જ સમાન પૂર્વેક્ષણ વિશે, તે શબ્દ રૂઢ છે. એટલે, જ્ઞાનક્ષણની પૂર્વની સ્વસમાનજાતીય ક્ષણ તે સમનત્તરપ્રત્યય... કહ્યું છે કે – 'चित्तचैत्ता अचरमा उत्पन्ना समनन्तरः' - अभिधर्मकोशः २/६ । અર્થ :- ઉત્પન્ન થયેલાં, જે જ્ઞાનો કે સખાદિ સંવેદનો, પોતાના જેવી ક્ષણ ન જન્માવે તેવા નથી. (અર્થાત પોતાના જેવી જ ક્ષણ જન્માવે છે) તેને સમનત્તરપ્રત્યય કહેવાય છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
