Book Title: Yogmahatmya Dvantrinshika
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004686/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA viracita yogamAhAtmyadvAtriMzikA zabdazaH vivecana chavvIsamI batrIzI 26 Jain Education vivecaka : paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motarnelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrImadda yazovijayajI mahArAjA viracita dvAdiMzadvAciMzikA aMtargata yogamAhAsyadvArgizikA zabdazaH vivecana mULa graMthakAra tathA TIkAkAra ja laghuharibhadrasUri mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjA - AzIrvAdadAtA + vyAkhyAnavAcaspati, zAsanaprabhAvaka sva. pa. pU. AcAryadeveza zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA tathA SaDjharzanavettA, pravacanikapratibhAdhAraka sva. pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAja tathA vartamAna zrutamarmajJAtA vidvAno pa. pU. AcArya bhagavaMta zrImad vijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA * vivecanakAra ja paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA che saMkalana-saMzodhanakArikA che pa. pU. AcAryadeveza zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sAmrAjyavartI gacchAdhipati pa. pU. hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjanA. AjJAvartinI tathA pa. pU. pravartinI sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyA sAdhvIjI caMdanabAlAzrI. : prakAzaka : mAtA 5, jena marcanTa sosAyaTI, stehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA zabdazaH vivecana * vivecanakAra * paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA vIra saM. 2534 * vi. saM. 2064 AvRtti : prathama * nakala : 500 mUlya : rU. 55-00 Arthika sahayoga H dhAnerA nivAsI caMdanabena kanaiyAlAla pAnasovorA : mukhya mAtAthI 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phtehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. prAptisthAna : * mudraka navaraMga prinTarsa AsToDIyA, amadAvAda-1. phonaH (mo.) 9428500401 (ghara) 26614603 91 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaH prAptisthAna :* amadAvAda : gItArtha gaMgA zrI naTavarabhAI ema.zAha(AphrikAvALA) 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phleTa naM. 501, bloka-e, riddhivinAyaka TAvara, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. vijayanagara relve krosiMganI pAse, nAraNapurA, (079) 26604911, 32911471 amadAvAda-13. (079) 27478512 * muMbaI: zrI nikuMjabhAI Ara. bhaMDArI zrI himAMzubhAI ena. zeTha viSNu mahala, trIje mALe, e-2/41, azoka samrATa, trIje mALe, garavAre pevelIyananI sAme, daphatarI roDa, gauzALA lena, bInA kvelarsanI DI-roDa, carcageTa, muMbaI-400010. upara, malADa (I.), muMbaI-400097. 8 (022) 22814048 4 (022) 32438434 (mo.) 9322264851 - jAmanagara : zrI lalitabhAI dharamazI zrI udayabhAI zAha 302, caMdanabALA epArTamenTa, C/o. mahAvIra agarabattI varkasa javAharalAla naheru roDa, C-7, supara mArkeTa, jayazrI TokIjhanI sAme, sarvodaya pArzvanAthanagara, jAmanagara-361001. jaina derAsara pAchaLa, muluMDa (ve), muMbaI-80. te * 2 (0288) ra678513 (022) 25680614, 2568903). * surata : DaoN. praphulabhAI je. zeTha DI-1, arpaNa epArTamenTa, bAbu nivAsanI galI, TImalIyAvADa, surata-395001. 2 (0261) 3228623 * rAjakoTa : zrI kamalezabhAI dAmANI "jinAjJA", 27, karaNaparA, rAjakoTa-360001. 2 (0281) 2233120 * BANGALORE: Shri Vimalchandji Clo. J. NEMKUMAR & COMPANY Kundan Market, D. S. Lane, Chickpet Cross, Bangalore-53. R (080) (O) 22875262, (R) 22259925 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 prakAzakIya * "gItArtha gaMgAnuM mukhya lakSya to ApaNA upakArI pUrvAcAryo jevA ke pa. pU. A. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja sAheba, pa. pU. upAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAja sAheba Adi racita jainazAstromAM patharAyelAM vividha paramArthabhUta tatvonAM rahasyonuM naya, vikSepa, vyavahAra, nizcaya sApekSa arthagAMbhIryapUrNa vizleSaNa karavAnuM che, jethI zrI jainasaMghane te te padArthonA sarvAgI bodhamAM sahAya maLe. A kArya atyaMta vistAravALuM ane gahana che, ghaNAM sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto AmAM sahAya karI rahyAM che, aneka zrAvako ane zrAvikAo paNa sau saune yogya kAryo saMbhALI rahyAM che, te anusAra kAma bahAra AvI rahyuM che ane kramasara AvatuM raheze. daramyAna zrI saMghamAMthI jijJAsu mumukSuo tathA zrAvako-zrAvikAo taraphathI evI mAMga vAraMvAra Ave che ke pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAja sAhebanAM tathA pa. pU. A. bha. zrImad vijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAja sAhebanAM judA judA viSayo paranAM apAyelAM vyAkhyAno tathA paMDitavarya zrI pravINabhAI motAe vividha zAstrIya viSayo para karelAM vivecano chapAvIne taiyAra karavAmAM Ave to sakaLa zrI saMghane cokkasa lAbhadAyI nIvaDe. AvI vinaMtIone lakSyamAM rAkhIne TrasTe nakkI karyuM che ke AvAM vyAkhyAno tathA vivecanonAM pustako prakAzita karavAM ane tene mAtra eka saMlagna pravRtti tarIke svIkAravI. A kAma gItArtha gaMgAnA mukhya lakSathI saheja phaMTAya che, bodhanI vividhatA ane saraLatAnI daSTie paNa bhinna prakAre che, chatAM tattvajijJAsu mATe hitakArI hovAthI tema ja ati mAMgane kAraNe uparyukta vinaMtI lakSamAM rAkhIne A pravRtti cAlu rAkhela che. tattvajijJAsu jIvo mATe AvAM pustako samyagujJAna-darzana-cAritranI ArAdhanAmAM upayogI thaze, tevI AzA sahita - 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. TrasTIgaNa gItArtha gaMgA sarva hakka gItArtha gaMgA TrasTane AdhIna che. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItArtha gaMgAnA prakAzano pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAjA (moTA paMDita ma. sA.)nA pravacananA pustako 1. Azrava ane anubaMdha 2. pudgala vosirAvavAnI kriyA 3. cAritrAcAra pa. pU. A. bha. zrImad vijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA (paMDita ma. sA.) kRta, saMpAdita ane pravacananA pustako ne 1. zrAvakanAM bAra vratonA vikalpo 2. yogadaSTisamuccaya 3. karmavAda kaNikA 4. sadgati tamArA hAthamAM ! pa. darzanAcAra 6. zAsana sthApanA 7. anekAMtavAda 8. praznottarI 9. cittavRtti 10. cAlo, mokSanuM sAcuM svarUpa samajIe 11. manovijaya ane Atmazuddhi 12. bhAgavatI pravrayA paricaya 13. bhAvadharma bhAga-1 (praNidhAna. 14. bhAvadharma bhAga-2 (pravRtti, vinaya, siddhi, viniyoga) 15. rainazAsana sthApanA 16. vittavRtti 17. zrAve vAda vrata pUrva vidyA 18. lokottara dAnadharma "anukaMpA" Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. praznottarI 20. kudaratI AphatamAM jainanuM kartavya 21. dharmarakSA pravacana zreNI bhAga-1 22. jainazAsana svataMtra dharma ke saMpradAya ? 23. jinazAsana taMtra gharma yA saMpradAya ? 28. Is Jaina Order Independent Religion or Denomination ? 24. Status of religion in modern Nation State theory 26. gRhajinAlaya mahAmaMgalakArI saMpAdaka :- pa. pU. gaNivarya zrI arihaMtasAgarajI mahArAja sAhaba 1. pAkSika aticAra gItArtha gaMgA dvArA prakAzita anya pustakonI yAdI 1. zrI sametazikharajInI saMvedanA saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha 2. zrI navapada ArAdhanA vidhi saMkalanakartA: jyotiSabhAI zAha 3. svataMtra bhAratamAM dharma parataMtra che (guja.) saMkalanakartAH dharmatIrtha rakSA samiti 4. svataMtra bhArata meM dharma parataMtra !!!!! (hindI) saMkalanakartAH dharmatIrtha rakSA samiti 5. Right to Freedom of Religion !!aa saMkalanakartA dharmatIrtha rakSA samiti (aMgrejI) 6. "rakSAdharma' abhiyAna (guja.) saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti 7. "Rakshadharma' Abhiyaan (aMgrejI) saMkalanakartAH dharmatIrtha rakSA samiti Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3gItArtha gaMgA dvArA prakAzita kare vivecananA graMtho vivecanakAra :- paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA 1. yogaviMzikA zabdazaH vivecana 2. adhyAtmaupaniSata prakaraNa zabdazaH vivecana 3. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-1 4. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-2 5. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-3 6. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana pUrvArdha 7. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana uttarArdha 8. ArAdhaka-virAdhaka caturbhAgI zabdazaH vivecana 9. samyakatva SasthAna caupaI zabdazaH vivecana 10. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-1 11. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-1 12. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-2 13. phUpadaSTAMta vizadIkaraNa zabdazaH vivecana 14. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 (sUtra 1-2) 15. sUtranA pariNAmadarzaka yatnaleza bhAga-1 16. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-2 (sUtra 3-4-5) 17. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 18. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 19. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-3 20. dAna dvAciMzikA-1 zabdazaH vivecana 21. mitrAdvAciMzikA-21 zabdazaH vivecana 22. yogazataka zabdazaH vivecana 23. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 24. yogabhedadvAciMzikA-18 zabdazaH vivecana 25. yogavivekadvAciMzikA-19 zabdazaH vivecanA 26. sAdhusAmayyadvAciMzikA-6 zabdazaH vivecana 27. bhikSudrAviMzikA-27 zabdazaH vivecana Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. dIkSAdvAtriMzikA-28 zabdazaH vivecana 29. yogadRSTinI sajjhAya zabdazaH vivecana 30. kevalibhuktivyavasthApanadvAtriMzikA-30 zabdazaH vivecana 31. pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA-11 zabdazaH vivecana 32. jJAnasAra zabdazaH vivecana 33. saMthArA porisI sUtrano bhAvAnuvAda ane hiMsASTaka zabdazaH vivecana 34. jinamahattvadvAtriMzikA-4 zabdazaH vivecana 35. samyagdaSTidvAtriMzikA-15 zabdazaH vivecana 36. yogalakSaNadvAtriMzikA-10 zabdazaH vivecana 37. muktiadveSaprAdhAnyadvAtriMzikA-13 zabdazaH vivecana 38. apunarbaMdhakadvAtriMzikA-14 zabdazaH vivecana 39. yogadRSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-1 40. yogadRSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-2 41. yogadRSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-3 42. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-2 43. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-3 44. yatilakSaNasamuccaya prakaraNa zabdazaH vivecana 45. devapuruSakAradvAtriMzikA-17 zabdazaH vivecana 46. tArAditrayadvAtriMzikA-22 zabdazaH vivecana kutarkagrahanivRttidvAtriMzikA-23 zabdazaH vivecana 48. sadRSTidvAtriMzikA-24 zabdazaH vivecana 49. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 50. mArgadvAtriMzikA-3 zabdazaH vivecana 51. dezanAdvAtriMzikA-2 zabdazaH vivecana 52. jinabhaktidvAtriMzikA-5 zabdazaH vivecana 53. yogAvatAradvAtriMzikA-20 zabdazaH vivecana 47. gItArtha gaMgA aMtargata gaMgotrI graMthamALA dvArA prakAzita graMtho 1. dharmatIrtha bhAga-1 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dvAtriMzadvAtriMzikA' graMthanI 'yogamAhAtmyadvAtriMzikA'nA zabdazaH vivecananA saMkalana-saMpAdananI veLAe prAstAvika zrutasadananA sUtradhAra mahopAdhyAyajI mahArAjA : aDhAramI sadIno jinazAsanano itihAsa pU. upAdhyAyajI zrIyazovijayajI mahArAjanA AgamanathI gauravavaMto banyo che. pUjya upAdhyAyajI mahArAja janmyA na hota, to Aje 'kanoDA'nuM je sthAna-mAna che, e kyAranuMya nAmazeSa thaI cUkyuM hota ane jagatamAM janmIne mRtyuzayyAe poDhatAM kaMI nara-nArIonI jema Aje nArAyaNa ne sobhAgade paNa itihAsamAM sthAna pAmyA vinA bhUMsAI gayAM hota ! Aje 'kanoDA'nuM nAma AvatAM ja itihAsanAM tejasvI pRSTho yAda AvI jAya che ane nArAyaNa ne sobhAgadenuM nAma yAda AvatAMnI sAthe ja pUjyabhAva utpanna thAya che. pU. upAdhyAyajI mahArAja samartha dArzanika vidvAna hovA sAthe atyaMta namra paNa hatA. potAnA parama gurudeva zrInayavijayajI mahArAjane emaNe lagabhaga potAnI dareka kRtimAM bhaktipUrvaka yAda karyA che. saMskRta-prAkRtano koI mahAna graMtha hoya ke nAnI moTI koI gujarAtI kRti hoya, paNa emAM prAyaH potAno ullekha 'zrInayavijaya caraNa sevaka' tarIkeno emaNe karyo che. sarjananI saravANInA mULa ugama(udgama)sthaLa parathI paNa upAdhyAyajI mahArAjanI dRSTi kyAreya haThI nathI, dareka kRtino AraMbha emaNe 'hU~ namaH' dvArA sarasvatIdevInA bIjamaMtranA smaraNathI karyo che. ekalA sarjanamAM nahi, saMzodhanamAM paNa pUjya upAdhyAyajI mahArAje 2sa dAkhavyo che. dharmasaMgraha ne upadezamAlA jevA uttama graMtho emanI chApa pAmIne vadhu zraddheya banyA che. Ama, zrIjinazAsananA gaganamAM pUjya upAdhyAyajI mahArAja amara banI gayA che, ane jJAna, darzana ane cAritranI triveNIne taTe UbharatuM emanuM tejomayI vyaktitva aneka bhUlyA rAhIne mATe prakAzanA staMbharUpa banyuM che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAlyadvAciMzikA/prastAvanA hAciMzadvAaizikA': "yogamAhAbhyadvAciMzikA - sarvanayamayI vANI vahAvanAra mahopAdhyAya zrImadda yazovijayajI mahArAjAnI eka abhuta amarakRtirUpa A 'dhAtrizaddhAtrizikA' graMtha, 5050 zlokapramANa abhuta arthagaMbhIra ane mananIya "tattvArthadIpikA' nAmanI svopajJavRttithI samalaMkRta che. pUjyazrIe zrutasAgaranI agAdha jalarAzine valovIne niSpanna amRtane A graMthagAgaramAM ApaNane pIrasyuM che. teozrInI eka eka kRti Master Piece - benamUna namUnArUpa che, je temanA ucca bauddhika staranAM ApaNane darzana karAve che. A graMthanuM adhyayana karatAM aneka padArthonuM yuktisabhara nirUpaNa joI graMthakArazrI upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAjAnI tarkazakti ane tIvra medhAzaktine biradAvyA vinA rahI zakAtuM nathI. A koI AgamagraMtha nathI, paraMtu AgamagraMthonAM gUDha rahasyonuM udghATana kare tevo saraLa arthabodhaka graMtha che. mATe pU. upAdhyAyajI mahArAje TIkAmAM paNa mAtra durgama ane durbodha zabdonuM spaSTIkaraNa karela che. "vAtrizadyAtrizikA graMtha' samyajJAnano dariyo che. temAM AgamanA gaMbhIra padArtho, yogamArganA atIndriya bhAvo, dArzanika padArtho ane AcArasaMhitA paNa gUMthAyelAM che. tema ja aneka mahattvanA padArthonuM saMkalana ane vizadIkaraNa paNa A graMtharatnamAM karavAmAM AvyuM che. jema pU. sUripuraMdarazrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAje svaracita graMthonAM nAmAbhidhAna SoDazakaprakaraNa, aSTakaprakaraNa, viMzativizikA Adi tenA vividha zlokasamUhanI saMkhyAne AzrayIne Apela che; tema ahIM vividha 32 viSayonuM nirUpaNa karatAM 32 prakaraNane racyAM, ane eka eka prakaraNamAM 32-32 zlokonAM jhUmakhAM mUkavA dvArA, vividha 32 viSayonI sAMgopAMga ane arthagaMbhIra vizada chaNAvaTa karela che. TUMkamAM prastuta kRti "kAtrizaddhAtrizikA' yoga, Agama ane tarka-yuktinA ziramora samAna eka aNamola ane anupama mahAna graMtha che. kharekhara ja, A zAstrono vAraso A kalikALamAM ApaNane prApta na thayo hota to ApaNe saraLatApUrvaka AtmakalyANa sAdhI zakavA samartha kema banI zakata ? vartamAnamAM tattva ke sAra pAmavA mATe AlaMbanarUpa A mahAna graMtha aneka zAstronA nicoDarUpa amUlya khajAno che. "kAtrizaddhAtrizikA" graMthanuM A ra6muM prakaraNa "yogamAhAbhyadvAtrizikA" che. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAyAbhyadvAciMzikA/prastAvanA 2pamI "klezatAnopAya batrIzImAM klezanAzano upAya yoga che, tema batAvyuM, tethI prastuta "yogamAyAbhya' batrIzImAM yoganuM mAhAbhya batAvela che. temAM zloka-1thI 4mAM yoganuM mAhAbhya batAvyA pachI zloka-pathI 21mAM pAtaMjaladarzanamatAnusAra pAtaMjala yogasUtranA vibhUtipAdamAMthI yogavibhUtionuM varNana tathA samIkSaNa prastuta batrIzImAM karavAmAM Avela che. tyArapachI graMthakArazrIe zloka-22mAM pataMjaliRSie batAvela yogathI prApta thatI labdhio kaI rIte saMgata che ane kaI rIte asaMgata che te batAvatAM kahyuM che ke pataMjaliRSie yoganA sevanathI thatI siddhionuM varNana karyuM te siddhio be prakAranI che- (1) jJAnAtmaka siddhio, ane (2) vIryAtmaka siddhio. emAM je jJAnAtmaka siddhio che te siddhio pratye te te sUkSmabodhane anukULa jJAnAvaraNakarmanA kSayopazamAdi hetu che, ane je varyAtmaka siddhio che te siddhio pratye te te prakAranA vIryavyApArane anukULa vayatarAyakarmanA kSayopazamAdi hetu che. pAtaMjalamatAnusAra varNana karAyela siddhiomAM satumAM pravRttithI ane asatumAM nivRttithI tevA prakAranA kSayopazamanA AdhAna dvArA ja saMyama kAraNa che, paraMtu te te viSayanA jJAnanA praNidhAnAdirUpa saMyama kAraNa nathI. pataMjaliRSie cittanI ekAgratA mATe je je AlaMbano kahyAM che, temAMthI potAnI bhUmikA anusAra ucita AlaMbanane grahaNa karIne temAM cittane sthApana karavAmAM Ave, ane tenA dvArA mohanA umUlanane anukULa aMtaraMga vIryavyApAra thAya te rIte te te viSayamAM saMyama karavAmAM Ave, to te AlaMbana paNa mohakSayanuM kAraNa bane, ane tenAthI yoganI siddhio yogIne thaI zake che. phakta zuddha AtmatattvanA svarUpane jANavA mATe cittanA praNidhAnamAM paryavasAna evo sarva saMyama phaLavALo che. ethI AtmAnuM pAramArthika svarUpa AtmA mATe ya che, ane pataMjaliRSi AtmAne jJAtA svIkAre che, zeya svIkAratA nathI, tethI AtmAne zeya svIkAryA vagara yogamArganI sarva pravRtti niSphaLa jAya che. zuddha AtmA jJAnano viSaya che, ane tene jANavA mATe ja sarva yogamArga pravarte che. tethI tene jANavA mATe karAtA udyamathI mohano nAza thAya che ane tenAthI yoganA mAhAbhyarUpa sarva siddhio pragaTe che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAbiMzikA/prastAvanA tyArapachI zloka-23thI 27mAM svadarzanAnusAra yoganuM mAhAbhya batAvIne zloka-28mAM graMthakArazrIe kahyuM che ke bAhyathI yogasadaza haThayoganI pravRttithI yoganI viDaMbaNA thAya che. tyArapachI zloka-29mAM kahyuM ke yoganI spRhA paNa jIva mATe saMsAratApanA vyaya mATe varSARtunA Agamana jevI ane mahodayarUpI sarovaranA tIre vAtI pavananI laharInA aMza jevI che. tyArapachI zloka30mAM yoganuM aciMtya sAmarthya batAvatAM kahyuM ke anya jIvone to yoga anugraha kare che paraMtu paramezvarane paNa yoga anugraha kare che. tyArapachI zloka31-32mAM yoganuM viziSTa mahAbhya batAvatAM kahyuM ke pakhaMDa cakravartI bharata mahArAjAne paNa yogathI kevalalakSmInI prApti thaI, ane pUrvabhavomAM aprAptadharmavALA paNa paramAnaMdathI AnaMdita thayelA marudevAmAtAne yoganA prabhAvathI paramapadanI prApti thaI. A rIte sarvadizAthI mAhAbhyapUrNa yoga che ema pUjya mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjAe kahyuM che. A rIte 26mI yogamAyAbhyabatrIzImAM AvatA padArthonuM ahIM saMkSipta digdarzana karAvela che. vizeSa to graMthakArazrInI TIkAnA AdhAre je zabdazaH vivecana karela che, te vAMcatAM apUrva padArthadarzana thayAnI anubhUti thaze. A batrIzInA gujarAtI vivaraNanA pUphasaMzodhana kAryamAM mRtopAsakasvAdhyAyapremI suzrAvaka zrI zAMtilAla zivalAla zAhano suMdara sahayoga prApta thayo che ane teoe paNa potAne AvA uttama graMtharatnanA svAdhyAyanI ane vAcananI amUlya taka sAMpaDI te badala dhanyatA ane upakRtatAnI lAgaNI anubhavela che. atyaMta nAdurasta tabiyata thaI javAthI jaMghAbaLa kSINa thatAM amadAvAda mukAme mAre sthiravAsa karavAnuM banyuM, ane prajJAdhana suzrAvaka paMDitavarya zrI pravINabhAI pAse yogaviSayaka ane adhyAtmaviSayaka saMvega-vairAgyavardhaka graMthonA vAcanano suMdara suyoga prApta thayo. nAdurasta tabiyatamAM paNa paramAtmAnI kRpA, gurukRpA, zAstrakRpA ane graMthakArazrInI kRpAthI 26mI yogamAyAbhyabatrIzInA zabdazaH vivecananI saMkalanAno A prayAsa saphaLa thayo che. graMthanA vivaraNamAM sarvajJakathita padArthonuM kyAMya avamUlyana thaI na jAya te mATe pUro prayatna karela hovA chatAM chabasthatAne kAraNe koI kSati rahI hoya, ke taraNatAraNa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAsyadvAtrizikA/prastAvanA zrIjinezvaradevonI AjJAviruddha ke graMthakArazrInA Azayaviruddha anAbhogathI kyAMya padArthanuM nirUpaNa thayela hoya to trividha trividhe "micchA mi dukkaDa mAMguM chuM, prAMte svaadhyAtmAdi yogonI prApti mATe karAyela A alpa prayAsa sva-para upakAraka bane, ane zrutavivekajano tenuM parimArjana kare ema icchuM chuM. saMsArI AtmAmAM klezane karAvanArAM karyo che, tethI aklezasvabhAvavALo paNa saMsArI AtmA klezane anubhave che. 2pamI klezatAnopAyabatrIzImAM graMthakArazrIe te klezanAzano upAya yoga' che tema kahela che, ane prastuta yogamAhAbhyabatrIzImAM graMthakArazrIe yoganuM mAhAbhya batAvela che. Azaya e che ke anAdikALathI jIvamAM yogamArgathI viparIta mArga dRDha thayelo che, tethI AtmAmAM yogamArgamAM praveza ati duSkara che. Ama chatAM yogamArganI spRhAvALA jIvo ucita AlaMbano laIne potAmAM yogamArgane kramazaH pragaTa karI zake che. tethI yoganA mAhAbhyanuM A varNana prajJAdhana vicAraka jIvone yogamArganI prAptimAM prabaLa kAraNa banI zake che. A rIte yoganA mAhAbhyano samya bodha karIne satumAM pravRtta thaIne ane asatuthI nivRtta thaIne huM ane sau koI laghukarmI bhavyajano nikaTanA bhAvomAM paramapadane=mokSasukhane pAmIe e ja zubha abhyarthanA ! - "bLyAgamasta sarvagIvAnAma' - vi. saM. 2064, mahA suda-5, tA. 11-2-2008, somavAra, epha-2, jeThAbhAI pArka, nArAyaNanagara roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. vyAkhyAnavAcaspati pa. pU. A. zrI vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sAmrAjyavartI gacchAdhipati pa. pU. A. zrI vijaya hemabhUSaNasUri mahArAjanA AjJAvartinI tathA pa. pU. samatAmUrti pravartinI sA. rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyA sA. caMdanabAlAzrI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/saMkalanA 26mI yogamAyAkhyadvAciMzikA'mAM AvatA padArthonI saMkSipta saMkalanA 2pamI klezatAnopAyabatrIzImAM klezanAzano upAya yoga che, tema batAvyuM. graMthakArazrI have prastuta yogamAyAbhya batrIzImAM yoganuM mAhAsya batAve che, tethI yogya jIvone yoga sevavAno utsAha thAya. zloka-1 - yoga e zAstranuM upaniSad che, mokSano mArga che, anarthonA zamanarUpa che ane kalyANanuM kAraNa che, ema zloka-1mAM batAvela che. AnAthI e prApta thAya che ke bhagavAne batAvelA upadezano sAra mohanA umUlanane anukULa-vyApArarUpa yoga che, ane te vyApArathI mokSanI prApti thAya che, anartho dUra thAya che ane kalyANanI paraMparA prApta thAya che. zloka-2 - mohanA umUlana mATe jemAM yatna na hoya tevI zAstrAdhyayananI kriyA ke zAstrajJAna paNa saMsAranuM kAraNa che, e pramANe zloka-2mAM jaNAvela che. zloka-3 - yoganI prApti sAthe aneka labdhio prApta thAya che, paralokamAM kalyANanI paraMparA thAya che ane yoganA prabhAvathI AtmA karmanA pAtaMtryathI muktamuktatara thAya che, e pramANe zloka-3mAM batAvela che. . zloka-4 : yoganI siddhithI aneka labdhio thAya che, tema zAstramAM batAvyuM che. tema anya darzanakAra evA pataMjali RSi paNa yoganA sevanathI aneka labdhio thAya che, tema batAve che, te kathana zloka-4mAM jaNAvela che. zloka-5 thI 21 - pataMjali RSie batAvela yoganA mAhAbhyathI thatI aneka labdhionuM varNana pAtaMjalayogasUtra rAjamArtaDa TIkA anusAra zloka-5 thI 21mAM batAvela che. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/saMkalanA zloka-22 - pataMjali RSie zloka-pathI 21mAM batAvela yogathI thatI siddhio graMthakArazrIne mAnya che, phakta pataMjali RSinAM te vacano kaI rIte saMgata che ane kaI rIte vicAraNIya che, tenuM spaSTIkaraNa zloka-22mAM karela che. graMthakArazrInA kathanathI e phalita thAya che ke yogamArganI sarva pravRtti rAgAdinA umUlanane anukULa mArgAnusArI mAnasika, vAcika ane kAyika vyApArarUpa che, ane te vyApArathI te prakAranA jJAnAvaraNanA kSayopazamathI ane te te prakAranA varyAtarAyanA kSayopazamathI aneka labdhio thAya che; ane jJAnAvaraNanA kSayathI ane vIryaMtarAyanA kSayathI kevalImAM te sarva labdhio svAbhAvika prApta che, chatAM moharahita evA kevalIbhagavaMto kyAreya te labdhionuM pravartana karatA nathI. zloka-23 : yoga' e kharekhara to aneka bhavomAM sevAyelAM pAponI zuddhine anukULa jIvavyApArarUpa che. tethI zloka-23mAM graMthakArazrIe sarva pAponA prAyazcittarUpa yoga che tema kahela che. zloka-24 - yoganA sevanathI prakarSane pAmelA evA kSapakazreNIvALA yogI nikAcita paNa karmono yogathI kSaya karI zake che, e pramANe zloka-24mAM jaNAvela che. zloka-25 - pApI jIvone paNa A yoga kSaNamAM pApathI mukta kare che, evA adbhuta mAhAbhyavALo A yoga che, e pramANe zloka-25mAM kahela che. zloka-26 : daDhaprahArInuM zaraNa yoga che, cilAtaputrano rakSaka yoga che, vaLI yoga pApa karanArAonI pakSapAtathI zaMkA karato nathI arthAtu game tevA pApI hoya ke dharmI hoya te yoganuM avalaMbana le to yoga sarva jIvone zaraNarUpa bane che, e pramANe zloka-2mAM jaNAvela che. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAtrizikAsaMkalanA zloka-27 : yoganuM sevana duSkara hoya topaNa je jIvo yoganA mAhAbhyane avadhArIne satata "yoga' e be akSarone smRtipathamAM rAkhe che, temanA cittamAM pApo praveza pAmatAM nathI, e pramANe zloka-27mAM jaNAvela che. zloka-28: A yoga mAtra bAhya cittanA praNidhAnarUpa nathI, tethI zarIranA Arogya arthe ke AjIvikA arthe ke mAnakhyAti arthe haThayogane sevIne koI siddhio pAme to tevo haThayoga viDaMbaNArUpa hovAthI vinAzanuM kAraNa che, e pramANe zloka-28mAM jaNAvela che. zloka-29 chevaTe yoganuM mAhAbhya sAMbhaLyA pachI yoga prApta na thaI zake, satata yoga' e prakAranA be akSaronuM dhyAna paNa na thaI zake, chatAM jemanA cittamAM yoganI spRhA pragaTI che, tethI yogIonAM varNanone sAMbhaLIne jeonuM citta pulakita thAya che, tevA jIvonI yoganI spRhA paNa kalyANanI paraMparAnuM kAraNa che, e pramANe zloka-29mAM kahela che. zloka-30 : yoga cAra atizayavALA evA bhagavAnano paNa anugraha karanAra che, ane aciMtya puNyanA saMcayavALA evA yogathI anugRhIta thayelA tIrthakaro paNa yoganA mAhAbhyathI jagapUjya bane che, e pramANe zloka-30mAM kahela che. zloka-31 : yoga, bharatakSetramAM cakravartIpaNAne bhogavanAra bharata mahArAjAne kSaNamAM kevalajJAna prApta karAvI zake che, tethI dRDha yatnapUrvaka yogamAM udyama karavo joIe, e pramANe zloka-31mAM jaNAvela che. zloka-32 : pUrvabhavamAM jemaNe kyAreya yogane sevyo nathI, tevAM marudevA mAtA paNa yoganA baLathI paramapadane pAmyAM. mATe ApaNe pUrvabhavamAM yogane sevyo nathI, Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/saMkalanA tethI A bhavamAM yogane sevI zakIe tema nathI, tevo vikalpa karIne yoganI duSkaratAnuM ciMtavana karavuM joIe nahi, paraMtu duSkara paNa yogamArga AdarapUrvaka samyaka sevavAthI zIghra kalyANanI paraMparA prApta karAve che, tevI zraddhApUrvaka yogane sevavAmAM sarva udyama karavo joIe, e prakAranuM prastuta yogamAyAbhya batrIzInA upadezanuM sarvasva che. chabasthatAne kAraNe prastuta vivecanamAM vItarAga bhagavaMtanI AjJAviruddha ke graMthakArazrInA Azayaviruddha ajANatAM kaMI paNa lakhAyuM hoya to trividha micchA mi dukkaDe mAMguM chuM. - pravINacaMdra khImajI motA vi. saM. 2064, mahA suda-5, tA. 11-2-2008, somavAra, 302, vimalavihAra, sarasvatI sosAyaTI, pAlaDI, amadAvAda-7. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 yogamAhAbhyadvAciMzikA/saMkSipta TrI 26mI yogamAhAbhyadvAciMzikAnA padArthano sugamatAthI saMkSipta TrI rUpe bodha yoganuM mAhAbhyaH zloka 1 thI 4 (3) (1) (2) zAstranuM sarvakarmakSayarUpa sArabhUta rahasya mokSano mArga apAyanuM zamana kalyANanuM kAraNa yogamArganI prApti vagaranuM zAstra adhyayana nirarthaka H zloka-2 dhanavAna puruSone putra, strI AdithI saMsAranI vRddhi, buddhimAnone yoga vagara zAstrathI paNa saMsAranI vRddhi. yogakalpavRkSanuM phaLaH zloka-3 A janmamAM jJAnAvaraNIya, lAbhAMtarAya, parabhavamAM uttamakuLa zreSTha svAdhInatA vIryaMtarAya Adi karmonA jAti AdinI prAptirUpa kSayopazamathI janya vividha prakAranI mahodaya labdhionI prApti Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA|saMkSipta TrI pAtaMjalamatAnusAra yoganA sevanathI thatI aneka prakAranI labdhionI prApti H zloka-5thI 21 (1) dharma, lakSaNa ane (2) zabda, artha ane (3) saMskAramAM saMyama (4) pratyayamAM buddhinA vibhAgamAM karavAthI saMyama ka2vAthI avasthArUpa pariNAmamAM saMyama karavAthI atIta, anAgata viSayaka jJAnanuM paricchedana sarva prANIonA zabdano bodha sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa arthonuM jJAna (1) AdhyAtmika (2) Adhibhautika (3) Adhidaivika ariSTa ariSTa ariSTa (13) nAbhicakramAM saMyama karavAthI kAyavyUhanuM jJAna (5) kAyarUpa zaktinA (6) karmabhedaviSayaka (7) maityAdimAM (8) hasti AdinAM staMbhanamAM saMyama baLomAM saMyama saMyama karavAthI maitryAdinA karavAthI tirodhAna karavAthI hasti zakti baLonI prApti AdinAM baLonI prApti athavA ariSTonA jJAnathI aparAMta buddhi (9) viSayavatI ane (10) sUryamAM saMyama (11) caMdramAM saMyama (12) dhruvatArAmAM jyotiSmatI pravRttithI karavAthI bhuvananuM karavAthI saMyama ka2vAthI jJAna tArAvyUhanuM tArAonI jJAna gatinuM jJAna (14) kaMThakUpamAM saMyama karavAthI pUrvajAtionI anusmRti (15) kUrmanADImAM (16) saMyama ka2vAthI manaHstharyanI siddhi kSudhA ane tRSAno nAza (17) prAtibhajJAnathI (18) hRdayapradezamAM sarva ThekANe saMvid saMyama karavAthI citta viSayaka saMvi 11 saMyama ka2vAthI paricattanA sarva bhAvonuM jJAna (19) (i) parArthaka bhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI puruSaviSayaka saMvid mUrdhajyotimAM saMyama karavAthI siddha puruSonuM darzana Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAtrizikA/saMkSipta TI. (ii) parArthaka bhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI prAtija, zrAvaNa, vedanA, Adarza, AsvAda ane vArtArUpa jJAnonI prApti (20) parakAyamAM (21) samAna vAyunA (22) udAnavAyunA (23) zrotrendriya ane pravezanI zakti tejanI siddhi japathI jalAdi AkAzanA sAthe saMbaMdhamAM saMyama asaMgapaNAnI karavAthI divya zrotranI siddhi siddhi (24) kAya ane AkAzanA (25) mahAvidehAmAM (2) zUlAdimAM saMyama avakAzadAnanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI karavAthI bhUtajaya saMyama karavAthI ane laghutUlamAM prakAza AvaraNanA samApatti thavAthI AkAzamAM kSayanI siddhi gatinI siddhi (i) sthUla (ii) svarUpa (iii) sUkSma (vi) anvaya (V) arthavasva avasthA avasthA avasthA avasthA avasthA bhUtajayanuM phaLa (i) aNimAdinI prApti (ii) kAyAnI saMpatti (ii) kAyAnA dharmono anabhighAta (27) grahaNAdimAM saMyama karavAthI (28) indriyajayathI aMtaHkaraNano jaya indriyajaya aMtaHkaraNajayanuM phaLa indriyajayanuM phaLa kevala sattvapuruSanI anyatAkhyAtimAM 1 rahelA yogIne (i) manojaya (ii)vikaraNabhAva (iii) prakRtino jaya sarvajJapaNAnI ane sarvabhAvonA (i) (ii) (iii) (vi) (vii) adhiSThAtRpaNAnI prApti grahaNa svarUpa asmitA anvaya arthavattva Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 yogamAhAbhyadvAciMzikA/saMkSipta TrI (29) vizokAsiddhimAM vairAgya thavAthI svarUpa pratiSThitapaNArUpa phaLanI prApti (30) kSaNa ane kramanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI jAtyAdithI tulya evA be padArthonuM vivecana vivekathI utpanna thayeluM jJAna (i) vizokAsiddhimAM (ii) saMga ane (i) vivekathI (ii) vivekathI (iii) vivekathI prApta thayelA smayakaraNamAM utpanna utpanna utpanna samAdhimAM aniSTano thayelA thayelA thayelA sthitinuM bIja prasaMga jJAnanI jJAnano jJAnano saMga ane smayanuM saMjJA viSaya svabhAva akaraNa prAbhijJAna mahadAdi sarvathA viSaya sarvaviSayavALuM akramavALuM vivekathI utpanna thayelA jJAnathI phaLaprApti : sattva ane zuddhinA sAmyathI kevalyanI prApti pataMjaliRSie batAvelA yoganA mAhAbhyamAM upapatti ane anupapattinI dizAH zloka-22 svadarzanAnusAra yoganuM mAhAbhyaH zloka-23thI 27 pUrvajanmomAM karAyelA pApakarmonuM prAyazcitta yogathI krUra dRDhaprahArInuM cilAtIputrano karmono zaraNa rakSaka kSaNamAM nAza apUrvakaraNanA udayavALA uttamayogane AzrayIne nikAcita paNa karmono tapathI kSaya yoganuM avalaMbana lenAra sarvajIvone zaraNa aharniza dhyAna karAyelA yoga' e prakAranA be akSaro pAponA apraveza mATe vajanI argalA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAyAbhyadvAciMzikA/saMkSipta TrI bAhyathI yogasadaza haThayoganI pravRttithI yoganI viDaMbaNA : zloka-28 yoganI spRhA jIva mATe mahAupakAraka : zloka-29 (i) saMsAra tApanA vyaya mATe (ii) mahodayarUpI sarovaranA tIre vAtI varSARtunA Agamana jevI pavananI laharonA aMza jevI yoganI spRhA yoganI spRhA yoganuM aciMtya sAmarthya H zloka-30 anya jIvono anugrAhaka to yoga che, paraMtu paramezvarano paNa anugrAhaka yoga yoganuM viziSTa mAhAbhyaH zloka-31-32 pakhaMDa cakravartI bharata mahArAjAne paNa yogathI kevalalakSmInI prApti pUrvabhavomAM aprApta dharmavALA, paNa paramAnaMdathI AnaMdita thayelA, marudevAmAtAne yoganA prabhAvathI paramapadanI prApti - pU. rohitAzrI ziSyANu sA. caMdanabAlAzrI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/anukramaNikA zloka naM. 1-4. 5-21 5. 6. 7. * anukramaNikA viSaya yoganuM mAhAtmya : (i) yogamArganI prApti vagaranuM zAstrAdhyayana nirarthaka. (ii) yogarUpa kalpavRkSanA phaLa. pAtaMjalamata pramANe yoganAM mAhAtmyo : (1) pariNAmamAM saMyama karavAthI atIta, anAgataviSayaka jJAnanuM paricchedana. (i) dharma, lakSaNa ane avasthArUpa traNa prakAranA pariNAmonuM svarUpa. (2) zabda, artha ane buddhinA vibhAgamAM saMyama karavAthI sarva prANIonA zabdano bodha. (i) zabda, artha ane buddhinuM svarUpa. (3) saMskAramAM saMyama karavAthI pUrvajAtionI anusmRti. (4) pratyayamAM saMyama karavAthI dhI-pacittagata. sarvabhAvonuM jJAna. (5) kAyarUpa zaktinA staMbhanamAM saMyama karavAthI tirodhAna. (6) karmabhedaviSayaka saMyamathI aparAMta buddhi athavA ariSTothI aparAMta buddhi. (i) AdhyAtmika, Adhibhautika ane Adhidaivika ariSTonuM svarUpa. (7) maitryAdimAM saMyama karavAthI maitryAdinAM baLonI prApti. (8) hasti AdinA baLomAM saMyama ka2vAthI hasti AdinAM baLonI prApti. 15 pAnA naM. 1-7 6-2-2 7-18 18-25 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 zliokana | 25-34 yogamAhAbhyAviMzikA/anukramaNikA viSaya pAnA naM.) (9) viSayavatI ane jyotiSmatI pravRttithI sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa arthonuM jJAna. (10) sUryamAM saMyama karavAthI bhuvananuM jJAna. (11) caMdramAM saMyama karavAthI tArAbUhanuM jJAna. (12) dhruvatArAmAM saMyama karavAthI tArAonI gatinuM jJAna. (13) nAbhicakramAM saMyama karavAthI kAyanA bRhanuM jJAna. 34-38 (14) kaMThakUpamAM saMyama karavAthI sudhA ane tRSAno vyaya. | (15) kUrmanADImAM saMyama karavAthI manaHstharyanI siddhi. (16) mUrdhajyotimAM saMyama karavAthI siddhapuruSonuM darzana. 38-42 (17) prAtibhajJAnathI sarva ThekANe saMvid. (18) hRdayapradezamAM saMyama karavAthI citta viSayaka saMvid. (19) (i) parArthaka bhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI puruSaviSayaka saMvid. 42-50 (ii) parArthaka bhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI prAtija, zrAvaNa, vedanA, Adarza, AsvAda ane vArtArUpa jJAnonI prApti. pa0-56 (20) parakAyapraveza zakti. pa7-60 | (21) samAna vAyunA jayathI tejanI siddhi. (22) udAna vAyunA jayathI jalAdi sAthe asaMgapaNAnI siddhi, (23) zrotrendriya ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI divyazrotranI siddhi, 60-63 1 2. 13. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/anukramaNikA zlokanaM. viSaya 14. (24) kAya ane AkAzanA avakAzadAnasaMbaMdhanA saMyamathI ane laghutUlamAM samApatti thavAthI AkAzamAM gatinI siddhi (25) mahAvidehAmAM saMyama ka2vAthI prakAzaAvaraNanA 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. kSayanI siddhi. (i) (ii) (27) sthUlAdimAM saMyama karavAthI bhUtajaya. sthUlAdi pAMca avasthAvizeSanuM svarUpa. bhUtajayanuM phaLa - aNimAdinI prApti, kAyAnI saMpatti, kAyAnA dharmono anabhighAta. (27) grahaNAdimAM saMyama ka2vAthI indriyajaya. (i) grahaNAdi pAMcanuM svarUpa. (ii) indriyajayanuM phaLa - manojava, vikaraNabhAva, prakRtino jaya. (28) aMtaHkaraNajayanuM phaLa - kevala sattvapuruSanI anyatAkhyAtimAM rahelA yogIne sarvajJapaNAnI ane sarvabhAvonA adhiSThAtRpaNAnI prApti. (i) anyatAkhyAtinuM svarUpa. (ii) sarvajJapaNAnuM svarUpa. (29) vizokAsiddhimAM vairAgya thavAthI svarUpapratiSThitapaNArUpa phaLanI prApti. (i) vizokAsiddhimAM prApta thayela samAdhimAM sthitinuM bIja saMga ane smayanuM akaraNa. (ii) saMga ane smayakaraNamAM aniSTano prasaMga. (30) kSaNa ane kramanA saMbaMdhamAM saMyama ka2vAthI jAtyAdithI tulya evA be padArthonuM vivecaka vivekathI utpanna thayeluM jJAna. (i) vivekathI utpanna thayelA jJAnanA saMjJA, viSaya ane svabhAva. (ii) vivekathI utpanna thayelA jJAnathI phaLaprApti. 17 pAnA naM. 64-68 68-76 76-81 81-83 84-85 83-89 89-92 93-97 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. zloka naM. 22. 23-32. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. yogamAhAtmyadvAtriMzikA/anukramaNikA viSaya pataMjaliRSi vaDe batAvAyelA yogamAhAtmyamAM upapattinI ane anupapattinI dizA. svadarzanAnusAra yoganuM mAhAtmya : pUrvajanmomAM karAyelAM pApakarmonuM prAyazcitta yoga. apUrvakaraNanA udayavALA uttamayogane AzrayIne nikAcita paNa karmono tapathI kSaya. yogathI krU2karmono kSaNamAM nAza. dRDhaprahArInuM zaraNa yoga. cilAtIputrano rakSaka yoga. (i) (ii) (iii) yoganuM avalaMbana lenAra sarva jIvone zaraNarUpa yoga. yoganuM viziSTa mAhAtmya. bAhyathI yogasadeza haThayoganI pravRttithI yoganI viDaMbaNA. yoganI spRhA paNa jIva mATe mahAupakAraka. aciMtya sAmarthyavALo yoga. (i) paramezvara upara paNa yogano anugraha. SaTkhaMDa cakravartI bharatamahArAjAne paNa yogathI kaivalyalakSmInI prApti. sarvadizAthI mAhAtmyapUrNa yoga. (i) pUrvabhavomAM aprApta dharmavALAM paNa paramAnaMdathI AnaMdita thayelAM marudevA mAtAne yoganA prabhAvathI paramapadanI prApti. pAnA naM. a0-6-2 103-120 103-106 107-109 109-110 110-111 111-112 112-113 113-115 111-117 117-118 118-120 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM hrIM zrIzarkezvarapArzvanAthAya namaH / che namaH | nyAyavizArada-nyAyAcArya-zrImadyazovijayopAdhyAyaviracitA svopajJavRttiyutA dvAtriMzadvAtriMzikA antargata yogamAhAtmyadvAtriMzikA-26 25mI phlezahAnopAyabatrIzI sAthe prastuta yogamAhAbhyabatrIzIno saMbaMdha: klezahAnopAyaM vivicya tathAbhUtasya yogasya prekSAvatpravRttyaupayikaM mAhAtmyamupadarzayannAha - artha - klezahAnanA klezanAzanA, upAyanuM vivecana karIne=AtmAne phleza karAvanAra ghAtakarmarUpa pApapravRttionA nAzanA upAyarUpa yoganuM vivecana karIne, tevA prakAranA yoganAkaklezanAzanuM kAraNa bane tevA prakAranA yoganA, vicArakanI pravRttimAM upayogI evA mAhAbhyane batAvatAM graMthakArazrI kahe che - bhAvArtha - saMsArI AtmAmAM klezane karAvanArA karmo che, tethI aklezasvabhAvavALo paNa saMsArI AtmA klezane anubhave che. te klezanAzano upAya pUrvanI batrIzImAM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-1-2-3-4 graMthakArazrIe batAvyo. klezahAnano je upAya che te yoga che. tethI klezatAnanA upAyabhUta evA yoganA mAhAbhyane graMthakArazrI prastuta batrIzImAM batAve che. koIne jijJAsA thAya ke klezatAnanA upAyabhUta evA yoganA mAhAbhyane batAvavAnuM zuM prayojana che ? tethI kahe che -- je prajJAvALA puruSa che teo prastuta batrIzImAM batAvaze tevA yoganA mAhAbhyane sAMbhaLIne yoganA paramArthane jANavA mATe yatna karaze, ane samyagbodha karIne te pramANe pravRtti karaze, jethI yoganA mAhAbhyanuM varNana tevA vicAraka jIvone yogamArganI prAptimAM prabaLa kAraNa banaze. tethI vicArakanI pravRttimAM upayogI evA yoganA mAhAbhyane graMthakArazrI prastuta batrIzImAM batAve che - avatarANikA - zloka-1thI 4mAM yoganA mAhAbhyane graMthakArazrI batAve che - zloka : zAstrasyopaniSadyogo yogo mokSasya vartanI / apAyazamano yogo yogaH kalyANakAraNam / / 1 / / anvayArtha: zAstrazyazAstranuM paniSatrahasya-sAra yogA=yoga che, mokSaca=mokSano vartano mArga yort=yoga che, apAvazamano=apAyanuM zamana yono yoga cheH AtmAmAM klezaApAdaka kaSAyorUpa apAyanuM zamana yoga che, tyAraV> kalyANanuM kAraNa yojA=yoga che. ll1 zlokArca - zAstranuM rahasya yoga che, mokSano mArga yoga che, apAyanuM zamana yoga che, kalyANanuM kAraNa yoga che. [1] zloka - saMsAravRddhirdhaninAM putradArAdinA yathA / zAstreNApi tathA yogaM vinA hanta vipazcitAm / / 2 / / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-1-2-3-4 anvayArtha thA=je pramANe ninAM dhanavAna puruSone purAvAhinA putra, strI AdithI saMsAravRddhi =saMsAranI vRddhi che, tathA te pramANe vipasthitI=buddhimAnone yori vinA=yoga vagara zALApatrazAstrathI paNa saMsAravRddhiA=saMsAranI vRddhi che. parA zlokArca - je pramANe dhanavAna puruSone putra, zrI AdithI saMsAranI vRddhi che, te pramANe buddhimAnone yoga vagara zAstrathI paNa saMsAranI vRddhi che. zA putrAdri - ahIM 'dithI vizALa kuTuMba parivAranuM grahaNa karavuM. zAstra - ahIM 'pa'thI e kahevuM che ke putra, strI AdithI to saMsAranI vRddhi thAya che, paraMtu yoganI prApti vagara zAstranA bodhathI paNa saMsAranI vRddhi thAya zloka : ihApi labdhayazcitrAH paratra ca mahodayaH / / parAtmAyattatA caiva yogakalpataroH phalam / / 3 / / anvayArtha: rUpi=ahIM paNa=A janmamAM paNa, citra =vividha prakAranI naththa:= labdhio A=ane patra parabhavamAM ma =mahAna udaya arthAt uttama kuLa, jAti AdinI prAptirUpa mahodaya, =ane parA=zreSTha mAtmAyattatA= AtmAdhInatA=svAdhInatA,vaja yojAvataro:=yogakalpavRkSanuM pAtraphaLa che. 3. zlokArya : A janmamAM paNa vividha prakAranI labdhio ane parabhavamAM uttamakuLa, jAti AdinI prAptirUpa mahodaya ane zreSTha svAdhInatA ja cogalpavRkSanuM phaLa che. II3I. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-1-2-3-4 rUpi - ahIMthI e kahevuM che ke yogathI parabhavamAM to mahodaya thAya che, paraMtu A bhavamAM paNa aneka labdhio prApta thAya che. zloka - yogasiddhaiH zruteSvasya bahudhA darzitaM phalam / darzAte lezatazcaitadyadanyairapi darzitam / / 4 / / anvayArthaH yosiddha yogasiddha evA puruSo vaDe sUteSu zrutamAM maca=AnuM yoganuM, duthAghaNA prakAre =phaLa zitazbatAvAyuM che, ca=ane bheMzataH =lezathI taMAyoganuM phaLa, varata=batAvAya che, je marapi bIjA vaDe paNa=pataMjaliRSi vaDe paNa, zatazbatAvAyuM che. mArA zlokArca - yogasiddha evA puruSo vaDe zrutamAM yoganuM ghaNA prakAre phaLa batAvAyuM che, ane lezathI AvyoganuM phaLa, batAvAya che, je bIjA vaDe paNa=pataMjaliRSi vaDe paNa, batAvAyuM che. llll ka kacerapa - ahIM 'pa'thI e kahevuM che ke jaina darzanakAra vaDe to yoganuM mAhAbhya batAvAyuM che, paraMtu anya pataMjali RSi vaDe paNa batAvAyuM che. TIkA : zAstrati-vAdya vastro ane 2-2--4 TIkArya : phaya...sumA | AkapUrvamAM varNana karyuM e, graMthanA prAraMbhanA cAra zloko sugama che. I1-4nA bhAvArthazloka-1no bhAvArtha :zloka-1mAM yoga' zabda punaH punaH kahIne yoganuM atyaMta mahattva batAvyuM che. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA|zloka-1-2-3-4 (1) zAstranuM sArabhUta rahasya yoga : mokSane sAdhanAra evI jIvanI pariNatirUpa 'yoga' zAstranuM upaniSad che arthAt yoga sarva zAstronuM sArabhUta rahasya che. AnAthI e phalita thAya che ke ghaNAM zAstronuM adhyayana karyuM hoya ane yogamArgano bodha na thAya to te zAstraadhyayana zAstronA rahasyanI prApti vagaranuM che. (2) sarvakarmakSayarUpa mokSano mArga yoga : saMpUrNa zuddha AtmAne pragaTa ka2vAne anukULa mana, vacana ane kAyAnA sudaDhavyApArarUpa kriyA yoga che. 5 (3) apAyanuM zamana yoga : AtmA mATe mohAkuLa cetanA apAyarUpa che, ane ucita pravRtti dvArA jema jema mohAkuLa cetanAnuM zamana thAya che, tema tema aMzathI apAyanA zamanavALI cetanA pragaTa thAya che, te apAyanuM zamana yoga che. (4) kalyANanuM kAraNa yoga : mohathI anAkuLa evI yoganI pariNati pragaTa karavAne anukULa je vyApAra thAya che, te vyApArathI puNyAnubaMdhI puNyanI prApti ane yogamArganAM pratibaMdhaka evAM karmonI nirjarA thAya che, jethI yoganA sevananA phaLathI janmAMta2mAM janAra yogI sudevatva ane sumanujatvane pAmIne kalyANanI paraMparA dvArA pUrNa kalyANarUpa mokSaphaLane prApta kare che. tethI kalyANanuM kAraNa yoga che. sArAMza: AtmAmAM vartatA klezanA zamanarUpa yoga che, ane klezanuM zamana e zAstranuM rahasya che; kema ke te zamana uttarottara vRddhi pAmIne mokSanuM kAraNa bane che ane jyAM sudhI mokSa prApta na thAya tyAM sudhI apAyanA zamanathI sarva kalyANanI prApti thAya che. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAyAbhyadvAtrizikA/bloka-1-2-3-4 zloka-2no bhAvArtha :yogamArganI prApti vagaranuM zAstraadhyayana nirarthaka : yogamArganI prApti vagaranuM zAstraadhyayana nirarthaka che; te spaSTa karavA arthe kahe che - jema koI dhanavAna puruSane putra, strI ane kuTuMbIjano Adi vizALa parivAra hoya ane tenA kAraNe tene thAya ke huM jagatamAM ghaNo sukhI chuM, to te pramANe bhAvo karIne tevA saMsArI jIvo saMsAranI vRddhi kare che. tema je yogIo saMyama grahaNa karIne ghaNAM zAstro bhaNe che ane zAstrone joDavA mATe nipuNa prajJAvALA paNa che, tethI buddhizALI che; Ama chatAM koIka karmanA doSathI zAstranA rahasyabhUta yogane prApta na karI zake, to zAstraadhyayanathI paNa huM vidvAna chuM' ityAdi mohadhArAnI vRddhi karIne saMsAranI vRddhi kare che. tethI zAstraadhyayananI pravRttimAM paNa atyaMta mahattvanuM sthAna yogamArganI prAptinuM che. mATe yoganA mAhAbhyanuM avadhAraNa karIne yogamArganA rahasyanI prApti thAya tema zAstraadhyayana karavuM joIe. zloka-3no bhAvArtha - yogarUpa kalpavRkSanAM phaLa : yoganA sevanathI jJAnAvaraNIya, lAbhAMtarAya, vIyatarAya Adi karmonA kSayopazamathI janya ghaNA prakAranI labdhio A janmamAM pragaTe che. yoganA sevanathI janmAMtaramAM uttama devabhava, uttama manuSyabhava vagerenI prAptirUpa mahodaya thAya che. yoganA sevanathI yogIpuruSamAM karmanI parataMtratA cUna-nyUnatama thAya che ane AtmA prakRSTa rIte svAdhIna bane che, tethI bAhya padArtho kRta saMkleza thato nathI. A sarva yogarUpI kalpavRkSanAM phaLa che. zloka-4no bhAvArtha - jemane yoga siddha thayo che evA tIrthaMkara, gaNadharAdi bhagavaMtoe zratagraMthomAM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAyAbhyadvAciMzikA/zloka-1-2-3-4/5 yoganuM ghaNA prakAranuM phaLa varNavyuM che. prastuta batrIzImAM graMthakArazrI yoganuM mAhAbhya anya evA pataMjali RSie batAvyuM che, te prathama batAve che, ane tyArapachI zratagraMthomAM je yoganuM mAhAbhya batAvAyuM che, tene lezathI batAve che. I1-2-3-4ll avataraNikA : zloka-4mAM kahyuM ke yoganuM mAhAbhya anya vaDe paNa batAvAyuM che. tethI have anya evA pataMjaliRSi vaDe batAvAyeluM yoganuM mAhAbhya graMthakArazrI batAve che - bloka - atItAnAgatajJAnaM pariNAmeSu saMyamAt / zabdArthadhIvibhAge ca sarvabhUtarutasya dhIH / / 5 / / anvayArtha - parimeq=dharmarUpa, lakSaNarUpa ane avasthArUpa pariNAmomAM saMvamA--saMyama karavAthI satItAnA tijJAnaM-atIta-anAgatanuM jJAna yogIne thAya che. zArthathIvimAne zabdanA, arthanA ane buddhinA vibhAgamAM sarvamUtataca=sarva bhUtonA zabdanI ghI =buddhi thAya che. pA. zlokArdha : dharmarUpa, lakSaNarUpa ane avasthArUpa pariNAmomAM saMyama karavAthI atIta-anAgatanuM jJAna yogIne thAya che. zabdanA, arthanA ane buddhinA vibhAgamAM sarva bhUtonA zabdanI buddhi thAya che. Ill TIkA : atIteti-saMyamo nAma dhAraNAdhyAnasamAdhitrayamekaviSayaM, yadAha -"trayamekatrasaMyamaH" iti[3-4], etadabhyAsAt khalu heyajJeyAdiprajJAprasara iti pUrvabhUmiSu jJAtvottaramULa viniyo, tavAda - "tanmayAtmajJAno:" [3-1], tastha bhUmiSu viniyoga" iti[3-6], tataH pariNAmeSudharmalakSaNAvasthArUpeSusaMyamAccittasya Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-pa sarvArthagrahaNasAmarthyapratibandhakavikSepaparihArAt atItAnAgatajJAnamatikrAntAnutpannArthaparicchedanaM yogino bhavati, taduktaM - "pariNAmatrayasaMyamAdatItAnAgatajJAnam" [rUddI rUti | TIkArca - saMyano ..vizvayaM ekaviSayaka dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e traNa saMyama che. yAda - jeta=saMyamane, pAtaMjala yogasUtra-3/4mAM kahe che. trayam ..... saMyama:"ti, ekatra=eka viSayamAM, traNa=dhAraNA, dhyAna ane samAdhi traNa, saMyama che. rUti zabda pAtaMjala yogasUtra-3/4nA uddharaNanI samAptisUcaka che. tad .... viniyo, ane AnA abhyAsathI=saMyamanA abhyAsathI, kharekhara heya-zaiyAdi viSayaka prajJAno prasAra thAya che heya-yAdiviSayaka prajJA vistRta thAya che, ethI pUrvabhUmimAM jANI=saMyamanI skUla AlaMbanarUpa pUrvabhUmimAM potAne saMyama prApta thayo che tema jANIne, uttarabhUmimAM=sUkSma AlaMbanarUpa uttara bhUmimAM, Avo=saMyamo, viniyoga karavo joIe arthAt saMyamano vyApAra karavo joIe. tavAda - tene=saMyamanA abhyAsathI heya-joyAdiviSayaka prajJAno prasAra thAya che mATe prathama pUrvabhUmimAM saMyama karavo joIe ane tyArapachI uttarabhUmimAM saMyama karavo joIe ema pUrvamAM kahyuM tene, pAtaMjala yogasUtra3/5 ane 3/6mAM kahe che - "tat ..... prajJAhno:", tenA jayathI saMyamanA jayathI, prajJAloka che. "tI ... viniyoga ti, bhUmimAM=skUla, sUkSma ane AlaMbananA bhedathI rahela cittavRttiorUpa bhUmimAM, teno-saMyamano, viniyoga karavo joIe. rUti zabda pAtaMjala yogasUtra-3/5 ane 3/6nA uddharaNanI samAptisUcaka che. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyAtrizikA/zloka-pa saMyamano artha karyo pachI zlokamAM saMyamat paMcamI vibhakti che, tene spaSTa karatAM TIkAmAM kahe che -- tataH...... mati, pariNAmomAM dharmarUpa pariNAmamAM, lakSaNarUpa pariNAmamAM ane avasthArUpa pariNAmamAM tenAthI=pUrvamAM varNana karyuM te citanA saMyamathI, sarva arthanA grahaNanA sAmarthanA pratibaMdhaka evA vikSepano parihAra thavAthI, atIta, anAgata jJAna=atikrAMti ane anutpanna arthanuM paricchedana, yogI thAya che. takutam - te=pariNAmomAM saMyama karavAthI yogIne atIta-anAgata jJAna thAya che ema pUrvamAM varNana karyuM te, pAtaMjala yogasUtra-3/16mAM kahevAyeluM che. "riNAma ..... anAtim" rUti che pariNAma traNanA saMyamathI=dharma, lakSaNa ane avasthArUpa pariNAma traNanA saMyamathI, yogIne atIta, anAgata jJAna thAya che." rUti zabda pAtaMjala yogasUtra-3/16nA uddharaNanI samAptisUcaka che. bhAvArtha :pAtaMjala mata pramANe yoganAM mAhAbhyo - paMtajali RSie prastuta zlokamAM yoganA be prakAranAM mAhAbhyo batAvyAM che. temAMthI dharma, lakSaNa ane avasthArUpa pariNAmomAM saMyama karavAthI atIta, anAgata jJAna thAya che, e eka prakAranuM yoganuM mAhAsya prastuta zlokanA pUrvArdhathI graMthakArazrI batAve che - (1) pariNAmamAM saMyama karavAthI atIta, anAgataviSayaka jJAnanuM paricchedana - yoga e saMyamarUpa che. tethI prathama saMyamano artha graMthakArazrI kare che - koI eka viSayaka dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e traNa saMyama che. A dhAraNA, dhyAna ane samAdhinuM vizeSa svarUpa juo-24mI batrIzI zloka-9mAM dhAraNAnuM svarUpa, zloka-18-19-20mAM dhyAnanuM svarUpa ane zloka-27mAM samAdhinuM svarUpa batAvela che. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-5 svadarzananI mAnyatAnusAra dhAraNA, dhyAna ane samAdhinuM svarUpa : koI eka viSayane grahaNa karIne temAM prathama dhAraNA=avicyutirUpa dhAraNAno upayoga, tyArapachI dhyAna tadviSayaka ekAgra upayoga, ane samAdhi=dhyAnanA viSayIbhUta evA dhyeyanI sAthe tanmaya avasthA thAya te samAdhi che. 10 dhAraNA, dhyAna ane samAdhi traNa eka viSayavALA hoya te saMyama che arthAt prathama bhUmikAmAM dhAraNAsaMyama thAya che, tyArapachI dhyAnasaMyama prApta thAya che ane aMte samAdhisaMyama prApta thAya che. jema svadarzana pramANe paramAtmAnI mUrtine avalaMbIne, paramAtmAnI tattvakAya avasthA ane paramAtmAnI karmakAya avasthAne batAvanAra paramAtmAnI mUrti che, e prakArano yathArtha bodha karIne, mUrti sanmukha cittamAM te be avasthAnI upasthiti thAya, e rIte dhAraNA karavAmAM Ave, ane cittamAM paramAtmAnI te be avasthAmAM avicyutirUpa upayoga pravarte, tyAre te mUrtiviSayaka dhAraNA pragaTe che. dhAraNAnA uttarabhAvI paramAtmAnI tattvakAya avasthA ane karmakAya avasthA sAthe ekAgracitta thAya tyAre dhyAna pragaTe che. dhyAnamAM paramAtmAnI tattvakAya avasthA ane karmakAya avasthA sAthe je cittanI ekAgratA thAya che, te ekAgratA prakarSavALI thAya ane tanmaya upayoga thAya tyAre samAdhi pragaTe che. A rIte 5ramAtmAnI tattvakAya avasthA ane karmakAya avasthA sAthe ekatArUpa upayoga pravarte tyAre paramAtmAnI mUrtiviSayaka dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama pragaTe che. A rIte saMyama batAvyA pachI saMyamanA abhyAsathI heya-jJeyAdiviSayaka jJAnano vistAra thAya che, ane e jJAnanA vistAra arthe abhyAsa karanAra yogIe cittanI skUla-sUkSma AlaMbananA bhedavALI bhUmimAM saMyama karavA abhyAsa ka2vo joIe, ane te sthUla bhUmimAM potAne abhyAsa thaI cUkyo che, evuM jaNAya tyAre uttaranI sUkSma bhUmimAM saMyamano abhyAsa karavo joIe. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyAtrizikA/zloka-5 A rIte abhyAsa karavAthI pariNAmomAM saMyama pragaTe che, ane te pariNAmo pAtaMjala matAnusAra traNa prakAre che -- dharma, lakSaNa ane avasthArUpa traNa prakAranA pariNAmonuM svarUpa - (1) dharmapariNAma:- jema mATI svarUpa dharmIno, piMDarUpa dharmanA parityAgathI, ghaTarUpa dharmAtarano svIkAra, te dharmapariNAma kahevAya che. (2) lakSaNapariNAma - je pramANe te ja ghaTano anAgata adhvanA=mArganA, parityAgathI-piMDa ghaTarUpe banyo na hato tyAre ghaTa anAgata adhvamAM hato, ane jyAre piMDa ghaTarUpe bane che, tyAre ghaTanA anAgata adhvanA parityAgathI, vartamAna adhvano svIkAra thAya che arthAt piMDamAMthI ghaTa vartamAna kSaNamAM ghaTarUpe pragaTa thAya che, ane tenA parityAgathI vartamAna kSaNamAM utpanna vartamAna kSaNanA adhvanA svIkAravALA ghaTanA vartamAna kSaNanA adhvanA parityAgathI, atIta adhvano svIkAra bIjI kSaNamAM thAya che arthAt prathama kSaNano ghaTa bIjI kSaNamAM prathama kSaNano tyAga karIne bIjI kSaNano svIkAra kare che, te lakSaNa pariNAma svarUpa pariNAma, kahevAya che. arthAt pUrvekSaNano pariNAma bIjI kSaNanA pariNAmavALo thAya che tyAre ghaTa pUrvekSaNano parityAga karIne bIjI kSaNano svIkAra kare che. (3) avasthApariNAma - je pramANe te ja ghaTanI prathama ane dvitIya sazakSaNamAM anvayipaNArUpe ghaTanI avasthA che, tethI te baMne kSaNamAM ghaTano avasthA pariNAma che arthAt prathama kSaNanI avasthAvALo ghaTa bIjI kSaNanI avasthAvALo thAya che, te avasthA pariNAma che. A pramANe traNa prakAranA pariNAmo batAvIne temAM koI yogI dhAraNA, dhyAna ane samAdhi traNe ekaviSayaka bane tevo saMyama kare, to sarva arthanA=sarva padArthonA, grahaNanA sAmarthyanA pratibaMdhaka evA cittanA vikSepono parihAra thavAthI, te yogIne atIta, anAgatanuM jJAna=atikrAMti ane anutpanna evA arthono bodha thAya che arthAt bhUtakALamAM thayelA padArthono ane bhaviSyamAM thanArA padArthono bodha thAya che. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/bloka-5 AnAthI e phalita thAya ke padArthonA pariNAmo=paryAyo, ane padArtha sAthe saMkaLAyelA kALanA pariNAmo ane te baMnemAM anvayI evA dravyano vicAra karavArUpa dharmapariNAma, lakSaNapariNAma ane avasthApariNAmathI padArthanA utpAda, vyaya ane dhrauvyanI prApti che. tethI koI eka padArthanA utpAda, vyaya ane dhrauvyasvarUpa pratye koI yogI cittane sthApana karIne dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka saMyamamAM yatna kare, to jagatanA sarva padArthone grahaNa karavAnuM AtmAmAM je sAmarthya che, tenA pratibaMdhaka karmonA vikSepo dUra thAya che, tethI citta bhUta ane bhaviSyaviSayaka sarva arthonuM jJAna karavA samartha bane che. tethI dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e traNa prakAranA saMyamarUpa yoganuM mAhAtmya che ke yogI bhUta ane bhaviSyanA jJAnane jANavA samartha bane che. prastuta zlokanA uttarArdhano artha kare che 12 TIkA H zabdaH zrotrendriyagrAhyaniyatakramavarNAtmA, kramarahitaH sphoTAtmA dhvanisaMskRtabuddhigrAhyo vA, artho jAtiguNakriyAdiH, dhIrviSayAkArA buddhivRttiH, etA hi gauriti zabdo, gaurityarthI, gauriti ca dhIrityabhedenaivAdhyavasIyante, ko'yaM zabda ityAdiSu prazneSu gaurayamityekarUpasyaivottarasya pradAnAt, tasya caikarUpapratipattinimittakatvAt, tata etAsAM vibhAge cedaM zabdasya tattvaM yadvAcakatvaM nAma, idaM cArthasya yadvAcyatvam, idaM ca dhiyo yatprakAzatvamityevaMlakSaNe saMyamAt sarveSAM bhUtAnAM mRgapazupakSisarIsRpAdInAM rutasya zabdasya dhIrbhavati, anenaivAbhiprAyeNa anena prANinA'yaM zabdaH samuccarita iti, taduktaM - "zabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyAsAtsaMkarastat pravibhAgasaMyamAt sarvabhUtarutajJAnam" [3-17] iti / / 5 / / zlokanA uttarArdhamAM kahela 'zabda'no artha kare che TIkArtha H zabdaH vAdyo vA, (1) zrotrendriyagAhya niyatakramavALA varNasvarUpa zabda che. jema ghaTa e prakAranA niyata kramarUpa='gha' ane 'Ta' e prakAranA niyata kramarUpa, ghaTa zabda che. -- Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-5 13 (2) athavA kramarahita dhvanithI saMskRta evI buddhithI grAhya sphoTarUpa zabda che arthAt 'gha' ane 'Ta' ityAkAraka varNanA kramarahita je puruSanI dhvanithI saMskAra karAyela buddhi che=A dhvanithI A zabda prApta thAya che ane A dhvanithI A zabda prApta thAya che, e prakAranI dhvanithI saMskAra karAyela buddhi che, te puruSanI buddhithI grAhya sphoTa svarUpa=avAja svarUpa, zabda che. zlokanA uttarArdhamAM kahela 'artha'no artha kare che artho viAviH, jAti, guNa ane kriyAdi artha che arthAt ghaTAdimAM rahelI ghaTatyAdi jAti, ghaTAdimAM rahela varNAdirUpa guNo ane ghaTAdimAM rahela jaladhAraNakriyAdi artha che. ..... zlokanA uttarArdhamAM kahela 'dhI=buddhi'no artha kare che - thI ..... buddhivRtti, viSayanA AkAravALI buddhinI vRtti te 'ghI' che. zabda, artha ane dhI=buddhi zuM che ? te anubhavathI spaSTa karatAM kahe che etA hi adhyavasIyante, A 'zoH' che e prakArano zabda-puruSathI uccAraNa karAto zabda, 'iH' e prakArano artha=puruSathI uccAraNakALamAM sanmukha rahelo 'mo:' rUpa artha=padArtha, ane 'zoH' e prakAranI buddhi=A 'i:' e prakAranI buddhi=A gAya che e prakAranA uccAraNathI bodha karanArane 'gAya' e prakArano je bodha thAya che te 'nauH' e prakAranI buddhi e abhedathI=nauH zabda, nauH artha ane nauH buddhi e abhedathI, adhyavasAya thAya che. ..... ahIM prazna thAya ke zabda, artha ane buddhi traNe judA hovA chatAM abhedathI adhyavasAya kema thAya che ? temAM hetu kahe che ko'yaM praddAnAt, A kayo zabda che ? ityAdi praznomAM=A kayo zabda che, A kayo artha che ane A kaI buddhi che ityAdi traNa praznomAM, A 'i:' che, e prakAranA ekarUpa ja uttaranuM pradAna hovAthI zabda, artha ane buddhino abhedathI adhyavasAya thAya che ema saMbaMdha che. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 yogamAhAbhyAtrizikA/zloka-5 ahIM prazna thAya ke traNa praznono eka uttara ApavA mAtrathI traNeno abheda adhyavasAya che, ema kema nakkI thAya ? ethI kahe che - tasya nimittatva ane tenuM traNa prakAranA praznonA eka uttaranuM, ekarUpa pratipattinuM nimittakapaNuM hovAthI zabda, artha ane buddhi e traNeno abhedathI adhyavasAya che ema saMbaMdha che. zlokanA uttarArdhamAM batAvela zabda, artha ane buddhino artha spaSTa karyA pachI tenA vibhAgamAM saMyama karavAthI sarva prANInA zabdonuM jJAna thAya che te aMzane spaSTa karatAM kahe che - - tataH ..samukvarita ti, tyArapachI zabda, arthaane dhI e traNano artha karyA pachI, emanA vibhAgamAM zabda, artha ane buddhinA vibhAgamAM, A zabdanuM tatva che je vAcakapaNuM che, ane A arthanuM tatva che je vAcyapaNuM che, ane A buddhinuM tatva che je prakAzapaNuM che, evA svarUpavALA vibhAgamAM saMyama karavAthI, sarva bhUtonA zabdanI=mRga, pazu, pakSI, sApa AdinA zabdanI, buddhi thAya che arthAt A ja abhiprAyathI A prANIe A zabda uccAryo che, e prakArano nirNaya thAya che. tahuvatam - te zlokanA uttarArdhamAM kahyuM ke, pAtaMjala yogasUtra-3/17mAM kahevAyuM che. "zabdArtha .... sarvamUtarutajJAnam" rUti zabda, artha ane pratyayanA=Ie prakAranA vAcaka zabdanA, . e prakAranA zabdathI jo e prakAranA vAcya arthanA ane ja: e prakAranA zabda ane arthathI thatA bodharUpa pratyAyanA, itara Itara adhyAsathI saMkara thAya che ekabIjAmAM saMkIrNatAnuM saMpAdana thavAthI saMkara thAya che, tenA pravibhAgamAM saMyama karavAthI zabda, artha ane pratyayanA pravibhAgamAM saMyama karavAthI, sarva prANIonA zabdaviSayaka jJAna utpanna thAya che. ti' zabda pAtaMjala yogasUtra-3/17nI samAptisUcaka che. pA. bhAvArtha : pataMjali RSie prastuta zlokamAM yoganAM be prakAranAM mAhAbhya batAvyAM che. temAMthI pariNAmamAM saMyama karavAthI atIta, anAgataviSayaka jJAnanuM paricchedana Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-5 15 thAya che, e eka prakAranuM yoganuM mAhAbhya batAvyA pachI, have bIjA prakAranuM yoganuM mAhAbhya prastuta zlokanA uttarArdhathI graMthakArazrI batAve che - (2) zabda, artha ane buddhinA vibhAgamAM saMyama karavAthI sarva prANIonA zabdano bodha : jema pariNAmomAM saMyama karavAthI bhUta, bhaviSyaviSayaka jJAna thAya che, tema zabda, zabdathI vAcya artha, ane zabda ane arthanA kathanathI thato bodha, e traNanA vibhAgamAM saMyama karavAthI dareka prANIonA zabdaviSayaka jJAna thAya che arthAt amuka prANIe amuka zabdaprayoga karyo, tenAthI kayA arthano bodha karAvavAno teno abhiprAya che, e prakAranuM jJAna thAya che. AnAthI e phalita thayuM ke saMyamarUpa yoganuM mAhAbhya che ke A prakAranA viziSTa jJAnanI utpatti thAya che. (1) zabdanuM svarUpa :zabda eTale zrotrendriya grAhya niyatakramavALA varNarUpa ghaTa-paTAdi zabdo. AnAthI e phalita thAya che ke ghaTane badale koI Tagha ema bole to te niyatakramavALo varNa nathI. mATe "Tagha' e zabda nathI. jyAre ghaTa bolIe tyAre te niyatakramavALo varNa che, AthI ja "ghaTa" zabda bolavAthI koI arthanI upasthiti thAya che, tene badale "gha" ema bolavAthI koI arthanI upasthiti thatI nathI. vaLI zabdane keTalAka sloTarUpa kahe che. sphoTa eTale uccAraNathI AkAzamAM thato zabdarUpa guNano dhvanisvarUpa sphoTa. te dhvanimAM gha ane Ta e prakArano krama nathI; Ama chatAM A dhvani A zabdano vAcaka che, evA prakAranI dhvanithI saMskRta koInI buddhi hoya, to te dhvanithI saMskRta evI buddhithI grAhya ghaTarUpa zabda che. AnAthI e phalita thAya ke uccAraNa karanAra puruSa amuka prakArano dhvani kare che ane tenAthI AkAzano guNa evo zabda abhivyakta thAya che arthAt Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-pa AkAzamAM rahelA zabdaguNano sphoTa thAya che, arthAt jema zarAvamAM rahelI gaMdha jalathI abhivyakta thAya che=zarAvamAM gaMdha spaSTa na hatI, te temAM jala nAMkhavAthI spaSTa thAya che, tema AkAzano zabdaguNa spaSTa na hato, te uccAraNanI kriyAthI AkAzamAM rahelo zabdaguNa abhivyakta thAya che, te sphoTarUpa zabda che. (2) arthanuM svarUpa : jAti, guNa ane kriyAdirUpa artha che. jema ghaTamAM rahelI ghaTatva jAti, ghaTamAM rahelA raktavarNAdi guNo ane ghaTamAM rahelI jaladhAraNasAmathryadirUpa kriyA, e ghaTa zabdathI vAcya artha che. (3) dhInuM buddhinuM svarUpa : A ghaTa che e prakAranA zabdane sAMbhaLIne, ane arthane purIvartI rahelA ghaTarUpa padArthane, joIne, zrotAne ghaTanA viSayanA AkAravALI je buddhinI=jJAnanI, pariNati thAya che, te dhI=buddhi, che. zabda, artha ane buddhino abhedathI adhyavasAya : zabda, artha ane buddhino kaI rIte abhedathI adhyavasAya thAya che ? te jo: 'nA dRSTAMtathI batAve che - jema koI puruSa kahe ke "kAM ?', te vakhate : e prakArano zabda che te vAcaka che; ane gI: e prakAranA zabdathI purovartI rahela cheH rUpa pazu te vAcya artha che; ane koI puruSe 'ye no:' ema kahyuM, te sAMbhaLIne purovarsI gAyamAM no. e prakAranI buddhi=bodha thAya che arthAt gAya e prakAranA jJAnanI pariNati thAya che. te vakhate zabda, artha ane bodha e traNano abhedathI adhyavasAya thAya che; kema ke koI pUche ke A puruSe kayo zabda kahyo ? to kahevAya che ke : '. A sAme rahelo artha zuM che ? to kahevAya che ke "jo: '. ane A zabdane sAMbhaLIne ane A arthane= padArthane joIne koIne bodha thAya che te bodha zuM che ? to kahevAya che ke "jo: ' ityAkAraka bodha che. A rIte traNe praznono eka uttara apAto hovAthI nakkI thAya che ke jo: ityAkAraka zabda, jI: ityAkAraka artha ane zo: ityAkAraka buddhi e Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyAviMzikA/bloka-5 traNeno abhedathI adhyavasAya thAya che; kema ke te traNe praznono eka ja zabdarUpa uttara ekarUpa pratItinuM nimitta che arthAt jo, no , jo =gAya, gAya, gAya e rUpa eka ja zabdarUpa uttara eka pratItinuM kAraNa che. tethI : ityAkAraka zabda, ro: ityAkAraka artha ane : ityAkAraka buddhi e traNeno abhedathI adhyavasAya thAya che. zabda, artha ane buddhimAM saMyama karavA mATe vibhAga: A rIte zabda, artha ane buddhino abhedathI adhyavasAya thavA chatAM zabda, artha ane buddhimAM saMyama karavA arthe vibhAga karavAmAM Ave ke nI: ityAkAraka zabda gAyano vAcaka che, : ityAkAraka artha gAya zabdano vAcaka che ane vAcya che ane : ityAkAraka buddhi gAyanA svarUpanI upasthitirUpa bodhAtmaka jIvanI pariNati che, tethI prakAzarUpa che arthAt zabdanI jema vAcaka nathI ane arthanI jema vAcya nathI, paraMtu jJAnasvarUpa che. zabda, artha ane buddhinA vibhAgamAM saMyama karavAthI sarva prANIonA zabdanuM jJAna : A rIte zabda, artha ane buddhino vibhAga karyA pachI temAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhi mATeno yatna karavAmAM Ave to saMyama pragaTe che. te saMyamathI yogIne dareka prANIonA zabdaviSayaka jJAna thAya che arthAt koIpaNa prANI potAnI bhASAmAM zabdaprayoga kare tyAre te yogI nirNaya karI zake che ke A abhiprAyathI A prANIe A zabdano uccAra karyo che A prakAranuM viziSTa jJAna thAya che, tethI saMyamarUpa yoganuM A adbhuta mAhAbhya che. svadarzana pramANe zabda, artha ane buddhinuM svarUpa : svadarzananI prakriyA pramANe koIpaNa zabda koIka arthano vAcaka thAya che, ane teno yathArtha bodha zrutajJAna kahevAya che. zrutajJAna sarvajJakathita yathArtha bodharUpa che, ane sarva zrutajJAna samyaka pravRtti karAvIne jIvane asaMgabhAvamAM laI jAya che ane aMte vItarAgatAnuM kAraNa bane che. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA|zloka-5/6 koI puruSa te te zabdo, ane te te zabdothI vAcya artha, ane te zabdo ane te arthothI thatA yathArtha bodhanuM samyag jJAna karIne, rAgAdinI AkuLatAthI rahita te zabda, artha ane bodhanA vibhAgamAM cittane sthira kare, to rAgAdithI anAkuLa evuM cittanuM svairya pragaTe che. te niSprakaMpa cittathI jJAnAvaraNIyAdi karmono nAza thAya che, jethI te te prakAranI bodha karavAnI zaktivizeSa pragaTe che. tenAthI sarva prANIonA avAjanuM jJAna thAya che ane koIka yogIne cauda pUrvanuM jJAna paNa thAya che, A sarva yoganuM mAhAtmya che. A prakA2nA yoganA mAhAtmyanA prakaTIkaraNamAM asaMgabhAvanI pariNatine anukULa evo cittano ekAgra upayoga prabaLa kAraNa che. tenAthI asaMgapariNatine anukULa zuddha AtmAnA upayogane kAraNe jJAnAvaraNIyAdi karmono nAza thAya che, tethI aneka jAtinI atIndriya zaktio yoganA sevanathI yogIne pragaTe che. pA avataraNikA : 19 zloka-5mAM mokSanI sAthe AtmAne yoje tevA yoganA sevanathI be prakAranAM phaLo prApta thAya che, e rUpa yoganAM be mAhAtmya pAtaMjala mata pramANe batAvyAM. have yoganA sevanathI anya traNa prakAranAM phaLo thAya che, e rUpa yoganAM traNa mAhAtmyane pAtaMjala mata pramANe graMthakArazrI batAve che zloka H saMskAre pUrvajAtInAM pratyaye paracetasaH / zaktistambhe tirodhAnaM kAyarUpasya saMyamAt / / 6 / / anvayArtha H saMmhAre saMvamAt=saMskAramAM saMyama karavAthI pUrvajJAtInAM (thIranusmRtiH) pUrvajAtionI (dhI=anusmRti) (mati=thAya che.) pratyaye saMvamA pratyayamAM saMyama karavAthI pacetasaH (dharmavRti)=dhI-buddhi arthAt paracittagata sarva bhAvonuM jJAna, thAya che. vAyarUpaca=kAyarUpanI vistastambha=zaktinA staMbhamAM saMvamAt=saMyama karavAthI tirodhAna=tirodhAna thAya che. / / 6 / / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/bloka-1 doDArtha : saMskAramAM saMyama karavAthI pUrvajAtionI ghI anusmRti, thAya che. pratyayamAM saMyama karavAthI ghI buddhi arthAt paracitagata sarvabhAvonuM jJAna, thAya che. kAyarUpanI zaktinA staMbhamAM saMyama karavAthI tirodhAna thAya che. 5|| noMdha :- saMskAramAM saMyama karavAthI pUrvajAtionI dhI=anusmRti ane pratyayamAM saMyama karavAthI paricittanI dhI=buddhi arthAt paracittagata sarva bhAvonuM jJAna, thAya cha, ama thana ryu, temAM so-5 mAthI dhIH' zanI anuvRtti cha. Easi : saMskAra iti-saMskAre smRtimAtraphale jAtyAyurbhogalakSaNe ca 'evaM mayA so'rtho'nubhUtaH', 'evaM mayA sA kriyA kRtA,' iti bhAvanayA saMyamAt pUrvajAtInAM= prAganubhUtajAtInAM, dhIranusmRtiravabodhakamantareNaiva bhavati, taduktaM - "saMskArasya sAkSAtkaraNAt pUrvajAtijJAnam" [3-18] / pratyaye parakIyacitte kenacinmukharAgAdinA liGgena gRhIte, paracetaso dhIrbhavati tathAsaMyamavAn 'sarAgamasya cittaM vItarAgaM vA' iti paracittagatAn sarvAneva dharmAn jAnAtItyarthaH, taduktaM - 'pratyayasya paracittajJAnaM [3-19], na ca sA(tatsA)lambanaM tasyAviSayIbhUtatvAt' [3-20] iti, liGgAccittamAtramavagataM, na tu nIlaviSayaM pItaviSayaM vA taditi ajJAte Alambane saMyamasya kartumazakyatvAttadanavagatiH, sAlambanacittapraNidhAnotthasaMyame tu tadavagatirapi bhavatyeveti bhojaH / kAya zarIraM tasya rUpaM cakSurgAdyo guNaH tasya nAstyasmin kAye rUpamiti saMyamAdrUpasya cakSurgrAhyatvarUpAyAH zakteH stambhe bhAvanAvazAtpratibandhe sati, tirodhAnaM bhavati, cakSuSaH prakAzarUpasya sAttvikasya dharmasya tadgrahaNavyApArAbhAvAt, tathA saMyamavAn yogI na kenacid dRzyata ityarthaH, evaM zabdAditirodhAnamapi jJeyaM, taduktaM- "kAyarUpasaMyamAttadgrAhyazaktistambhe cakSuSaH(kSuHpra) prakAzAsaM(pra)yoge'ntardhAnam", [3-21], etena zabdAdyantardhAnamuktamiti / / 6 / / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zlokasaMskAramAM saMyama karavAthI pUrvajAtionI anusmRti thAya che. A prakAranA yoganA mAhAtmamAM saMskArano artha kare che - TIkArca - saMsvAre ..... smRtimAtraphaLavALA ane jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa phaLavALA saMskAra che. smRtimAtraphaLavALA saMskAra kevA AkAravALA che, te batAve che - "parva .. anubhUta', 'A prakAre mArA vaDe te artha anubhavAyo' e prakAranA jJAnanA upayogathI je saMskAra paDe che, te saMskAra smRtimAtraphaLavALA che. jAti, AyuSya, bhogasvarUpa saMskAra kevA AkAravALA che, te batAve che - "parva .... kRtA', "A pramANe mArA vaDe te kriyA karAI e prakAranA jJAnanA upayogathI je dharma-adharmarUpa saMskAra paDe che, tenuM phaLa jAti, AyuSya ane bhoga che, tethI te saMskArane paNa jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa kahela che. saMsvare ... bhavati, smRtimAtra phaLavALA ane jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa phaLavALA evA saMskAramAM "A pramANe mArA vaDe te artha karAyo, ane A pramANe mArA vaDe te kriyA karAI", e prakAranI bhAvanA vaDe saMyama karavAthI=dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e traNa rUpa saMyama karavAthI, pUrvajAtionI pUrvabhavamAM anubhavela jAtionI, buddhianusmRti, avabodhaka vagara ja thAya che=avabodhaka sAmagrI vagara ja thAya che. taluvatam - te=saMskAramAM saMyamathI pUrvajAtionI anusmRti thAya che ema je pUrvamAM kahyuM ke, pAtaMjala yogasUtra-3/18mAM kahevAyuM che. " saM ..... pUrvajJAtijJAna" , "saMskAranA sAkSAtkArathI=uddabuddha saMskArathI, pUrvajAtinuM jJAna thAya che." pratyayamAM saMyama karavAthI paricittanI dhI=anusmRti, thAya che, te batAve che - Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-1 prave ..... tharmavati, parakIya citamAM rahelA, kAMIka mukharAgAdi liMga dvArA grahaNa karAyela pratyayamAM saMyama karavAthI parAcittanI buddhi thAya che. pratyayamAM saMyama karavAthI paricittanI buddhi thAya che, tenuM tAtparya spaSTa kare che -- tathAsaMyama ... phartha, tevA prakAranA saMyamavALA yogI AnuM cita 'sarAga che ke vItarAga che' e prakAranA paricittagata sarva ja dharmone jANe che, e prakArano artha che. takuvaram - te=pratyayamAM saMyama karavAthI paricittanI buddhi thAya che, ema je pUrvamAM kahyuM ke, pAtaMjala yogasUtra-3/19mAM kahevAyuM che - "pratyayastha ... jJAnam", "pratyayana=koIka mukharAgAdi liMga dvArA grahaNa karAyela evA paracittarUpa pratyayano, (yogI jyAre saMyama kare che tyAre) paracitanuM jJAna thAya che. pUrve pAtaMjala-3/19 sUtrathI saMyamathI paricitanuM jJAna kaI rIte thAya che, te batAvyuM. have te paracittatA jJAnanA vizeSane kahenAruM pAtaMjala yogasUtra3/20 batAve che - "na 2 ..... viSayamUtatvI" rUti, "ane te=saMyamanA viSayabhUta evuM paranuM je citta che te, sAlaMbana nathI tenA cittamAM kaI jAtanA bhAvo varte che, te prakAranA AlaMbana sahita paranuM citta saMyamanuM AlaMbana nathI, paraMtu tenA mukharAgAdi yukta evuM bAhya citta saMyamanuM AlaMbana che; kema ke tenuM aviSayIbhUtapaNuM che-paranA cittamAM vartatA bhAvonuM aviSayIbhUtapaNuM che." rUti zabda pAtaMjalayogasUtra-3/19 ane 3/20nA uddharaNanI samAptisUcaka che. nit ..... monA liMgathI cittamAtra jaNAya che=bAhya mukharAgAdi liMgathI, cittamAtra jaNAya che, paraMtu nIlaviSayaka ke pItaviSayaka te=paranuM citta, che, e pramANe jaNAtuM nathI. ethI ajJAta evA AlaMbanamAM nIlaviSayaka ke pItaviSayaka paranuM citta che, e prakAranA ajJAta AlaMbanavALA tenA cittamAM, saMyamanuM karavuM azakyapaNuM hovAthI tenI avagati cheH AlaMbananI aprApti che. vaLI sAlaMbana citamAM praNidhAnathI UTheluM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 yogamAhAbhyAtrizikA/zloka-6 evuM saMyama prApta thaye chate tenI avagati paNa thAya ja che-tenuM citta nIlaviSayaka ke pItaviSayaka che e prakArano bodha paNa thAya ja che, e prakAre bhoja kahe che. kAyarUpI zaktinA staMbhamAM saMyama karavAthI tirodhAna thAya che te batAve che - #Aya..... mati, kAya=zarIra, tenuM rUpa cakSathI grAhya guNa, temAM saMyama karavAthI A kAyAmAM arthAt saMyama karanAra vyakti potAnI A kAyAmAM, rUpa nathI e prakAranA saMyamathI, rUpanI cakSathI grAhyapaNArUpa zaktino staMbha thaye chate=bhAvanAnA vazathI pratibaMdha thaye chate, tirodhAna thAya che=saMyama karanAra yogI adazya thAya che. ahIM prazna thAya ke "potAnI kAyAmAM rUpa nathI' e prakArano saMyama karavAthI yogI tirodhAna=adazya, kema thAya che ? temAM hetu kahe che - cakSuSaH .. tyartha, cakSanA prakAzarUpa sAtvika dharmanA tathrahaNanA vyApArano abhAva hovAthI=thogInI kAyAnA rUpanA grahaNanA vyApArano abhAva hovAthI, yogInI kAyA adazya thAya che ema saMbaMdha che, ane saMyamavALo yogI koInA vaDe dekhAto nathI, e pramANe artha che. vaM.yam, e pramANe=jema rUpanA saMyamamAM yogI adRzya thAya che, e pramANe zabdAdimAM saMyama karavAthI zabdAdinuM tirodhAna paNa jANavuM. takuttam - te=kAyarUpanI zaktinA staMbhamAM saMyama karavAthI yogI tirodhAna thAya che, ema pUrvamAM kahyuM ke, pAtaMjalayogasUtra-3/21mAM kahevAyuM che. "zAyarUpa ..... antardhanam", "kAyarUpanA saMyamathI tadgAdha zaktino staMbha thaye chad=cakSuthI grAhya evI rUpazaktino staMbha thaye chate, cakSunA prakAzano asaMprayoga thaye chata=rUpagrahaNa karavA mATe vyApArano abhAva thaye chate, aMtardhAna thAya che yogI adazya thAya che." na ... samiti AnAthI-rUpAdi aMtardhAnanA upAyanA pradarzanathI, zabdAdinuM zrotrAdithI grAhya evA zabdAdinuM, aMtardhAna kahevAyuM. rUti zabda pAtaMjala yogasUtra-3/21nA uddharaNanI samAptisUcaka che. is zabdAntaryAnam - ahIM zabdamAM 'gathiI rasa, gaMdha ane sparzanuM grahaNa samajavuM. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 yogamAhAbhyadvAtrizikA/zloka-1 bhAvArtha - pAtaMjala mata pramANe yoganAM mAhAbhyo - pataMjaliRSie be prakAranAM yoganAM mAhAbhyo zloka-pamAM batAvyAM, tyArapachI prastuta zlokamAM pataMjaliRSie kahelAM anya traNa prakAranAM yoganAM mAhAbhyo batAve che - (3) saMskAramAM saMyama karavAthI pUrvajAtionI anusmRti: koI yogI saMskAramAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare to te saMyamathI, pUrvabhavamAM anubhavela jAtionI avabodhaka sAmagrI vagara ja smRti thAya che. te saMskAra be prakAranA che : (1) smRtimAtra phaLavALA saMskAro: koI vastuviSayaka vicAraNA karavAmAM Ave, tenAthI je saMskAra paDe che, te saMskArathI uttaramAM te vastunuM smaraNa thAya che. tethI eka prakAranA saMskAro smRtimAtra phaLavALA che. (2) jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa saMskAro: vaLI koIka dharmanI ke adharmanI kriyAo karavAmAM Ave che tyAre, tenAthI te kriyAonA AtmAmAM saMskAra paDe che, te dharma-adharmarUpa che, ane tenuM phaLa jAti, AyuSya ane bhoga che arthAt te kriyAnA phaLarUpe jIvane bIjA bhavanI jAtinI prApti thAya che, bIjA bhavanuM AyuSya maLe che ane te bIjA bhavamAM te dharma-adharmane anurUpa bhogasAmagrI maLe che. tethI dharma ke adharmarUpa karAyelI kriyAo jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa saMskAravALI che. A baMne prakAranA potAnAmAM paDelA saMskAromAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama karavAmAM Ave arthAt "te padArtha mArA vaDe A rIte anubhavAyo' ane 'te kriyAo mArA vaDe A rIte karAI' e prakAranI bhAvanAthI saMskAramAM saMyama karavAmAM Ave, to saMyama karanAra yogIne pote pUrvabhavamAM anubhavelI jAtionuM smaraNa thAya che, ane te smaraNa thavAmAM bAhya koI avabodhaka sAmagrInI apekSA rahetI nathI, paraMtu saMskAramAM karelA saMyamanA phaLarUpe te prakArano bodha thAya che. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-6 (4) pratyayamAM saMyama karavAthI dhI=paracittagata sarvabhAvonuM jJAna - koI yogI puruSa koIka mukharAgAdi liMga dvArA anya puruSanA cittanuM grahaNa kare arthAt A puruSa kAMIka AvA prakAranuM ciMtavana karI rahyo che, tethI tenA mukha upara AvA AvA prakAranA bhAvo upaselA dekhAya che. A prakAranA bAhya mukharAgAdithI koInA cittane grahaNa karyA pachI tenA upara dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare to te yogIne te anya puruSa zuM vicAra karI rahyo che, tenA cittanA badhA bhAvonuM jJAna thAya che arthAt A puruSe koI pratyenA rAgathI vicAraNA karI che athavA to A puruSe anya pratyenA rAgabhAvathI vicAraNA karI nathI, te prakArano nirNaya karI zake che. vaLI te puruSa je vastuno vicAra kare che, tenA viSayabhUta padArtha nIla che ke pIta che, te sarvanuM jJAna te yogIne thAya che, phakta jyAre mukhanA uparAga dvArA te puruSanA cittane yogIe grahaNa karela, tyAre te puruSanA cittamAM kayA vizeSa prakAranA aMtaraMga bhAvo varte che, tenuM jJAna yogIne mukharAgAdi dvArA thayeluM na hatuM, kema ke bAhya liMgamAtrathI tenA cittamAM nIlaviSayaka ke pItaviSayaka vicAraNA che, tevo nirNaya thaI zakato nathI. Ama chatAM tenA cittanuM AlaMbana laIne yogI saMyama kare te saMyamakALamAM tenA cittanA vizeSa bhAvono yogIne bodha na hato, paraMtu tenA cittamAM vartatA bAhya AkArone avalaMbIne A jAtanA tenA mukhavikArothI tenA cittamAM kayA bhAvo varte che, e prakAranA jANavAnA praNidhAnathI yogI jyAre saMyama kare che, tyAre te saMyamanA baLathI te puruSanA cittamAM vartatA sarva bhAvono bodha tene thAya che. (5) kAyarUpa zaktinA staMbhanamAM saMyama karavAthI tirodhAna - yogIne adRzya thavuM hoya tyAre kAyAnA rUpanI zaktinA staMbhanamAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare che, tethI yogInA rUpanuM tirodhAna thAya che. potAne adazya thavA mATe yogI cakSuthI grAhya evuM je potAnuM rUpa che, te rUpa mArI kAyAmAM nathI, e prakArano upayoga karIne dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare che, ane te saMyamathI yogInA dehamAM je rUpa che, temAM cakSugAlpatArUpa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-17 zaktinA staMbhanamAM saMyamanA baLathI bhAvanA pedA thAya che, ane te bhAvanAnA vazathI yogInuM cakSugrAhya rUpa pratibaMdha pAme che arthAt cakSugrAhya zakti nAza pAme che, tethI yogIno deha tirodhAna thAya che; kema ke koInA dehanA rUpane jonAra evI je cakSu che, te prakAzarUpa sAttvika dharmavALI che, ane te cakSu yogInA dehamAM rahelA rUpane grahaNa karavA mATe vyApAra karI zakatI nathI, tethI saMyamavALA yogI koInAthI dekhAtA nathI. vizeSArtha - pAtaMjala mata pramANe cakSu prakAzarUpa sAttvika dharmavALI che, ane te cakSu padArthanA rUpane grahaNa karavA mATe samartha che; Ama chatAM paramANu AdimAM rahelA rUpane cakSu grahaNa karI zakatI nathI. tema je yogI "mArA dehamAM rUpa nathI', e prakAranI bhAvanAthI jyAre saMyamamAM yatna kare tyAre te yogImAM prakarSavALI thayelI te bhAvanAnA vazathI yogInA dehamAM vartatA rUpamAM cakSugrAhya zaktinuM staMbhana thAya che, tethI yogInA dehanuM rUpa cakSu dvArA grahaNa thatuM nathI. pUrvamAM jema dehanA rUpanA staMbhana mATe saMyama karavAthI yogI adRzya thAya che ema batAvyuM, tema koI yogI potAnA zabdAdine konA dvArA zrotrendriyathI grAhya na thAya tadarthe zabdAdimAM saMyama kare arthAt "A zabda zrotrendriya grAhya nathI' e prakAranI bhAvanA karIne zabdamAM saMyama kare, to te yogInA zabdo paNa anya dvArA grahaNa na thAya. e ja rIte rasa, gaMdha ane sparzanA staMbhana mATe paNa yogI saMyama kare to yogInA rasa, gaMdha ane sparza paNa anya dvArA grahaNa na thAya. llphAA. avataraNikA : mokSanI sAthe AtmAne yoje tevA yoganA sevanathI zloka-pamAM be prakAranA yoganA mAhAbhyane pAtaMjala mata pramANe batAvyA. tyArapachI zloka-6mAM anya traNa prakAranA yoganA mAhAbhyane pAtaMjala mata pramANe batAvyA. have prastuta zlokamAM anya cAra prakAranA yoganA mAhAbhyane pAtaMjala mata pramANe graMthakArazrI batAve che - Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/bloka-7 zloka : saMyamAt karmabhedAnAmariSTebhyo'parAntadhIH / maitryAdiSu balAnyeSAM hastyAdInAM baleSu ca / / 7 / / anvayArtha : melAnAM-karmabhedonA saMyamasaMyamathI aparAdhIH=aparAMta dhI thAya cheHniyata deza ane niyata kALamAM mArA zarIrano viyoga thaze, e prakArano nirNaya thAya che. (athavA) garimyo=ariSTothIetraNa prakAranA ariSTothI, parattathI =aparAMta dhI thAya che-niyatadeza ane niyata kALamAM mArA zarIrano viyoga thaze, e prakArano nirNaya thAya che. viSamaityAdimAM saMyama=saMyama karavAthI vAni baLo thAya che maitrAdi prakarSavALA thAya che ane hatyAnAM hastI AdinA vattepu=baLomAM saMvamA=saMyama karavAthI w=emanA hastI AditA, pretAni baLo thAya che. zA zlokArca - karmabhedonA saMyamathI arthAt karmabhedaviSayaka saMyama karavAthI aparAMta ghI thAya che-niyata deza ane niyata kALamAM mArA zarIrano viyoga thaze, e prakArano nirNaya thAya che. (athavA) ariSTothIetraNa prakAranA ariSTothI, aparAMta ghI thAya che niyata deza ane niyata kALamAM mArA zarIrano viyoga thaze e prakArano nirNaya thAya che. maicAdimAM saMyama karavAthI baLo thAya che-methyAdi prakarSavALA thAya che, ane hastI AdinA baLomAM saMyama karavAthI hastI AdinA baLo thAya che. Il7ll aparAntathI. arthAt apara karaNa zarIra, teno aMta=viyoga, tenI buddhi=nizcaya, thAya che te aparAMta buddhi che. TIkA : saMyamAditi-karmabhedAH sopakramanirupakramAdayaH, tatra yatphalajananAya sahopakrameNa kAryakAraNAbhimukhyena vartate, yathoSNapradeze prasAritamArdra vastraM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-7 27 zIghrameva zuSyati, nirupakramaM ca viparItaM, yathA tadevATTai vAsaH piNDIkRtamanuSNe deze cireNa zoSametIti, evamanye'pi, teSAM saMyamAdidaM zIghravipAkamidaM ca mandavipAkamityAdyavadhAnadAya'janitAt, ariSTebhya AdhyAtmikAdhibhautikAdhidaivikabhedabhitrebhyaH karNapidhAnakAlInakoSTyavAyughoSAzravaNAkasmikavikRtapuruSAzakyadarzana(AkasmikavikRtapuruSadarzana)svargAdipadArthadarzanalakSaNebhyo(azakyasvargAdipadArthalakSaNabhyo)'parAntasya karaNazarIraviyogasya, dhIniyatadezakAlatayA nizcayaH, sAmAnyataH saMzayAvilataddhiyo'riSTebhyo(ariSTebhyo vA)'yoginAmapi saMbhavAditi dhyeyaM, taduktaM - "sopakramaM nirupakrama ca karma tatsaMyamAdaparAntajJAnamariSTebhyo vA" [3-22] iti / maitryAdiSu maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyeSu saMyamAdeSAM maitryAdInAM balAni bhavanti, maitryAdayastathA prakarSa gacchanti yathA sarvasya mitratvAdikaM pratipadyate yogItyarthaH, taduktaM - "maitryAdiSu balAni" [3-23] / baleSu ca hastyAdisaMbandhiSu saMyamAddhastyAdInAM balAnyAvirbhavanti sarvasAmarthyayuktatvAt niyatabalasaMyamena niytblpraadurbhaavaat| evaM viSayavatyA jyotiSmatyAzca pravRtteH sAttvikaprakAzaprasarasya viSayeSu saMnyAsAt sUkSmavyavahitaviprakRSTArthajJAnamapi draSTavyaM, sAntaHkaraNendriyANAM prasaktitApatteH, taduktaM - "pravRttyAlokanyAsAt sUkSmavyavahitaviprakRSTArthaM jJAnam" [3-25] iti / / 7 / / TImArtha : karmabhedAH ..... anye'pi, nA ho so5 gate 25mA che. temAM=sopakrama, tirupakramAdi karmanA bhedomAM, je=je karma, phaLajatana mATe upakramathI sahita kAryakAraNanA abhimukhapaNAthI varte che arthAt svakAryanI samAptirUpa kArya karavAnuM abhimukhapaNAthI varte che, te sopakrama karma che. je pramANe - uSNapradezamAM prasArita evuM bhInuM vastra zIdhra ja sukAya che; ane tirupakrama karma viparIta che upakrama vagara kArya karavAnuM abhimukhapaNAthI phaLa jatana mATe varte che. je pramANe te ja bhInuM vastra piMDIkRta karAyeluM anuSNadezamAM lAMbA TAIme sukAya che. iti' za6 sopa sa na sva35nI samAptisUya che. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-7 e rIte anya paNa je rIte karmanA sopakrama ane nirupakrama bhedo kahyA, rIte avya paNa nidhAsvabhAva, anidhAsvabhAva, nikAcanA svabhAva, atikAcatA svabhAva Adi anya paNa, karmabhedo svaprakriyA pramANe jANavA; (kema ke pAtaMjala matanI kriyA pramANe sopakrama ane nirupakrama be ja karmanA bhedo che, anya bhedo nathI.) teSAM ..... ni ., teomAM karmanA bhedomAM, saMyama karavAthI=A zIdhra vipAkavALuM che, A maMda vipAkavALuM che, e prakAranA avadhAnanI daDhatAthI janita evo saMyama karavAthI, aparAMta dhI-niyata dezakAlapaNAno nizcaya, thAya che, ema saMbaMdha che. athavA ariSTothI-karNapidhAtakAlIna koSThavAyunA ghoSanuM azravaNa, Akasmika vikRta puruSanuM darzana ane azakya evA svargAdi padArthanA darzana svarUpa AdhyAtmika, Adhibhautika ane AdhidaivikatA bhedathI bhinna evA ariSTothI, aparAMtanI=karaNa zarIranA viyoganI arthAt sAdhanAne anukULa evuM je yogInuM karaNa zarIra tenA viyoganI, buddhi=niyata dezakALapaNAthI nizcaya, thAya che. ja prastuta zlokanI TIkAmAM kAspivivRtapuruSAzAyarzana pATha che, tyAM pAtaMjala yogasUtra mujaba kAsmivikRtapuruSavarNana pATha saMgata jaNAya che, ane te mujaba artha karela che. vaLI vipArthavarNananaikSo jyAM pATha che, tyAM sazasvaripArthanakSapyo pATha saMgata che, tethI te mujaba artha karela che. ja pAtaMjalasUtra-3/2pa hastalikhita prata pramANe sudhArela che ane mULagraMthamAM pATha azuddha che. ahIM prazna thAya ke ariSTothI to saMyama nahi karanAra yogIone paNa mRtyunuM jJAna thAya che, tethI saMyama nahi karanAra ayogIo karatAM saMyama karanAra yogIone ariSTothI mRtyunA jJAnano zuM bheda che ? te batAvavA arthe hetu kahe che - sAmAnyataH dhyeya, ariSTothI ayogIone paNa sAmAnyathI saMzayathI Avila evI=saMzayathI yukta evI, buddhino saMbhava che, e pramANe jANavuM. taluvatam - te zlokanA pUrvArdhamAM kahyuM te, pAtaMjala yogasUtra-3/22mAM kahevAyuM che. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 cogamAyAbhyadvAciMzikA/zloka-7 "sopazamaM.... ariSTo vAge rUti ! "sopakrama ane nirupakrama karma che. temAM=sopakrama ane nirupakrama karmamAM, saMyama karavAthI aparAMta jJAna thAya che=zarIranA viyoganuM jJAna thAya che, athavA ariSTothI aparAMta jJAna thAya che." rUti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. zlokanA tRtIya pAdano artha kare che - meriSa..yojItyartha, maitrAdimAM maitrI, pramoda, kAruNya ane mAdhyasthamAM saMyama karavAthI emanA maitrAdinA, baLo thAya che-meTyAdi te prakAranA prakarSane pAme che, je prakAre yogI sarvanA mitrapaNAdine prApta kare che, e prakArano artha che arthAt maitrAdinA baLo thAya che, eno A prakArano artha che. taduvatam - te zlokanA tRtIya pAdamAM kahyuM ke, pAtaMjala yogasUtra3/23mAM kahevAyuM che. mecyavanu vartAna" "maitrAdimAM je saMyama karAyelo che, tenA baLo thAya che=maitryAdi saMbaMdhi baLo thAya che arthAt maitrI, karuNA, muditA ane upekSA te prakAre A cAra bhAvo prakarSane pAme che, je pakAre sarvanuM mitratAdipaNuM A=yogI prApta kare che." zlokanA caturthapAdano artha spaSTa kare che - vaney ..... pAvAn ! ane hAthI Adi saMbaMdhi baLomAM saMyama karavAthI hAthI AdinAM baLo AvirbhAva pAme che, kema ke sarvasAmarthyayuktapaNuM hovAne kAraNe=saMyamamAM badhA prakAranA sAmarthyane pragaTa karavAnI zaktithI yuktapaNuM hovAne kAraNe, niyata baLanA saMyama vaDe=hAthI AdinA zarIraviSayaka niyata baLanA saMyama vaDe, hAthI Adi je viSayaka saMyama karyuM hoya tenA jevA niyata baLano prAdurbhAva thAya che. parva ... praviratApa, A rIte sopakrama, nirupakramAdi karmomAM saMyama karavAthI aparAMta buddhi thAya che, ane maitrAdi baLomAM ke hAthI AdinA baLomAM saMyama karavAthI te te baLonI prApti thAya che e rIte, viSayavALI pravRttinA je je indriyothI je je viSayonuM jJAna thAya che te te iMdriyo upara cittane sthApana karavArUpa viSayavALI pravRttinA, ane jyotiSavALI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 yogamAhAbhyAbiMzikA/zloka-7 arthAt prakAzavALI pravRtinA jIvano rAgAdithI anAkuLa evo sAtvika prakAza tenA upara cittane sthApana karavArUpa jyotiSavALI pravRttinA, sAtvika prakAzanA prasarano viSayomAM saMnyAsa karavAthI sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa arthonuM jJAna paNa jANavuM arthAt sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa arthonuM jJAna paNa thAya che, e pramANe jANavuM kema ke aMtaHkaraNa sahita indriyonI prazaktipaNAnI=prakRSTa zaktipaNAnI, prApti che. taluvatam - te=parva thI draSTavya sudhI kahyuM ke, pAtaMjala yogasUtra-3/25mAM kahevAyuM che. "pravRnyA ...... jJAnam" ti "pravRttinA AlokanA vyAsathI=viSayavatI ane jyotiSmatI pravRttinA sAtvika prakAzanA prasararUpa je Aloka=prakAza, te AlokamAM vyAsa karavAthI arthAt viSayomAM vyAsa karavAthI, sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa evA arthonuM jJAna thAya che." rUti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. zA. * sopanirupama: - ahIM "mAthiI svaprakriyA pramANe nidhatta, anidhatta, nikAcita, anikAcita Adi karmabhedonuM grahaNa karavuM. vageDa - ahIM 'pa'thI e samuccaya thAya che ke karmanA sopakrama, nirupakrama bhedo che e rIte anya paNa nidhatta, anidhatta, nikAcita, anikAcita Adi svaprakriyA pramANe karmabhedonuM grahaNa karavuM. ja mariSTo - TIkAmAM che, tyArapachI pAtaMjala yogasUtra pramANe 'vA' kAranI saMbhAvanA che. tethI rijhego vA A pramANe pATha grahaNa karIne ame artha karela che. maNinA samavat - ahIM 'pa'thI e samuccaya thAya che ke ariSTothI yogIone to aparAMtabuddhi thAya che, paraMtu ayogIone paNa sAmAnyathI saMzayayukta aparAMta buddhi thAya che. mitratvavikram - ahIM 'gAdithI pramotva, gya, mAdhyayyanuM grahaNa karavuM. sUkSmavyavaditaprajharthajJAna - ahIM 'pa'thI e samuccaya thAya che ke saMyama karavAthI cittanuM vairya to thAya che, paraMtu sUma, vyavahita ane vikRSTa arthonuM jJAna paNa thAya che. zlokanA prathama pAdamAM rahela "saMyama nI anuvRtti zlokanA tRtIya ane caturtha pAdamAM paNa levI, ane tRtIya pAdamAM rahela 'vajJAnanI anuvRtti caturtha pAdamAM paNa Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-7 31 levI arthAtu naiSi saMyamat Hi=maeNcArInAM varnAni bhakti ema anvaya che, ane varte 2 isyavisaMvaspiSa saMyamadi dakSyAvInAM varnAna vinti ema anvaya che. bhAvArtha :pAtaMjala mata pramANe yoganAM mAhAbhyo : pataMjaliRSie kahelAM be prakAranAM yoganAM mAhAbhyo zloka-pamAM batAvyAM. tyArapachI pataMjaliRSie kahelAM anya traNa prakAranAM yoganAM mAhAbhyo zloka-kamAM batAvyAM. have pataMjaliRSie kahelAM anya traNa prakAranAM yoganAM mAhAbhyo prastuta zlokamAM batAve che - (6) karmabhedaviSayaka saMyama karavAthI aparAMta buddhi athavA ariSTothI aparAMta buddhiHkarmanA be bhedo che - (1) sopakrama ane (2) nirupakrama. (1) sopakrama karma - upakramathI sahita kArya karavAne abhimukhapaNAthI phaLa utpanna karavA mATe pravRtta thAya che. jema uSNapradezamAM vistAra karAyeluM vastra zIdhra sukAI jAya che, tema jenuM sopakrama karma hoya te upakrama pAmIne zIdhra pUrNa thAya che. (2) nirupakrama karma :- sopakrama karmathI viparIta che. jema bhInuM vastra piMDIkRta karAyeluM anuSNa dezamAM mUkavAmAM Ave to lAMbA kALa sukAya che, tema je karma jeTalI sthitivALuM baMdhAyeluM hoya te karma teTaluM kramasara udayamAM AvIne bhogavAya, te nirupakrama karma jANavuM. e rIte anya paNa karmanA bhedo jANavA=nidhatta, anidhatta, nikAcita, anikAcita Adi karmonA bhedo jANavA. karmonA sopakrama ane nirupakramAdi bhedonuM yathArtha jJAna karIne te bhedomAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama karavAthI A karma zIdhra vipAkavALuM che ane A karma maMdavipAkavALuM che ityAdi upayoganI dRDhatAthI janita evo Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 yogamAhAbhyAbiMzikA/zloka-7 saMyama karavAthI, aparAMtanuM jJAna thAya che=yogIne potAnA zarIrano viyoga niyata dezamAM ane niyata kALamAM thaze, tevo nirNaya thAya che. vaLI ariSTothI paNa yogIne aparAMta buddhi thAya che. te ariSTo traNa prakAranAM che : (1) AdhyAtmika, (2) Adhibhautika ane (3) Adhidaivika. (1) AdhyAtmika ariSTa - karNanuM pidhAna karavAthI arthAt karNane DhAMkavAthI kokya vAyunA ghoSanuM je azravaNa thAya te AdhyAtmika ariSTa che, ane tenAthI yogIne aparAMta buddhi thAya che. sAmAnyathI karNane hAthathI DhAMkavAmAM Ave tyAre kAnamAM kokya vAyunA ghoSanuM zravaNa thAya che, paraMtu jyAre mRtyu najIka hoya tyAre te rIte karNane hAthathI DhAMkavAmAM Ave tyAre kokya vAyunA ghoSanuM zravaNa thatuM nathI. tethI yogI nakkI karI zake che ke mAruM mRtyu najIka che. (2) Adhibhautika ariSTa :- Akasmika vikRta puruSanuM darzana thAya te Adhibhautika ariSTa che, ane tenAthI yogIne aparAMta buddhi thAya che. sAmAnyathI sanmukha rahela puruSa je AkAravALA hoya te AkAravALA dekhAya, paraMtu kyAreka akasmAta sanmukha rahela puruSa je AkAravALA hoya tenAthI vikRta AkAravALA dekhAya, tenAthI yogI nakkI karI zake che ke mAruM mRtyu najIka che. (3) Adhidaivika ariSTa :- azakya evA svargAdi padArthanuM darzana thAya te Adhidaivika ariSTa che, ane tenAthI yogI nakkI karI zake che ke mAruM mRtyu najIka che. sAmAnyathI svargAdi padArthanuM darzana koIne thatuM nathI, tethI svarga ke naraka AdinuM darzana azakya che; Ama chatAM azakya evA svargAdi padArthonuM darzana thAya che, tenAthI yogI nakkI karI zake che ke mAruM mRtyu najIka che. ahIM prazna thAya ke dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama karanAra yogIne ariSTo dvArA je aparAMta buddhi thAya che=mRtyunuM jJAna thAya che, tema je yogI nathI, teone paNa traNa prakAranA ariSTothI mRtyunuM jJAna thAya che. te be vacceno bheda zuM che ? te spaSTa karavA arthe graMthakArazrI kahe che -- Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-7 yogIone je aparAMta buddhi thAya che, te niyata deza ane niyata kALamAM mAruM mRtyu thaze, tevA nirNayarUpa hoya che, ane ayogIone AdhyAtmika Adi ariSTonA darzanathI saMzayayukta evA mRtyunI sAmAnyathI buddhi thAya che arthAt najIkamAM mAruM mRtyu che, tevI saMbhAvanA mAtra jaNAya che, paraMtu saMyama karanAra yogInI jema A dezamAM ane A kALamAM mAruM mRtyu thaze, tevo nirNaya thato nathI. (7) maicAdimAM saMyama karavAthI maicAdinAM baLonI prApti maithyAdino prapharSa : koI yogI maitrAdi cAra bhAvanAonA svarUpano yathArtha bodha kare ane tyArapachI te bhAvanAonA svarUpamAM saMyama kare to te maitrAdi cAre bhAvo te yogImAM prakarSavALA thAya che. tethI te yogI sarva jIvo pratye mitrapaNAdinI bhAvanAothI bhAvita bane che. (8) hasti AdinAM baLomAM saMyama karavAthI hasti AdinAM baLonI prApti : hAthI AdinAM baLomAM saMyama kare to hAthI Adi sadaza baLa te yogImAM pragaTa thAya che; kema ke saMyamamAM evuM adbhuta sAmarthya che ke jethI niyata baLavALA evA hAthI AdimAM saMyama karavAmAM Ave to hAthI AdinA baLa samAna baLa pragaTa thAya che. prastuta zlokamAM kahela yoganAM traNa mAhAbhyo batAvyA pachI pAtaMjalayogasUtra32pamAM batAvela yoganA anya mAhAbhyane TIkAmAM spaSTa kare che - (9) viSayavatI ane jyotiSmatI pravRttithI sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa arthonuM jJAna - jema karyAdimAM saMyama karavAthI te te prakAranI zaktio pragaTe che, tema viSayavatI ane jyotiSmatI arthAt viSayavALI ane prakAzavALI pravRttino je sAttvika prakAzano prasara che, te prasaranA viSayomAM saMyama karavAmAM Ave to sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa evA arthonuM jJAna paNa thAya che. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-7/8 Azaya che ke je je indriyothI je je viSayono bodha thAya che, te te indriyo upara saMyama karavAmAM Ave to te viSayavALI pravRttino je sAttvika prakAza che, te sAttvika prakAza pragaTe che, ane pragaTa thayelA evA te prakAzane viSayomAM jANavA mATe vyAvRta ka2vAmAM Ave to sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa evA arthonuM jJAna thAya che=arthAt sukSma=paramANu AdinuM, vyavahita=bhUmiaMtargata nidhAna AdinuM, ane viprakRSTa=merunA aparabhAgavartI rasAyanAdinuM, jJAna utpanna thAya che. 34 vaLI vizokA evI jyotiSmatI pravRtti=sukhamaya sattvanA abhyAsanA vazathI vigata che zoka=rAgano pariNAma jemAM evI cittanI sthitinuM kAraNa evI je pravRtti te vizokA pravRtti che, ane te vizokA pravRttimAM saMyama ka2vAthI sAtvika prakAzano prasa2 thAya che, ane sAttvika prakAzano viSayomAM saMyama karavAmAM Ave to arthAt te sAttvika prakAzane viSayomAM jANavA mATe vyApAravALuM ka2vAmAM Ave to sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa evA arthonuM jJAna thAya che. ahIM prazna thAya ke viSayavatI ane jyotiSmatI pravRttithI sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa arthonuM jJAna kema thAya che ? tethI kahe che. iMdriyo upara ke mana upara saMyama ka2vAmAM Ave tyAre aMtaHkaraNathI yukta evI te te iMdriyomAM prakRSTa zakti prApta thAya che. tethI sUkSma padArthono bodha karavA mATe ke vyavahita padArthono bodha ka2vA mATe ke atyaMta dUra rahelA padArthono bodha karavA mATe te te iMdriyo samartha bane che. IIII avataraNikA : pAtaMjala mata pramANe yoganAM anya cAra mAhAtmyo gaMthakArazrI prastuta zlokamAM batAve che zloka H www sUrye ca bhuvanajJAnaM tArAvyUhe gatirvidhau / dhruve ca tadgaternAbhicakre vyUhasya varSmaNaH ||8 // TAA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa yogamAhAbhyadvAciMzikA/bloka-8 anvayArtha - jUrve ra (saMyati) bhuvanasAnaane sUryamAM saMyama karavAthI bhuvananuM jJAna thAya che vitha (saMyama) tArA bhUde tiH=vidhumAM caMdramAM, saMyama karavAthI tArAbRhaviSayaka gati=jJAna, thAya che. dhruve 2 (saMyati) takti =ane dhruvamAMadhruva tArAmAM saMyama karavAthI tenI gatinuM tArAonA gamatanuM, jJAna thAya che. nAma (saMyamata) varNana: cUdasthati =nAbhicakramAM saMyama karavAthI zarIranA bRhanI gati jJAna, thAya che. liTA zlokArca - sUryamAM saMyama karavAthI bhuvananuM jJAna thAya che. caMdramAM saMyama karavAthI tArAbRhaviSayaka jJAna thAya che. dhruva tArAmAM saMyama karavAthI tArAonA gamananuM jJAna thAya che. nAbhicakramAM saMyama karavAthI zarIranA bRhanuM jJAna thAya che. dA. A zlokanA prathama pAdamAM zloka-7mAMthI "saMyama nI anuvRtti grahaNa karela che. zlokanA dvitIya pAdamAM paNa zloka-7mAMthI "saMyamanI anuvRtti grahaNa karela che. zlokanA tRtIyapAdamAM paNa zloka-7mAMthI "saMyamanI, ane prastuta zlokanA dvitIya pAdamAMthI tiH'nI anuvRtti grahaNa karela che. zlokanA caturtha pAdamAM paNa zloka-7mAMthI 'saMghama'nI, ane prastuta zlokanA dvitIya pAdamAMthI "tiH'nI anuvRtti grahaNa karela che. TakA - - sUrye ceti-sUrye ca prakAzamaye saMyamAd bhuvanAnAM saptAnAM lokAnAM, jJAnaM bhavati, taduktaM - "bhuvanajJAnaM sUrye saMyamAt" [3-26] / tArAvyUhe jyotiSAM viziSTasaMniveze saMyamAd vidhau-candre, (vidhau-candre, saMyamAt tArAvyuhe-jyotiSAM viziSTasaMniveze,) gatirjJAnaM bhavati, sUryAhatatejaskatayA tArANAM sUryasaMyamAt tad jJAnaM na zaknoti bhavitumiti pRthagayamupAyo'bhihitaH, taduktaM - "candre tArAvyUhajJAnaM" [3-27] / dhruve ca nizcale jyotiSAM pradhAne saMyamAt tAsAM tArANAM gaterniyatadezakAlagamanakriyAyA gatirbhavati, iyaM tArA iyatA kAlena Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-8 anuM rAzimimAM vA kSetre vAsvIti, tavuo - "ve ta'tijJAna" [rU-28] I nAbhicakre zarIramadhyavartini samagrAGgasannivezamUlabhUte saMyamAdvarSmaNaH = kAyasya vyUhasya rasamalanADayAdInAM sthAnasya gatirbhavatisa taduktaM "nAbhicakre jAyavyUhajJAna" [3-21] / / 8 / / TIkArya - sUrye ca bhavanonuM=sAta lokonuM, jJAna thAya che. ..... taduktam te=zlokanA prathama pAdamAM kahyuM te, pAtaMjalayogasUtra3/26mAM kahevAyuM che. "muvanajJAna saMyamAt" / sUryamAM saMyama karavAthI bhuvanonuM jJAna thAya che." ..... ..... mavRtti, ane prakAzamaya evA sUryamAM saMyama karavAthI vidhau mati, vidhumAM=caMdramAM, saMyama karavAthI tArAvyUhaviSayaka= jyotiSanA viziSTa saMnivezaviSayaka=jyotiSanA je tArAo che, teonI kaI rIte racanAvizeSa che te viSayaka, gatijJAna, thAya che. - * mudrita pratamAM 'tArAbUde=nyotiSAM viziSTasaMniveze, saMyamAt vidyo=candra, tirrAnuM mati' / A pramANe pATha che tyAM 'vizvandra, saMyamAn tArAbUde jyotiSAM viziSTanivize, gatinuM mati' A pramANe pAtaMjalayogasUtra pramANe pATha saMgata jaNAya che, tethI te mujaba pATha grahaNa karIne ame artha karela che. caMdramAM saMyama karavAthI tArAvyUhaviSayaka jJAna thAya che, ema kahyuM, tyAM prazna thAya ke sUryamAM saMyama karavAthI tArAvyUhaviSayaka jJAna kema thatuM nathI ? tethI kahe che - pUrvAdata ..... amihita:, tArAonuM sUryathI Ahata=haNAyeluM, tejapaNuM hovAne kAraNe sUryamAM saMyama karavAthI, tenuM jJAna=tArAvyUhanuM jJAna, thaI zakatuM nathI. ethI pRthak A upAya=tArAvyUhanA jJAnano sUryamAM saMyama karavA karatA caMdramAM saMyama karavArUpa pRthak A upAya, kahevAyo che. tavuMvatam - te=zrlokanAM dvitIya pAdamAM kahyuM te, pAtaMjalayogasUtra3/27mAM kahevAyuM che weddi Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 yogamAhAbhyadvAbiMzikA/zloka-8 "vandra ... jJAnam" | caMdramAM saMyama karavAthI tArAbUhanuM jJAna thAya che. - A pAtaMjala yogasUtra-3/27mAM 326mAMthI saMyamapatnI anuvRtti grahaNa karavI. dhruve ... yAsthata ti, ane dhruvamAM jyotiSanA pradhAna evA nizcalamAM arthAt dhruvatArAmAM, saMyama karavAthI tenI gatietArAonI niyata dezakAlagamatarUpa kriyAnI gati jJAna, thAya che arthAt A tAro ATalA kALathI A rAzine ane A kSetrane pAmaze, e prakAranuM jJAna thAya che. rUti zabda rUa thI yAti sudhInA kathananI samAptisUcaka che. taduuttam - te zlokanA tRtIya pAdamAM kahyuM ke, pAtaMjala yogasUtra3/28mAM kahevAyuM che. "dhruve ... jJAnam" | dhruva tArAmAM saMyama karavAthI teonI gatinuM jJAna= tArAonI gatinuM jJAna, thAya che. ja A pAtaMjalayogasUtra-3/28mAM 326mAMthI "saMyamapatnI anuvRtti grahaNa karavI. nAmira .. mati, nAbhicakramAM zarIranA madhyavartI samagra aMganA saMnivezanA mULabhUta evA nAbhicakramAM, saMyama karavAthI, zarIranA-kAyAnA, bRhanI=rasa, mala, nADI AdinA sthAnakI, gati-jJAna, thAya che. takuttam - te zlokanA cothA pAdamAM kahyuM ke, pAtaMjala yogasUtra3/29mAM kahevAyuM che - "nAma ..... nam" || nAbhicakramAM saMyama karavAthI kAyanA vyuhanuM jJAna thAya che. 18. A pAtaMjalayogasUtra-3/29mAM 3/rakamAMthI 'saMcamA nI anuvRtti grahaNa karavI. bhAvArtha :pAtaMjala mata pramANe yoganAM mAhAbhyo - pataMjaliRSie kahelAM zloka-7 ane zloka-7nI TIkA sudhImAM yoganAM nava mAhAbhya batAvyAM. have prastuta zlokamAM anya cAra prakAranAM yoganAM mAhAbhyo pAtaMjala mata pramANe batAve che - Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 yogamAhAbhyadvAtrizikA/zloka-8/9 (10) sUryamAM saMyama karavAthI bhuvananuM jJAna - sUrya prakAzamaya che ane prakAzamaya evA sUryane avalaMbIne dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama karavAthI sAta lokonuM jJAna thAya che arthAt pAtaMjala mata pramANe sAta loka che, te sarvanuM jJAna thAya che. (11) caMdramAM saMyama karavAthI tArAbRhanuM jJAna - caMdramAM saMyama karavAthI tArAnA viziSTa saMnivezanuM arthAt kayA tArAo kayA sthAne AkAzamAM rahelA che, te prakAranA tArAonA vyuhanuM jJAna thAya che. (12) dhruva tArAmAM saMyama karavAthI tArAonI gatinuM jJAna - dhruva tArAmAM saMyama karavAthI tArAonI gatinuM jJAna thAya che arthAt ATalA kALathI A tAro A rAzimAM raheze ane A kSetramAM raheze, e prakAranuM jJAna thAya che. (13) nAbhicakramAM saMyama karavAthI kAyanA vyuhanuM jJAna - - zarIranA madhyabhAgamAM rahela ane saMpUrNa zarIranA saMnivezanA mULabhUta evA nAbhicakramAM saMyama karavAthI kAyAnA rasa, mala ane nADIonA sthAnanuM jJAna thAya che arthAt zarIranA kayA bhAgamAM kayA raso che, kyAM kyAM maLe che ane kaI kaI nADIo che, te sarvanA sthAnanuM jJAna thAya che. I8 avatarANikA - pAtaMjala mata pramANe prastuta zlokamAM yoganAM anya traNa mAhAbhyo graMthakArazrI batAve che - zloka : kSuttRDvyayaH kaNThakUpe kUrmanADyAmacApalam / mUrdhajyotiSi siddhAnAM darzanaM ca prakIrtitam / / 9 / / anvayArtha : vo (saMyanA) =kaMThakUpamAM=kaMThapradezamAM, saMyama karavAthI sudhA ane tRSAno vyaya thAya che. pUrmanAkya (saMyamana) sApanaSkarmavADImAM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-9 kaMThapradezathI nIce rahelI kUrmanADImAM, saMyama karavAthI acapalatA=sthiratA, thAya che. ra=ane mUrdhanyotiSa (saMyama)=mUrdhayotimAM saMyama karavAthI siddhonuM siddha puruSonuM, darzana kahevAyeluM che. zlokArca - kaMThapradezamAM saMyama karavAthI kSudhA ane tRSAno vyaya thAya che, kUrmanADImAM saMyama karavAthI acapalatA thAya che ane mUrdhajyotimAM saMyama karavAthI siddha puruSonuM darzana kahevAyeluM che. IIII. A zlokanA prathama, dvitIyapAdamAM ane zlokanA uttarArdhamAM zloka-7mAMthI saMyamannI anuvRtti grahaNa karela che. TIkA : kSuditi-kaNThe gale kUpa iva kUpo gartAkAraH pradezastatra saMyamAt kSuttRSoLayo bhavati, ghaNTikAstrotaHplAvanAttRptisiddheH, taduktaM - "kaNThakUpe kSutpipAsAnivRttiH" [3-30] / kUrmanADyAM kaNThekUpasyAdhastAdvartamAnAyAM saMyamAdacApalaM bhavati, manaH sthasiddha, tevu - "kUrmanAkyAM yam" [3-3] tiA mUrdhanyotirnAma gRhAbhyantarasya maNeH prasarantI prabheva kumbhikAdau pradeze(kuJcitAkAre pradeze), hadayastha eva sAttvikaH prakAzo brahmarandhre saMpaNDitatvaM bhajan, tatra saMyamAcca siddhAnAM darzanaM prakIrtitaM, dyAvApRthivyorantarAlavartino ye divyapuruSAstAnetadvAn pazyati, taizcAyaM saMbhASyata(saMbhASata) iti bhAvaH, taduktaM - "mUrdhajyotiSi siddhadarzanam" [3-32] pArA TIkArya : paDe ... mati, kaMThamAM-gaLAmAM kUpa jevo kUpa-gartAkAra pradeza te kaMThakUpa, temAM kaMThapradezamAM saMyama karavAthI sudhA ane tRSAno vyaya thAya che. kaMThakUpamAM saMyama karavAthI kSudhA ane tRSAno vyaya kema thAya che ? temAM hetu kahe che -- dA. tRptisaddha, ghaMTikAmAMthI jharatA strotanA plAnathI tRptinI siddhi che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/mloka-9 tanuAM - te=zlokanA prathama pAdamAM kahyuM te, pAtaMjalayogasUtra-3/30mAM kahevAyuM che. 40 "kaNThakUpe nivRttiH" / "kaMThakUpamAM saMyama karavAthI kSudhA-pipAsAnI nivRtti thAya che." ***** * A pAtaMjalayogasUtra-3/30mAM 3/26mAMthI'saMyamAt'nI anuvRtti grahaNa karavI. kUrmanADyAM ..... siddhe:, kUrmanADImAM=kaMThakUpanI nIce rahelI kUrmanADImAM, saMyama karavAthI acApala thAya che; kema ke mananI sthiratAnI siddhi che. taduktaM te=zlokanA dvitIya pAdamAM kahyuM te, pAtaMjalayogasUtra3/31mAM kahevAyuM che. "kUrmanADyAM thairyam" kRti / "sUryanADImAM saMyama karavAthI svairya thAya che." rUti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. * A pAtaMjalayogasUtra-3|31mAM 326mAMthI 'saMyamanI anuvRtti grahaNa karavI. 1 mUrdhajyotimAM saMyama karavAthI siddhonuM darzana kahevAyuM che, e prakAranA zlokanA uttarArdhano artha karatAM mUrdhajyotino artha kare che. mUrdhanyotiH...... prItitam, gRhanI aMdara rahelA maNinI kuMcita AkAravALA pradezamAM arthAt gharanI divAlathI niyaMtrita pradezamAM, prabhAnI jema hRdayamAM ja rahelo evo sAttvika prakAza brahmaraMdhramAM saMpiDitapaNAne bhajato mUrdhajyoti kahevAya, ane temAM=mUrdhajyotimAM, saMyama karavAthI siddhonuM darzana kahevAyuM che. * TIkAmAM lumbiAvo praveze pATha che tyAM pAtaMjalayogasUtra-3/32nI rAjamArtaMDa TIkA mujaba gdhitAAre praveze pATha saMgata jaNAya che. tethI ame te mujaba artha karela che. siddhonA darzananuM tAtparya spaSTa kare che - dyAvApRthivyoH kRti bhAvaH, svarga ane pRthvInA aMtarAlavartI evA je divya puruSo che, teone tadAna=mUrdhajyotimAM saMyama karanAra puruSa, jue che ane teonI sAthe=divya puruSonI sAthe A puruSa=mUrdhajyotimAM Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 yogamAhAbhyAbiMzikA/zloka-9 saMyama karanAra puruSa, saMbhASaNa kare che, e prakArano bhAva che. - ka TIkAmAM taikyAyaM saMmAthate pATha che tyAM pAtaMjalayogasUtra-33ranI rAjamArtaDa TIkA mujaba saMdhyate nA sthAne saMmate pATha ucita jaNAya che ane te mujaba ame artha karela che. takutte - te zlokanA uttarArdhamAM kahyuM ke, pAtaMjala yogasUtra-3/32mAM kahevAyuM che - "mUrdhanyotiSa ..... nam" || "mUrdhajyotimAM saMyama karavAthI siddhonuM darzana thAya che". IITA. bhAvArtha :pAtaMjala mata pramANe yoganAM mAhAbhyo - pataMjaliRSie kahelA zloka-pamAM be prakAranAM yoganAM mAhAbhyo batAvyAM, tyArapachI zloka-kamAM anya traNa prakAranAM yoganAM mAhAtmo batAvyAM, tyArapachI zloka-7mAM anya traNa prakAranAM yoganAM mAhAbhyo batAvyAM. tyArapachI zloka7nI TIkAmAM anya eka prakAranuM yoganuM mAhAbhya batAvyuM, tyArapachI zloka8mAM anya cAra prakAranAM yoganAM mAhAbhya batAvyAM. have prastuta zlokamAM anya traNa prakAranAM yoganAM mAhAbhyo pAtaMjala mata pramANe batAve che - (14) kaMThakUpamAM saMyama karavAthI sudhA ane tRSAno vyaya : kaMThakUpamAM-gaLAnA phUpamAM kUpanA AkAra jevo je khADo che te pradezamAM, saMyama karavAthI yogIne sudhA ane tRSA zAMta thAya che; kema ke kaMThakUpamAM saMyama karavAne kAraNe ghaMTikAnI nIce rahela je srota=pravAha, tenuM plAvana thavAne kAraNe=kaMTha bhIMjAvAne kAraNe, tRptinI siddhi thAya che arthAt sudhA ane tRSA zAMta thAya che. (15) kUrmanADImAM saMyama karavAthI manaHstharyanI siddhiH kaMThakUpanI nIce vartatI kUrmanADImAM saMyama karavAthI sAdhaka yogImAM acapaLatA thAya che; kema ke kUrmanADImAM saMyama karavAne kAraNe mananA dhairyanI siddhi che. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-9/10 (16) mUrdhajyotimAM saMyama karavAthI siddhapuruSonuM darzana - mastakanA madhyabhAgamAM brahmaraMdhra che, te mUrdha kahevAya che, ane te mUrdhamAM=mastakamAM, jyoti=prakAza, saMpiDita thAya te mUrdhajyoti kahevAya. mastakamAM prakAza kaI rIte saMpiDita thAya che, te dRSTAMtathI batAve che - jema gharanI aMdaramAM rahelI maNinI prabhA gharamAM prasara pAme che, ane gharanI dIvAlothI avaruddha thavAne kAraNe dIvAlothI avaruddha pradezamAM te prabhA rahe che, paraMtu gharanI bahAra te prabhA jatI nathI; tema hRdayamAM rahelo sAttvika prakAza prasara pAmato brahmaraMdhramAM saMpiDitapaNAne pAme che, te mUrdhajyoti kahevAya che; ane te mUrdhajyotimAM saMyama karavAthI siddha puruSonuM darzana thAya che. svarga ane " pRthvInI vacce rahelA te divyapuruSone saMyama karanAra yogI jue che ane temanI sAthe saMbhASaNa kare che. A yoganA mAhAbhyo yoganA sevanathI prApta thAya che, tema pataMjaliRSi kahe che. III avataraNikA : pAtaMjala mata pramANe yoganAM anya traNa mAhAbhyo graMthakArazrI prastuta zlokamAM batAve che - zloka : prAtibhAt sarvataH saMviccetaso hRdaye tathA / svArthe saMyamataH puMsi bhinne bhogAtparArthakAt / / 10 / / anvayArtha: pratimA-pratibhathI=prAtibhajJAnathI sarvataH saMvisarva ThekANe saMvid (thAya che) tathA=ane hRdayamAM (saMyama-saMyama karavAthI) jetasa =citanI (vijJAna thAya che.) parArthAt moLA-parArthaka bhogathI mizna bhinna evA svArthe svArthamAM saMyamatA=saMyamathI pusi=puruSaviSayaka (vijJAna thAya che). I10 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-10 zlojArtha : prAtibhathI sarva ThekANe saMvid thAya che ane hRdayamAM saMyama karavAthI cittanI saMvida thAya che. parArthaka bhogathI bhinna evA svArthamAM saMyamathI puruSaviSaya jJAna thAya che. / / 10 / / * sonA dvitIya pAhamA zo-mAMthI 'saMyamAta'nI anapatti ahe| 72 cha tathA prastuta sonA prathama pAmAMthA 'saMvit'nI anuvRtti ahe| 428 . 5nA uttarArdhamA 25 prathama pAmAthI saMvit'nI anuvRtti pdde| 720 cha. TIs:__ prAtibhAditi-nimittAnapekSaM manomAtrajanyaM avisaMvAdakaM jhagityutpadyamAnaM jJAnaM pratibhA, tatra saMyame kriyamANe yadutpadyate jJAnaM vivekakhyAteH pUrvabhAvi tArakamudeSyati, savitarIva pUrvaprabhA, tataH sarvataH saMvid bhavati, saMyamAntarAnapekSaH sarvaM jAnAtItyarthaH, "prAtibhAdvA sarvam" [3-33] ityukteH| tathA hRdaye zarIrapradezavizeSe'dhomukhasvalpapuNDarIkAkAre saMyamAt cetasaH saMvit-svaparacittagatavAsanArAgAdijJAnaM bhavati, taduktaM - "hRdaye cittasaMvit" [3-34] / parArthakAt sattvasya svArthanairapekSyeNa svabhinnapuruSArthakAd bhogAt sattvapuruSAbhedAdhyavasAyalakSaNAt sattvasyaiva sukhaduHkhakartRtvAbhimAnAd bhinne svArthe svarUpamAtrAlambane parityaktAhaGkAre sattve cicchAyAsakrAntau saMyamataH] puMsi saMvid bhavati, evaMbhUtaM svAlambanajJAnaM sattvaniSThaM puruSo jAnAti, na punaH puruSo jJAtA jJAnasya viSayabhAvamApadyate, jJeyatvApatteH, jJAtRjJeyayozcAtyantavirodhAditi bhAvaH, taduktaM - "sattvapuruSayoratyantAsaGkIrNayoH pratyayAvizeSo (pratyayAvizeSAd) bhogaH parArthaH svArthasaMyamAt (parArthAnyasvArthasaMyamAt) puruSajJAnam" [3-35] iti / / 10 / / TIArtha : nimittAnapekSaM ..... ityukteH / nimittanI apekSA gara, manomAtra4vya, avisaMvAdaka, zIdhra utpanna thatuM jJAna pratibhA che. temAM=pratibhAmAM, saMyama karAye chate je jJAna utpanna thAya che te udaya pAmatA sUryanI pUrvaprabhA jevuM vivekakhyAtithI pUrvabhAvI evuM tAraka jJAna utpanna thAya che, tenAthI te Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 yogamAhAbhyadvAjhizikA/zloka-10 tArakajJAnathI, sarvata =sarva ThekANe, saMvijJAna, thAya che arthAt saMyamAMtara anapekSa=anya saMyamathI nirapekSa sarva jANe che; kema ke "pratibhathI sarva jANe che" e pramANe pAtaMjala yogasUtra-3/33nuM vacana che. tathA .... mati ane hRdayamAM=zarIranA pradezavizeSarUpa nIcA mukhavALA svalpa puMDarIka AkAravALA evA hadayamAM, saMyama karavAthI cittanI saMpit=svacitagata vAsanA ane paricittagata rAgAdinuM jJAna thAya che. tahuvatam - te zlokanA dvitIya pAdamAM kahyuM ke, pAtaMjala yogasUtra3/34mAM kahevAyuM che - " vinaMvi" | hadayamAM saMyama karavAthI cittanI saMvit thAya che. pAtaMjalayogasUtra-3/34mAM 3/rakamAMthI 'saMyama'nI anuvRtti grahaNa karela che. pararthAt bhavati, parArthaka evA bhogathI=sattvanA svArtha nirapekSathI svabhinna evA puruSaarthaka bhogathI=sattvapuruSa abheda adhyavasAya svarUpa sattvanA ja sukha-duHkhanA kartutvaabhimAnarUpa bhogathI, bhinna evA svArthamAMga svarUpamAtra AlaMbanavALA parityakta ahaMkAravALA evA satvamAM cit chAyAnI saMkrAMtirUpa svArthamAM, saMyama karavAthI puruSaviSayaka saMvidda thAya che. kavichAyAnto pachI TIkAmAM mULazloka mujaba saMyamata: pATha hovo joIe. svArthamAM saMyama karavAthI puruSaviSayaka saMvid thAya che, tenuM tAtparya spaSTa kare che -- vaMbhUta . yatvIpa, satvaniSTha=buddhiniSTha, AvA prakAranuM svaAlaMbanavALuM jJAna=pUrvamAM varNana karyuM evA prakAranuM puruSanA AlaMbanavALuM jJAna, puruSa jANe che. vaLI jJAtA evo puruSa jJAnanA viSayabhAvane pAmato nathI; kema ke yatvanI Apatti che=jo puruSa jJAnanA viSayabhAvane pAme to puruSane zeyapaNAnI prApti thAya. ahIM prazna thAya ke puruSane zeya svIkArIe to zuM vAMdho che? tethI kahe che - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-10 45 jJAtRjJeyayoH kRtti mAvaH, jJAtA ane jJeyano atyaMta virodha hovAthI ' jJAtA evA puruSane jJeya svIkArI zakAya nahi, e prakAre bhAva che. ..... tavuktam - te=zlokanA uttarArdhamAM kahyuM te, pAtaMjalayogasUtra-3/35mAM kahevAyuM che - "sattvapuruSayoH puruSajJAna" kRti|| atyaMta asaMkIrNa evA sattva ane puruSanA=buddhi ane AtmAnA, pratyayano avizeSathI=pratItinA abhedathI, bhoga che. parArthathI anya svArthamAM=bhogarUpa parArthathI anya evA svArthamAM=AtmAnA svarUpamAtra AlaMbanavALA parityakta ahaMkAravALA evA sattvamAM ciAyAnI saMkrAMtirUpa svArthamAM, saMyama karavAthI puruSaviSayaka jJAna thAya che." ***** rUti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. / / 10 / / * ahIM rAjamArtaMDa TIkA pramANe A mujaba pAtaMjalasUtra-3/35 che "sattvapuruSayoratyantAsaGkIrNayoH pratyayAvizeSAd bhogaH parArthAnyasvArthasaMyamAtpuruSajJAnam" !13/3|| pU. upAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje rAjamArtaMDa sUtra ane TIkA mujaba prastuta zlokanI TIkAno artha karela che. bhAvArtha: pAtaMjala mata pramANe yoganAM traNa mAhAtmyo : pataMjaliRSie kahelAM zloka-9 sudhImAM soLa prakAranAM yoganAM mAhAtmyo batAvyAM. have prastuta zlokamAM anya traNa prakAranAM yoganAM mAhAtmyo pAtaMjala mata pramANe batAve che -- (17) prAtibhajJAnathI sarva ThekANe saMvid : - prAtibhajJAnathI sarva ThekANe saMvit thAya che, teno artha spaSTa karavA arthe prAtibhajJAna kevI rIte pragaTa thAya che, te batAvavA mATe pratibhAnuM svarUpa batAve che - nimittanI apekSA vagaranuM manomAtrajanya visaMvAda vagaranuM zIghra utpanna thatuM jJAna pratibhA che. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-10 Azaya e che ke bAhya upadeza Adi nimittathI ke koI viSayanA AlaMbana Adi nimittathI mana dvArA je jJAna utpanna thAya che, te pratibhA nathI, paraMtu koI bAhya nimitta vagara manamAtrathI arthAt iMdriya AdinA AlaMbana vagara manamAtrathI, svAbhAvika zIdhra jJAna utpanna thAya, ane te jJAna visaMvAda vagaranuM hoya to te jJAna AtmAnI pratibhA che. A pratibhAmAM saMyama karavAmAM Ave tyAre prAtijajJAna utpanna thAya che ane te prAtijajJAna vivekakhyAtinA pUrvabhAvi evuM tArakajJAna kahevAya che. te tArakajJAna kevuM che ? te dRSTAMtathI batAve che -- udaya pAmatA sUryanI pUrvaprabhA jevuM che arthAt sUryodaya pahelA rAtrinI samApti thavAthI je aruNodaya thAya che, tenA jevuM A prAtijajJAna che. AnAthI e prApta thAya che ke vivekakhyAti e kevalajJAnanI avasthA che, tenI pUrvabhAvI saMsArathI AtmAne tAre evuM tArakajJAna thAya che, je pratibhajJAnarUpa che, ane kevalajJAnarUpa sUryodaya pahelAM thatA aruNodaya jevuM A prAtijajJAna che, ane te prAtijajJAnathI sarva ThekANe saMvid thAya che=sarva padArthonuM yathArtha jJAna thAya che. prAtijajJAnathI sarvataH saMvi kevA prakAranI thAya che, te spaSTa karatAM kahe che - saMyamAMtaranI apekSA vagara=anya saMyamanI apekSA vagara, sarvane jANe che. saMyamAMtaranI apekSA vagara prAtijajJAnathI sarvane kema jANe che ? temAM yukti Ape che - pratibhathI sarva jANe che, e pramANe pAtaMjalayogasUtra-3/33nuM vacana che. svadarzananI prakriyA pramANe pratibhajJAnanuM svarUpa - jainadarzananI prakriyA pramANe kevalajJAnanI pUrve aruNodaya jevuM prAbhijJAna thAya che, ane te prAtijajJAna mati, zruta, avadhi ane mana:paryavarUpa cAra jJAnanA prakarSanA uttarabhAvI che. tethI cAre jJAnomAM je jaNAya che, tenAthI adhika prAtijajJAnamAM jaNAya che. AthI caudapUrvenA jJAna karatAM paNa adhika padArthone prAtijajJAnathI yogI joI zake che. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-10 47 A prAtibhajJAna manathI thayeluM che. dareka jIvamAM potAnA zuddha svarUpane jovAnI pratibhA paDelI che, je zuddha svarUpane jovAnI pratibhA bAhya nimittonI apekSA vagara manathI thaI zake che; ane AvI pratibhAmAM yogI jyAre saMyama kare che, tyAre potAnAmAM rahelI tattvane jonArI pratibhA AvirbhAva pAme che, tene prAtibhajJAna kahevAya che. AthI zAstra bhaNIne paNa yogIo svaanubhavathI vedya evA zuddha AtmAne jovAnI pratibhAne pragaTa karavA mATe udyama karatA hoya che, je pratibhAmAM saMyama karavArUpa yatna che; ane jyAre te yatna prakarSavALo thAya che, tyAre prAtibhajJAna pragaTe che. (18) hRdayapradezamAM saMyama karavAthI cittanI saMvid hRdayapradezamAM saMyama karavAthI cittanI saMvita thAya che, te aMza spaSTa kare che - zarIranA pradezaviSayamAM=chAtInA bhAgamAM, raheluM adhomukha svalpa evA puMDarIka AkAravALuM hRdaya che, ane te hRdayamAM manane sthApIne yogI jyAre dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare che, tyAre te yogIne cittanI saMvit thAya che=potAnA cittagata vAsanAnuM jJAna thAya che ane paranA cittagata rAgAdinuM jJAna thaya che. Azaya e che ke sAmAnyathI potAnA cittamAM nimittane pAmIne vartatA rAgAdi bhAvonuM jJAna koIpaNa jIva upayogapUrvaka jANavA yatna kare to pote jANI zake che, paraMtu potAnA cittamAM vartamAnamAM je rAgAdi bhAvo vyaktarUpe dekhAtA nathI, Ama chatAM vAsanArUpe paDelA che, tenuM jJAna sAmAnya jIvone thaI zakatuM nathI; paraMtu hRdayamAM saMyama karavAthI yogIne tevuM jJAna pragaTe che ke jethI potAnA cittamAM kayA prakAranA rAgAdi bhAvonI vAsanA vartI rahI che, teno nirNaya thaI zake che. -: vaLI bIjAnA cittamAM vartatA rAgAdi bhAvo bAhya mukhanA vikAra AdithI sAmAnya rIte buddhimAna puruSa anumAnathI jANI zake che, Ama chatAM paranA cittamAM vartatA rAgAdi bhAvo, mukhanA vikAra Adi upalabdha na hoya ke potAnI tevI prajJA na hoya to jANI zakAtA nathI; paraMtu je yogIe hRdayamAM saMyama karelo che, tenA kAraNe cittanuM jJAna thAya che, te yogIne, jema potAnA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-10 rAgAdi bhAvo dareka jIvane svasaMvedanathI jaNAya che, tema te yogI paranA cittamAM vartatA rAgAdi bhAvone paNa yathArtha jANI zake che. AthI koI anya puruSa koI rAgAdi bhAvomAM vartato hoya, ane tenA mukha upara te rAgAdi bhAvonA koI vikAro na thAya te prakAranA saMvRtabhAvavALo te anya puruSa hoya, topaNa hRdayamAM saMyama karavAne kAraNe pragaTa thayelA cittanA jJAnane kAraNe yogI te puruSanA cittamAM vartatA rAgAdi bhAvono yathArtha nirNaya karI zake che. (19) (i) parArthaka bhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI puruSaviSayaka saMvid - pAtaMjalayogadarzana pramANe bhoga parArthaka che arthAt sattvathI bhinna evA puruSa arthaka buddhi bhoga kare che, tethI sattvarUpa buddhinA svaarthathI nirapekSa evA puruSArthaka bhAga che. vaLI te bhoga pAtaMjala yogadarzana pramANe sattva ane puruSanA abheda adhyavasAyarUpa che. vastutaH sattva=buddhi, ane puruSa=AtmA, te baMne bhinna che. Ama chatAM buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDatuM hovAthI sattva ane puruSano abheda adhyavasAya buddhine thAya che. vastutaH sattvane ja sukha-duHkha ane kartutvanuM abhimAna thAya che, Ama chatAM puruSanI sAthe buddhino abheda adhyavasAya thavAne kAraNe sukha-duHkha ane kartutvanA abhimAnarUpa bhoga puruSane thAya che tevuM jaNAya che, ane tevA parArthaka bhogathI bhinna evo svArtha che-puruSano artha che. puruSano sva artha zuM che, te spaSTa karatAM kahe che - sAdhaka yogI je vakhate potAnI cittavRttino virodha karI rahela che, te vakhate yogInuM citta svarUpamAtranA AlaMbanavALuM hoya che, ane buddhi parityaktaahaMkAravALI hoya che arthAt bAhya pravRtti huM karuM chuM', te prakAranA ahaMkAranA tyAgavALI buddhi hoya che, ane tevA buddhirUpa sattvamAM zuddha AtmAnI cicchAyAnI saMkrAMti varte che, te parArthaka evA bhogathI bhinna evo sva artha puruSano Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-10 artha che, ane te puruSanA arthamAM yogI jyAre saMyama kare che tyAre puruSaviSayaka saMvituM thAya che. ahIM prazna thAya che ke puruSanI saMvituM thAya che ema kahevAthI puruSaviSayaka jJAna thAya che, teno artha jaNAya, ane puruSa jJAnano viSaya banato nathI, paraMtu puruSa jJAtA che. tethI puruSaviSayaka saMvitra thAya che, teno artha spaSTa karatAM kahe che - AvA prakAranuM svaAlaMbanavALuM jJAna sattvaniSTha che, ema puruSa jANe che arthAt svabuddhiniSTha puruSanA svarUpanA AlaMbanavALuM jJAna varte che, ane te jJAna parArthaka evA bhogathI bhinna che, ema puruSa jANe che, paraMtu puruSa jJAtA che, jJAnanA viSayabhAvane pAmato nathI; kema ke puruSanI saMvit thAya che, ema svIkArIe to puruSane jJeya svIkAravAnI Apatti Ave, ane je jJAtA hoya te zeya thaI zake nahi; kema ke jJAtA ane zeyano atyaMta virodha che. tethI puruSa jJAtA che ane buddhi Seya che. tethI ya evI buddhine puruSa jANe che, tema pAtaMjalamatavALA svIkAre che. vizeSArtha :svadarzana pramANe parArthaka bhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI puruSanI saMvizuddha AtmAnA svarUpanuM jJAna - ahIM vizeSa e che ke sattva=buddhi, ane te buddhi svadarzana pramANe matijJAnarUpa che, ane pAtaMjalayogadarzanavALA te buddhine prakRtimAMthI utpanna thayela svIkAre che, ane puruSanA pratibiMbane kAraNe cetana jevI buddhine svIkAre che, ane te matijJAnarUpa buddhimAM puruSanI sAthe buddhino abheda adhyavasAya thAya che. saMsArI jIvonI te buddhi sukha-duHkha ane kartutvanA abhimAnavALI hoya che arthAt saMsArI jIvonI buddhi iSTa padArthamAM sukhano anubhava kare che, aniSTa padArthamAM duHkhano anubhava kare che, ane bAhya kRtyomAM kartutvanuM abhimAna kare che, te traNa buddhino bhoga che; ane te buddhino bhoga buddhithI bhinna evA puruSa mATe che, ane A bhoga buddhithI bhinna evA puruSa mATe Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 yogamAyAbhyadvAciMzikA/zloka-10/11 hovAthI parArthaka che; ane parArthaka evA bhogathI bhinna evo puruSano sva artha che, ane puruSano sva artha e che ke AtmAnA zuddha bhAvarUpa nirvikalpa avasthAmAM rahevuM. tethI potAnA svarUpamAtranA AlaMbanavALI ane bAhya padArthomAM kartutvanA abhimAnano jeNe tyAga karyo che, tevI je buddhi che, te buddhimAM zuddha AtmAnI cit chAyA sakrAMta thAya che, te puruSano sva artha che; ane te puruSanA sva arthamAM yogI jyAre saMyama kare che, tyAre puruSanI matijJAnarUpa buddhi vikalpa vagaranA AtmAnA zuddha svarUpamAM saMyamavALI che arthAt AtmAno nirvikalpa je upayoga che, te AtmAnuM zuddha svarUpa che, ane te AtmAnA zuddha svarUpamAM cittane sthApana karIne je yogI dhAraNA, dhyAna ane samAdhinA upayogavALA che, te yogIne puruSanI saMvituM thAya che arthAt zuddha AtmAnA svarUpanuM jJAna thAya che. A prakArano artha karyA pachI, puruSanuM jJAna thAya che tema kahevAthI puruSa jJaya che, teno artha prApta thAya che. tethI pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke puruSa jJAtA che, ane te jJAtA evo puruSa AvA prakAranuM svaAlaMbanavALuM jJAna sattvaniSTha che, tema jANe che; paraMtu puruSa zeya nathI; kema ke jJAtA ane zeyano atyaMta virodha che, e prakAre bhAva che. ll1nA noMdha - pAtaMjala mata pramANe puruSa jJAtA che, joya nathI. jyAre jainadarzana prakriyA pramANe jJAnano viSaya jema anya padArtho che, tema puruSa paNa jJAnano viSaya che, tethI puruSa jema zeyano jJAtA che tema svayaM zeya paNa che. avataraNikA : zloka-10nA uttarArdhamAM kahyuM ke parArthaka evA bhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI puruSanI saMcit thAya che. have te svArthanA saMyamathI anya kevAM kevAM jJAto thAya che, te batAvatAM kahe che - zloka - samAdhivighnA vyutthAne siddhayaH prAtibhaM tataH / zrAva venadarzAvAdivaSya vitta: pArA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa1 cogamAyAbhyahAviMzikA/zloka-11 manyayArtha : tataH=tanAthIlo-10i 4 svArthasaMyama nAmanA sanyAsa rAtA mevA puruSasaMyamathI, prAtibhaM=pratima zrAvaNaM=zrAvazrondriyavya zAna, camat. vedanAdarzAsvAdavArtA: venaspazandriyanya jJAna ALEN= cakSurindriyajanya jJAna AsvAda=rasanendriyajanya jJAna, vArtA=prANendriyajanya zAna (etAzcama mA) vittayaH sAno (bhavanti=thAya cha, etAzca=sane =sual) samAdhivighnA=samAdhimA vinA cha, (ca ) vyutthAne vyutthAnamA siddhayaH sidimA che. // 11 // resirtha : tenAthI bloka-10mAM kahela svArthasaMyama nAmanA abhyAsa karAtA evA puruSasaMyamathI prAtija, zrAvaNa, vedanA, Adarza, AsvAda, vArtA A jJAno thAya che, ane A jJAno samAdhimAM vino che, ane vyutthAnamAM siddhimo cha. ||11|| TI: samAdhIti-tataH svArthasaMyamAhvayAt puruSasaMyamAdabhyasyamAnAt, prAtibhaM pUrvoktaM jJAnaM, yadanubhAvAt sUkSmAdikamarthaM pazyati / zrAvaNaM zrotrendriyajaM jJAnaM, yasmAtprakRSTAdivyaM zabdaM jAnAti, vedanA sparzanendriyajaM jJAnaM, vedyate'nayeti kRtvA, tAntrikyA sajJayA vyavahriyate, yatprakarSAddivyasparzaviSayaM jJAnamutpadyate / AdarzazcakSurindriyajaM jJAnaM, A samantAd dRzyate'nubhUyate rUpamaneneti kRtvA, yatprakarSAddivyarUpajJAnamutpadyate / AsvAdo rasanendriyajaM jJAnaM, AsvAdyate'neneti kRtvA, yatprakarSAdivyarasasaMvidupajAyate / vArtA gandhasaMvittiH, vRttizabdena tAntrikyA paribhASayA ghrANendriyamucyate, vartamAne gandhaviSaye pravartata iti kRtvA, vRttau ghrANendriye bhavA vArtA, yatprakarSAdivyo gandho'nubhUyate, etAzca vittayo jJAnAni bhavanti, taduktaM-"tataH prAtibhazrAvaNavedanAdarzAsvAdavArtA jAyante" [3-36], etAzca samAdheH prakarSa gacchataH sato Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-11 vighnA harSavismayAdikaraNena tacchithilIkaraNAt, vyutthAne-vyavahAradazAyAM ca samAdhyutsAhajananAdviziSTaphaladAyakatvAcca siddhayaH, yata uktaM - "te samAdhAvupasa vyasthAne siddhaya:" [3-37] 22 TIkArya : tataH.... mavatti, tenAthI=zloka-10mAM kahyuM e rUpa svArthasaMyama nAmanA abhyAsa karAtA evA puruSasaMyamathI (1) pUrvamAM kaheluM prAbhijJAna zloka10mAM kaheluM pratibhajJAna thAya che, jenA anubhavathI sUkSmAdi arthane yogI jue che sUkSma=paramANu Adi, vyavahita=bhUminI aMdara rahelA nidhAnAdi, viprakRSTa merunA apara pArzvavartI rasAyanAdi arthone yogI jue che. (2) zrAvaNa zrotrendriyajanya jJAna, prakRSTa evA jenAthI=svArthasaMyamathI thanArA prakRSTa evA zrotrendriyajanya jJAnathI, divya zabdane yogI jANe che. (3) vedanA=sparzendriyajanya jJAna. vedanAno artha sparzendriyajanya jJAna kema karyo ? tethI kahe che - AnA vaDe vedanA thAya che=sparzendriyathI vedanA thAya che ethI karIne, vedanA sparzendriyajanya jJAna che, e pramANe avaya che. tAMtrikI saMjJAthIpAtaMjaladarzananI zAstrIya saMjJAthI, vyavahAra karAya che. jenA prakarSathI svArthasaMyamane kAraNe thanArA sparzendriyajanya jJAnanA prakarSathI, divya sparzaviSayaka jJAna thAya che. (4) Adarza cakSurindriyajanya jJAna. Adarzano artha cakSurindriyajanya jJAna kema karyo, te spaSTa kare che -- AnA dvArA=cakSurindriya dvArA, gA=samannA cAre bAjuthI, rUpa dekhAya che=anubhavAya che, jethI karIne Adarza cakSurindriyajanya jJAna che, jenA prakarSathI=svArthasaMyamane kAraNe thanArA cakSurindriyajanya jJAnanA prakarSathI, divyarUpanuM jJAna utpanna thAya che. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-11 (5) AsvAda=rasanendriyajanya jJAna. AsvAdano artha rasanendriyajanya jJAna kema karyo, te spaSTa kare che AvA dvArA-rasanendriya dvArA, AsvAda karAya che, ethI karIne AsvAda rasanendriyajanya jJAna che, jenA prakarSathI=svArthasaMyamane kAraNe thanArA rasanendriyajanya jJAnanA prakarSathI, divyarasanI saMvit thAya che. (6) vArtA=gaMdhanI saMviti=jJAna. vArtA zabdano artha gaMdhasaMvit kema karyo ? te spaSTa kare che 'vRtti' zabdathI tAMtrikI paribhASAthI=pAtaMjaladarzananI zAstrIya paribhASAthI, ghrANendriya kahevAya che. 'vRtti' zabdathI ghrANendriya kema grahaNa thAya ? te spaSTa kare che vartamAna evA gaMdhanA viSayamAM pravarte che ethI karIne vRttimAM= ghrANendriyamAM, thatArI vArtA te gaMdhasaMvit che, jenA prakarSathI=svArthasaMyamathI thanAra ghrANendriyajanya jJAnanA prakarSathI, divya gaMdhano anubhava thAya che ane A vittio=jJAno, thAya che. ..... 53 - navuMvatam - te=svArthasaMyamathI prAtibhAdi jJAno thAya che ema pUrvamAM kahyuM te, pAtaMjalayogasUtra-3/36mAM kahevAyuM che. "tata: nAyate", "tenAthI=svArthasaMyamathI, prAtibha, zrAvaNa, vedanA, Adarza, AsvAda ane vArtA thAya che." ..... etAzca siddhayaH, ane A=pUrvamAM kahelI vittio=jJAno, prakarSane pAmatI chatI samAdhinAM vighno che; kema ke harSa ane vismayAdikaraNa dvArA tenuM zithilIkaraNa che=samAdhinuM zithilIkaraNa che, ane vyutthAnamAM= vyavahAradazAmAM, samAdhinA utsAhanuM janana hovAthI ane viziSTa phaLa ApavApaNuM hovAthI siddhio che. yata vatam - je kAraNathI pAtaMjalayogasUtra-3/37mAM kahevAyuM che. "te .... siddhayaH" ||'te=pAtaMjalayogasUtra-3/36mAM batAvela phaLavizeSo samAdhimAM upasargo che. vaLI vyutthAnamAM siddhio che.". / / 11 / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cogamAhAbhyadvAsiMcikA/zloka-11 bhAvArtha : (19) (ii) parArthaka bhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI prAtija, zrAvaNa, vedanA, Adarza, AsvAda ane vArtArUpa jJAnonI prApti : zloka-10nA uttarArdhamAM kahyuM ke parArthaka evA bhogathI bhinna svArthamAM saMyama karavAthI puruSanI saMvitra thAya che. have te svArthamAM saMyama karavAthI anya zuM zuM phaLavizeSo thAya che, te batAvatAM kahe che - (1) pratibhajJAna : svArthasaMyamarUpa abhyAsa karAtA evA puruSanA saMyamathI pratibhajJAna thAya che, ane te prAtijajJAnanuM varNana zloka-10nA pUrvArdhamAM graMthakArazrIe karela che. te prAtijajJAnanA anubhAvathI sUkSma evA paramANu Adi artho, vyavahita evA bhUmi aMtargata nidhAnAdi ane viprakRSTa evA merunA apara pArzvavartI rasAyanAdi padArthone yogI joI zake che. A prAtibhajJAna te zloka-10mAM batAvela tArakajJAna che, ane te vivekakhyAtinA pUrvabhAvi evuM jJAna che. te jJAna thayA pachI tarata ja kevalajJAna thAya che, tethI te prAtijajJAnano pAta nathI. chatAM ahIM kahyuM ke svArthasaMyamathI pratibhajJAna thAya che ane te prAtijajJAna samAdhimAM vijJabhUta che ane vyutthAnamAM siddhirUpa che. AnAthI e prApta thAya ke pratibhajJAna taratamatAnI bhUmikAvALuM che, ane prakRSTa prAtijajJAna kevalajJAnanI pUrve aruNodaya jevuM thAya che, ane te prAtijajJAna pachI tarata kevalajJAna thAya che. te prAtijajJAna samAdhimAM vijJabhUta nathI, paraMtu te prAtijajJAnathI tarata ja vivekakhyAtirUpa kevalajJAna pragaTe che. jyAre prakRSTa prAtijajJAnathI pUrvanuM prAtijajJAna samAdhimAM vipnabhUta che ane vyutthAnadazAmAM siddhirUpa che. harSa-vismayAdi thavAne kAraNe prAbhijJAna samAdhimAM vinarUpa ane vyutthAnadazAmAM siddhirUpa : A vivekakhAtirUpa kevalajJAna pUrve viziSTa koTinuM prAbhijJAna pragaTe che. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-11 55 te prAtibhajJAna pragaTa thavAne kAraNe yogI sUkSma, vyavadhAnavALA ane viprakRSTa padArthone joI zake che. AvuM viziSTa jJAna pragaTa thavAthI yogIne harSa, vismaya ke prIti vagere thAya to nirlepadazAmAM sudRDha yatnarUpa samAdhimAM zithilatA Ave che, topaNa te yogIne prAtibhajJAna pragaTe tyAre vyutthAnadazA hoya to samAdhimAM javA mATeno utsAha pragaTe che; kema ke pUrvazlokamAM kahyuM te svArthamAM saMyama ka2vAne kAraNe yogIne je viziSTa koTinuM jJAna pragaTyuM teno pratyakSa anubhava thavAne kAraNe te prakArano sudRDha vyApAra karavAno utsAha thAya che. vaLI prAtibhajJAnathI sUkSma bodha thayelo hovAne kAraNe samAdhimAM vizeSa prakAranA yatnamAM te prAtibhajJAna sahAyaka bane che, tethI vyavahAradazAmAM viziSTa phaLane ApanAruM prAtibhajJAna che, mATe te prAtibhajJAna yogI mATe yogasAdhanA arthe upayogI evI siddhi che. vizeSArtha : jyAre yogI samAdhimAM hoya che, tyAre sarva vikalpothI 52 evo nirvikalpa upayoga hoya che, ane te vakhate yogInuM citta sarvatra asaMgabhAvavALuM hoya che; ane prAtibhajJAna pragaTa thavAne kAraNe yogIne harSa thAya ke vismaya thAya ke prIti vagere thAya to te prAtibhajJAna pratye saMgano pariNAma varte che, ane saMga avasthAmAM nirvikalpasamAdhi rahI zake nahi. tethI nirvikalpasamAdhimAMthI yogI zithilabhAvavALA thAya che, mATe te prAtibhajJAna samAdhimAM vighnabhUta che. Ama chatAM samAdhimAM yatna karavA mATe te prAtibhajJAna sahAyaka paNa che. AthI ja vyutthAnadazAmAM rahelA yogIone te prAtibhajJAnanI prAptithI harSAdi thAya che topaNa te harSAdi samAdhimAM sudRDha yatna karavA mATe utsAhita kare che, ane prAtibhajJAnano vizeSa bodha viziSTa samAdhimAM yatna karavA mATe upayogI thAya che. vaLI abhyAsa karAtA svArthasaMyamarUpa puruSasaMyamathI prAtibhajJAna pragaTe che, tema pAMce indriyonA viziSTa jJAna pragaTe che arthAt manojanya prAtibhajJAna pragaTe che, tema pAMce indriyonA vizeSa prakAranAM jJAno pragaTe che. te jJAnothI te te indriyonA divya viSayonuM jJAna thAya che. te batAve che - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 (2) zrAvaNa jJAna - zrotrendriyajanya divya jJAna thAya tyAre divya zabdone yogI jANI zake che arthAt je divya zabdo devalokamAM rahelA devatA bolatA hoya, te zabdo sAmAnya puruSa zrotrendriya dvArA grahaNa na karI zake, te zabdone sAdhaka yogI jANI zake che. (3) vedanAjJAna : sparzendriyajanya vedanAjJAnano prakarSa thAya tyAre divya sparzanA viSayane te yogI jANI zake che. yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-11 (4) AdarzajJAna : cakSurindriyajanya AdarzajJAnano prakarSa thAya tyAre divya rUpanuM jJAna te yogI karI zake che. (5) AsvAdajJAna H rasanendriyajanya AsvAdajJAnanA prakarSathI yogIne divya rasanA AsvAdanuM jJAna thAya che. (6) vArtAjJAna : ghrANendriyajanya vArtAjJAnanA prakarSathI yogIne divya gaMdhano anubhava thAya che. harSa-vismayAdi thavAne kAraNe zrAvaNa, vedanA, Adarza, AsvAda ane vArtAjJAno samAdhimAM vighnarUpa ane vyutthAnadazAmAM siddhirUpa : jema prAtibhajJAna thavAthI yogIne harSa-vismayAdi thaI zake che, tema yogIne pAMca indriyomAMthI koIpaNa indriyonuM divyajJAna thAya to harSa-vismayAdi thaI zake che, ane te vakhate yogI samAdhimAM hoya to harSa-vismayAdine kAraNe te yogInI samAdhi zithila thAya che, mATe pAMce indriyonAM divyajJAno prAtibhajJAnanI jema te yogInI samAdhimAM vighnabhUta che; ane vyutthAnadazAmAM pAMce indriyonA divyajJAnomAMthI koIpaNa divyajJAna thAya to samAdhimAM utsAha thAya che, tethI te divyajJAno yogI mATe vyutthAnadazAmAM siddhirUpa che. 11 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ U.. ana yogamAhAbhyadvAciMzikA/bloka-12 savatarazis: yoganI sAdhanAthI yogIne parazarIramAM pravezanI zakti pragaTe che, te batAva cha - Tos : bandhakAraNazaithilyAt pracArasya ca vedanAt / cittasya syAt parapurapravezo yogasevinaH / / 12 / / manvayArtha : bandhakAraNazaithilyAt-dhanA rAnI zithilatAthI zaN20idha he 12 dharma-adharma nAma, itanA zithilapathI, pracArasya ca vedanAtmane prayAranA nathI yittana prayArA zAnathI, yogasevina: yogane sevanArA puruSakA yogInA, cittasyayitano parapurapravezaH 52zarIramA praveza syAt-thAya che. // 12 // zloArtha : zarIrabaMdhanA kAraNonI zithilatAthI ane cittanA pracAranA jJAnathI yogInA cittano parazarIramAM praveza thAya che. ll12li TIs: bandheti-vyApakatvAdAtmacittayorniyatakarmavazAdeva zarIrAntargatayo gyabhoktRbhAvena yatsaMvedanamupajAyate sa zarIrabandha ityucyate, tato (tasya) bandhasya= zarIrabandhasya yatkAraNaM dharmAdharmAkhyaM karma tasya zaithilyAt tAnavAt, pracArasya ca cittasya hRdayapradezAdindriyadvAreNa viSayAbhimukhyena prasarasya ca vedanAt= jJAnAt='iyaM cittavahA nADI, anayA cittaM vahati, iyaM rasaprANAdivahAbhyo vilakSeti(vilakSaNeti)' svaparazarIrasaMcAraparicchedAdityarthaH, yogasevino-yogArAdhakasya, cittasya parapure-mRte jIvati vA parakIyazarIre, pravezaH syAt, cittaM ca parazarIraM pravizadindriyANyanuvartante, madhukararAjamiva makSikAH / tataH parazarIraM praviSTo yogI Izvaravattena(svazarIravattena) vyavaharati, yato vyApakayozcittapuruSayo Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 - yogamAhAbhyAtrizikA/zloka-12 bhogasaMkocakAraNaM karmAbhUt, taccet samAdhinA kSiptaM tadA svAntatryAtsarvatraiva bhoganiSpattiriti, taduktaM - "bandhakAraNazaithilyAt pracArasaMvedanAcca cittasya parazarIra verA:(pararI praveza:)" ti [3-38] pArA TIkArya : vyavettAt .... vyakti, vyApakapaNuM hovAthIAtmA ane cittanuM vyApakapaNuM hovAthI, niyata karmanA vazathI ja, bhogya-bhoktAbhAvathI zarIra aMtargata evA AtmA ane cittanuM je saMvedana thAya che, te zarIrabaMdha, e pramANe kahevAya che. to (tastra) . moniSpattipiti, te baMdhanuM zarIrabaMdhanuM, je dharma ane adharma nAmanuM karma je kAraNa (che), tenA zaithilyathI zarIrabaMdhanuM kAraNa puNya-pApa karma che tenA zithilapaNAthI, ane pracAranA citanA hRdayapradezathI Indriya dvArA viSayAbhimukhapaNAthI prasaranA, vedanathI=jJAnathI arthAta A cittane vahana karanArI nADI AnA dvArA cittane vahana kare che A rasa ane prANane vahana karanArI nADIothI vilakSaNa che, e prakAre sva-para zarIranA saMcAranA paricchedathI=jJAnathI, yogane sevanArA=yoganA ArAdhakatA, citanuM parapuramAM marelA ke jIvatA evA parazarIramAM, praveza thAya che, ane parazarIramAM praveza pAmatuM citta madhurAjane jema makSikA anusare che, tema Indriyone anusare che. tethI parazarIramAM praveza pAmelA yogI svazarIranI jema tenAthI parazarIrathI, vyavahAra kare che, je kAraNathI vyApaka evA cita-puruSanuM bhoganA saMkocanuM kAraNa karma hatuM te jo samAdhi dvArA kSipta thAya=dUra thAya, to svataMtrapaNAthI-cita ane puruSanA saMkocanuM kAraNa karma javAthI svataMtra thayelA evA citta ane puruSathI, sarvatra ja bhoganI lipati che=sarva zarIrathI bhoganI lipatti che. tti zabda TIkAtA kathananI samAptisUcaka che. taluvatam - te kahevAyuM che zlokamAM je kahyuM te pAtaMjala yogasUtra3/38mAM kahevAyuM che. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-12 "bandhakAraNa parazarIra veza:(praveza:)" / / kRti "baMdhanA kAraNanA zithilapaNAthI ane cittanA pracAranA saMvedanathI cittano parazarIramAM praveza thAya che. ..... " rUti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. / / 12 / / * vitakSeti - mudrita pratamAM azuddha pATha che, tenA sthAne vijJakSoti zuddha pATha che. tethI te pATha grahaNa karela che. 59 * zvaravattena vyavahati, pATha che tyAM pAtaMjalayogasUtranI rAjamArtaMDa TIkAmAM svazarIravattena vyavaharati, pATha che, te saMgata jaNAya che. tethI te pATha mujaba ame artha karela che. * parazarIrAvezaH - mudrita pratamAM pAtaMjalayogasUtra-3> 38 uddharaNamAM parazarIrAvezaH pATha che, tyAM pAtaMjalayogasUtra-3/38mAM parazarIrapravezaH pATha che, te saMgata jaNAya che. bhAvArtha: (20) parakAyapraveza zakti : pAtaMjaladarzananI prakriyA pramANe darekano AtmA sarvavyApI che ane citta paNa sarvavyApI che. Ama chatAM niyata karmanA vazathI zarIra aMtargata bhoktA ane bhogyabhAvarUpe citta ane AtmAnuM saMvedana thAya che arthAt citta bhogya che ane AtmA bhoktA che te rUpe saMsArI jIvone saMvedana thAya che, te zarIrabaMdha kahevAya che=zarIramAM AtmA ane citta baMdhAyelAM che tema kahevAya che. te zarIrabaMdhanuM kAraNa dharma-adharma nAmanuM karma che. yoganI sAdhanAthI yogI jyAre samAdhine pAme che, tyAre te karma zithila thAya che, ane hRdayapradezathI indriya dvArA viSayAbhimukhapaNAthI cittano je pracAra thAya che, tenuM jJAna thavAne kAraNe yogInuM citta parazarIramAM praveza pAme che, ane 52zarIramAM praveza pAmatuM evuM citta jema madhamAkhIo madhurAjane anusare che, tema parazarIranI indriyone anusare che, ane te 52zarIra sAthe te yogI svazarIranI jema vyavahAra kare che. Azaya e che ke AtmA ane citta sarvavyApI che, paraMtu karmanA vazathI te baMne niyata zarIramAM baMdhAyelAM che. samAdhinA vazathI jyAre te karmano nAza thAya che, tyAre yogInuM citta ane yogIno AtmA zarIranA niyaMtraNathI mukta Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Go yogamAyAbhyadvAtrizikA/bloka-12/13 thAya che, ane samAdhinA vazathI yogIne cittanA pracAranuM jJAna thAya che arthAt potAnuM citta ane paranuM citta A cittavA nADIthI vahana thAya che, ane te cittavahA nADI rasavaDA ane prANavA nADIothI vilakSaNa che. e prakAranuM jJAna thavAne kAraNe yogInuM citta jagatanA tamAma zarIromAM praveza pAme che; ane parazarIramAM praveza pAmeluM evuM te yogInuM citta je zarIranI indriyone anusare che, te zarIrathI te yogI svazarIranI jema vyavahAra kare che arthAt jema potAnA zarIrathI bhogAdi karI zake che, tema je zarIranI indriyone anusare che te zarIrathI thatA bhogAdino anubhava karI zake che. yogI je zarIranI indriyone anusare che, te zarIrathI thatA bhogAdino anubhava kema karI zake che ? tethI kahe che - | citta ane puruSa baMne vyApaka che, ane bhoganA saMkocanuM kAraNa karma hatuM, tethI niyata zarIramAM rahIne saMsArI jIvo bhoga karI zake che, ane te bhoganA saMkocanuM kAraNa evuM karma samAdhithI dUra thayuM, tethI citta ane puruSa baMne zarIranA baMdhanathI svataMtra thayA, tethI yogIno AtmA ane yogInuM citta sarva zarIro sAthe saMbaMdhavALuM thayuM. mATe sarvatra te yogIne bhoganI niSpatti thaI zake che. I1dA avatAraNikA : pAtaMjala mata pramANe yoganAM anya traNa mAhAbhyo prastuta zlokamAM batAve che - zloka : samAnasya jayAddhAmodAnasyAbAdyasaGgatA / divyaM zrotraM punaH zrotravyomnoH sambandhasaMyamAt / / 13 / / anvayArtha: samAnacAvat thA=samAna vAyunA jayathI dhAma-teja thAya che, kAnI (ga) savAri vAtA=udAna vAyunA jayathI pANI Adi sAthe asaMgatA=apratiruddhatA, thAya che, punaH vaLI zrotravyoH sandhanyasaMgamA-- Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA|zloka-13 51 zrotrendriya jane AAzanA saMbaMdhamAM saMyama DaravAthI divyaM zrotraM-hivya zrotrendriya thAya che. // 13 // zlokArtha : samAna vAyunA jayathI teja thAya che, udAnavAyunA jayathI pANI Adi sAthe asaMgatA thAya che, vaLI zrotrendriya ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMyama svAthI hivya zrotrendriya thAya che. // 13 // * sonA dvitIyapAdRmAM prathama pAhamAMthI 'jayAd'nI anuvRtti grahaNa 42vI. TIkA : samAnasyeti-samAnasya = agnimAveSTyavyavasthitasya samAnAkhyasya, vAyorjayAt = saMyamena vazIkArAnnirAvaraNasyAgnerUrdhvagatvAt dhAma tejaH taraNipratApavadavabhAsamAnamAvirbhavati, yena yogI jvalanniva pratibhAti, yaduktaM - "samAnajayAjjvalanaH (m)" [3-40] / udAnasya kRkATikAdezAdAzirovRtterjayAditareSAM vAyUnAM nirodhAdUrdhvagatitvasiddheH, abAdinA = jalAdinA'saMgatA'pratiruddhatA / jitodAno hi yogI jale mahAnadyAdau mahati vA kardame tIkSNeSu vA kaNTakeSu na sajati, kintu laghutvAttUlapiMDavajjalAdAvanimajjannupari tena gacchatItyarthaH, taduktaM - "udAnajayAjjalapaGkakaNThakAdiSvasaMga utkrAntizca" [ 3 - 39 ] / zrotraM zabdagrAhakamAhaGkArikamindriyaM vyoma zabdatanmAtrajamAkAzaM, tayoH punaH saMbandhasaMyamAd dezadezibhAvasaMbandhasaMyamAddivyaM yugapatsUkSmavyavahitaviprakRSTazabdagrahaNasamarthaM zrotraM bhavati, taduktaM - " zrotrAkAzayoH saMbandhasaMyamAddivyaM zrotram" [3 - 41] / / 13 / / TIDArtha : samAnasya pratibhAti, samAnanA=agnine vIMTajAIne rahelA arthAt jaTharAgnine vIMTaLAIne rahelA samAna nAmanA, vAyunA jayathI=saMyama dvArA vazIkAra karavAthI, nirAvaraNa evA jaTharAgninuM UrdhvagamanapaNuM thavAthI, dhAma=sUryanA pratApanI jema avabhAsamAna teja=camakatuM evuM teja, AvirbhAva pAme che; jenAthI yogI jvalananI jema dekhAya che-agninI jema lAlacoLa lAge che. ..... Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vara yadgavatam - je kAraNathI pAtaMjalayogasUtra-3/40mAM kahevAyuM che "samAna. jvalana: (m)" / 'samAnanA jayathI jvalana=agni jevuM teja thAya che arthAt samAnavAyunA jayathI yogI agni jevA lAla camakatA lAge che." ..... yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-13 udAnasya apratiruddhatA / kRkATikA dezathI=kaMThadezathI zirovRtti sudhInA=mastaka sudhI rahelA, udAnavAyunA jayathI itara vAyuno tirodha thavAne kAraNe UrdhvagatipaNAnI siddhi hovAthI=udAnavAyunA UrdhvagatipaNAnI siddhi hovAthI, jalAdi sAthe asaMgatA=apratiruddhatA, thAya che. ..... udAnavAyunA jayathI yogIne zuM prApta thAya che ? te spaSTa kare che bitovAno ..... paghdhatItyarthaH, jItI lIdho che udAnavAyune jemaNe evA yogI mahAnadI AdimAM, moTA kAdavamAM ane tIkSNa kAMTAomAM sajja thatA nathI=saMga pAmatA nathI, paraMtu laghupaNuM hovAthI rUnA piMDanI jema tenAthI=udAnavAyuthI, jalAdimAM nahi DUbatA uparamAM=jalAdinA uparamAM, jAya che, e prakArano artha che. -- tanuttam - udAnavAyunA jayathI jalAdi sAthe asaMgatA thAya che te, pAtaMjalayogasUtra-3/39mAM kahevAyuM che - ..... "vAna rAntizva" / "udAnavAyunA jayathI jala, kAdava ane kaMTakAdimAM asaMga ane utkrAMti che." zrotraM mati, zabdagrAhaka AhaMkArika indriya zrotra che. vyoma= zabdatabhAtrAthI utpanna thayeluM AkAza che. te benA=zrotra ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI deza-dezIbhAva saMbaMdhamAM saMyama karavAthI arthAt AkAzadezamAM raheluM evuM dezi zrotra, e benA deza-dezibhAva saMbaMdhamAM saMyama karavAthI, divya=ekI sAthe sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa zabdagrahaNamAM samartha evuM zrotra thAya che. tavuMvatam - te=zrotra ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI divya zrotra thAya che te, pAtaMjalayogasUtra-3/41mAM kahevAyuM che - Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyAbiMzikA/zloka-13 63 zrotrAzayo ..... zrotram" || zrotra ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMyamathI divya zrotra thAya che". 13aaaa. bhAvArtha - pAtaMjala mata pramANe yoganAM anya traNa mAhAbhyo batAve che - (21) samAnavAyunA jayathI tejanI siddhi - zarIramAM jaTharAgnine vIMTaLAIne rahela samAna vAyu che, ane yogIo samAna vAyu upara dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM yatna kare che e rUpa saMyama thavAthI, jaTharAgnine vIMTaLAIne rahelA samAna vAyuno jaya thAya che. tethI nirAvaraNa thayelo evo jaTharAgni Urdhvagamana kare che, mATe yogInA zarIramAM agni jevuM lAla teja pragaTe che arthAt samAna vAyuno jaya karanAra yogInuM zarIra sUryanA teja jevuM lAla dekhAya che. (22) udAnavAyunA jayathI jalAdi sAthe asaMgapaNAnI siddhiH phakATikAdezathI mAMDIne=kaMThadezathI mastaka sudhI udAnavAyu rahelo che, ane te udAnavAyu upara dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka saMyama karavAthI udAnavAyuno jaya thAya che ane itaravAyuno nirodha thAya che, tethI yoganuM zarIra halakuM thaI javAne kAraNe pANI AdinI sAthe saMga vagaranuM bane che arthAt moTI nadI AdimAM te yogI halakA zarIravALA banIne cAlI zake che, paraMtu pANImAM DUbI jatA nathI tathA kAdava upara halakA zarIravALA banIne cAlI zake che, paraMtu kAdavamAM kheMcI jatA nathI ane tINa kAMTA upara paNa halakA zarIravALA banIne cAlI zake che, paraMtu kAMTA pagamAM lAgatA nathI. (23) zrotrendriya ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI divyazrotranI siddhi: zrotrendriya ane AkAza upara dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka saMyama karavAthI yogIne ekI sAthe sUkSma, vyavahita ane atyaMta dUra rahelA zabdone grahaNa karavA samartha bane evA divya zrotrendriyanI prApti thAya che. II13 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 yogamAhAtmyadvAtriMzikA/bloka-14 avataraNikA : pAtaMjala mata pramANe yoganAM anya be mAhAtmyo prastuta zlokamAM batAve che . zloDa : laghutUlasamApattyA kAyavyomnostato'mbare / gatirmahAvidehAtaH prakAzAvaraNakSayaH / / 14 / / anvayArtha : kAyavyomnoH=S|| ane AzamAM tato- tenAthI = avAzadhAnasaMbaMdhanA saMyamathI, (ca-ane) laghutUlasamApattyA = laghutUlanI = 3nI, samApatti thavAthI ambare AzamAM gatiH gati thAya che mahAvidehAta: = mahAviddehAthI arthAt alpita jevI mahAviTehAitha manovRttimAM saMyama 4zvAthI prakAzAvaraNakSayaH = prAzanA khAvarAno kSaya thAya che. // 14 // zlokArtha : kAyA ane AkAzamAM avakAzadAnasaMbaMdhanA saMyamathI ane laghu tUlanI samApatti thavAthI AkAzamAM gati thAya che. mahAvidehAthI prakAzanA AvaraNano kSaya thAya che. 119811 TIkA : ladhviti-kAyaH = paMcabhautikaM zarIraM, vyoma ca prAguktaM, tayoH tato = avakAzadAnasambandhasaMyamAt laghuni tUle samApattyA tanmayIbhAvalakSaNayA prAptAbhyantaralaghubhAvatayAmbare AkAze gatiH syAt, uktasaMyamavAn prathamaM yathAruci jale saMcaran krameNorNanAbhatantujAlena saMcaramANa Adityarazmibhizca viharan yatheSTamAkAze gacchatItyarthaH, taduktaM "kAyAkAzayoH sambandhasaMyamAllaghutUlasamApatterA (zcA) kAzagamanaM " [ 3- 42 ] / zarIrAd bahiryA zarIranairapekSyeNa manovRttiH sA mahAvidehetyucyate zarIrAhaGkAravigamAt, ata evAkalpitatvena, mahattvAt zarIrAhaGkAre sati hi bahirvRttirmanasaH kalpitocyate, tasyAH kRtasaMyamAyAH Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAtrizikA/bloka-14 upa sakAzAt prakAzasya zuddhasattvalakSaNasya yadAvaraNaM klezakarmAdi tatkSayo bhavati, sarve cittamalAH kSIyanta iti yAvat, taduktaM - "bahirakalpitA vRttirmahAvidehA tataH prArAvarakSaya:" [3-43] rUti vArA TIkArya : vAya: ..... acchatIrtha, pAMca bhautika zarIra-pAMca bhUtothI baneluM zarIra kAya che, ane pUrve kaheluM=zloka-13mAM kaheluM, zabdatAtmAtrAthI utpanna thayeluM AkAza che. te bemAM kAya ane AkAzamAM, tenAthI=avakAzadAnanA saMbaMdhanA saMyamathI, (a) laghu evA tulanI=nI sAthe, samApatithI= laghubhUta evA rUmAM tanmayabhAvarUpa samApatithI, prApta atyaMtara laghubhAvapaNAne kAraNe=zarIranI aMdara laghubhAva thavAne kAraNe, AkAzamAM gati thAya che. kahevAyelA saMyamavALA yogI prathama potAnI ruci pramANe jalamAM saMcAra karatA kramathI UrNanAbhanA taMtujAlathI karoLIyAnA taMtujAlathI, saMcAra karatA ane sUryanAM kiraNo vaDe viharatA IcchA pramANe AkAzamAM jAya che, e pramANe artha jANavo. taluvatam - te kAya ane AkAzamAM avakAzadAna saMbaMdhanA saMyamathI ane laghutUlamAM samApatithI AkAzamAM gati thAya che te, pAtaMjala yogasUtra3/4ramAM kahevAyuM che - "vAziyo ..... mALAza minaY" | "kAya ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI ane laghutUlanI samApatti karIne=laghubhUta evA rUnI sAthe samApatti karIne, AkAzamAM gamana thAya che." mahAvidehAthI prakAza AvaraNano kSaya thAya che, te spaSTa kare che. temAM prathama mahAvidehA zuM che ? te batAve che - zarIran.. visAmati, zarIramAM nirapekSapaNAne kAraNe zarIrathI bAhya je manovRtti zarIrathI bahira huM e prakAranI je manovRtti, te mahAvidehA kahevAya che; kema ke zarIranA ahaMkArano vigama che. ahIM prazna thAya ke zarIranA ahaMkAranA vigamane kAraNe thayelI je manovRtti che, tene mahAvidehA=mahAna vigamana thayo che dehano ahaMkAra jemAMthI evI manovRttirUpa mahAvidehA, kema kahevAya ? tethI kahe che - Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-14 gata va ... mahAt, AthI ja=te manovRtti zarIramAM ahaMkAranA vigamane kAraNe thayelI hovAthI ja, akalpitapaNuM hovAne kAraNe-te manovRttimAM akalpitapaNuM hovAne kAraNe, mahatpaNuM che, tethI mahAvidehA che ema atraya che. zarIradAre ... ta yAvata, je kAraNathI zarIramAM ahaMkAra hote chate je bahirvati che te kalpita kahevAya che. karAyelA saMyamavALI evI tenAthI=mahAvideharUpa manovRttithI, zuddha sarvasvarUpa prakAzanuM kleza-karmAdirUpa je AvaraNa, teno kSaya thAya che arthAt sarva cittanA malo kSaya pAme che. taluvam - te=mahAvidehAthI=akalpita manovRttirUpa mahAvidehAmAM saMyama karavAthI prakAzanA AvaraNano kSaya thAya che te, pAtaMjala yogasUtra-3/ 43mAM kahevAyuM che - "diranjitA ..... prArAvarakSayaH" rUti | bahiru akalpitAvRtti mahAvidehA che. tenAthIete mahAvidehA vRttimAM saMyama karavAthI, prakAzanA AvaraNano kSaya thAya che." rUti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. 14mA bhAvArtha : pAtaMjala mata pramANe yoganAM anya be mAhAbhyo batAve che - (24) kAya ane AkAzanA avakAzadAnasaMbaMdhanA saMyamathI ane laghutUlamAM samApattithI AkAzamAM gatinI siddhiH sAdhanA karanArA yogIo pAMca bhUtathI banelA zarIramAM ane zabdatanmAtrAthI utpanna thayelA AkAzamAM saMyama kare che arthAt je AkAzamAM potAnuM zarIra raheluM che te AkAzanI sAthe potAnA zarIranA saMbaMdhamAM saMyama kare che; ane tyArapachI laghu evA tUlanI sAthe tanmayabhAvarUpa samApattine prApta kare che arthAt buddhirUpI cakSuthI laghu evA phUla jevA potAnA zarIrane upasthita karIne temAM tanmayabhAvane prApta kare che, jethI potAno deha laghubhAvane pAme che, tethI yogI AkAzamAM gati karI zake che. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-14 kaI rIte AkAzamAM gati kare che, te batAve che - prathama potAnA zarIra ane AkAzano saMbaMdha karyA pachI potAnA zarIrane halakA rU jevo vicArIne temAM tanmaya thavAthI pote halakA rU jevA bane che, tyAre, prathama potAnI ruci pramANe jalamAM saMcaraNa kare che arthAt tenA dehano laghubhAva AkAzamAM javA samartha nathI, paraMtu jalanA AdhAranA baLathI jala upara cAlI zake teTalo laghubhAva thayelo che, ane te saMyamathI jyAre laghubhAva vadhe tyAre karoLiyAnA taMtukALane avalaMbIne saMcaraNa karavA samartha bane che, ane pharI saMyama karavAthI te laghubhAva haju adhika thAya tyAre sUryanAM kiraNone grahaNa karIne icchA pramANe AkAzamAM gati karI zake che. (25) mahAvidehAmAM saMyama karavAthI prakAzanA AvaraNanA kSayanI siddhiH mahAvideha evI manovRttimAM saMyama karavAthI prakAzanA AvaraNano kSaya thAya che. mahAvidehA manovRtti zuM che ? te spaSTa kare che - jyAre yogI potAnA zarIra pratye nirapekSa thAya che tyAre zarIrathI bahiru evA potAnA AtmabhAvamAM manovRttivALA thAya che te akalpita manovRtti che; kema ke AtmAnA bhAvo mahAna che. jemane zarIramAM ahaMkAra che temane bAhya padArthomAM je manovRtti thAya che, te kalpita manovRtti che; kema ke bAhya iMdriyonA viSayomAM svakalpanAthI te padArtho pratye saMzleSa pAme che, ane zarIranA ahaMkAravALA jIvone vartatI bahirmanovRtti kalpita hovAthI mahAvideha kahevAtI nathI, paraMtu dehathI bahAra manovRtti jeone che, teonI te manovRtti videhA kahevAya che; ane zarIra pratyenA ahaMkAra vagaranA yogIone dehathI bahAra evI AtmabhAvamAM je manovRtti che, te pAramArthika hovAthI mahAvidehA kahevAya che, ane temAM saMyama karavAthI=zarIrathI bahAra evA zuddha AtmabhAvamAM vartatI manovRttirUpa mahAvidehAmAM saMyama karavAthI, zuddha sattvasvarUpa prakAzanuM zuddha AtmAnA jJAnasvarUpa Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u8 yogamAyAbhyahAviMzikA/zloka-14/15 prakAzanuM, je klezakarma Adi AvaraNa=pAtaMjala mata pramANe pAtaMjalayogasUtra23mAM kahela avidyA, asmitA, rAga, dveSa, abhinivezasvarUpa pAMca kleza ane zubha-azubha karma tathA svadarzana pramANe jJAnane AvaraNa kare evAM je karmo, te vagereno kSaya thavAthI cittanA sarva malo kSaya pAme chekacittamAM vartatA mohanA bhAvo ane mohanAM ApAdaka karmo kSaya pAme che. tethI nirAvaraNa thayelA evo AtmAno jJAnasvarUpa prakAza AvirbhAva pAme che. noMdhaH- dehathI bahAra je manovRttiHmanano je lagAva che te videhA kahevAya che. saMsArI jIvone dehamAM manovRtti hoya che ane dehathI bahAra viSayomAM paNa manovRtti hoya che.. dehathI bahAra viSayomAM je manovRtti che te videhA kahevAya che. dehathI bahAra AtmAnA zuddha svarUpamAM je manovRttiHmanano lagAva te mahAvidehA kahevAya che. sAdhaka yogIo zarIra pratye nirapekSa hoya che. temane zarIranA upaSTabhaka evA bAhya viSayomAM manovRtti hotI nathI, paraMtu AtmAnA pAramArthika svarUpamAM manovRtti hoya che, tethI temanI manovRttine mahAvidehA kahevAya che arthAt dehathI bahAra evI AtmAnA zuddha bhAvamAM A manovRtti che tethI akalpita che. II14. avataraNikA : pAtaMjala mata pramANe yoganuM anya eka mAhAbhya prastuta zlokamAM batAve che - zloka : sthUlAdisaMyamAd bhUtajayo'smAdaNimAdikam / kAyasaMpacca taddharmAnabhighAtazca jAyate / / 15 / / anvayArtha - pUnAvisaMmatrizUlAdimAM saMyama karavAthI=pAMca bhUtonI sthUlAdi pAMca avasthAvizeSa che temAM saMyama karavAthI, bhUtajaya thAya che. smA--AnAthI= Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-15 69 bhUtayathI, aNimAdikam=kAyasaMpaccasane yAnI saMpatti taddharmAnabhighAtazcabhane tanA dharmanI samidhAtabhayAnAdharmanI samidhAta, jAyate-thAya che. / / 15 / / loArtha : zUlAdimAM saMyama karavAthI bhUtajaya thAya che. bhUtajayathI aNimAdi ane kAyAnI saMpatti ane kAyAnA dharmano anabhighAta thAya che. 1paII TI : sthUlAdIti-sthUlAdIni sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvAni, paJcAnAM bhUtAnAmavasthAvizeSarUpANi, tatra bhUtAnAM paridRzyamAnaM viziSTAkAravattvaM sthUlaM rUpaM, svarUpaM ca pRthivyAdInAM kArkazyasnehoSNatApreraNAvakAzadAnalakSaNaM, sUkSma ca yathAkramaM bhUtAnAM kAraNatvena vyavasthitAni gandhAditanmAtrANi, anvayA guNAH prakAzapravRttisthitirUpatayA sarvatraivopalabhyamAnAH, arthavattvaM ca teSveva guNeSu bhogApavargasampAdanazaktirUpaM, teSu krameNa pratyavasthaM saMyamAd bhUtajayo bhavati, kRtaitatsaMyamasya saGkalpAnuvidhAyinyo vatsAnusAriNya iva gAvo bhUtaprakRtayo bhavantItyarthaH, taduktaM - "sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvasaMyamAd bhUtajayaH" iti [3-44] / asmAd-bhUtajayAt, aNimAdikaM bhavati / aNimA, garimA, laghimA, mahimA, prAkAmyaM, IzatvaM vazitvaM, yatrakAmAvasAyitvaM cetyaNimAdikaM / tatrANimA paramANurUpatApattiH, garimA vajravadgurutvaprAptiH, laghimA tUlapiNDavallaghutvaprAptiH, mahimA mahattvaprAptiH, amulyagreNa candrAdisparzanayogyatA, prAkAmyamicchA'nabhighAtaH, zarIrAntaHkaraNayoH IzitvaM, sarvatra prabhaviSNutA vazitvaM, yataH sarvANyeva bhUtAni vacanaM nAtikrAmanti, yatrakAmAvasAyitvaM= svAbhilaSitasya samAptiparyantanayanaM, kAyasaMpacca uttamarUpAdilakSaNA "rUpalAvaNyabalavajrasaMhananatvAni kAyasaMpat" [3-46] ityukteH, taddharmAnabhighAtazca tasya kAyasya dharmA rUpAdayasteSAmabhighAto nAzastadabhAvazca jAyate, na hyasya rUpamagnirdahati, na vApaH kledayanti, na vA vAyuH zoSayatIti, tadidamuktaM - "tato'NimAdiprAdurbhAvaH kAyasaMpattaddharmAnabhighAtazca" [3-45] iti / / 15 / / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70. yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-15 TIkArya : pUnAlIni. vizeSarUpAi pAMca bhUtonI skUlAdi pAMca avasthAvizeSarUpa che=(1) sthUla, (2) svarUpa, (3) sUkSma, (4) anvaya ane (5) arthavasvarUpa avasthAvizeSarUpa che. tatra ..... rUpa, temAMebhUtonI pAMca avasthAvizeSamAM, (1) bhUtonuM paridRzyamAna evuM viziSTa AkAravatva=bhUtonuM dekhAtuM viziSTa AkArapaNuM, skUlarUpa che. svarU ra >> avazAnanakSama, (2) ane pRthivI Adi pAMca bhUtonuM karkazatA, sneha, uSNa, preraNA ane avakAzadAnarUpa svarUpa che (1) pRthivInuM karkazatA, (2) jalanuM sneha, (3) tejanuM uSNa, (4) vAyunuM preraNA ane (5) AkAzanuM avakAzadAnasvarUpa che. sUi 2 ..... tanAtraNa, (3) ane yathAkrama bhUtonA kAraNapaNA vaDe vyavasthita gaMdhAdi tatmAtrA sUkSma che= (1) pRthivInuM kAraNa gaMdhatabhAtrA hovAthI sUkSma che, (2) jalanuM kAraNa rasatabhAtrA hovAthI sUkSma che, (3) agninuM kAraNa rUpatabhAtrA hovAthI sUkSma che, (4) vAyunuM kAraNa sparzatatmAtrA hovAthI sUkSma che ane (5) AkAzanuM kAraNa zabdatanmAtrA hovAthI sUkSma che. gayA ... 35ttasthAna, (4) prakAza, pravRtti ane sthitirUpapaNAthI sarvatra ja dekhAtA guNo=pAMca bhUtomAM dekhAtA guNo, avaya che. arthavandra ra. zavittapama (5) ane arthavasva te ja guNomAM=pAMca bhUtomAM rahelA prakAza, pravRtti ane sthitirU5paNAthI prApta thatA evA te ja guNomAM, puruSanA bhoga ane puruSanI apavargasaMpAdazaktirUpa arthavatva che arthAt puruSamAM jyAre avivekakhyAtipUrvaka pAMca bhUtono saMyoga varte che tyAre te pAMca bhUtomAM puruSanA bhogasaMpAdananI zakti che, ane jyAre vivekakhyAtipUrvaka te bhUtothI yogInuM citta tivartana pAme che, tyAre te pAMca Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-15 bhUtomAM puruSanA apavargasaMpAdananI zakti che, te pAMca bhUtonuM arthavattva che=pAMca bhUtonuM prayojana che. tevu . mati, teomAM=pAMca bhUtonI skUla, svarUpa, sUkSma, anvaya ane arthavattvarUpa avasthAvizeSa batAvI temAM, kramathI dareka avasthAmAM saMyama ka2vAthI bhUtajaya thAya che. pAMca bhUtonI sthUlAdi pAMca avasthAvizeSamAM saMyama ka2vAthI zuM prApta thAya che, te spaSTa kare che ..... -- kRtaitat mavantItyarthaH, karyo che AmAM saMyama jemaNe evA yogIne=karyo che sthUlAdimAM saMyama jemaNe evA yogIne, vAcharaDAne anusaranArI gAyanI jema saMkalpane anusaranArI bhUtaprakRtio thAya che=yogInA saMkalpane anusaratArI bhUtaprakRtio thAya che, e prakAre artha che. 71 tavutam - te=sthUlAdimAM saMyama karavAthI bhUtajaya thAya che te pAtaMjalayogasUtra-3/44mAM kahevAyuM che - "sthULa bhUtanaya:" kRti / "sthUlamAM, svarUpamAM, sUkSmamAM, anvayamAM ane arthavattvamAM saMyama karavAthI bhUtajaya thAya che." kRti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. pAMca bhUtanA jayathI aNimAdi thAya che te batAve che -- asmAt aLimAvim / AnAthIbhUtajayathI, aNimAdi thAya che. (1) aNimA, (2) garimA, (3) ladhimA, (4) mahimA, (5) prAkAmya, (6) izitva, (7) vazitva ane (8) yatrakAmAvasAyitva e pramANe aNimAdi (ATha) thAya che. taMtra ..... nayanam, tyAM=aNimAdi AThamAM, (1) paramANurUpatAnI prApti aNimA che. (2) vajanI jema gurupaNAnI prApti garimA che. (3) tUlapiMDanI jema laghupaNAnI prApti laghimA che. (4) mahattvanI prApti=aMgulanA agrabhAgathI caMdrAdinA sparzanI yogyatA mahimA che. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 yogamAhAbhyadvAtrizikA/zloka-15 (5) icchAno abhighAta IcchA pramANe kArya thavuM prAkAmya che. (6) zarIra ane aMtaHkaraNanuM IzapaNuM potAnA zarIra ane potAnA aMtaHkaraNa upara potAnuM prabhutva arthAt svaIcchAnusAra zarIra ane aMtaHkaraNane pravartAvI zake evuM sAmarthya Izitva che. (7) sarva ThekANe samarthapaNuM vazitva che, jethI sarva ja bhUto temanA vacananuM atikrama karatA nathI=bhUtajaya karelA yogInA vacananuM atikrama karatA nathI. (8) svaabhilalita kAryanuM svaIcchita kAryanuM, samApti paryata laI javuM te yatrakAmAvasAyitva che. pAMca bhUtanA jayathI kAyasaMpatuM thAya che te batAve che - saMparva ..... rUtyutte., ane uttama rUpAdisvarUpa kAyasaMpar che; kema ke "rUpa, lAvaNya, bala, vajasaMhanAnapaNuM kAyasaMpatuM che e pramANe pAtaMjala yogasUtra3/46nuM vacana che. pAMca bhUtanA jayathI kAyAnA rUpAdi guNono anabhighAta thAya che, te batAve che - tamivAkya .. gAyatte, ane tenA dharmano abhighAtaHkAyAnA dharmo rUpAdi tenA abhighAtano abhAva arthAt nAzano abhAva thAya che. bhUtanA bhayathI kAyAnA dharmano abhighAta thAya che, te spaSTa kare che - na ca .. zoSathatIti, AnA=bhUtanA, jayavALA yogInI kAyAnA rUpane agni bALato nathI ane pANI bhIMjavatuM nathI ane vAyu zoSaNa karato nathI. tti zabda TIkAnA kathananI samAptisUcaka che. tavimuvatam - te A=bhUtatA jayathI aNimAdi, kAyasaMpatuM ane kAyAnA dharmano abhighAta thAya che te A, pAtaMjala yogasUtra-3/45mAM kahevAyuM che. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-15 "tato ..... mAta" rUti "tenAthI=bhUtanA jayathI, aNimAdino prAdurbhAva, kAyAnI saMpata ane kAyAnA dharmano anabhighAta thAya che." rUti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. ll15aa bhAvArtha : pAtaMjala mata pramANe yoganuM anya eka mAhAbhya batAve che -(26) zUlAdimAM saMyama karavAthI bhUtajaya -' dekhAtuM jagata pAMca bhUtAtmaka che, ane te pAMce bhUtonI pAMca avasthAvizeSa che - (1) sthUla, (2) svarUpa, (3) sUkSma, (4) anvaya ane (5) arthavasva. (1) sthUla avasthAvizeSa :- pAMce bhUtono je dekhAto AkAravizeSa che te sthUlaavasthAvizeSarUpa che. (2) svarUpa avasthA vizeSa - pRthivI Adi pAMce bhUtonuM vizeSa prakAranuM svarUpa che. jema - (1) pRthivImAM karkazapaNuM dekhAya che, te pRthivInuM svarUpa che. (2) jalamAM sneha dekhAya che=bhIMjavavAnI zakti dekhAya che, te jalanuM svarUpa che. (3) agnimAM uSNapaNuM dekhAya che, te agninuM svarUpa che. (4) vAyumAM preraNA dekhAya che bIjA padArthone anyatra gamanamAM preraNAzakti dekhAya che, te vAyunuM svarUpa che. (5) AkAzamAM avakAzadAna dekhAya che=AkAza bIjA padArthone avakAza Ape che, te AkAzanuM svarUpa che. (3) sUkSma avasthAvizeSa :- dareka bhUta tenA kAraNamAMthI utpanna thAya che, tethI bhUtanI kAraNa avasthA sUkSma che ane kArya avasthA pUla che, e prakAranI pAtaMjaladarzananI mAnyatA che. te pramANe pAMce bhUtonAM kAraNo sUkSma che. jema - (1) gaMdhatanmAtrAmAMthI pRthivI thAya che, tethI pRthivInuM kAraNa gaMdhatanmAtrA sUkSma che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-15 (2) rasatanmAtrAmAMthI ja thAya che, tethI jalanuM kAraNa rasata~AtrA sUkSma che. (3) rUpatanmAtrAmAMthI agni thAya che, tethI agninuM kAraNa rUpatanmAtrA sUkSma che. (4) sparzatanmAtrAmAMthI vAyu thAya che, tethI vAyunuM kAraNa sparzataknAtrA sUkSma che. (5) zabdatanmAtrAmAMthI AkAza thAya che, tethI AkAzanuM kAraNa zabdatanmAtrA sUkSma che. (4) anvayaavasthA vizeSa :- pAtaMjalayogasUtra-2/18mAM kahyuM che ke bhUta ane indriyAtmaka dRzya che, ane te dRzya prakAza, kriyA ane sthitisvabhAvavALuM che, ane te bhoga ane apavarga mATe che-puruSanA bhoga ane puruSanA apavarga mATe che. te stra pramANe prakAza, kriyA ane sthitisvabhAvane kAraNe bhUtamAM vartatA prakAza, pravRtti ane sthitirUpapaNAthI sarva bhUtomAM dekhAtA je guNo che, te anvayArtha che arthAt sarva bhUtomAM prakAza, pravRtti ane sthiti A traNa guNo anvayarUpe che. (5) arthavattvaavasthAvizeSa - pAtaMjalayogasUtra-2/18mAM kahyuM e pramANe bhoga ane apavarga mATe bhUta ane indriyAtmaka dRzya che. e vacanathI pAMca bhUtonA guNomAM je bhoga ane apavargasaMpAdanazakti che, te bhUtonuM arthavattva= bhUtonuM prayojana che. kramathI pAMca bhUtonI avasthAvizeSamAM saMyama karavAthI bhUtajaya: yogI pAMce bhUtonI pAMca avasthAvizeSano bodha karIne : (1) prathama pAMca bhUtonI sthUla avasthA pratye saMyama kare arthAtu pAMca bhUtonI sthUla avasthAne upasthita karIne dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to sthUla avasthAmAM saMyama karavAthI bhUtono jaya thAya che. (2) te jaya karyA pachI pRthivI AdinuM karkazatAdi je svarUpa che, te svarUpane upasthita karIne temAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare, to svarUpaavasthAmAM saMyama karavAthI bhUtono jaya thAya che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvADhizikA/zloka-15 75 (3) te jaya karyA pachI te pAMce bhUtonAM kAraNonuM jJAna karIne temAM dhAraNA dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to sUkSma avasthAmAM saMyama karavAthI bhUtono jaya thAya che. (4) te jaya karyA pachI sarva bhUtomAM anvayarUpe vartatA prakAza, pravRtti ane sthitirUpa je guNo che, tene upasthita karIne temAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to anvayaavasthAmAM saMyama karavAthI bhUtono jaya thAya che. (5) te jaya karyA pachI pAMce bhUto puruSane kaI rIte bhoga saMpAdana kare che ane puruSane kaI rIte apavarga saMpAdana kare che, teno nirNaya karIne te pAMce bhUtomAM vartatA guNomAM je bhogasaMpAdanazakti che ane je apavargasaMpAdanazakti che, temAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to arthavattvaavasthAmAM saMyama karavAthI bhUtono jaya thAya che. A rIte kramathI pAMce bhUtonI avasthAvizeSamAM saMyama kare tyAre yogIne pAMce bhUtonA jayanI prApti thAya che. tethI jema gAya potAnA vAcharaDAne anusare tema bhUtaprakRtio yogInA saMkalpane anusaranArI bane che. (1) bhUtajayanuM phaLa - aNimAdinI prApti - (1) bhUtajayane kAraNe yogI potAnA zarIrane dhAre tyAre aNusvarUpa karI zake che. tethI paramANu jevA potAnA dehane karIne pote pharI zake che, te aNimAzakti che. (2) bhUtajayane kAraNe yogI potAnA zarIrane dhAre tyAre vajanI jema guru karI zake che, te garimA zakti che. (3) bhUtajayane kAraNe yogInA saMkalpane anusaranArI bhUtaprakRtio thayelI hovAne kAraNe yogI potAnA zarIrane dhAre tyAre rUnA piMDanI jema laghu karI zake che. tethI jalamAM paNa cAlI zake ane AkAzamAM paNa cAlI zake te ladhimAM zakti che. (4) bhUtajayane kAraNe yogI potAnA zarIrane moTuM karI zake che. tethI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 yogamAyAbhyadvAciMzikA/zloka-15/16 aMgulinA agrabhAgathI caMdrAdino sparza karI zake tevI yogyatA pragaTe che, te mahimA zakti che. (5) bhUtajayane kAraNe yogInI icchAno abhighAta thato nathI arthAt yogInI icchA pramANe sarva bhUto varte che, te prAkampazakti che. (6) bhUtajayane kAraNe potAnA zarIra ane potAnA aMtaHkaraNa upara yogIno prabhAva varte che. tethI yogI dhAre te pramANe potAnA zarIrathI ane potAnA aMta:karaNathI pravRtti karI zake che, te Izitva zakti che. (7) bhUtajayane kAraNe yogImAM sarvatra samarthapaNuM pragaTa thAya che. tethI sarve bhUto yogInA vacanane anusaranArA bane che, te vazitva zakti che. (8) bhUtajayane kAraNe yogIne je kRtya abhilaSita hoya te kRtya samApti sudhI karavA yogI samartha bane che. te yatrakAmAvasAyitva zakti che. A rIte bhUtajayane kAraNe aNimAdi ATha zaktio yogImAM prApta thAya che. (2) bhUtajayanuM phaLa - kAyAnI saMpatti : pAMca bhUtonA jayane kAraNe yogIne uttama rUpAdisvarUpa kAyasaMpatti prApta thAya che. tethI yogInuM rUpa, lAvaNya, baLa atizayavALuM thAya che ane vaja jevuM saMghayaNa baLa thAya che. A sarva kAryo bhUtajayanAM che. (3) bhUtajayanuM phaLa - kAyAnA dharmono anabhighAta - pAMca bhUtonA jayane kAraNe kAyAnA dharmo rUpAdi che, teno nAza thato nathI. tethI yogInuM zarIra agnithI baLIne bhasma thatuM nathI, pANIthI bhIMjAtuM nathI ane vAyuthI zoSaNa pAmatuM nathI. A sarva kAryo bhUtajayanAM che. ll1pA avataraNikA : pAtaMjala mata pramANe yoganuM anya eka mAhAbhya batAve che - zloka : saMyamAd grahaNAdInAmindriyANAM jayastataH / manojavo vikaraNabhAvazca prakRterjayaH / / 16 / / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-16 anvayArtha: prANInA saMgamA--grahaNAdito saMyama karavAthI kriyALAM nA =indriyono jaya thAya che. tataH=tenAthI IndriyonA jayathI manona =manojava=mananI gatitulya zarIranI gatino lAbha thAya che arthAt jema eka kSaNamAM matathI meru jaI zakAya che, tema yogI eka kSaNamAM zarIrathI meru jaI zake che. virajamAva =kAyAthI nirapekSa iMdriyothI viSayonuM grahaNa =ane pravRttirNaya prakRtino jaya thAya che. [1] zlokArca - grahaNAdino saMyama karavAthI Indriyono jaya thAya che. IndriyonA jayathI manojava, vikaraNabhAva ane prakRtino jaya thAya che. AvA TIkA - saMyamAditi-grahaNAdayo grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattvAni, tatra grahaNamindriyANAM viSayAbhimukhI vRttiH, svarUpaM sAmAnyena prakAzakatvaM, asmitA ahaGkArAnugamaH, anvayArthavattve prAguktalakSaNe, teSAM yathAkrama saMyamAdindriyANAM jayo bhavati, taduktaM - "grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattvasaMyamAdindriyajayaH" iti [3-47] tara ndriyanAnsano:=zarIrasya manovanuttamavitAmAM, vikaraNabhAvazca kAyanarapekSyeNendriyANAM vRttilAbhaH, prakRteH pradhAnasya jayaH sarvavazitvalakSaNo bhavati, taduktaM - "tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayazca" [2-48] pAradA TIkArya : pradaLAya arthavasvani, (1) grahaNa, (2) svarUpa, (3) asmitA, (4) anvaya ane (5) arthavatva grahaNAdi che. tatra ... prANuvattanakSane, tyAMegrahaNAdi pAMcamAM, (1) IndriyonI viSayAbhimukha vRtti grahaNa che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. (2) sAmAnyathI prakAzakapaNuM indriyonuM svarUpa che. (3) ahaMkArano anugama asmitA chete te indriyonA viSayonI prAptithI meM A viSayono bhoga karyo, e prakArano je ahaMkAra thAya che, te asmitA che. yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-16 (4-5) anvaya ane arthavattva pUrve kahevAyelA svarUpavALA=zloka15mAM kahevAyelA svarUpavALA, che. teSAM mati, teomAM=grahaNAdi pAMcamAM, yathAkrama saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che. ..... taluvatam - te=grahaNAdimAM saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che te, pAtaMjalayogasUtra-3/47mAM kahevAyuM che - "prahA . phandriyanaya:" kRti / "grahaNamAM, svarUpamAM, asmitAmAM, anvayamAM ane arthavattvamAM saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che." rUti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. indriyajayanuM phaLa batAve che - ---- tataH gatinAma:, tenAthI=indriyonA jayathI, manojava thAya che=mananI jema zarIrathI anuttamagatino lAbha thAya che. indriyajayanuM bIjuM phaLa batAve che -- - vikaraNabhAvazca vRttino lAbha te vikaraNabhAva che. indriyajayanuM trIjuM phaLa batAve che -- pravRttei: ..... vRti, prakRtino=pradhAnano, sarvavazipaNArUpa jaya thAya che. tavuMvatam - te=indriyonA jayathI manojava, vikaraNabhAva ane prakRtino - jaya thAya che te, pAtaMjalayogasUtra-3/48mAM kahevAyuM che vRttilAma:, kAyAthI nirapekSapaNA vaDe indriyonI "tato pradhAnanayapa" / / tenAthI=indriyajayathI, manojavIpaNuM, vikaraNabhAva ane pradhAnano jaya thAya che. / / 16 / / - Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAyAbhyadvAciMzikA/zloka-10 bhAvArtha : pAtaMjala mata pramANe yoganuM anya eka mAhAbhya prastuta zlokamAM batAve che - (27) grahaNAdimAM saMyama karavAthI indriyajaya : (1) grahaNa - indriyonI viSayane abhimukha pravRtti che, te indriyonuM grahaNa che. (2) svarUpa - indriyo sAmAnyathI te te viSayono bodha karAve che, te bodha karAvavA svarUpa prakAzakapaNuM te indriyonuM svarUpa che. (3) asmitA :- indriyothI viSayono bhoga karyA pachI bhoga karanArane ahaMkAra thAya che arthAtu meM A bhoga karyo evI buddhi thAya che, te asmitA che. (4) anvaya:- zloka-15nI TIkAmAM kahyuM e pramANe bhUta ane indriyAtmaka dazya che, ane indriyorUpa dRzya prakAza, kriyA ane sthitisvabhAvavALuM che. tethI prakAza, kriyA ane sthiti e indriyonA anvayo=guNo, che. (5) arthavattvaH- zloka-1panI TIkAmAM kahyuM e pramANe bhUta ane indriyAtmaka dezya puruSanA bhoga ane apavarga saMpAdananA prayojanavALuM che. tethI iMdriyo paNa puruSanA bhoga ane apavarga saMpAdananA prayojanavALI che, te iMdriyonuM arthavattva=prayojanapaNuM, che. kramathI grahaNAdimAM saMyama karavAthI indriyajaya : indriyonA grahaNa Adi svarUpane jANIne yathAkrama temAM saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che. jema - (1) yogI prathama indriyonI viSayAbhimukha vRttio zuM che ? e rUpa grahaNano bodha karIne indriyonA grahaNa svarUpamAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to grahaNane AzrayIne indriyomAM saMyama thavAthI indriyo upara potAnuM prabhutva Ave che arthAt indriyone parAdhIna grahaNanI pravRtti yogI na kare tevuM prabhutva Ave che. te grahaNane AzrayIne indriyono jaya che. (2) tyArapachI iMdriyonuM prakAzakatva svarUpa che, temAM yogI dhAraNA, dhyAna Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 yogamAyAbhyadvAtrizikA/zloka-16 ane samAdhiviSayaka yatna kare to svarUpane AzrayIne indriyomAM saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che. (3) tyArapachI iMdriyothI thatA ahaMkAramAM yogI dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to ahaMkArane AzrayIne saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che. (4) tyArapachI indriyonA anvayamAMeguNomAM, yogI dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to avayane AzrayIne saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che. (5) tyArapachI indriyonA arthavandramAM yogI dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to arthavattvane AzrayIne saMyama karavAthI te indriyono jaya thAya che. A rIte grahaNAdi pAMcamAM yathAkrama saMyama karavAthI indriyono sarva prakAre jaya thAya che, ane indriyono jaya thavAthI yogIne manojava, vikaraNabhAva ane prakRtino jaya thAya che. (1) indriyajayanuM phaLa - manojava: manathI jema kSaNamAM meru upara jaI zakAya che, tema indriyajayavALA yogI zarIrathI paNa anuttama gatinA lAbhane kAraNe meru upara jaI zake che. (2) indriyajayanuM phaLa - vikaraNabhAva :kAyAthI nirapekSa iMdriyonI vRttino lAbha te vikaraNabhAva che. nyAya paribhASAmAM daMDane karaNa kahevAmAM Ave che; kema ke daMDa bhUmi dvArASacakrabhramaNa dvArA, ghaTane utpanna kare che, ane je vastu vyApAra dvArA kArya kare tene karaNa kahevAya che. tema - kAyA iMdriyo dvArA viSayono lAbha kare che arthAt sparzendriya dvArA sparza padArthano upabhoga kare che, tethI kAyA indriyonA vyApArathI viSayone prApta karatI hovAthI kAyAne karaNa kahevAmAM Ave che. je yogIe iMdriyomAM saMyama karIne iMdriyono jaya karyo che, te yogIne kAyArUpa karaNa vagara iMdriyonI vRttino lAbha thAya che. tethI ahIM beThA beThA dUra rahelA sparzanA padArthono sparzendriya dvArA bhoga karI zake che, tema ahIM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadrAsiMcikA/zloka-16/17 beThA beThA dUra rahelA cakSunA viSayabhUta rUpAdine joI zake che. e prakAranA vikaraNabhAvanI=kAyArUpa karaNa vagara iMdriyonA viSayarUpa bhAvanI, prApti thAya che. A prakArano arthavikaraNabhAva zabdathI jaNAya che. vizeSa bahuzruto vicAre. (3) indriyajayanuM phaLa - prakRtino jaya : indriyano jaya thavAthI prakRtino karmaprakRtino jaya thAya che, tethI yogI karmane parataMtra thaIne pravRtti karatA nathI, paraMtu prakRti temane vaza hoya che. I16aaaa. avataraNikA - zloka-16mAM indriyajayano upAya batAvyo. indriyajaya karyA pachI yogI aMtaHkaraNano jaya kare che. tenAthI zuM prApta thAya che ? te batAvatAM kahe che - zloka : sthitasya sattvapuruSAnyatAkhyAtau ca kevalam / sArvajyaM sarvabhAvAnAmadhiSThAtRtvameva ca / / 17 / / anvayArtha - =ane vevanazphakta sarvapuruSAcatA dhyAti=sattva ane puruSanI atyatA khyAtimAM sthitisthasthita evA yogIne sArvayaM=sarvazapaNuM =ane sarvamAvAnAm thiSTAtRtva sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM ja thAya che II17 zlokArtha - ane phakta sattva ane puruSanI anyatAkhyAtimAM sthita evA yogIne sarvApaNuM ane sarvabhAvonuM adhiSThApaNuM thAya che. II17nA TIkA : sthitasyeti-kevalaM sattvapuruSayoranyatAkhyAtau guNakartRtvAbhimAnazithilIbhAvalakSaNAyAM zuddhasAttvikapariNAmarUpAyAM sthitasya sArvajyaM sarveSAM zAntoditA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyAtrizikA/zloka-17 vyapadezyadharmatvena sthitAnAM yathAvadvivekajaM jJAnalakSaNaM, sarveSAM bhAvAnAM guNapariNAmAnAmadhiSThAtRtvameva ca svAmivadAkramaNalakSaNaM bhavati, taduktaM - "sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJatvaM ca" [3-49] / / 17 / / TIkArya : va .. mati, kevala guNanA kartutvanA abhimAnanA zithilIbhAvasvarUpa ane zuddha sAtvikapariNAmarUpa, satva ane puruSanI avyatA khyAtimAM sthita evA yogIne zAMta, udita ane avyapadezyadharmapaNAthI rahelA sarva padArthonuM yathAvat vivekathI utpanna thatuM jJAnasvarUpa sarvajJapaNuM thAya che, ane guNapariNAmarUpa sarva bhAvonuM svAmInI jema AkramaNa svarUpa adhiSThAtRpaNuM thAya che. taluvatam - te-kevala satva ane puruSanI avyAkhyAtimAM sthita evA yogIne sarvajJapaNuM ane sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM thAya che te, pAtaMjala yogasUtra-3/49mAM kahevAyuM che - "sarva ..... sarvajJatva ra" ! "satva ane puruSanI anyatAkhyAtimAtravALA yogIne sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM ane sarvazapaNuM thAya che." 17nA bhAvArtha :(28) aMtaHkaraNajayanuM phaLa - kevala sattvapuruSanI anyatAkhyAtimAM rahelA yogIne sarvajJApaNAnI ane sarvabhAvonA adhiSThAtRpaNAnI prApti - zlokamAM vartam' zabda che, tethI e jaNAya che ke yogI grahaNa AdimAM saMyama karIne iMdriyono jaya kare tyAre tenAM manojava Adi traNa kAryo thAya che, je zloka-16mAM batAvela che. phakta te iMdriyajayanA kAraNe aMtaHkaraNa upara jaya prApta thAya tyArapachI sattva ane puruSanI anyatAkhyAtimAM yogI sthita thAya che, ane tyAre yogIne sarvajJapaNuM ane sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM prApta thAya che. tethI jyAM sudhI mAtra indriyono jaya thayo che, tyAM sudhI sarvajJapaNuM ane sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM prApta thatuM nathI, paraMtu sattva ane puruSanI Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAtrizikA/zloka-17/18 anyatAkhyAtimAM jyAre yogI sthita thAya che, tyAre sarvajJapaNuM ane sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM prApta thAya che. tethI indriyajaya aMtaHkaraNajaya pratye kAraNa che, teno artha "kevala' zabdathI jaNAya che. anyatAkhyAti zuM che ? te spaSTa karatAM kahe che -- anyatAkhyAtinuM svarUpaHsattva ane puruSa e baMne judA che, e prakArano je bodha te anyatAkhyAti che arthAt sattva=buddhi ane puruSa e benI anyatAno bodha te anyatAkhyAti che. yogIne A anyAkhyAti thavAne kAraNe guNamAM kartutvanuM abhimAna hatuM te zithila thAya che arthAt buddhimAMthI utpanna thatA je bhAvo che, temAM puruSane kartutvanuM abhimAna thAya che; kema ke buddhithI pote abhinna che tevo puruSane bodha hoya che, tethI buddhi je kare che te huM karuM chuM, tevuM puruSane abhimAna thAya che; ane jyAre buddhithI puruSa evo huM judo chuM, tevuM jJAna thAya che, tyAre anyatAkhyAti pragaTe che. tethI guNonA kartutvanuM abhimAna zithila thAya che ane zuddha sAtvika pariNAmarUpa anyatAkhyAtimAM yogI sthita thAya che, jethI yogIne yathAvatu vivekavALuM jJAnasvarUpa sarvajJapaNuM pragaTa thAya che. sarvajJapaNuM zuM che ? te batAvatAM kahe che - sarvajJapaNAnuM svarUpa: sarva padArthomAM traNa bhAvo che : (1) zAMta, (2) udita ane (3) avyapadezya. je bhUtakALanA bhAvo che te vartamAnamAM zAMta che, vartamAnanA bhAvo vartamAnamAM udita che, ane bhaviSyamAM thanArA bhAvo vartamAnamAM avyapadezya che. tethI bhUtakALanA vartamAnamAM zAMta bhAvo, vartamAnanA udita bhAvo, ane bhaviSyanA vartamAnamAM avyapadezyabhAvothI sthita evA bhUta-bhAvi-vartamAnanA sarva padArthonuM yathArthajJAna thAya che, te sarvajJapaNuM che. vaLI anyatAkhyAtine kAraNe sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM thAya che, te spaSTa kare che - guNapariNAmavALA evA sarva bhAvone te yogI svAmInI jema AkramaNa karI zake tevuM adhiSThAtRpaNuM thAya che. II17nA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-18 zloka : smRtA siddhirvizokeyaM tadvairAgyAcca yoginaH / doSabIjakSaye nUnaM kaivalyamupadarzitam / / 18 / / anvayArtha - rUyaM A zloka-17mAM kahela satva ane puruSanI anyatAkhyAtithI sarvajJapaNuM ane sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM thAya che e, vizo siddhi =vizokAsiddhi mRta kahevAya che, tarApADyuM ane te vizokAmAM vairAgya thavAthI yoninA=yogInA doSavInakSatradoSonI bIjabhUta avidyAdino kSaya thaye chate nUnaM=nizcita revanya--prakRtithI bhinna evA puruSanA potAnA svarUpamAM rahevApaNAsvarUpa kaivalya, pazitazbatAvAyuM che. 18 zlokArca - - A=zloka-17mAM kahela sattva ane puruSanI anyatAkhyAtithI sarvajJapaNuM ane sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM thAya che e, vizokAsiddhi kahevAya che, ane te vizokAmAM vairAgya thavAthI yogInA doSonI bIjabhUta avivAdino kSaya thaye chate, nizcita prakRtithI bhinna evA puruSanA potAnA svarUpamAM rahevApaNAsvarUpa kevalya batAvAyuM che. ll18ll TIkA - smRteti-iyaM vizokA siddhiH smRtA, tasyAM vizokAyAM siddhau vairAgyAcca yogino yogabhAjaH, doSANAM rAgAdInAM, bIjasyAvidyAdeH kSaye nirmUlane, nUnaM nizcitaM, kaivalyaM puruSasya guNAnAmadhikAraparisamApteH svarUpapratiSThatvam, 35zita, yataH - "tarIyApi toSavIna vacam" [3-10] rUti 28aaaa TIkArya - ghaM .... 35zata, A satva ane puruSanI avyAkhyAtine kAraNe yogI sarva bhAvone jANe che ane sarva bhAvono adhiSThAtA bane che e, vizokAsiddhi kahevAya che, ane A vizokAsiddhimAM vairAgya thavAne kAraNe Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAyAbhyadvAciMzikA/bloka-18 85 yogInA rAgAdirUpa doSonA avidyAdirUpa bIjano kSaya thaye chad=nirmULa thaye chate, nakkI kevalapaNuM thAya che-puruSano prakRtinI sAthe AtyaMtika viyoga thAya che; kema ke guNonA adhikAranI parisamApti thayela hovAthI puruSanuM svarUpa pratiSThitapaNuM batAvAyuM che=prakRtino bhoga ane apavarga saMpAdanarUpa je guNa, tenA adhikAranI parisamApti thayela hovAthI, prakRtithI atyaMta bhinna thayelo puruSa potAnA svarUpamAM pratiSThita bane che. je kAraNathI pAtaMjala yogasUtra-3/50mAM kahevAyuM che - "rAdhyAt.... vaivalyamU" ti || "temAM vairAgyathI=vizokAsiddhimAM paNa vairAgyathI, doSabIjano kSaya thaye chate kevalapaNuM che=prakRtithI bhinna evA puruSanuM svarUpa pratiSThitapaNuM che". In18 bhAvArtha :(29) vizokAsiddhimAM vairAgya thavAthI svarUpapratiSThitapaNArUpa phaLanI prApti : saMsArI jIvone je jJAnasvarUpa anubhava dekhAya che te buddhi che, ane puruSa e AtmA che. te baMne bhinna hovA chatAM saMsArI jIvone sattvarUpa buddhi ja huM puruSa chuM tevo bodha hoya che, ane yogIne viveka pragaTela hovAthI sajvarUpa buddhi ane puruSamAM anyatA che tevo spaSTa bodha thAya che. tevA prakarSavALA bodhathI yogI sarvajJa ane sarvabhAvonA adhiSThAtA bane che. AvA prakAranI yogIne siddhi thAya che, te vizokAsiddhi kahevAya che. A vizokasiddhivALA yogIone bAhya viSayomAM vairAgya hoya che, ane jyAre teone vizokAsiddhimAM paNa vairAgya pragaTe che, tyAre teone pAtaMjala mata pramANe guNomAM paNa vairAgya thAya che. tethI be prakAranA vairAgyanI prApti teone thAya che - (1) viSayomAM vairAgya ane (2) vizokAsiddhirUpa guNomAM vairAgya. A baMne prakAranA vairAgyanA prakarSane kAraNe rAgAdi doSonA bIja evI avidyA Adino nirmaLa nAza thAya che, ane tenA kAraNe puruSane kevalapaNuM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-18/19 prApta thAya che=puruSa prakRtithI bhinna bane che arthAt puruSa potAnA svarUpamAM pratiSThAna pAme che; kema ke puruSArthazUnya evA guNo pratiloma pariNAmathI prakRtimAM vizrAMta thAya che. tethI have te guNono puruSane bhoga saMpAdana karavAno ke apavarga saMpAdana ka2vAno je adhikAra hato, te samApta thAya che. // 18 // avataraNikA : zloka-18mAM vizokAsiddhi batAvI ane kahyuM ke vizokAsiddhimAM vairAgya thAya ane te vairAgyanA prakarSane kAraNe doSabIjano kSaya thAya to puruSane muktapaNAnI prAptirUpa kaivalyanI prApti thAya che. have koI yogI vizokAsiddhi prApta kare te vakhate prApta thayelI samAdhimAM sthitinuM kAraNa zuM che ? te batAvatAM kahe che zloka H asaGgazcAsmayazcaiva sthitAvupanimantraNe / bIjaM punaraniSTasya prasaGgaH syAt kilAnyathA / / 19 / / anvayArtha: rUpanimatrane=upanimaMtraNa karAye chatedevatAo dvArA bhogAdi mATe upanimaMtraNa karAye chate, sthitaI=sthitimAM=vizokAsiddhikALamAM vartatI samAdhinI avasthitimAM asadzvAmbhavazvava=asaMga ane asmaya ja bIja che, anyathA=jo yogI asaMga ane asmaya na kare ane prApta thayelI samAdhimAM saMga ane smaya kare to punaH ti=vaLI kharekhara aniSTa= aniSTano prasA: svA=prasaMga thAya. // 19 // zlokArtha H devatAo dvArA bhogAdi mATe upanimaMtraNa karAye chate, sthitimAM asaMga ane asmaya ja bIja che. jo yogI asaMga ane asmaya na kare ane prApta thayelI samAdhimAM saMga ane smaya kare to vaLI kharekhara aniSTano prasaMga thAya. II19 // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/mloka-19 TIkA - asaGgazceti - upanimantraNe - uktasamAdhisthasya devairdivyastrIrasAyanAdyupaDhaukanena bhoganimantraNe, asaGgazcAsmayazcaiva sthitau bIjaM, saGgakaraNe punarviSayapravRttiprasaGgAt smayakaraNe ca kRtakRtyamAtmAnaM manyamAnasya samAdhAvutsAhabhaGgAt, etadevAha - anyathA'saGgAsmayAkaraNe punaH kileti satye'niSTasya prasaGga iti, tadidamuktaM - "sthityupanimantraNe saGgasmayAkaraNaM punaraniSTaprasaMt" [rU-ba] kRti ||z|| TIkArya :3panimantraNe ............ utsAhamAAt, upanimaMtraNa karAye chate=ukta samAdhistha evA yogIne arthAt vizokAsiddhikALamAM vartatI samAdhimAM rahelA yogIne, devo vaDe divya strI, rasAyanAdinA upaDhaukana vaDe bhoganuM nimaMtraNa karAye chate, asaMga ane asmaya ja sthitimAM bIja che=yogInI samAdhinI avasthitimAM bIja che; kema ke vaLI saMga karAye chate=devatAo vaDe karAyelA bhoganA niyaMtraNamAM saMga karAye chate, viSayanI pravRttino prasaMga che, ane smaya karAye chate=potAne prApta thayelI siddhimAM huM siddhivALo chuM, e pramANe smaya karAye chate, kRtakRtya potAne mAnatA evA yogIne samAdhimAM utsAhano bhaMga che. 87 tavevAi - Ane ja=saMgamAM viSayanI pravRtti che ane smayakaraNamAM samAdhinA utsAhano bhaMga che ene ja, zlokanA uttarArdhathI kahe che - anyathA prasaTM kRti, anyathA=asaMga ane asmayanA akaraNamAM vaLI kharekhara aniSTano prasaMga che arthAt saMga ane smayanA karaNamAM aniSTano prasaMga che. ***** rUti zabda TIkAnA kathananI samAptisUcaka che. tavimuvatam - te A-devatAo dvArA upanimaMtraNa karAye chate sthitimAM asaMga ane asmaya ja bIja che. jo yogI asaMga ane asmaya na kare ane prApta thayelI samAdhimAM saMga ane smaya kare to vaLI aniSTano prasaMga thAya te A, pAtaMjalayogasUtra-3/51mAM kahevAyuM che - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88. yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-19 pAmyunimatro ..... prasa " rUti e "svAmIne =adhikRta samAdhimAM rahelA svAmIne, upanimaMtraNa karAya chaH=devatAo dvArA upanimaMtraNa karAye chate, saMga ane smayanuM akaraNa che. vaLI saMga ane smaya kare to aniSTano prasaMga che." rUti zabda uddharANanI samAptisUcaka che. ll19I bhAvArthavizokAsiddhimAM prApta thayela samAdhimAM sthitinuM bIja saMga ane smayanuM akaraNa : zloka-16mAM batAvyuM tema yogI indriyono jaya kare, tyArapachI zloka17mAM batAvyuM ema aMtaHkaraNano jaya kare, tyAre yogIne sattva ane puruSanI anyatAkhyAti prApta thAya che ane yogI sarvajJa ane sarvabhAvono adhiSThAtA bane che. sattva ane puruSanI anyatAkhyAtivALA yogIne A prApta thayelI yoganI siddhine pAtaMjaladarzanakAra vizokAsiddhi kahe che. | vizokAsiddhi prApta thayA pachI jo te yogI vizokAsiddhimAM paNa vairAgya prApta kare to doSanuM bIja kSaya thAya, ane doSabIjano kSaya thAya to yogI sarvakarmathI mukta bane che. have koI yogIne vizokAsiddhi prApta thaI, ane te siddhi prApta karyA pachI temane devatAo bhogAdi mATe nimaMtraNa kare to paNa te yogI bhogAdimAM saMga na kare, ane kadAca koI yogIne devatAo bhogAdi mATe upanimaMtraNa kare ke na kare topaNa saMga na kare; Ama chatAM potAne prApta thayelI siddhino smaya kare, topaNa te yogI samAdhimAM avasthita rahI zakatA nathI. tethI je yogI vizokAsiddhi prApta karyA pachI bhogAdimAM saMga karatA nathI, ane prApta thayelI siddhimAM vairAgyane dhAraNa kare che, teo kramasara doSabIjano kSaya karIne kevalyane prApta karI zake che. saMga ane smayakaraNamAM aniSTano prasaMga - je yogI vizokAsiddhine prApta karyA pachI, devatAo temane bhogAdi mATe nimaMtraNa kare ane te viSayomAM saMga kare to teo viSayomAM pravRtta thavAthI samAdhirahita bane che. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 yogamAhAbhyadvAaizikA/zloka-19/20 vaLI koI yogI potAne prApta thayelI siddhine kAraNe smaya kare to, pote kRtakRtya thaI gayA che, e prakAre potAne mAnatA samAdhi mATe adhika prayatna karavAnA utsAhanA bhaMgavALA thAya che. tethI je yogI asaMga ane asmaya kare che te yogI te samAdhi dvArA uttarottara atizayavALA thaIne kevalyane pAme che arthAt mukta thAya che, e prakAre zloka-18 sAthe saMbaMdha che. ll19ll avataraNikA - pAtaMjala mata pramANe yoganuM anya eka mAhAbhya batAve che - zloka : syAt kSaNakramasambandhasaMyamAdyadvivekajam / jJAnaM jAtyAdibhistacca tulyayoH pratipattikRt / / 20 / / anvayArthakSamatadhvanyasaMyamI-kSaNa ane kramanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI davena jJAna-vivekathI utpanna thayeluM je jJAna thAya che taDyuM ane te te jJAna nAmi =jAtyAdithI tucavo =tulya evA be padArthomAM pratipattivR-bhedane karanAruM che. ra01 zlokArca - kSaNa ane kramanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI vivekathI utpanna thayeluM je jJAna thAya che, te jJAna jAtyAdithI tulya evA be padArthomAM pratipatine karanAruM che. 20ll TIkA : syAditi-kSaNaH sarvAntyaH kAlAvayavastasya kramaH paurvAparyaM tatsaMyamAt sUkSmAntarasAkSAtkaraNasamarthAt yadvivekajaM jJAnaM syAt, yadAha - "kSaNakra(tatkra)mayoH saMyamAdvivekajaM jJAnam" [3-52] iti, tacca jAtyAdibhistulyayoH padArthayoH pratipattikRt vivecakaM, taduktaM - "jAtilakSaNadezairanyatAnavacchedAttulyayostataH pratipattiH" Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-20 [rUbarU ti pAthanAM metavo dinAnnikSakeza bhavanti natti padArthabhetrI yathA gaurayaM mahiSo'yamiti jAtyA tulyayorlakSaNaM bhedakaM, yathA iyaM karburA iyaM cAruNeti ubhAbhyAmabhinnayordezo bhedahetuH, yathA tulyapramANayorAmalakayobhitradezasthitayoH yatra ca trayamapi na bhedakaM, yathaikadezasthitayoH zuklayoH pArthivayoH paramANvoH, tatra saMyamajanitAdvivekajajJAnAdeva bhavati methariti pAra pA. TIkArca - kSaT: ... sthA, sarva aMtya kAlAvayava kSaNa che, teno pUrvApara krama, temAM saMyama karavAthI=kSaNa karatAM anya sUkSma padArthone sAkSAt karavAmAM samartha evo saMyama karavAthI vivekathI utpanna thayeluM je jJAna thAya che. evAda - je kAraNathI pAtaMjala yogasUtra-3/paramAM kahevAyuM che - "kSatra (ta) mo. ..... jJAna" ti, "kSaNa ane kramanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI vivekathI utpanna thayeluM jJAna thAya che. tanca .. vivecava, ane te vivekathI utpanna thayeluM jJAna thAya che te, jAtyAdithI tulya evA be padArthomAM pratipatine karanAruM che=vivecaka che. taluvatam - te=vivekathI utpanna thayeluM jJAna thAya che, te jAtyAdithI tulya evA be padArthomAM pratipatti karanAruM che ke, pAtaMjala yogasUtra-3/53mAM kahevAyuM che - "nAtitakSaNa ..... pratipattiH" rUti che "jAti, lakSaNa ane deza vaDe abhyatAnA anavacchedathI tulya evA be padArthomAM tenAthI-vivekathI utpanna thayelA jJAnathI, pratipatti thAya che=bhedano nirNaya thAya che." zlokanA uttarArdhano artha spaSTa karatAM kahe che - pAnAM ..... methIriti | jAti, lakSaNa ane deza, padArthanA bhedanA hetuo che. (1) jAti padArthano bheda karanArI che. je pramANe - A gAya che ane A mahiSa che e be gotva ane mahiSatva jAtithI judA paDe che. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/bloka-20 91 (2) jAti dvArA tulya evA be padArthomAM lakSaNa bhedaka che : je pramANe - A karbura che ane A aruNa che arthAt gotva jAtivALI be gAyomAM A kAbaracitarI gAya che ane A lAla gAya che, e prakAranuM gAyanA varNarUpa lakSaNa be gAyano bhedaka che. (3) ubhayathI abhinna evI be vastumAM deza bhedano hetu che : je pramANe - tulya pramANavALA bhinna dezamAM rahelA AmaLAmAM deza bhedano hetu che; ane (4) jyAM traNe paNa=jAti, lakSaNa ane deza e traNe paNa, bhedaka nathI : je pramANe - eka dezamAM rahelA zukla evA be pArthiva paramANuomAM traNe paNa bhedaka nathI. tyAM saMyamathI pedA thayelA vivekathI utpanna thayelA jJAnathI ja bhedabuddhi thAya che. rUti zabda TIkAnA kathananI samAptisUcaka che. / / 20 / / bhAvArtha: (30) kSaNa ane kramanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI vivekathI utpanna thayeluM jJAna jAtyAdithI tulya evA be padArthonuM vivecaka : kALanI kSaNo ghaNI sUkSma che. emAM sauthI nAnI kALanI aMtya kSaNarUpa je sUkSma kSaNa che, te kSaNa, ane te kSaNano je pUrvApara krama, te baMnemAM saMyama ka2vAthI yogIne padArthonuM paraspara bhedathI utpanna thanAruM jJAna thAya che. te jJAna sUkSma evA anya padArthono sAkSAtkAra karavAmAM samartha bane che. Azaya e che ke kALanI eka kSaNa je ati sUkSma che, te kSaNa, ane te kSaNa sAthe pUrvanI kSaNa ane uttaranI kSaNa te bemAM saMyama karavAthI pUrva-apara kSaNa karatAM kALanI vartamAnanI kSaNa je judI che tenuM jJAna thAya che. A rIte pUrvaapara kSaNa karatAM vacalI kSaNa upara bhinnarUpe bodha ka2vA arthe karelA saMyamathI sUkSma kSaNane grahaNa karanAruM vivekavALuM jJAna thAya che, ane te vivekavALuM jJAna anya sUkSma padArthone sAkSAt ka2vAmAM samartha bane che. sArAMza - pUrvakSaNa ane uttarakSaNa te be kSaNono pRthabhAva upasthita thAya te prakAre saMyama karIne Uha karavAthI pUrva-apara kSaNano pRtharUpe je bodha thAya che, te Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 yogamAhAbhyadvAtrizikA/zloka-20 vivekathI pedA thayeluM jJAna che. tenAthI anya sUkSma padArthonuM paNa jJAna thAya che. A vivekavALuM jJAna kevA prakAranA vizeSa bodhanuM kAraNa bane che, te zlokanA uttarArdhathI batAvatAM kahe che - padArthone paraspara judA jANavAnuM kAraNa jAti, lakSaNa ane deza che. jema - gotvajAtivALI gAya che ane mahiSatvajAtivALI bheMsa che. te baMne paraspara bhinna che teno bodha gotvajAtithI ane mahiSatvajAtithI thAya che. vaLI gotvajAtivALI be gAyo hoya tyAre jAtithI te gAyanA bhedanuM jJAna thatuM nathI, paraMtu lakSaNathI tenA bhedanuM jJAna thAya che. jema - eka gAya kAbaracitarAvarNavALI che ane bIjI gAya lAlavarNavALI che. tethI te baMne gAyomAM gotvajAti samAna hovAthI jAtithI bheda nahi thato hovA chatAM varNarUpa lakSaNathI bheda thaI zake che. vaLI koI vastu samAna jAtivALI hoya, samAna varNavALI hoya to te beno bheda jAtithI ane varNathI thato nathI, paraMtu te be vastu bhinna dezamAM rahelI che, tethI A be vastu judI che tevo bodha thAya che. jema samAna varNavALAM ane samAna pramANavALAM be AmaLAMo bhinna dezamAM rahelAM hoya tyAre te bhinna dezamAM rahelAM hovAne kAraNe te be AmaLAMo judAM che, tevo bodha thAya che. vaLI jyAM jAti, lakSaNa ane deza bhedaka nathI, tevI bhinna evI be vastuno bheda anya koI puruSa karI zake nahi. jema eka dezamAM rahelA zuklavarNavALA be pArthiva paramANuomAM "A paramANu karatAM A paramANu bhinna che" evo bodha anya koI karI zake nahi tevA sthAnamAM paNa kSaNa ane kramamAM saMyama karavAthI, jemane sUkSma jJAna pragaTyuM che, evA yogIne eka kSetramAM rahelA samAna varNavALA be pArthiva paramANamAM bhedanuM jJAna thAya che arthAt jema sUkSma evI pUrva kSaNa ane apara kSaNa judI che, tevuM bhedanuM jJAna thAya che, tema eka kSetramAM rahelA be pArthiva paramANuomAM A pArthiva paramANu karatA A pArthiva paramANu judo che, tevuM sUkSma jJAna te yogIne thAya che. 2nA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyatAviMzikA/bloka-21 avataraNikA : zloka-20mAM kahyuM ke kSaNa ane kramamAM saMyama karavAthI vivekavALuM jJAna utpanna thAya che, te vivekavALA jJAnane kaI saMjJA che ? teno viSaya zuM che? ane teno svabhAva zuM che ? te batAvavA arthe ane tenAthI zuM phaLa prApta thAya che ? te batAvavA arthe kahe che - zloka : tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayAkramam / zuddhisAmyena kaivalyaM tataH puruSasattvayoH / / 21 / / anvayArtha: tAra-zloka-20mAM kahyuM te vivekavALuM jJAna tAraka, sarvaviSayaM=sarvaviSayavALuM sarvathAviSayAma=sarva prakAre viSayane grahaNa karanAruM evuM kramarahita che. tataetenAthIete tAraka jJAnathI, puruSasarvayo:=puruSa ane sattvanI zuddhisAyena zuddhinA sAgathI veca=kevalya thAya che=sarvathA prakRtithI mukta thavArUpa puruSanuM ekapaNuM thAya che. garavA zlokArca - zloka-20mAM kahyuM te vivekavALuM jJAna tAraka, sarvaviSayavALuM, sarva prakAre viSayane grahaNa karanAruM evuM kramarahita che. te tArakajJAnathI puruSa ane sattvanI zuddhinA sAgathI kevalya thAya che. ra1II. TIkA :__ tArakamiti-tacca vivekajaM jJAnaM tArayatyagAdhAtsaMsArapayodheryoginamityAnvarthikyA sajJayA tArakamucyate, tathA sarvaviSayaM sarvANi tattvAni mahadAdIni viSayo yasya tattathA, tathA sarvathA sarvaiH prakAraiH sUkSmAdibhedaiviSayo yasya tacca tadakramaM ca niHzeSanAnAvasthApariNatatryarthikabhAvagrahaNe kramarahitaM ceti karmadhArayaH, itthaM cAsya sajJAviSayasvabhAvA vyAkhyAtAH, taduktaM . "tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamanuM veti" [3-14], tataetA, jJAnAt puruSasaMndrayoH Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gja yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-21 zuddhisAmyena kaivalyaM bhavati, tatra puruSasya zuddhirupacaritA bhogAbhAvaH(zuddhirupacaritabhogAbhAvaH) sattvasya tu sarvathA kartRtvAbhimAnanivRttyA svakAraNe'nupraveza rUti, tavimut - "sattvapuruSayo: zuddhisAcce vacam" [ 31] rUti sArA TIkArca - takya .. varmaghA, ane te=zloka-20mAM je jJAna kahyuM te, vivekathI utpanna thayeluM jJAna, agAdha saMsArasamudrathI yogIne tAre che, e prakAranI AvarthikI saMjJAthI-e prakAranA vyutpatti arthathI, tAraka kahevAya che; ane sarvaviSayavALuM che-te tArakajJAna sarvaviSayavALuM che arthAt sarva mahadAdi tatvo viSaya che jene te tevuM che=sarvaviSayavALuM che, ane sarvathA=sarva prakAre, sUkSmAdi bhedothI viSaya che jeno te, ane teno akrama=vizeSa tAtA avasthApariNata vyarthika bhAvanA grahaNamAM kramarahita evuM sarvathAviSayaakramavALuM tArakajJAna che. e pramANe karmadhAraya samAsa che. rUlya 2. vyAdhyAti, ane A rIte=prastuta zlokanA pUrvArdhamAM kahyuM te vivekathI utpanna thayeluM jJAna tAraka, sarvaviSayavALuM ane sarvathAviSayaakramavAnuM kahyuM e rIte, AnA=vivekathI utpanna thayelA jJAnanA, saMjJA, viSaya ane svabhAva vyAkhyAna karAyAM tAraka e saMjJA vyAkhyAna karAI, sarvaviSaya e viSaya vyAkhyAna karAyo ane sarvathAviSayaakrama e svabhAva vyAkhyAna karAyo. taluvatam - te zloka-20mAM kahyuM te vivekavALuM jJAna tAraka, sarvaviSayavALuM ane sarva prakAre viSayane grahaNa karanAruM evuM kramarahita che te, pAtaMjala yogasUtra3/54mAM kahevAyuM che - "tAra ...." ti, "te vivekathI utpanna thayeluM jJAna tAraka, sarvaviSaya ane sarvathAviSayaakrama che." rUti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. tataH ... mati, tenAthIete vivekathI utpanna thayelA jJAnathI, puruSa ane sattvanI zuddhinA sAmya vaDe kaivalya thAya che=prakRtithI puruSa pRthapha thAya che. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 yogamAhAbhyadvAtrizikA/zloka-21 tatra rUti, tyAM=puruSa ane sattvanI zuddhinA sAmyamAM, upacarita bhoganA abhAvarUpa puruSanI zuddhi che. vaLI satvanI zuddhi sarvathA kartutvanA abhimAnanI nivRttithI svakAraNamAM anupraveza che=sattvanA svakAraNa evI prakRtimAM anupravezarUpa che. rUti zabda TIkAnA kathananI samAptisUcaka che. vimuktam - te=A zlokanA uttarArdhamAM kahyuM te A, pAtaMjala yogasUtra3/papamAM kahevAyuM che - "sattvapuruSoH ..... vaivalyam" rUti che "satva ane puruSanI zuddhinA sAmyamAM kevalya che-puruSano prakRtithI pRthambhAva che." tti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. gharanA tatra puruSa0 zuddhaparitA moTaTmAva: pATha mudrita pratamAM che te azuddha jaNAya che. tyAM pAtaMjalayogasUtranI rAjamArtaDa TIkA pramANe tatra puruSastha zuddhiparitamo mAva: pATha saMgata che, te pATha mujaba ame artha karela che. bhAvArtha :zloka-20mAM kahyuM te vivekathI utpanna thayela jJAnanI saMjJA, viSaya ane svabhAva :(1) vivekathI utpanna thayela jJAnanI saMjJA : zloka-20mAM kahyuM ke kSaNa ane pUrva-apara rUpa kSaNanA kramamAM saMyama karavAthI yogIne kSaNonA paraspara bhedane karanAruM evuM vivekathI utpanna thayeluM jJAna thAya che, ane te jJAnane tArakajJAna kahevAya che. kema tene tArakajJAna kahevAya che ? tethI kahe che - agAdha evA saMsArarUpI samudrathI A jJAna yogIne tAre che, evI vyutpatti arthavALI saMjJAthI te jJAnane tArakajJAna kahevAya che. (2) vivekathI utpanna thayela jJAnano viSaya : vivekathI utpanna thayeluM jJAna sarvaviSayavALuM che arthAt mahadAdi sarvaviSayavALuM che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GS yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-21 Azaya e che ke pAtaMjalamata pramANe puruSa ane prakRti e be mukhya tattvo che, ane prakRtimAMthI mahatuM tattva utpanna thAya che, tene buddhitattva kahevAya che. te mahatuM tattvamAMthI anya anya tattvo utpanna thAya che, te sarva mahadAdi tattvono yathArtha bodha tArakajJAnamAM thAya che. (3) vivekathI utpanna thayelA jJAnano svabhAva :vivekathI utpanna thayeluM jJAna sarva prakAre sUkSmAdi bhedaviSayavALuM che. AnAthI e prApta thAya che ke je mahadAdi tattvone A tArakajJAna jANe che, te mahadAdi tattvonA mAtra sthUlabhedane jANatuM nathI, paraMtu te mahadAdi tattvonA sUkSma, sthUla Adi sarva bhedone jANe che. vaLI te mahadAdi tattvonA sUkSmAdi sarva bhedone kramarahita jANe che arthAt te mahadAdi tattvonA sUkSmAdi sarva bhedonI bhUtaavasthA, vartamAna avasthA ane bhAvi avasthArUpa vyarthika je bhAvo che, te bhAvone kramasara grahaNa karatuM nathI, paraMtu kamarahita eka sAthe grahaNa kare che. AnAthI e phalita thAya che ke te vivekathI utpanna thayeluM jJAna - (1) yogIne saMsArasAgarathI tAranAra che, (ra) saMsAramAM vartatA mahadAdi sarvaviSayovALuM che ane (3) te mahadAdi sarva viSayonA sUkSma, sthUla Adi sarva bhedone bhUta, vartamAna ane bhaviSya traNe kALane AzrayIne eka sAthe grahaNa karanAra che. vivekathI utpanna thayela jJAnathI phaLaprApti : vivekathI utpanna thayelA te jJAnathI puruSa ane sattvanI zuddhinA sAmyathI kevalya=kevalapaNuM thAya che. Azaya e che ke jyAre yogIne te tAraka jJAna pragaTe che, te pragaTyA pachI upacarita bhoganA abhAvarUpa puruSanI zuddhi thAya che, ane sarvathA kartutvanA abhimAnanI nivRttithI sattvanA svakAraNarUpa je prakRti che, temAM sattvano anupraveza thavAthI sattvanI zuddhi thAya che. tethI puruSa prakRtithI mukAya che, mATe prakRti rahita evo kevala puruSa bane che arthAt puruSa mukta bane che. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ la0 yogamAhAbhyadvAtrizikA/zloka-21/12 vizeSArtha : saMsAravartI jIvo deha sAthe potAno abheda mAne che, tethI dehathI pote bhoga kare che, tevI upacarita buddhi varte che; ane te buddhine pote A kRtyo kare che ane pote A bhoga kare che, e prakAranuM kartutvanuM abhimAna thAya che; ane puruSanA ane prakRtinA bhedathI thayeluM je vivekavALuM jJAna che, te jJAna jyAre prakarSavALuM thAya che, tyAre dehAdithI thatA bhAvo sAthe puruSa saMzleSa vagarano bane che. tethI upacarita bhogano abhAva prApta thAya che tyAre, dehathI thatAM kRtyomAM buddhine kartutvanuM abhimAna dUra thAya che. tethI caritArtha thayelI buddhi prakRtimAM vizrAMta pAme che, ane prakRti sAthe puruSanA saMbaMdhano viyoga thAya che, tethI puruSa mukta bane che. 21/l avataraNikA - itthamanyairupadarzite yogamAhAtmye upapattyanupapattyodizAM pradarzayannAha - avataraNikArya - A rIte zloka-pathI mAMDIne zloka-21 sudhI batAvyuM e rIte, anya vaDe=pataMjali RSi vaDe, batAvAyelA yogamAhAbhyamAM upapattinI ane anupapattinI dizAne batAvatAM graMthakArazrI kahe che - bhAvArtha graMthakArazrIe yoganuM mAhAsya kahevAno prAraMbha karyo ane pataMjali RSie je yoganuM mAhAbhya pAtaMjalayogasUtramAM batAvyuM che, te kAMIka aMzathI potAne abhimata che, tema jaNAvavAthI AvA uttama mAhAsyavALo yoga che, te batAvavA arthe zloka-pathI 21 sudhI pAtaMjala matAnusAra yoganuM mAhAbhya batAvyuM. have te yoganuM mAhAbhya svadarzananusAra kaI rIte upapanna=saMgata, thAya che, ane kaI rIte anupapanna=asaMgata, thAya che, tenI dizAne batAvatAM graMthakArazrI kahe che - zloka : iha siddhiSu vaicitrye bIjaM karmakSayAdikam / saMyamazcAtra sadasatpravRttivinivRttitaH / / 22 / / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-22 anvayArtha rUda ahIM=pAMtajala yogasUtra anusAra pUrvamAM batAvAyelA yogamAhAbhyatA viSayamAM, siddhiputrasiddhio viSayaka vaivise vicitrapaNAmAM, varmakSayaviSNa karmakSayAdika vIna--bIja che, =ane tra=ahIM ukta siddhiomAM, saMyama = saMyama satmavRttivinivRttita =sat ane asat pravRttithI ane nivRttithI che=samAM pravRttithI ane asamAM nivRttithI che. 22aaaa zlokArca - pAtaMjalayogasUtra anusAra pUrvamAM batAvAyelA yogamAhAbhyanA viSayamAM siddhio viSayaka vicitrapaNAmAM karmakSayAdika bIja che, ane ukta siddhiomAM saMyama samAM pravRttithI ane asamAM nivRttithI che. ll22aa. TIkA - iheti-iha prAguktagranthe siddhiSu vaicitrye karmakSayAdikaM bIjaM, tathAjJAne tathAjJAnAvaraNakSayopazamAdervIryavizeSe ca vIryAntarAyakSayopazamAderhetutvAt, saMyamazcAtroktasiddhiSu satpravRttyasannivRttibhyAM tathAvidhakSayopazamAdyAdhAnadvAraiva bIjaM na tu tattadviSayajJAnapraNidhAnAdirUpaH, anantaviSayakajJAnasya prativiSayaM saMyamAsAdhyatvAdvihitAnuSThAnapraNidhAnamAtrasaMyamenaiva mohakSayAttadupapatteH, cittapraNidhAnArthaM tvAlambanamAtraM kvApi na vArayAmaH, kevalamAtmapraNidhAnaparyavasAna eva sarvaH saMyamaH phalavAnityAtmano jJeyatvaM vinA sarvaM vilUnazIrNaM bhavedityadhika svayamUhanIyam / / 22 / / TIkArca - rU ... vInam, ahIM pUrvamAM kahevAyela graMthamAM zloka-pathI 21 sudhI pAtaMjala matAnusAra yogamAhAbhya batAvyuM e zlokomAM, siddhio viSayaka vicitrapaNAmAM karmakSayAdika bIja che. ahIM prazna thAya ke pUrvamAM varNana karyuM te pramANe to te te viSayamAM saMyama te , Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-22 CC te siddhio pratye kAraNa che, tene badale te vaicitryamAM karmakSayAdika kAraNa che, tema kema graMthakAra kahe che ? tethI temAM graMthakArazrI hetu kahe che - ------ tathAjJAne hetutvAt, te prakAranA jJAnamAM=je je siddhimAM je je prakAranuM sUkSma jJAna thAya che te prakAranA jJAnamAM, te prakAranA jJAnAvaraNanA kSayopazamAdinuM=te te sUkSma bodhane anukULa evA jJAnAvaraNanA kSayopazamAdinuM, ane vIryavizeSamAM=te te siddhiomAM pragaTa thayela aNimAdi zaktivizeSarUpa vIryavizeSamAM, vIryaMtarAyanA kSayopazamAdinuM hetupaNuM che. ..... saMyamazcAtra asAghyatvAt, ane ahIM=kahevAyela siddhiomAM=pAtaMjala matAnusAra pUrvamAM varNana karAyela siddhiomAM, samAM pravRttithI ane asamAM nivRttithI tevA prakAranA kSayopamanA AdhAta dvArA ja saMyama bIja=kAraNa che, paraMtu te te viSayanA jJAnapraNidhAnAdirUpa saMyama kAraNa nathI; kema ke anaMtaviSayaka jJAnanuM prativiSaya saMyamathI asAghyapaNuM che. ahIM prazna thAya ke jo jJAnano viSaya anaMta padArtha hoya to te anaMta zeyanuM jJAna saMyamathI kaI rIte thaI zake ? tethI temAM hetu kahe che - vihitAnuSThAna ..... tadrupapanneH, vihitaanuSThAnanA praNidhAnamAtranA saMyamathI ja mohakSayane kAraNe tenI u5patti che=anaMtaviSayaka jJAnanI upapatti che. ahIM prazna thAya ke pAtaMjala darzanakAre te te prakAranA saMyamathI te te prakAranA jJAnanI siddhio ke anya siddhio thAya che, tema kahyuM. te sarva siddhi mATe te te padArthanuM AlaMbana laIne saMyama karavuM zuM ucita nathI ? tethI graMthakArazrI kahe che cittaLiyAnArtha ..... svayaMbhUnIyam / / vaLI cittanA praNidhAna mATe-cittanI ekAgratA mATe, AlaMbanamAtra kyAMya ame vAratA nathI arthAt pataMjaliRSie saMyamanA upAyo mATe je je prakAranAM AlaMbano batAvyAM, te sarva AlaMbano cittanI ekAgratA mATe ame svIkArIe chIe. phakta AtmAnA praNidhAnamAM paryavasAnavALo ja sarve saMyama phaLavALo che=zuddha AtmAnA svarUpane jANavAnA yatnamAM paryavasAnavALo ja sarva saMyama Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-22 phaLavALo che, ethI AtmAnA zeyapaNA vagara sarva vidgunazIrNa thAya=AtmAne zeya svIkAravAmAM na Ave paraMtu AtmAne jJAtAmAtra svIkAravAmAM Ave to pataMjaliRSie batAvelo saMpUrNa yogamArga chinnabhinna thAya, e pramANe adhika svayaM vicAravuM. rajA ja tathAjJAnAvarakSayapAma ane vIryAntarIyalayopazamA baMne sthAne 'gathI jJAnAvaraNano kSaya ane vIryaMtarAyanA kSayanuM grahaNa karavuM. takriyajJAnapraNidhAnAdri - ahIM praNidhAna zabdathI te te viSayanA jJAnamAM cittano vyApAra grahaNa karavo ane prathAnAdri mAM 'dri'thI cittanI ekAgratA grahaNa karavI. bhAvArthapataMjalinaSi vaDe batAvAyelA yogamAhAbhyamAM svadarzanAnusAra upapattinI ane anupapattinI dizA : zloka-pathI 21 sudhI graMthakArazrIe pAtaMjala matAnusAra te te viSaya upara saMyama karavAthI te te zaktio pragaTa thAya che, tema batAvIne mokSasAdhaka evA yoganuM mAhAbhya batAvyuM. have pataMjali RSinA te kathanamAM svadarzanAnusAra je kAMI saMgata thAya che ke asaMgata thAya che te rUpa vizeSatAo batAvatAM graMthakArazrI kahe che - pataMjali RSie yoganA sevanathI thatI je siddhionuM varNana karyuM, temAM je jJAnAtmaka siddhio che te siddhio pratye te prakAranA jJAnAvaraNakarmano kSayopazamAdi hetu che, ane je siddhio viryanI zaktithI thanArI che, te siddhio pratye te prakAranA vIryavyApArane anukULa viryAtarAyano kSayopazamAdi hetu che. tethI e prApta thAya ke zarIrane aNu jevuM karavuM ke mahAna banAvavuM ityAdi siddhio pratye te te prakArano vIryAtarAyano kSayopazama hetu che. vaLI pataMjali RSie te te viSayo pratye je cittano saMyama batAvyo, te saMyama phakta te viSaya upara dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa cittasthApana svarUpa nathI, paraMtu mohanA unmelanane anukULa satupravRttithI, ane mohathI thatI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAyAbhyadvAciMzikA/zloka-22 101 asatupravRttinI nivRttithI tevA prakAranA kSayopazamAdinA AdhAna dvArA ja= cAritranA pariNAmane anukULa evA kSayopazamAdinA AdhAna dvArA ja, cittanI ekAgratArUpa saMyama bIja che, paraMtu te te viSayanA jJAnamAM cittane sthApanane anukULa praNidhAnAdirUpa saMyamabIja nathI. AnAthI e phalita thAya che ke koI yogI bAhya padArthamAM cittane sthApana karIne je haThayogane seve che, te rUpa saMyama yoganI siddhionuM kAraNa nathI, paraMtu mohanA unmelananuM kAraNa bane tevI ucita pariNatine sparzanAruM te te viSayamAM sthira thayeluM citta saMyama che, tenAthI yogIne siddhio thAya che. ahIM prazna thAya ke pataMjali RSie te te viSayamAM saMyama karavAthI te te siddhio thAya che tema kahyuM che, ane graMthakArazrIe te te prakAranA jJAnAvaraNanA kSayopazamAdithI ane te te prakAranA varyAtarAyanA kSayopazamAdithI te te siddhio thAya che tema kahyuM. tyAM vicArakane jijJAsA thAya ke te te viSayamAM saMyama karavAthI te te prakArano jJAnAvaraNano kSayopazama thAya che, ane te te prakAranA viSayamAM saMyama karavAthI te te prakArano vIryaMtarAyano kSayopazama thAya che, tema abhimata che ke nahi ? tenA spaSTIkaraNa mATe graMthakArazrI kahe che - anaMtaviSayaka jJAnanuM prativiSaya saMyamathI asAdhyapaNuM hovAthI te te prakAranA saMyamathI te te jJAnAvaraNanA kSayopazamAdi thAya che, tevI niyata vyApti bAMdhI zakAya nahi. to prazna thAya ke kaI rIte te te prakAranA jJAnAvaraNa ane vIryaMtarAyanA kSayopazamAdi thAya che ? tethI graMthakArazrI kahe che -- vihita anuSThAnanA praNidhAnamAtranA saMyamathI ja mohakSaya thavAthI te te prakAranA jJAnAvaraNanA kSayopazamAdinI ane te te prakAranA vIryaMtarAyanA kSayopazamAdinI upapatti che. Azaya e che ke zAstramAM dareka anuSThAna svabhUmikA anusAra mohanuM umUlana karIne asaMgabhAva tarapha javA mATe vihita che, ane te rIte vihita anuSThAnomAM lakSyabhUta asaMgabhAva pragaTe te rIte saMyama karavAthI ekAgra thayelA citta dvArA mohakSaya thAya che, ane mohakSaya thavAne kAraNe te te prakAranA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-22 jJAnAvaraNanA kSayopazamAdi ane te te prakAranA vIryaMtarAyanA kSayopazamAdi thAya che, tethI te te prakAranI siddhio thAya che=pataMjaliRSie je je prakAranI yoganA mAhAbhyanI siddhio batAvI, te te prakAranI siddhio thAya che. ahIM prazna thAya ke mohanA umUlanane anukULa asaMgabhAvamAM yatnapUrvaka koIpaNa saMyamathI ja te siddhio thatI hoya to pataMjali RSie te te viSayamAM saMyama karavAthI te te siddhio thAya che, tema kahyuM che, te zuM asaMgata che ? tenA samAdhAna mATe graMthakArazrI kahe che -- pataMjaliRSie te te viSayamAM saMyama karavAnuM kahyuM che, te cittanI ekAgratA mATe AlaMbanamAtrarUpe kyAMya ame vAratA nathI arthAt caMcaLa cittane sthira karavA mATe pataMjaliRSie je je AlaMbano kahyAM che, temAMthI potAnI bhUmikA anusAra ucita AlaMbanane grahaNa karIne temAM cittane sthApana karavAmAM Ave, ane tenA dvArA mohanA unmelanane anukULa aMtaraMga vIryavyApAra thAya te rIte te te viSayamAM saMyama karavAmAM Ave, to te AlaMbana paNa mohakSayanuM kAraNa bane che ane tenAthI yogIne siddhio thaI zake che. phakta AtmAnA praNidhAnamAM paryavasAna pAme evo saMyama phaLavALo che arthAt zuddha AtmatattvanA svarUpane jANavAnA cittanA praNidhAnamAM paryavasAna pAme evo sarva saMyama phaLavALo che, ane te mATe AtmAnuM pAramArthika svarUpa AtmA mATe zeya che; jyAre pataMjali RSi AtmAne jJAtA svIkAre che, paraMtu AtmAne zeya svIkAratA nathI. tethI AtmAne zeya svIkAryA vagara yogamArganI sarva pravRtti vilunazIrNa thAya che arthAt niSphaLa jAya che. mATe AtmAne jema jJAtA svIkAravo ucita che tema jJAnano viSaya svIkAravo paNa ucita che. zuddha AtmA jJAnano viSaya che, ane tene jANavA mATe ja sarva yogamArga pravarte che, ane tene jANavA mATe karAtA udyamathI mohano nAza thAya che. tethI yoganA mAhAbhyarUpa sarva siddhio pragaTe che. A viSayamAM adhika svayaM vicArakoe Uha karI levo ema graMthakArazrI sUcana kare che. zA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA|zloka-23 avataraNikA : zloka-1thI 4 sudhI yoganA svarUpane sparzanAra yoganuM mAhAtmya batAvyuM. tyArapachI yoganA sevanathI thatI siddhio yoganuM mAhAtmya che, te pAtaMjala matAnusAra zloka-pathI 21 sudhI batAvyuM. tyArabAda zloka-22mAM te yogamAhAtmya svadarzanAnusAra kaI rIte saMgata-asaMgata thAya che te batAvyuM. have yoga zuM che, tenuM svarUpa spaSTa thAya tevuM yoganuM mAhAtmya svadarzanAnusAra graMthakArazrI batAve che - zloka H prAyazcittaM punaryogaH prAgjanmakRtakarmaNAm / abdhInAM nizcayAdantaH koTAkoTisthiteH kila / |23|| anvayArtha : puna:=vaLI prAnanmatta rmAm=pUrvajanmomAM karAyelAM karmonuM arthAt pUrvajanmomAM karAyelAM pApakarmonuM, prAyazcitta=prAyazcitta arthAt zuddhine anukULa udyama yogaH=yoga che. 103 ahIM prazna thAya ke koIe pUrvajanmomAM pApo na karyAM hoya temane prAyazcittarUpa yoganI prApti thaze nahi, tethI kahe che acchInAm antaHjoTAoTisthite:=sAgaropamanI aMtaHkoTAkoTisthitino vijJa=kharekhara nizvayA nizcaya hovAthI arthAt mahAbhASyanA vacana dvArA nirNaya hovAthI, jinavacanAnusAra saMyama grahaNa karanArA jIvone prAyazcittarUpa yoganI prApti che, ema saMbaMdha che. ||23|| zlokArtha : vaLI pUrvajanmomAM karAyelAM pApakarmonuM prAyazcitta yoga che. na ahIM prazna thAya ke koIe pUrvajanmomAM pApo na karyAM hoya temane prAyazcittarUpa yoganI prApti thaze nahi, tethI kahe che sAgaropamanI aMtaHkoTAkoTisthitino kharekhara nizrcaya hovAthI prAyazcittarUpa yoganI prApti che, ema saMbaMdha che. II23II Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 yogamAhAsyadvAtrizikA/zloka-23 TIkA : prAyazcittamiti-prAgjanmakRtapApmanAM punaH prAyazcittaM yogaH, tannAzakatvAt tasya, tathA kileti satye, abdhInAM sAgaropamANAmantaHkoTAkoTIsthitenizcayAd=apUrvakaraNArambhe'pi tAvatsthitikakarmasadbhAvAvazyakatvasya mahAbhASyAdiprasiddhatvAt, tasya ca dharmasaMnyAsaikanAzyatvAditi / / 23 / / TIkArca - pranivRtta ........ tI, vaLI pUrvajanmomAM karAyelAM pAponuM prAyazcitta yoga che; kema ke tenuM prAyazcittanuM, taddanAzakapaNuM che=pUrvajanmomAM karAyelAM pAponuM nAzakapaNuM che. ahIM prazna thAya ke je jIvoe pUrvabhavomAM hiMsAdi kRtyo karyA hoya temane te pAponI zuddhi arthe karAtI kriyA yogarUpa che, paraMtu jemaNe pUrvabhavomAM tevuM koI hiMsAdi kRtya kareluM nathI, ane ekendriyAdimAMthI AvelA che, temanuM dharmAnuSThAna yogarUpa hovA chatAM pUrvajanmonAM pAponA prAyazcittarUpa che, tema kahI zakAze nahi. te prakAranI zaMkAnA nivAraNa mATe kahe che - tathA viti sa - zlokamAM vitna avyaya che, te kharekhara arthamAM che. gathInAM ....... nAthatvati | sAgaropamanI aMtaHkoTAkoTinI sthitino kharekhara nizcaya hovAthI arthAt apUrvakaraNanA AraMbhamAM paNa teTalI sthitika karmasadbhAvanA AvazyakapaNAnuM mahAbhASyAdimAM prasiddhapaNuM hovAthI, sarva jIvone mithyAtva, avirati Adi kRta pUrvajanmonAM pAponI prApti che, ane tenuM pUrvajanmomAM te pAponuM, dharmasaMnyAsaekanAzyapaNuM hovAthI sarva yogamArganI pravRtti pUrvajanmamAM karAyelAM pApakarmonA prAyazcitarUpa yogasvarUpa che, e prakArano saMbaMdha che. tti zabda TIkAnA kathananI samAptisUcaka che. ll23mA bhAvArtha - pUrvajanmomAM karAyelAM pApakarmonuM prAyazcitta yoga - mohanuM umUlana karIne AtmAnA zuddha bhAvanA pragaTIkaraNane anukULa je Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-23 105 udyama che, te yoga che, ane te yoga pUrvajanmamAM karAyelAM karmonI zuddhine anukULa vyApArarUpa che, tethI prAyazcittarUpa che. AnAthI e phalita thAya che ke saMyamanI sarva ucita kriyAo pUrvajanmamAM karAyelAM pAponA zodhanane anukULa prAyazcittarUpa che, ane te yoga che. ahIM vicArakane prazna thAya ke je jIvoe pUrvabhavomAM hiMsAdi pApo karyAM hoya, AraMbha-samAraMbha karyA hoya, teono te pAponI zuddhine anukULa prAyazcittarUpa vyApAra yoga bane; paraMtu jemaNe pUrvabhavamAM tevAM koI pApo karyAM nathI, kadAca ekendriyAdimAMthI AvelA hoya tevA jIvoe sAkSAt hiMsA AdinAM pApakRtyo karyAM na hoya, athavA to keTalAka jIvo pUrvabhavomAM dharmAdinAM anuSThAno sevIne AvelA hoya, to tevA jIvone pApakarmanA prAyazcittarUpa yoga che, tema kahI zakAya nahi. tethI AvI zaMkAnA nivAraNa mATe zlokanA uttarArdhathI graMthakArazrI kahe che - aMtaHkoTAkoTi sAgaropamanI sthitino sadbhAva zAstravacanathI sAmAnyathI sarva jIvomAM vidyamAna che. tethI sarva jIvo yogamArganI saMyamAdi je kAMI pravRtti kare che, te aMtaHkoTAkoTi sAgaropamanI sthitivALAM pUrvamAM baMdhAyelAM pApakarmonA zodhana mATenI che. tethI saMyamanI sarva kriyA pUrvamAM karAyelAM pApakarmonA prAyazcittarUpa che, ane te pApakarmo kSapakazreNImAM pragaTa thatA ekamAtra dharmasaMnyAsathI ja nAzya che. tenI pUrve svabhUmikA anusAra te pAponI zuddhi arthe saMyamanA sarva ucita AcAro che, ane te ucita AcAro pUrvabhavamAM karAyelAM pAponA prAyazcittarUpa che, mATe yoga che. vizeSArtha : anAdikALathI jIvamAM saMgano pariNAma varte che, ane te saMgano pariNAma jIva mATe sArabhUta che tevI viparIta buddhi paNa varte che. tethI mithyAtva, avirati Adi bhAvothI yukta jIva sAkSAt koI pApo na karato hoya tevI ekendriyAdi avasthAmAM hoya, topaNa pApanA bIjabhUta bhAvo tenAmAM sthira hoya che, mATe satata pApaprakRti bAMdhe che. ekendriyAdi bhavomAMthI nIkaLI paMcendriyAdi bhAvone pAmIne paNa te saMganA pariNAmane kAraNe ane te saMgamAM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-23 vartatA viparyAsane kAraNe AraMbha-samAraMbhAdi karIne dareka bhavomAM jIva pApa bAMdhe che, ane saMganA pariNAmane dRDha kare che. jIvamAM jyAre viveka pragaTe che, te sarva asaMgabhAvane anukULa zaktisaMcayanA vyApArarUpa che, jethI saMgano pariNAma zithila thAya che. dezaviratinI ke sarvaviratinI sarva kriyAo karIne saMganA bhAvathI para thavA mATe je kAMI ucita udyama jIva kare che, te pUrvajanmonAM karAyelAM pAponA prAyazcittarUpa che. AthI ja zAstramAM saMyamane sarva pAponA prAyazcittarUpa kahela che. mATe pUrvajanmomAM karAyelAM pAponA prAyazcittarUpa yoga che, tema ahIM kahela che. A sarva pApono saMpUrNa nAza dharmasaMnyAsathI thAya che, tenI pUrve thato nathI; topaNa dharmasaMnyAsane anukULa zaktino saMcaya karavAmAM pratibaMdhaka evA pApono nAza pUrvanA saMyamathI ke dezaviratinA pAlanathI svabhUmikA anusAra thAya che. jyAre amuka pArgonA nAzathI jIvamAM zuddhi pragaTe che, tyAre apUrvakaraNano AraMbha thAya che. tyArapachI zreNImAM rahelA yogI sarva pAponA nAza mATe dharmasaMnyAsamAM udyama kare che. tethI dharmasaMnyAsanI kriyA paNa pUrvabhavonAM karAyelAM pAponA nAzanA prAyazcittarUpa che, jenAthI sarva pApono nAza thAya che. sArAMza :saMkSepathI e phalita thAya che ke - saMgabhAvathI pApa baMdhAya che, ane * saMganA prakarSathI prakRSTa pApa baMdhAya che, ane * saMganI pariNati kSINa-kSINatara thavAthI pApono nAza thAya che. tethI saMganI pariNatinA nAzane anukULa ucita kriyAo prAyazcittarUpa che, ane te yoga che. kSapakazreNImAM rahela yogI asaMgabhAvane pragaTa karavA mATe mahAudyama kare che, ane satata asaMgabhAvanI vRddhi karatAM karatAM vItarAgabhAvamAM vizrAMta thAya che. tethI avItarAgabhAvathI baMdhAyelAM pApo vItarAgabhAvathI saMpUrNa nAza pAme che. ll2all Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-24 avataraNikA - zloka-23mAM yoganuM mAhAbhya batAvatAM kahyuM ke pUrvajanmonAM pApakarmonA prAyazcittarUpa yoga che, tethI yoga pAponA nAzanuM prabaLa kAraNa che, tema phalita thAya. have zAstramAM nikAcita karmono tapathI nAza thAya che, ema kahela che, te paNa uttama evA yoganuM mAhALyuM che, te batAvavA arthe kahe che - bloka : nikAcitAnAmapi yaH karmaNAM tapasA kSayaH / so'bhipretyottamaM yogamapUrvakaraNodayam / / 24 / / anvayArtha : nipharatAnAmapi varmA =nikAcita paNa karmono tapasa=tapathI =je kSaya =kSaya =te pUrvarodaya--apUrvakaraNanA udayavALA sattamaM yo=uttama yogane gamapraca=abhipreta karIne arthAt AzrayIne che. 24 zlokArca - nikAcita paNa karmono tapathI je kSaya, te apUrvakaraNanA udayavALA uttama yogane abhipreta karIne che. ll14ll * niritAnAmapi : kAM tapasa kSaya: - ahIM 'pa'thI e kahevuM che ke anikAcita karmono to tapathI kSaya thAya che, paraMtu nikAcita karmono paNa je tapathI kSaya kahevAyo che, te uttama yogane AzrayIne che. TIkA : nikAcitAnAmiti-nikAcitAnAmapi upazamanAdikaraNAntasaMyogya(jyatvena (upazamanAdikaraNAyogyatvena) vyavasthApitAnAmapi karmaNAM yastapasA kSayo bhaNita iti zeSaH / "tavasA u nikAiANaM pi" iti vacanAt, so'pUrvakaraNodayaM uttamaM yogaM dharmasaMnyAsalakSaNamabhipretya na tu yatkiJcittapa iti draSTavyaM, tattvamatratyamadhyAtmaparIkSAdau vipaJcitam / / 24 / / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 cogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-24 TIkArca - nivaritAnAmapi ... Avya, nikAcita paNasupazamAdikaraNanA ayogyapaNAthI vyavasthApita evAM nikAcita paNa, karmono je tapathI kSaya kahevAyo che=zAstramAM kahevAyo che - kema ke "tapa vaDe nikAcitano paNa kSaya thAya che." e pramANe vacana che - te apUrvakaraNanA udayavALA dharmasaMnyAsarUpa uttama yogane AzrayIne che, paraMtu yatkiMcit tapane AzrayIne nahi. e pramANe jANavuM. zlokamAM matiH adhyAhAra che e batAvavA mATe TIkAmAM mAta: ti zeSaH kahela che. tattvam.. vipanvitam aa A viSayaka=tapathI nikAcita karmono kSaya thAya che e viSayaka, tatva adhyAtmaparIkSAdimAM graMthakArazrIe vivecana karela che. 24 mudrita pratamAM 35zamanaviragAntasaMyogya()vaeNna pATha che te azuddha jaNAya che. tenA sthAne 35zananAriyogyatvena pAThanI saMbhAvanA che, tethI te pATha laIne te mujaba artha karela che. bhAvArthaapUrNakaraNanA udayavALA uttama yogane AzrayIne nikAcita paNa karmono tapathI kSaya : zAstramAM tapathI nikAcita paNa karmono kSaya thAya che ema kahyuM che; ane te nikAcita karmo upazamanAdi cAra karaNone ayogya hovAthI tevA karmo koI yogI kSaya karI zakatA nathI; Ama chatAM apUrvakaraNanA udayavALo evo je uttama yoga che, te nikAcita karmono paNa kSaya karI zake che. Ama kahIne yoganuM A eka adbhuta mAhAbhya batAve che, ke je nikAcita karmo bhogaekanAzya che, tene paNa dharmasaMnyAsarUpa uttama yogane pAmIne yogI bhogavyA vagara nAza karI zake che, paraMtu anya koI tapa te karmono nAza karI zakatuM nathI. A viSayamAM graMthakArazrIe adhyAtmamataparIkSAdi graMthomAM vivecana karela che. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 yogamAhAbhyadvAtrizikA/zloka-24/2pa vizeSArtha - yogamArganI sAdhanA asaMgabhAvane anukULa zaktinA saMcayarUpa che, ane te yoganuM ja A sarva mAhAbhya che ke kevalajJAnanI prApti pUrve aneka prakAranI siddhio yogIne Ape che; ane yogamArgamAM yatna karatA yogI asaMgabhAvanA prakarSavALA bane che tyAre, zuddha AtmAmAM mahAdhyAnanA baLathI niveza karavA mATe udyamavALA hoya che, ane te vakhate kSayopazamabhAvanA dharmonA saMnyAsarUpa apUrvakaraNano udaya thAya che, je zreSTha koTIno yoga che. te yogathI pUrve varNana karAyelI sarva zaktio to pragaTa thAya che, paraMtu nikAcita evA karmono paNa kSaya thAya che. tethI kSaya pAmelA pApavALA evA te yogIone pUrvamAM varNana karAyelI sarva labdhiono prakarSabhAva varte che, ane kyAMya saMga nahi hovAthI labdhiomAM paNa niHspRhI evA te yogI nikAcita ane anikAcita sarva kamono kSaya karIne yoganA prabhAvathI sarvajJa ane sarvadarzI bane che. pArakA avataraNikA :yoganuM adbhuta mAhAbhya che, te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - zloka : api krUrANi karmANi kSaNAdyogaH kSiNoti hi / jvalano jvAlayatyeva kuTilAnapi pAdapAn / / 25 / / anvayArtha pivaLI yoga:=yoga kSakSaNamAM zUbi vA=jUra karmono kSati dikanAza kare che. kuTilAnapipapa-kuTila evAM paNa vRkSone vratanA=agni grAti bALe ja che. 1rapA zlokArca - vaLI yoga kSaNamAM krUra karmono nAza kare che. kuTila evAM paNa vRkSone agni bALe ja che. ripI Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-2pa/26 bhAvArtha : yogathI dUra karmono kSaNamAM nAza : AtmA mATe karmo atyaMta vidgakAraka che, ane temAM paNa je krUra karyo che, te krUra pApo karAvIne narakapAtamAM hetu che. yoga tevAM krUra karmono kSaNamAM nAza kare che; jema, atyaMta dRDha mULavALAM evAM paNa vRkSone agni bALIne bhasma kare che. tethI karmanAzanA arthIe yoganuM mAhAbhya sAMbhaLIne sarva yatnathI yoga mATe udyama karavo joIe. garapAA avataraNikA : yoganuM anya mAhAbhya batAvatAM graMthakArazrI kahe che - zloka : dRDhaprahArizaraNaM cilAtIputrarakSakaH / api pApakRtAM yogaH pakSapAtAna zaGkate / / 26 / / anvayArtha: dRDhapradarisara (:)=daDhaprahArInuM zaraNa (yoga che.) jitAtIputrarakSaka: (yo: =cilAtIputrano rakSaka (yoga che.) pakavaLI pApatAM pApa karanArAonI yoH=thoLa pakSapAtA-pakSapAtathI ja zatte zaMkA karato nathI. 26. zlokArca - daDhaprahArInuM zaraNa yoga che. cilAtIputrano rakSaka yoga che. vaLI pApa karanArAonI yoga pakSapAtathI zaMkA karato nathI. rajA bhAvArtha :svadarzanAnusAra yoganuM mAhAbhya - daDhaprahArInuM zaraNa yoga - dRDhaprahArI dUra karmo karanArA hatA, tethI te karmone kAraNe temane narakAdinI Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-26/27 111 prApti thAya tema hatuMparaMtu teone yoganuM zaraNa prApta thayuM, tethI teo krUra karmonA phaLathI rakSaNane pAmyA. mATe daDhaprahArI mATe yoga zaraNa che. cilAtIputrano rakSaka yoga - vaLI cilAtIputra pApo karanAra hatA. tevA cilAtIputrano rakSaka paNa yoga che. yoganA mAhAbhyathI cilAtIputra narakamAM javAne badale svargane pAme che. yoganuM avalaMbana lenAra sarva jIvone zaraNa coga - vaLI A jIvo pApane karanArA che, mATe teone Azraya apAya nahi, evA pakSapAtathI yoga pApIonI zaMkA karato nathI, paraMtu game tevo pApI hoya ke dharmI hoya, te yoganuM avalaMbana le to yoga sarva jIvone zaraNa bane che.rakA avataraNikA - yoganuM viziSTa mAhAbhya batAvavA arthe, yoganA vAcaka be akSaravALA 'yoga' zabdanA dhyAnathI paNa yoganI prApti sulabha bane che, te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - zloka : aharnizamapi dhyAtaM yoga ityakSaradvayam / apravezAya pApAnAM dhruvaM vajrArgalAyate / / 27 / / anvayArtha : azipikaaharniza ja thAtaM dhyAna karAyelA arthAt ciMtana karAyelA, yo rUAkSaradaya--yoga e prakAranA be akSaro pApAna=pAponA pravezAyaapraveza mATe dhruvaM nakkI vagrAnA =vaja jevI argalAnuM kAma kare che. ll17nA zlokArca - aharniza ja dhyAna karAyelA 'yoga' e prakAranA be akSaro pAponA praveza mATe nakkI vaja jevI argalAnuM kAma kare che. rilA * arnizapa - zlokamAM apa zabda che te avArarthaka che. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 yogamAhAbhyAtrizikA/zloka-27 bhAvArtha :yoganuM viziSTa mAhAbhya - yoganuM mAhAsya sAMbhaLyA pachI AvA adbhuta mAhAsyavALo yoga che tevI buddhi thavAthI, jemanA cittamAM yoga pratye baddharAga thayo che tevA puruSa, aharniza "yoga' zabdanuM ciMtavanamAtra kare to paNa temanA cittamAM sarva saMganA bhAvothI para thavAnA pariNAmarUpa yoga pratye asmalita evo rAga pravarte che. tethI saMganA pariNAmathI je rAganA bhAvo AtmAmAM praveza pAme che, te rAganA bhAvone praveza karatA aTakAvavA mATe "yoga' e prakAranA be akSaronuM ciMtavana vaja jevI argalA bane che arthAtu bIjI argalA hoya to koI zatru atibaLapUrvaka te argalAne toDIne gRhamAM praveza karI zake, paraMtu vajana argalA hoya to koI yatnathI paNa tene toDI zakAya nahi; tema vajanI argalA jevo yoga pratyeno rAga jemanA cittamAM varte che, tevA yogInA cittamAM bAhya koI nimitto praveza pAmIne pApone praveza karAvI zakatAM nathI. tethI pApothI rakSaNa pAmavAno eka upAya yoga' e prakAranA be akSaranuM supraNidhAnapUrvakanuM dhyAna che. Il2nA avataraNikA - atyAra sudhI aneka prakAre yoganuM mAhAbhya batAvyuM. have jeo bAhya siddhio meLavIne lokamAM pratiSThA AdithI jIvavA mATe ke potAnA jIvananirvAhanI sAmagrInI prApti karavA mATe haThayogamAM yatna kare che, te haThayoganI pravRtti bAhyathI yogasadaza dekhAya che, paramArthathI yoga nathI, paraMtu yoganI viDaMbaNA che, te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - zloka : AjIvikAdinA'rthena yogasya ca viDambanA / pavanAbhimukhasthasya jvalanajvAlanopamA / / 28 / / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-28/29 anvayArtha: ra=ane mAnavijAtinApurvena=AjIvikAdinA prayojanathI lona yoganI vizvanA=viDaMbaNA pavanamapurathasthastha pavanane abhimukha rahelA puruSane vRttanajvAtinopama =agninI jvAlAnI upamA jevI che. ll28 zlokArca - ane AjIvikAdinA prayojanathI yoganI viDaMbaNA pavanane abhimukha rahelA puruSane agninI jvAlAnI upamA jevI che. ! bhAvArtha - bAhyathI yogasadaza haThayoganI pravRttithI yoganI viDaMbaNA : jema koI puruSa ThaMDIthI vyAkuLa hoya ane agninI vAlA pAse beThelo hoya to tenI ThaMDI dUra thAya che, paraMtu te ja puruSa pavanane abhimukha rahelo hoya ane agninI vAlA sAme hoya to pavananA baLathI te vAlA te puruSane bALavAnuM kAma kare che; tema yogarUpI agni karmone bALIne jIvanA hitane karanAra che, paraMtu jyAre jIvanA cittamAM AjIvikAdi ke mAnakhyAtiAdinI AzaMsA thAya che, tyAre temanA cittamAM vartato AjIvikA Adino pavana yoganI bAhya pravRttirUpa haThayoga dvArA kadAca koI siddhio prApta karAve, topaNa te siddhio jIvamAM mohadhArAnI vRddhi karIne jIvano vinAza kare che. tethI yoganI ucita pravRttio yogya jIvone guNanI vRddhinuM kAraNa bane che, jyAre AjIvikAdi prayojanothI cittane padArtho pratye sthira karIne prApta thayelI siddhio yoganI viDaMbaNArUpa che. mATe mAtra cittanI bAhya sthiratAthI prApta thatI siddhio yoganuM mAhAbhya nathI, paraMtu yoganI viDaMbaNA che. ll28 avataraNikA - atyAra sudhI graMthakArazrIe aneka prakAranuM yoganuM mAhAbhya batAvyuM, ane Avo yoga prApta karavo atiduSkara che, chatAM te yoganI prApti mATe parama upAyarUpa "yoga' e prakAranA be akSaranuM aharniza dhyAna che, tema zloka-27mAM batAvyuM. have yoganuM mAhAbhya sAMbhaLIne koIne yoganI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 yogamAhAbhyadvAtrizikA/zloka-29 spRhA thAya te paNa jIva mATe mahAupakAraka che, tema batAvIne yoganI vizeSatA batAve che - zloka : yogaspRhApi saMsAratApavyayatapAtyayaH / mahodayasarastIrasamIralaharIlavaH / / 29 / / anvayArtha thoskRdApi yoganI spRhA paNa saMsAtI patipatyika =saMsAranA tApanA vyaya mATe varSARtu che, madada sarastIrasavIratvadaranava =mahAna udayavALA sarovaranA tIra upara vAtI pavananI laharInA aMza jevI che. 29 zlokArca - , yoganI spRhA paNa saMsAranA tApanA vyaya mATe varSARtu che, mahAna udayavALA sarovaranA tIra upara vAtI pavananI laharInA aMza jevI che. ra9II. yoskRSi saMsIratApavyayatAtya: - ahIM thI e kahevuM che ke yoga to saMsAranA tApano nAza karavA mATe varSARtu tulya che, paraMtu yoganI spRhA paNa saMsAranA tApano nAza karavA mATe varSARtu tulya che. bhAvArtha :yoganI spRhA paNa jIva mATe mahAupakAraka :(1) saMsAratApanA vyaya mATe varSARtunA Agamana jevI yoganI spRhA : yoga' zabda AtmAnA mokSane anukULa evA uttama bhAvono vAcaka che, ane te yoga je yogIomAM pragaTa thAya che, te yogIone aneka siddhio Ape che, pUrvabhavonAM pApono nAza kare che ane sukhe sukhe A saMsArasAgarathI pAra utAre che. A prakAranuM yoganuM svarUpa sAMbhaLIne je yogya jIvone yoganI spRhA thAya che, te spRhA paNa te jIvonA saMsAranA tApano vyaya karavA mATe varSARtunA Agamana tulya che. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-29/30 115 jema - grISmaRtuthI jIvo saMtapta thayelA hoya, ane varSARtu Ave che tyAre jIvono grISmaRtuno tApa dUra thAya che; tema anAdikALathI jIvo mohathI atyaMta saMtapta che, ane mohathI AkuLa thaIne AraMbha-samAraMbhAdi karIne durgationI paraMparAne pAme che ane narakAdinI kAramI yAtanAo sahana kare che; te rUpa saMsAratApa have A jIvomAMthI yoganI spRhAmAtrathI dUra thavAno prAraMbha thayo che. AvA prakAranI varSARtunA Agamana jevI yoganI spRhA paNa jIva mATe mahAupakAraka che. (2) mahodayarUpI sarovaranA tIre vAtI pavananI laharInA lava jevI yoganI spRhA : jIvano have mahAna udaya thavAno che, tevA mahAna udayarUpa sarovaranA tIra upara je zAMta pavananI laharIo varte che, tenA lavatulya yoganI spRhA che arthAtu jyAre jIvamAM yoga pragaTaze tyAre to kalyANanI paraMparArUpa mahodayasvarUpa sarovara AtmAmAM pragaTa thaze, ane te vakhate te AtmAmAM uttama yogarUpI pavananI laharIo AvirbhAva pAmaze; joke tevI laharIo hajI pragaTa thaI nathI, topaNa te laharIono lava=aMza, pragaTa thavA tulya yoganI spRhA che. mATe jemanuM mahAkalyANa thavAnuM che, tenI pUrvabhUmikArUpa AMzika kalyANanI prAptirUpa yoganI spRhA che. Azaya e che ke yoganI pragaTa thayelI spRhA zaktino saMcaya karIne yogamArganI prApti karAvaze. tethI yoganI prApti pUrve paNa yoganI spRhArUpa yogano abhimukhabhAva ghaNA prakAranA klezone dUra karIne cittanI svasthatA prApta karAve che. tethI yoganuM mAhAbhya to dUra raho, paraMtu yoganI spRhA paNa addabhuta mAhAtmavALI che.rA. avataraNikA - atyAra sudhI aneka prakAre yoganuM mAhAbhya graMthakArazrIe batAvyuM. have jagatanA jIvone yoganI prApti karAvavAmAM prabaLa kAraNa evA paramezvara paNa yogathI anugrAhya che-paramezvara upara paNa yogano anugraha varte che, tema batAvIne tIrthakaro upara paNa yogano addabhuta anugraha che te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 yogamAyAbhyadvAbiMzikA/bloka-30 zloka : yogAnugrAhako yo'nyaiH paramezvara iSyate / acintyapuNyaprAgbhArayogAnugrAhya eva saH / / 30 / / anvayArtha : : paramezvara =je paramezvara ane anya darzanakAro vaDe yonuprAdo yoganA anugrAhaka kahevAya che. =te paramezvara vijyapujAbhArayonuprasTi parva aciMtya puNyaprAbhAravALA evA yogathI anugrAhya ja che. 130| zlokArca - je paramezvara anya darzanakAro vaDe yoganA anugrAhaka kahevAya che, te=paramezvara aciMtya puNyaprAbhAravALA evA yogathI anugAhya ja che. Ilol bhAvArtha : aciMtya sAmarthyavALo yoga - paramezvara upara paNa yogano anugraha : yoganuM adbhuta mAhAbhya pataMjali Adi darzanakAro batAve che ane teo mAne che ke IzvaranA anugrahathI A yoga prApta thAya che, tethI paramezvarane yoganA anugrAhaka anugraha karanAra, teo kahe che. vastutaH aciMtya puNyaprAbhAravALA evA yogathI anugrAhyaHanugraha pAmelA, ja te paramezvara che. Azaya e che ke mokSanI sAthe AtmAnuM yojana kare tevI mokSane anukULa evI jIvanI pariNati te yoga che. adhyAtmathI yogano prAraMbha thAya che ane yAvatuM yoganirodha sudhIno mArga yogamArga che. tIrthakaro aciMtya puNyanA prAzmAravALA evA uttama yogane pAmelA che, ane te yogathI teo apAyApagamAtizaya Adi cAra atizayavALA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-30/31 117 che, tethI AvA uttama yogathI tIrthakaro anugrAhya anugraha pAmelA=apakRta thayelA, che, te yogathI teo jagatupUjya banelA che. AnAthI e prApta thAya che ke anya jIvone to yoga anugraha kare che, paraMtu paramezvarane paNa yoga ja anugraha karanAra che, mATe aciMtya sAmarthyavALo A yoga che. I3nA avataraNikA - je yogIo yogane sevI rahyA che, tevA yogIone to aneka siddhio yogathI thAya che, tema pUrve batAvyuM. have jeo bhogavilAsamAM parAyaNa che, tevA bharata mahArAjAne paNa yoga tatkALa kevalajJAnane Ape che, te batAvIne yoganI mahattA graMthakArazrI batAve che - zloka - bharato bharatakSoNI bhujAno'pi mahAmatiH / tatkAlaM yogamAhAtmyAd bubhujeH kevalazriyam / / 31 / / anvayArtha: maratakSo munnAno pi=bharatakSetranA sAmrAjyane bhogavatA paNa mahAmati marataH=mahAmati evA bharata mahArAjA yogamAhityiyoganA mAhAbhyathI tAtaM tatkALa vanaviSNakevalalakSmIne vumune=bhogavanArA thayA arthAt kevalalakSmIne pAmyA. li31II zlokArca - bharatakSetranA sAmrAjyane bhogavatA paNa mahAmati evA bharata mahArAjA yoganA mAhAbhyathI tatkALa kevalalakSmIne pAmyA. ll11ll * marato puSyAnovi- ahIM 'pa'thI e kahevuM che ke pakhaMDanA sAmrAjyano tyAga karanArA to anya cakravartIo yoganA mAhAbhyathI kevalalakSmIne bhogavanArA thayA, paraMtu pakhaMDanA sAmrAjyane bhogavatA paNa bharata mahArAjA yoganA mAhAbhyathI kevalalakSmIne bhogavanArA thayA. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-31/32 bhAvArtha - yoganuM mAhAlya :SakhaMDa cakravartI bharata mahArAjAne paNa yogathI kevalalakSmInI pApti - yoganI prApti atiduSkara che. tethI ghaNA jIvo yoganI spRhA karIne ane yoga' e prakAranA be akSaronuM punaH punaH ciMtavana karIne paNa yoganI zaktino saMcaya kare che; ane bhUmikAne pAme che tyAre adhyAtmAdi yogone kramasara prApta kare che, ane yoganA prakarSane pAme che tyAre kevalajJAna pAme che, ane aMte yoganA atyaMta prakarSarUpa yoganirodhane pAme che; jyAre bharata mahArAjA to pakhaMDanA sAmrAjyane bhogavanArA hatA ane prathama tIrthapatinA vacanathI bhAvita mativALA hatA, tethI mahAmativALA hatA. tevA mahAmativALA bharata mahArAjA yogane kramathI sevIne yoganA prakarSane pAmyA nathI, topaNa yoganA mAhAbhyathI tatkALa yoganA prakarSarUpa kevalajJAnarUpI lakSmIne pAmyA. tethI yoga evo adbhuta mAhAbhyavALo che ke koI sAdhaka yogI yoganuM dRDha avalaMbana le to kSaNamAM asaMgabhAvane pAmIne kevalajJAnane prApta kare. IDhavA avataraNikA : zloka-31mAM bharata mahArAjAe pakhaMDanA sAmrAjayanA upabhogapUrvaka kSaNamAM yoganA mAhAbhyathI kevalajJAnane prApta karyuM, tema batAvIne yogano mahimA batAvyo. have yogano sarvotkRSTa prabhAva batAvavA kahe che ke bharata mahArAjAe to pUrvabhavomAM ghaNA bhavo sudhI yogano abhyAsa karIne zaktisaMcaya karelo, tethI kSaNamAM yoganA prakarSane pAmI zakyA. paraMtu jemaNe pUrvabhavamAM yogano abhyAsa paNa karyo nathI, tevAM marudevA mAtA kSaNamAM yoganA prabhAvathI paramapadane pAmyAM che. Ama batAvIne yoga sarva dizAthI mAhAbhyapUrNa che, te graMthakArazrI batAve che - zloka : pUrvamaprAptadharmApi paramAnandananditA / yogaprabhAvataH prApa marudevA paraM padam / / 32 / / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamAhAtmyadvAtriMzikA/zloka-32 anvayArtha : pUrvamaprAptadharmA'pipUrvamAM aprAptadharmavALAM paNa=caramabhavanA pUrvanA bhavomAM aprAptayogamArgavALAM paNa, paramAnandananvitA=paramAnaMdathI AnaMdita thayelAM evAM marudevA=marudevA mAtA tho pramAvataH=yoganA prabhAvathI paraM pava=paramapadane prApa=pAmyAM. / / 32 / / zlokArtha H pUrvamAM aprAptadharmavALAM paNa=caramabhavanA pUrvanA bhavomAM aprAptayogamArgavALAM paNa paramAnaMdathI AnaMdita thayelAM evAM marudevA mAtA yoganA prabhAvathI paramapadane pAmyAM. / / 32 / / 119 * pUrvamaprAptadharmAvi - ahIM 'pi'thI e kahevuM che ke jemaNe pUrvabhavomAM dharmane prApta karyo che, evA RSabhAdi tIrthaMkaro to yoganA mAhAtmyathI paramapadane pAmyA, paraMtu jemaNe pUrvanA koI bhavomAM dharmane prApta karyo nathI, evAM paNa marudevA mAtA yoganA prabhAvathI paramapadane pAmyAM. TIkA H gapItyAghAra myASTajoLI muLamAM / / 25-26-27-28-21-30-32-245 TIkArya H JItyAvi .. sugamAM / / zloka-25thI mAMDIne ATha zloko=25thI 32 zloko sugama hovAthI A zlokonI TIkA graMthakArazrIe racela nathI. II25 26-27-28-29-30-31-32 / / bhAvArtha: sarva dizAthI mAhAtmyapUrNa yoga : pUrvabhavomAM aprAptadharmavALAM paNa paramAnaMdathI AnaMdita thayelAM marudevA mAtAne yoganA prabhAvathI paramapadanI prApti anAdikALathI jIvamAM yogamArgathI viparIta mArga dRDha thayelo che, tethI yogamArgano praveza AtmAmAM atiduSkara che; Ama chatAM yogamArganI spRhAvALA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 yogamAhAbhyadvAciMzikA/zloka-32 jIvo ucita AlaMbano laIne potAnAmAM yogamArgane kramasara pragaTa karI zake che, ane ghaNA bhavo sudhI kramasara sevAyelo yogamArga yoganA prakarSane prApta karAve che; paraMtu marudevA mAtAe to pUrvanA koI bhavomAM yogamArgane prApta karyo nathI, yogamArganI spRhA paNa karI nathI, chatAM viryano prakarSa thavAthI temanAmAM pragaTela yoganA prabhAvathI paramapadane kSaNamAM prApta kare che. marudevA mAtA kevAM che, te batAvatAM graMthakArazrI kahe che - paramaAnaMdathI AnaMdita thayelAM evAM marudevA mAtA yoganA prabhAvathI paramapadane pAmyAM arthAt AtmAnA zreSTha evA asaMgabhAvanA pariNAmathI AnaMdita thayelAM evAM marudevA mAtA yoganA prabhAvathI paramapadane pAmyAM. [3aaaa | rUti yogAmAhItivyanniziva pAradA. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'saMsAravRddhithaninAM, putradArAdinA ythaa| zAstreNApi tathA yogaM; vinA hRtta vipatAm II'' je pramANe dhanavAna puruSone putra, zrI AdithI saMsAranI vRddhi che, te pramANe buddhimAnone yoga vagara zAstrathI paNa saMsAranI vRddhi che." : prakAzaka : kAtAtha mi. 5, jena marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-380009. DESIGN BY Teli./pheksa: (079) 26604911, phona : (079) 32911401 E-mail : gitarthganga@yahoo.co.in WWW.jain98246048630