Book Title: Shaddarshan Samucchay
Author(s): Vijayjambusuri
Publisher: Muktabai Gyanmandir Sansad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022448/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ConnovatimeTOMATION samAnamarahasyapArizrImadinakramaparipuramagupayA gyaa| zrIpadarzanasamuccayaH siTIkA yomuktAbAI jJAnamaMdira saMgada ubhoTa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ noM hI thI arhate nmH| [zrI Atma-kamala-dAna-prema-jambumarIzvarajI-granthamAlA0 14] pUjyAcAryabhagavacchrIharibhadramarivinirmitaH zrISaDdarzanasamuccayaH pradIkara vRttikRt paramapUjyAcAryazrIvidyAtilakAparanAmazrIsomatilakaritA saMpAdakaH paramapUjyAcAryabhaTTArakazrIvijayapremamUripaTTaprabhAvakAcArya zrIvijayajambUsUri. prakAzaka: zrImuktAbAIjJAnamandirAdhyakSazreSTimaganalAlAramajavApulAlA puNyasthalaM-darbhAvatI (ubhoI) bhInavaprabhAtamudraNAlaya(presasyAdhipatizrIchaganalAlAtmajamaNilAlaH / amadAvAda-(rAjanagaram ) vi.saM. 2006 ] AvRttiH prathamA pratayaH 60 vIra saM. 2476] - - - - mi.sA.-:. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asya prakAzane sukRtino drvyshaaykaaH| saM. 2000 varSe rAdhanapuranagare zrIpa'paNAparvaNi saMpAdakapUjyavANAM zipyaratna munizroraivavijayena kRtacatustriMzadupavAsarUpatapasaH puNyasmaraNArtha puNyavadbhiH bhAdrapadIyakRSNanavamItiyo vitaritA rUpyakAH101) zreSThi narotamadAsa manamukha morakhIyA rAdhanapura 101) , gharaghIlAla kacarAlAla dosI 50) , jamanAdAla jAdavajI vorA 25), maNilAla gaNapata morastrIyA 25) ,, hIrAlAla narapatalAla joTA / , nAthAlAla gvajImAha vakhArIyA 25) , maNilAla manasukhalAla zAha saM. 2005 varSe zrItAragatIrthe saMpAdakapUjyaguruvaryanizrA vaizAkhazuklaSaSThotithau pUnAsoTIvAstavyasuzrAddhikA zrImato dhanAbAI kAritalamahotsavazrIjinabimbasthApanavidheH zubhasmaraNAryametayA'nyazca vitaritAH sapyakAH101) sva. zeTha bAbulAla caMdramANa munota, hA mAtuzrI dhanAbAI. 101) zeTha horAlAla pRthvIrAja copaDA kelagAma 51) sva. zrImatI jaDAvabAI pRthvIrAja, hA. hIrAlAla , 51) zeTha pannAlAla raghunAtha guMdavA hA. a. sau. dharmapatnI nAraMgInhena pUnAsITI 21) // pannAlAla cunIlAla kaTArIyA mIraja pUnAsITI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana zISadanasamuccaya laghuTIkAnI eka hastaprati saM. 1999nA amArA vihAramAM zrI rAdhanapuramAM mahArA avalokavAmAM AvatAM ane lAgyuM ke tulanAtmaka dRSTie dArzanika sAhityane abhyAsa karavA mAgatA A jamAnAmAM A graMtharatnanuM saMpAdana thayuM hoya te te atIva upayogI nivaDe. A graMthanA bhUlakAra yAkinI mahattarAsanuM suprasiha 144 graMthanA kartA AcArya pravara zrI haribhakari mahArAjA che. teozrIe 87 mAM baLa vadarzananI racanA karI che. temAM boddha, niyAyika, sAMkhya, jena, vaizeSika, jemani ane lokAyata-bhotika, e matanuM nirUpaNa kareluM che. sugRhIta nAmadheya AcAryazrI haribhasUri mahArAje Astika anAstika darzanenI A rIte saMkalanA karavAnI preraNuM potAnA puragAmI samartha jainAcArya zrI siddhasena divAkarajInI camatkAri bagasIomAMthI meLavI heya ema keTalAkanuM mAnavuM che. Ane maLato prayAsa jeneremAM mAdhavAcA " sarvadarzanasaMgraha' racIne karela che. te AnuM eka anukaraNa mAtra che. jaina sAhityanA saMkSipta ItihAsamAM zrI mehanalAla dalIcaMda A viSe pR. 114 perA 161mAM lakhe che ke A batrIzIe ja zrI haribhadrasUrinA darzana samuccaya ane mAdhavAcAryanA sarvadarzana saMgrahanI prAthamika bhUmikA che." teozrInA racelA cAre anuyoga upara mUla tathA TIkApe saMskRta tathA prApta bhASAmAM galA tathA pA pahatithI Agarika tathA tAki ema Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka grantha vartamAna samaye je vidyamAna che temAMthI eTaluM te nizcita thAya che ke zrImAna haribhasUrijI pite zvetAmbarAcArya hatA, gacchanuM nAma vidyAdhara hatuM, gacchapati AcAryanuM nAma jinabhaTa hatuM, dakSAgurunuM nAma jinAlata hatuM, dhamajanetA sAdhvInuM nAma yAkinI mahattA hatuM. (juo AvazyakaTIkAnA aMte temanA samayane udezI kataparaMparAthI vi. saM. 585mAM temane svargavAsa thayAnuM manAya che, jyAre keTalAka Adhunika paMDita temane svargavAsa 757 thI 27 sudhImAM mAne che. - zrI haribhasUrijIne A mULa graMtha yadyapi sarala saMskRta zlekabaddha svataH Ara pAradarzaka che. tathApi tenI abhyAsopayogi prathama TIkA karavAnuM mAna AcArya zrI vidyAtilaphyurijInA phALe jAya che. teozrIe A TIkA saM. 1394mAM Adityavardhana nagaramAM rasyAnuM pitAnI prazastinA pAMcamA padyamAM spaSTa lakhyuM che- satyAgapura, zAstravirAmacita pa . " A TIkAkAra mahArAjAnI pitAnI A ja graMthanI TIkAnA aMtamAM ApelI prazasti uparathI pite rUdrapallIya gacchanA mukuTamaNi AcArya. pravara zrI saMghatilakasUrIzvaranA paTTaprabhAvaka ziSyaratna levAnuM ApaNane vidita thAya che. A rahyAM te po- " zrIrudrapalIyANe gaNezaH, zrIcandrasUrirguNagazigasIt tadvandhurindrapramakIrtibhUri-jarjIyAJciraM shriivimlendrsuuriH||1|| nandantu zrIguravaH, zrIguNazekharamunIzvarAstadanu / zrIsaMghatilakasUri-statpaTTe jayatu viramadhunA // 2 // Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpaTTapayojabhRGgo, vidyAtilako muninijsmRtye| panIrU, che vitta samAna che rU . " A TIkAnuM graMtha pramANa 1rapara glaeNka pramANa che, te darzAvatAM paNa teozrI pharamAve che- " saptAzItizlokasUtra-TIkAmAnaM vinizcitam / sahu dizI, dvApAzagSTramAm | 7 | " A AcAryanuM bIjuM nAma zrI matiri paNa hatuM. temaNe A parzananI TIkA uparAMta zrI vIraka9pa, zIlataraMgiNI laghustavaTI Adi ghaNa. grantharatnanI racanA karelI che. (juo jena sAhityane saMkSipta itihAsa pR. 432 } jana graMthAvalInA pR. 56 mAM (kenpharansa) teo saM. 1373 mAM sUripade AvyA ane saM. 1424 mAM vargavAsI thayAne ullekha karyo che. jaina graMthAvalInA A ulekhakAre paNa pR. 7mAM nedhyuM che ke "vidyAtilaka e saMmatilarinuM bIjuM nAma che. teoe saM. 1789mAM tIrthakalpanA aMte raheluM vIrakalpa racyuM che. jinakevasUri emanA ziSya hatA. " . zrI vidyAtilakasUrijInI A TIkAmAM zrI pramANamImAMsA tathA zrI maNicArya zrI syAdavAdamaMjarane prabhAva ghaNe paDela joI zakAya che. amArA TippanamAM ame ghaNe sthale tenA saMbadhe TAMkelA che. saM. 1349 mAM svAdavAdamaMjarI racAyAnuM mAluma paDe che. te pachI 43 varSa A TIkA racAya che. A TIkAnA ghaNA pAThe upalI TIkAne malatA julatA Ave che. amAre kahevuM joIe ke saMzodhanamAM amee tenAthI paNa rAhata anubhavI che. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 . ane A pachInI A mULa graMtha upara bIjI TIkA A. zrI guNaratnasUrijInI khanelI jaNAya che. prastuta A. zrI vidyAtilakasUrijInI A TIkAnI asara A, zrI guNaratnasUrijInI TIkA upara thayelI jarUra dekhAi Ave che. saMzAdhana tathA 'pAdanamAM tenA upayAga paNa ame chuTathI karelA che. vAMcIne te, tene maLatAM amee karelAM TippanA uparathI samajI zakAze. guNuratnasUrijInI A TIkA * tarahasyadIpikA ' nAmanI che. tenuM graMtha pramANu 4252 zlokanuM hAi bRhaddavruttinA nAme paNa te jaina sAhityamAM ALakhAya che. tenI apekSAe prastuta TIkA laghuttinA nAme oLakhAya che. guNaratnasUrijI tapAgacchanA A. zrIdevasuMdarasUrijInA ziSya hatA. temaNe paNa kalpAntarvocca, kriyAratnasamuccaya tathA avasUrio vigere kSaNA granthA racI jainavA gamayanI apUrva sevA karI che. Sana uparanI TIkA teozrIe sa. 1466 nA arasAmAM racelI che. A TIkAmAM teozrIe dareka darzanAnI carcAne aMte te te matavAlAnA bAla vaiSa, vicAra, AcAra, prakriyA, mAnya grantha, iSTa upAsanA AdinI noMdha paNa ThIka ThIka Apela hAI abhyAsIone sApayAgI jANI tenA sabaMdha ame TippanAmAM lIdhela che. majakura bRhadkRttinuM sauMpAdana kArya svastha paramagurUdeva sakalAgamarahasyavedi A. vijayadAnasUrIzvarajInA zubha haste thayelu che. A sivAya SaDdarzana upara khIjI krAi TIkA thai hAvAnuM dRSTigocara thatuM nathI, A graMthanA saMpAdanamAM zrI hAribhadrIya SaDdarzana saMpUrNa thayA pachI eka ajJAtaka ke laghu SaTTAna samuccaya ApavAmAM Avela che. jo ke cyA SaDUdarzane A pustakanAM mAtra traNa pRSTha ja rAyAM che, tApaNu lekhakanA zrama AvakAravA lAyaka che. pR. 157mAM temaNe kayA darzana kayA nayamatane anusare che te tAravavA sAthe naya, duya, tathA pramANu vacce rahela vizeSatAne paNa spaSTa karI che, tenI thADIka pa`kti nIce mujaba che- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " naigamanayAnusAriNI naiyAyikavaizeSiko, saMgrahanayAnusAriNaH sarve'pi mImAMsakadhizeSA advaitavAdAH sAMkhyadarzanaM ca, vyavahAramayAnusAriNaH prAyazcArvAkA nAstikAH, RjusUtranayAnusAriNo bauddhAH, zabdAdinayAvalambino vaiyAkaraNAdayaH... parasparasApekSaM sarvanayamathuM tu vinAmatama...kamApanA" AthI sarva dharmonA tulanAtmakadaSTie abhyAsamAM mAnanArAone te sarvamAMthI jemAM vizeSa rahela che te tAravavAnI dRSTinuM udabodhana sArUM maLI rahe che. tulanAtmaka abhyAsane artha je mArI macaDIne paNa badhA hamene sarakhA manAvavAne heya ke je pramANe vartamAnamAM manAI rahyuM che, to te majakuradaSTine ghera anyAya che, mahA anartha che. ema amArUM spaSTa mantavya che. A mUla DradarzananI kRti sivAya etaSiyaka bIjI kRti je koinI jevAmAM AvatI hoya te te A. zrI rAjazekharasUri mahArAjanI che. A AcArya zrI mAladhArI gacchanA saM. 1405mAM hatA. temaNe covIsa prabaMdha tathA kathAnA cerAzI graMthe, nyAya kaMdalI upara paMjikA vigere hadayaMgama graMtha racyA che. temane paddana samuccaya 180 thakamAM 240 graMtha pramANa padyamAM racele nAne chatAM manahara che. (jUo jaina sA. saM. itihAsa pR. 477 tathA jena graMthAvaLI pR. 7878)TippanemAM ame tene paNa upayoga kare che. vizALa gUjarAta pradezamAM dArzanika ane tArkika temaja vyAkaraNa Adi viSayomAM je kheDANa jaina zramaNamahAtmAoe karyuM che te karanArA biauha ke brAhmaNa paMDitemAMthI kaI nIkaLyA nathI e nirvivAda hakIkta che. Adhunika samayamAM jena zramaNa saMsthA AvA maulika prayAse pAchaLa dhyAna Ape te vizeSa IcchavA yogya che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . : A TIpta, agAu cAkhakhA sirijha-banArasa taraphathI i. sa. 1905 mAM-vi. saM. 1962mAM prasiddha thayelI jovAmAM Ave che. AzcayanI hakI kta che ke te TIkA A, zrI vidyAtilakasUrinI ja heAvA chatAM maNibhadasurinA nAme caDhI gai che. jaina sAhityanA itihAsamAM A nAmanA AcAya ja thayelA kAI jovAmAM AvatA nathI. 5. zrI kalyANavijayajI gaNivare zrI dha saMgrahaNInA bhAga bIjAmAM je vidvattApUrNa "prahAra paricaya " lakhyo che. tenA pR. 18mAM nIce pramANe noMdha karI cheH ----- " (76) ayaM (SaDdarzanasamuccaya :) guNaratnasUriNA maNibhadreNa viduSA kramato bRhatyA lavyA ca TIkayA samalaGkRtaH, mudritazca / " te kevaLa A cApaDI joI ne ja thayelI jaNAya che. ApaNe upara joI gayA chIe ke A cepaDI i. sa. 1905-vi.sa. 1962mAM prasiddha thai che ane zrI dharma saMgrahaNI khIjo bhAga i. sa. 1918-vi. sa. 1974mAM bahAra paDela che. "zi" temaNe sa. 1974nI zrAvaNu suddhi pUrNimAe lakhelA che. eTale amene lAge che ke A jUtha uparyukta mudrita cApaDI uparathI thayelI che, sivAya ke emAM vizeSa tapAsa karAi nathI. e ja "granthakAra-paricaya "nA pR. 11mAM temaNe lakhyuM che ke-- 66 phona puTIjAyAm " (12) zrImaNimadaH iha hi zrI jinazAsanaprabhAvanAvirbhAvakaprabhodaya bhUriyazazcaturdazazataprakaraNakaraNoparAjinagharmo bhagavAn haribhadrasUriH / . AnI upara naMbara 1nI TippanImAM temaNe noMdha karI che ke--1asyaa nirmANasamayo'dyAvadhi na nirNItaH / " A bAbatamAM paNa kahevuM joie ke jo graMthakartAnI prazastivALI hastaprati temanA hAthamAM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvI hatI te A TIkA "maNibhadra"nA nAme ullekhavAnuM ane teno canA samaya allAvadhi aniNata jaNAvavAnuM temanA hAthe haragIja lakhAyuM na hota. tyAre sAvaMta grantha vidyAtilakasUrijIno ja hovA chatAM tenA prathama prakAzake aMbA sirijha vigerenA hAthe tene zrI "maNibhadra"nA nAme caDhAvI devAne goTALo kema thaI gayuM haze? A zaMkAnuM samAdhAna ema thAge che ke-prazasti cerAI gayelI kaI prati temanA hAthamAM AvI haze, tenA upara pratilekhaka tarIke "maNibhadanuM nAma temaNe vAMcyuM haze, pratinA lekhaka ane kartA vacceno bheda temanI smRti bahAra gayela haze ane tethI A goTALe thayo haze. dAkhalA tarIke amArI sAme rahelI "sa" ane "gha" pratio paNa cokhaMbA sirijhanI pustikA mAphaka prazastinAM Adya pAMca cha pa vinAnI che. have la pratinA aMte "saMvata 2072 varSe jyeSThasudi 6 dine somavAre lilikhe mu. panavarddhanena rIe rAjIyA " AvI pupikA lakhelI che. te je kadAca e saMpAdaka (cokhaMbA sirijhonA hAthamAM AvI hatI te saMbhava che ke temaNe A TIkA "puSyavadhanasari" nA nAme caDhAvI dIdhI heta ane pratinA aMte je "caturvicAratavArjilisuutrnirmaannaadibrhmnno yAkinIsUnuvirudhAriNaH prabhAvakacakracakravartinaH paramapratibhAvaibhavAbhibhUtasUraguroH dhiishriishriihribhdrsuurijuvo tithiM ramatA" AvI pupikA lakhelI che. te je temanI pAse AvI heta te A TIkAne teo paNa paNa jaNAvI deta! paNa A koIpaNa prakAra jaNAvo te eTale satyathI vegaLe che teTalo ja A TIkAne zrI maNibhadra ke maNibhadrasUrinA nAme jaNAvavAno prakAra satyathI barakhilApha che te zaMkA vinAnI vAta che. cAhe tema Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoya, tatva e che ke maNibhadra nAmanI kaI sAhityaka vyakti thayela nathI. eTale SadarzananI A laghu TIke temanI banAvelI nathI ja, kintu A zrI vidyAtilakasUrijInI ja banAvelI che, te temanI pratithI tathA bRhata TIppanikA tathA jaina graMthAvalI (pR. 79) ane jaina sAhityane saMkSipta itihAsa 5. (432) vigerenA ullekhothI paNa pUravAra che. vaLI temanI ne uparathI e paNa sApha dIvA jevuM mAlusa paDe che ke Sadarzana upara eka Aane bIjI A. zrI guNaratnasUrijInI buTIkA, ema be ja TIkAo che, trIjI keipaNa jovAmAM Avela nathI. vaLI A granthanA saMpAdana tathA saMzodhanamAM je hastapratione upayoga thayela che, tathA jenA uparathI pAThAMtare vigere levAmAM AvelA che tenI hakIkata pratiparicayamAM prakAzaka taraphathI nivedita thanAra hoI hu piSTapeSaNa ame karatA nathI. jyAM azuddha pATha hoya ane pratiomAMthI zuddha pATha maLela na hoya tyAM amane lAgela zuddha pATha () kosa karIne dekhADela che, tathA vadhArAne azuddha pATha lAgela heya te [] kATakhUNamAM dekhADela che. pAThAMtaramAM mUkela pATha keTaleka sthale mULa vige. ramAM rAkhavA jevA amane lAgavA chatAM pratika vigeremAM sAmenI badhI prati eka sarakho pATha ApatI hoya tevA sthale temane pAThAMtaramAM rAkhavA ame ucita samajyA chIe. A graMthamAM ghaNuM upayogI viSayone samAveza thayela che. mULamAM tathA TIkAmAM saMkSepamAM kahevAyela keTalIka hakIkatene je te vistAra TippaNothI batAvavAmAM Avela che. AthI abhyAsIone A graMtha jANe madadagAra nIvaDaze, emAM amane zaMkA nathI. chaye darzananA mAlika - prameya, pramANudi padArtha svarUpa sAthe traNa tresaTha pAkhaDIonuM, nega Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sAdika nayAnuM, sAta ekAntavAdAnu, tathA te samagratA jemAM samAveza thaye che te anekAntavAda athavA syAdvAda-sasalagI AdinuM svarUpa paNa talapazI AlekhAyela vAMcakA A graMthanA mULa, TIkA, tathA Tippana vibhAgeAmAM rItasara joI zakaze. sAthe sAthe A graMthamAMthI teone e prakAza pazu prApta thaze ke-- paraMparAne AjJAvat mAnya rAkhavAnA zAstrAjJAmA Adeza adhapara parA mATe nathI paraMtu AgamAta yuktiyukta hAya tene ja mATe che, ' temaja hAlamAM pAzcimAtya vidyAnA pravezathI pRthvI cara ane sUryAdi sthira hAvAnuM je batAvAya che te tema nathI kintu pRthvI sthira ane sUddhi cara che ema anumAnAdi pramANeAnA viSayamAM pratyakSa siddha batAvAyuM che. A granthanA svAdhyAyathI dareka taTastha parIkSakane pratyeka darzanane mukAbalA karatAM sugata tathA vAntAdi anya tamAma darzanA karatAM jainadarzananI zuddha sana prarUpita zuddha tAttvika tathA vaijJAnika badhI dRSTithI sarvAMga sauMpUrNa sa+dayanA sAdhaka tarIkenI viziSTatA tarI AvyA vinA raheze nahi. anya sava darzItA jainadarzanamAMthI bhinna bhinna ekAnta nayanAdA laIne nIkaLelAM che, te eka nakkara hakIkata che te bhUlAvuM na joie. vamAnamAM je aneka prakAranA vAde A dezamAM ane anyadezAmAM paNa cAlI rahyA che te zvira, ahiMsA tathA satyane DhAlarUpe cAhe teTalA AgaLa dhare tethI tenuM bhotikavAdipaNuM parIkSaka AgaLa khInnula gupta rahI zake tevuM natho. nAma AkArathI bhinna kalevarane dharAvI peAtAne ' ya ' kahevaDAvatA A vAdene jhukAva islAma, isAI Aphri anAya vAdo tarapha ja vaLelA jovAze, eTaluM ja nahi, vizeSataH anukaraNa paNu tevu ja thayeluM ane thatuM mAluma paDaze. A jaDavAdAnI asara nIce . Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 AvIne AjanA yuvAna tathA vidyAthIvarga je A dharmAMne junavANI kahI tiraskAravA lAgyA che temane A graMthanA satbuddhithI svAdhyAya karavA ane temAMthI satya grahaNu karI zraddhAruci tathA kriyAruci thavA amArA khAsa Agraha che. A suMdara graMtharatnanA sazodhana-saMpAdanamAM amArI je kAMi khAmI rahelI hAya tene sudhArI levA tajajJone namra vinaMti che. prAnta bhUtamAtranuM kalyANu karanAra parama satyAvirbhAvaka zrI jina paramAtmAnA anekAntavAda, ke je svakamA~baddha sArAye jIvaleAkane mekSa pArthI mRtyu tarI javA mATenI te tAraka jinarAjanI aNumAsa karuNuAbharI bakSisa che tenI zrI sammatisUtramAM pUjya zrI siddhasena divAkarajIe karelI stuti ahIM raju karI viramIza-- 66 jeNa viNA logassa vi, vavahAro savvahA na nivvahara / tassa bhuvaNekkaguruNo, namo aNegaMtavAissa // 69 // bhadaM micchAdaMsaNa-samUhamaiassa amayasAyassa / jiNavayaNassa bhagavao, saMvigga suhAhi gammasta // 72 // " (sammatika 2) jenA vinA lokonA vyavahAra paNa sarvathA cAlI zakatA nathI te trileAkanA eka guru samAna anekAntavAdane amAza namaskAra che. je anya dunAnA samUharUpa che, je amRtatulya svAdiSTa che, jenuM tattva niHsAra sa`sAranA vairAgya guNe karIne ja sukhe karI samajI zakAya tevu che, te zrI jina vacanarUpa bhagavAnanu kalyANa thAo, te sadA jayavaMta vAM.' Rtizama. mhesANA, jaina upAzraya paramaguru AcAya zekhara vijyapremasari caraNaca'carika vijyajabUri 2005 : zrAvaNu va4 10 zukravAra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ee 0 , 7 prAzakIya nivedana ' paramapUjya gurUvarya AcAryadeva zrI 1008 vijayajabUsurIzvarajI mahArAja sAheba saparivAra saM. 1999mAM maNuAra zeTha haragovana chavarAjanI sAgraha vinaMtithI temanI bahena zrImatI jAsudanI dIkSA ApavA maTe vaizAkha mAsamAM zrI rAdhanapuranaMbalI zerInA upAzraye padhAryA hatA. tyAM keTalAka raddI pustaka pAnAnA kothaLA bharelA hatA. zrI jamanAdAsa jAdavajI vorA tathA zrI hIrAlAla narapatalAla jeTAnA saujanyathI pUjya AcAryadevanA vinaya ratna munirAja zrI revatavijyajIe te tapAsI joyA to temAMthI zrI Sadazana samuccaya TIkAnI prata AkhI maLI. AvI. A pratine "la" saMjJAthI ahIM oLakhAvavAmAM AvI che. pU. gurUdeve tenuM avalokana karyuM to temAM prastuta TIkA jaI teo sAhebe tenA saMpAdanathI samAjane upakAra thavo jANI te saMbaMdhI amAre bajAvavA yogya kartavya tarapha dhyAna khecyuM. teo sAhebanA . upadezane mastaka upara caDhAvI amee A saMskaraNanuM kArya upADI lIdhuM. zrI muktAbhAI jJAnamaMdiranA zarUthI ja utsAhI kAryakara pATaNanA bhojakattAtIya paMDita amRtalAla mehanalAla ke jeo prAcIna hasta Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 14 gationI lIpIpArakha Adi kaLAmAM siddhahasta che, teo pAse A graMthanI presa kopI karAvavAmAM AvI. temaNe "ka" "g" tathA "pa" pratio sAme rAkhIne presa kApI karI che, temAM pAThabheda sthale je pratine pATha vadhAre saMgata pramANika lAge che te pratine pATha temaNe mUlamAM lIdhuM che ane pAThabhedavALI pratine pATha pAThAMtaramAM lIdhela che. pUjaya zrI saMpAdaka mahAtmAe Apela TippaNe A graMthamAM cAlu kramAMkathI alaga batAvavAmAM Avela che, jyAre pAThAMtaranA sthale presanI sagavaDa sAcavavA mATe kayAMka cihnothI, kayAMka aMgrejI mUlAkSarathI kayAMka kayAMkAthI ema aniyamIta dekhADela che, chatAM te TippanAkathI judA paDatAM vAcakane jarUra dekhAIja Avaze. A uparAMta amuka sthale pAThAMtara tathA TippaNamAM pratyaMtara tarIke eka "gha" pratine saketa paNa levAmAM Avela dekhAze, te pUjyazrIe kepI meLavatAM acAnya pratimathI khAsa je pATha vigerene saMbaMdha dekhADavo upayogI lAge che temAMthI ghaTatI rItie dekhADela che. have prasakepImAM upayukata thayelI prationA paricaya upara ApaNe AvIe " ' -A prati AcArya vijyajaMnnasUrIzvarajI saMgrahita dezanI che ane te zrI mukatAbAI jJAnamaMdira DAimAM surakSita che. A prati sarakhA pramANanA kAgalanA be TUkaDA sAMdhI lAMbA karela dareka kAgala upara lakhelI che. dareka patramAM bArIkAIthI jonArane ja sAMdhe daSTigocara thAya tema che. nakala karavA mATe je sthale lekhakane pustaka malyuM haze te sthaLe kAgalane abhAva have joIe, jethI pitAne jarUrI vastu AvI rIte lakhI levAnI paNa temaNe pharaja bajAvI che. pratinI hAlata Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaNe che. banne bAjunA hAMsIyAne vibhAga lakhatI vakhate vadhAre rAkhavAmAM Ave. paraMtu A pahelAMnA anyonya saMgrAhakanA durlakSyathI te ghaNe. tuTI gayela che ane tethI keTaleka sthale TipaNu hatAM tenI noMdha laI zakAI nathI. pratinAM pAnAM 15 che. prati patramAM paMkti tathA akSaranuM pramANe eka sarakhuM nathI. paMkti keIkamAM 16-18-19-12 temaja 23 paNa che ane pratyeka paMktimAM akSare 48 thI 71 sudhI paNa lakhAyelA jevA mAM Ave che. A kAraNathI pratilekhakanA hAthe lIpIsIpTava jaLavAyuM nathI, taduparAMta varNa vibhrama paNa keTaleka sthaLe ume karAyela dekhavAmAM Ave che. te niHzaMka bane che. A pratimA pAnAnI laMbAI pahebaLAI 1184 iMcanI eka sarakhI che. A pratine aMte "saMvat 1571 varSe jyeSThasudi 6dine somavAre lilikhe mura panavaddhanena TIkeyaM ssdddrshnsmuccysy|" A pramANe pupikA che. ene artha "muni padvavadhane A TIjha racI' ema nathI, paraMtu agAu racAyelI A TIkAnI kepI-nakala saM. 1571nA jeTha suda 6 semavAre lakhI che. pratilekhake A rIte pitAne lakhavAne saMvat te jaNAvyo che, kintu TIkAkAranI prazastinA sAta plekamAMthI game te kAraNe pahelA pAMca ke lakhyA nathI. "gha' pratinA lekhake paNa prazastinAM Ava pallo lakhyAM nathI ane pratinA aMte evuM lakhyuM che jethI A TIkA A. haribhakamarinI pA hoya tevo bhrama vAMcanArane thAya. A hakIkta "gha' pratinA paricayamAM batAvavAmAM Avaze. AthI AvA lekhake jAye ajAye kharA TIkAkAra ane TIkAnA racanA kALa mATe bhrama pedA karavAnA jokhamadAra bane che. I. sana 1905 (vi. saM. 1962) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * .. mAM cAkha khA sirijhe (kAzI) TIkAnI cepaDI chapAvI prakaTa karI che. jo ke hAla A cApaDI malatI nathI. temAM A TIkA A. vidyAtilakasUrijInI DhAvA chatAM ' maNibhadrajI' nA nAme prasiddha karI devAmAM AvI che, te bezaka upara jaNAvyA jevA bhramane ja AbhArI che. atre jAvuM joie ke mUla TIkAkAranI potAnI prastinAM sAta padyo chu" pratimAM maujuda che. jemAM teozrIe potAnA abhidhAna sAthe potAnA gaccha, guruparaMparA, TokAnA racanAkALa, tenuM sthala, pramAdAdi kAraNe TIkAmAM addhi rahI hoya teA te sudhAravAnI sajjanAne vina Mti, mUla tathA TIkAnuM phleka pramANu ane gra Mtha yAvacandravAkarau rahe tevu AzIvacana, vigere atitha spaSTa jaNAveluM che. . atre zaMkA thaze ke A pratinA lekhake je pAMca po ApethA nI te pu pratinA lekhake prakSipta karyAM kema na hoya ? paNa A zaMkA karavI nirmULa che. zrI bRhadRNikA AdimAM A TIkA zrI vidyAtilakIya hAvAnA jevA ullekha sattAvAra prApta thAya che tevA ' mANibhadrIya ' ke * padmanadhanIya ' ke ' svApannIya ' hAvAnA kA ullekhA prApta thatA nathI. 'tyAre vaNI prati prazastinA zlokeA vinA lakhAyelI paNa kema jovAmAM AvatI haze ?? A savAlane uttara u. zrI samayasu MdarajIe vRttaratnAkaranI TIkAnI prazastimAM jo'pi mI mUDha prApti srociti" ityAdi kADhelA udgArA uparathI jaNAya che ke te kALamAM gacchAdikanA yukta mamatva, vicArabheda, matAgraha ane tejodreSa Adi kALu kAraNe praznasti uDAvI mAravAnI prathA ochAvattA aMze pracalita khanI haze; jenuM te pachInA kALamAM tithyAdimatabhedanA thalAmAM tapAkharatarasa vAda Adi keTalIka pratimAM vadhAre vikRta svarUpa thayeluM atyAre paNa ApaNane sAkSAt dRSTigocara thAya che. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ s' stta A prati vargastha paMnyAsajI zrI dharmavijayajI aNavaranA pustaka saMgrahanI che. A saMgraha pATaNamAM khetaravasInA upAzrayamAM surakSita che. A prati ane teozrInA paTTadhara ziSyaratna A. vijayasurendrasUrijInA sohAIthI maLI che. pratinI lIpI ane zuddhi atyu ttama che. je ane pratithI A prati judI ja paripATIvALI che. A pratinA pAThamAM mUlazlekanA pAThAMtare keTalAka te ahetuka ja lekhake lakhyA che. pratinAM patra 18 che. dareka pAtranI pRSTi upara 17-17 paMktio che. pratyeka paMktimAM lagabhaga 66 67 akSare che. pratinA aMtamAM lekhakanI puSpikA Adi jevuM kazuM nathI. chatAM anumAne vikramanI selamI zatAbdimAM te lakhAyelI lAge che. AmAM paNa TIkAkAranI prazastinAM Adya padya lakhavAmAM AvyAM nathI. pratinA lekhake mUla graMthanA aMtamAM lakhavA lAyaka ullekha TIkAnA aMtamAM kevala A pramANe lakhe che - "caturdazazatacatvAriMzatprakaraNasUtra nirmANAdibrahmaNo yAkinI sanabirudadhAriNaH prabhAvakacakacakravartinaH paramapratibhAvaibhavAbhibhUtasuraguroH zrIzrIzrIharibhadrasUriguroH kRtiriyaM samAptA / " = pratinI mAphaka A pratine A ulekha paNa bhramotpAdaka che. tenAthI A TIkA pajJa heya te bhAsa thAya che. jyAre vastutaH tema nathI. pratimAM aneka sthale TippaNe paNa karelAM che. jene yathAyogya upapaga thayele vAMcakone A graMthamAM mAluma paDaze. "r" mti-A prati munivarya zrI puNyavijayajI zAstra saMgrahanI che. teozrI khudanA saujanyathI amone pATaNu sAgaranA upAzrayethI A prati prApta thaI che. pratinAM pAnAM 30 che. temAM patra 1thI 27 sudhImAM prastuta TIkA lakhAI che ra7 thI 28 mAM zrI hAribhadrIya Sadarzana samuccaya mUla lakhelA che. ane patra 29-30 mAM ajJAtakake laghuSaddana samuccaya gadyamAM lakhAyela che. tyArabAda 30 mA patramAMthI ja laghuSa.sa) pala zarU thAya che, tenA 25 zloka lakhyA che, te pachInA zloka patra31mAM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hovA joIe paraMtu te patra athavA patre pratimAMthI jAya che. dareka patranI dareka pRSTimAM paMktio 14-14 che. te darekamAM akSare 53 thI 60 che. A prati lIpI sauSThava tathA hAlata sArI che. prati apUrNa hevAthI lakhanAra lakhAvanAranI prazasti ke puSpakA jevuM kAMI nathI. chatAM je joIe te A pratimAM jarUra che, ane te TIkAkAra mahArAjanI prastinAM sAte padyo. zrI bahuta TIppaNikA tathA jaina graMthAvalI (konpharansa) tathA jaina sAhityane saMkSipta itihAsa (zrI mohanalAla dalIcaMda ) A sarvemAM A. zrI vidyAtilakasUrijInI 12 para bleka pramANa 10 sanI TIkA hevAne je ullekha maLe che tene pramANita karavAne suyaza moTe bhAge A ane jena bhaMDAramAM AvI bIjI je prati hoya tenA phALe jAya che. AthI ja amArA prastuta saMskaraNamAM A pratinuM mUlya ame khUba ja mahatvanuM lekhIe chIe. A prati sataramAM saikAne ati bhAgamAM lakhAelI jaNAya che. dArzanika abhyAsIo mATe atyaMta jarUranuM AvuM uttama sarala mArgadarzaka nyAya tarkanI sIdhI keDIe praveza karAvanAra sAhitya tenA AjubAjunAM upayogI aMge sAthe lagabhaga saMpUrNa gaNAya tevA saMpAdana sAthe adyatana Dhabe prakAzita karavAnuM je sadbhAgya A saMsthAne prApta thAya che te badala khAsa te saMpAdaka mahAtmA "AgamaprajJa zrI jaina saMghanA parama upakAraka gurUdeva pUjyapAda suvihitAgraNi AcArya mahArAja zrI 1008 vijayapremasUrIzvarajI mahArAjA sAhebanA paTTaprabhAvaka AcAryadeva vijaya. jaMbusUrIzvarajI mahArAja sAhebanA amo ghaNuM ja rUNI chIe. teozronA puNyasmaraNa sAthe A graMtha prakAzanamAM je pUjya Adi taraphathI amane uparyukta pratA vigere sAhitya maLyuM che te sarvane A take ame AbhAra mAnIe chIe. A graMthamAM kokAkAra maharSie TIkAntargata sAkSI gAthAo 71 ApI che tathA saMpAdaka mahAtmAe TippaNo 146 karelAM che, je uparathI teozrIe sevela ati zramane vAMcakane suMdara khyAla AvI zakaze. uparAMta pUjaya zrI gurUdevanuM saM. 2000nI sAlanuM zubha cAtumAMsa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAdhanapuramAM thayuM. tyAre teozrInA vinIta ane vAsI ziSyaratna pUjya munirAjazrI raivatavijayajI mahArAje parvAdhirAja zrI paryuSaNa parva upara cetrIsa upavAsanI mahAna tapazcaryA karelI. zrI rAdhanapura saMdhe pUjya zrI AcAryadevanI puNya nizrA pAmI abhUtapUrva akSayanidhi, cityaparipATI upadhAna tapa, Adi ghaNAM zAsana prabhAvanAnAM satkAryo bajAvyAM hatAM. tenI zubha thAdagirimAM sukatAbhilASA je sajajanoe A graMtha prakAzanamAM dravya sahAya karI che, temaja saM. 2005nA vaizAkha mAsamAM punAnA muta caMdrabhANasnAM vidhavA dharmapatnI dhanA bhAIe pUjyazrI paramagurUdevanA varada haste zrI tAraMgA tIrtha upara bhagavAna besADyA tenI puNya yAdagirimAM temaNe ane temanAM svajanoe paNa A graMtha prakAzamAM je dravya sahAya samapela che, teo sarvane paNa ame sAbhAra yAda karIe chIe. A graMtha prakAzita karavA pAchaLa amArI mahenata saM. 2000thI cAlu che. te pAMca varSe saphala thatI joI ane harSa thAya che. mudraNa ane mudraNAlayonA saMbaMdhamAM vartamAnamAM keTalI muzkelIo veThavI paDe che. tene jemane nitya anabhava che teo AvA vilaMbathI ke prastuta mudraNamAM khUba dhyAna ApavA chatAM azuddhi vigere je kAMI juja truTIo rahI javA pAmI hoya tenAthI Azcarya nahi anubhave, evI amane khAtrI che. muddAnI azuddhio vigerenuM zuddhipatraka ApavAmAM AvyuM che, te jotAM pramANamAM ghaNI ochI thayelI che ema jarUra dekhAI Avaze. vaLI abhyAsapUrNa vistRta viSayasUci temaja vizeSanAmAnukramAdi paNa mahopakArI pUjyazrI saMpAdaka mahAtmAe pote mahenata laIne taiyAra karI Apela che, te A graMthamAM ApavAmAM Avela che, te tarapha paNa vAMcanuM ame dhyAna kheMcIzuM. A TUMka nivedana ame pUruM karIe te pUrve e dhyAnamAM rahe ke A prakAzana, pUjya gurUdevanA prathama ziSyaratna munirAja zrI rakSitavijayajI, jeo saM. 1990mAM kAladharma pAmI gayela che, temanA puNya saMsmaraNArthe arpaNa karela che. temano Treka paricaya ane Apa sthAne samajI ame te lakhavAnI rajA laIe chIe- Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ni ja vA * pAM ja kali e peo munirAja zrI rakSitavijayajI pUjya munirAja zrI rakSitavijyajI jainamunigaNamAM savaparakalyANakAriNI zAsana sevAnI ujjavala AzA ApatA eka ugatA ArAdhanAzIla yuvAna munivara hatA. teone janma amadAvAda pADApALamAM saM. 1960nA kArataka suda 4 ne roja thayo hate. temRnA pitAzrInuM nAma zA. DAhyAbhAI sakaracaMda hatuM. temanI mAtuzrInuM nAma samaratha plena che temanuM pitAnuM saMsArI nAma trIkamalAla hatuM. temanA pitAzrI te teo dIkSA letA pUrve kALa karI gayA hatA. temanA mAtuzrI jIve che. temane saMsArI be bahene che. maramapUjya siddhAMta mahAdadhi AcAryadevavijayapremasUrI. zvarajI mahArAjanA siMcanathI vairAgya pAmI temaNe saM. 1983nA zika vada 6 nA roja khaMbhAta jainazALAmAM dIkSA laI pUjya paramagItArtha AcAryadeva vijayajaMbusarIzvarajI mahArAjane pitAnA tAraka gurU karyA hatA. temaNe dIkSA lIdhI tyArathI AzAtavedanInA udayathI temanI tabIyata AjAra rahetI hatI. chatAM pitAnA gurU ane dAdAgurUdevanI puNya nizrAmAM jIvanabhara rahIne temaNe jenaprakaraNa, Agama, nyAya, darzana, kAvya, keSa, chaMda, sAhitya Adi viSayenuM thaDA samayamAM paNa jJAna achuM saMpAdana karyuM hatuM. saMsArIpaNe temaNe meTrIka sudhI abhyAsa karyo hate. bAlabrahmacArIpaNe trevIsa varSanI vaye Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ temaNe dIkSA lIdhI hatI. dIkSA jIvanamAM sAta varSa teo jagyA hatA. A sAta varSa mATe bhAge temaNe TI. bI. nI bImArImAM kADhavAM paDayAM hatAM. traNa traNa cAra cAra vakhata temanA zarIra upara muMbaI-amadAvAdanA sarjananA hAthe oparezana karAvavA paDayAM hatAM. tathApi munipaNAnI grahaNa Asevana zikSAomAM teo ekkA banyA hatA, e eka neMdhanIya hakIkta che. - temanI vyAkhyAna tathA lekhanazakti paNa recaka hatI. temanI tabIyatanI nAdurastInA kAraNe samAjane tene vizeSa lAbha nathI malI zake. temaNe dIkSAnI javanya vaya upara eka suMdara nibaMdha lakhele aprakaTa che. temAM temaNe "dIkSAnI jaghanya vaya garbhathI ane janmathI ATha saMpUrNanI ja che paraMtu garbhathI AThamuM eTale janmathI 6 varSanI nathI," e vigere zAstranAM akATaya pramANethI siddha kareluM che. saM. 1986 mAM bAla vayaraka pUjya munirAjazrI vardhamAnavijayajIne temanA ziSya karavAmAM AvyA hatA. temane dehotsarga saM. 1990nA phAgaNa suda 2 nA reja amadAvAda jaina vidyAzALAmAM thaye hate. jIvananA chelA zvAsa sudhI temanI samAdhi vakhANavA yeAgya hatI. temanI sevA zuzruSA karAvavAmAM temanA pUjya gurU ane dAdAgurU mahArAje talamAtra kamIne rAkhI na hatI. aneka munioe prasaMge pAta temanI sevAne lAbha uThAve, temAM teozrInA kAladharma pAmatA sudhI pUjya munirAjazrI raivatavijayajIe (dIkSA saM. 1988) je khaDe page sevA bajAvI hatI te ajoDa hatI. - A pUjya munirAjane nyAya ane dArzanika zAstronA abhyAsane sAro prema hatuM. temanA puNya smaraNArthe bhAvAvarahAMkita Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E suprasiddha yAkinI mahArAstu pUjaya AcAryadeva zrI haridrasUri mahArAjAne A zrI Sadarzana samuccaya graMtha, tenI khAsa abhyAsapogo pujya AzrI vidyAtilaka. sari mahArAjanI TIkA sAthe samarpaNa karAya te ghaNuM ja yogya che. amo e svargastha AtmAne zAMti IcchI A suMdara graMthanuM tAvika paThana-pAThana jaina-jainetara samAjamAM cirakALa sudhI thAo ane te dvArA sau ni:zreyasane pAme ema IcchI amAruM A nivedana huM pUrNa karIza. DabhoI saM 2005 nA che lI saMgha sevaka, zrI mu jJA. nA Aza suda 5, semavAra mAnada maMtrI. zrI jena anekAntavAdanI sarvatamukhI prabhAvika asara tame, veda, zvetAzvatarAdi upaniSada, gItA, temaja bauddha, sAMkhya ane niyAyikAdi kaI paNa dArzanika mate juo, temAM tattvone jaina anekAntavAdanI apratikArya asara taravaratI mAluma paDayA vinA kahI raheze ja nahi. "je eka che teja aneka che, je sarjaka che te grujya paNa che, je aja che te ja janma lenAra paNa che, je bhAvasvarUpa che te abhAva svarUpa paNa che, je dUra che te najIka paNa che, aNu paNa te che ane mahata paNa te ja che, zUnya paNa te che ane sarvamaya paNa te ja che, AvA agaNita virUddha indra bhAvone dhAraNa karanAra upaniSad Adine purUSottama thAvAda athavA anekAMtavAda vinA kadI samAdheya thaI zakatuM nathI." (A mATe juo AcArya zrI siddhasena divAkara kRta 'vadavAda hAniMzikA," ane tenA uparanuM prajJAcakSu sukhalAlajInuM vivecana." prakAzaka bhAratIya vidAbhuvana. I. sa. 1945) A anekAntavAdanI vyApaka asara nahi te bIjuM zuM che? Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 atha viSayAnukramaNikA ....000... viSayAnukramaH pRSThAMkaH viSayAnukramaH pRSThAMka: TIkAkRtamaMgalAcaraNam / 1 tatkatavavAdaH / 25 mUlakatmaMgalAcaraNam / SoDaza tttvaani| jinendraatishyctusskm| 3 catuSpramANe prtyksssvruupm| 30 drshnsNkhyaa| trividhAnumAnasvarupam / / triSaSThayadhikatrizata sUryasya gatyAtmakatvam / paakhnnddinH| upamAnasvarupam / lokasvarupe viprtiprttyH| 7 shaabdprmaannm| darzananAmAni / prameyatattvasvarupam / bauddhamatanirupaNam 10-20 saMzayAditattvasvarUpam / tatra duHkhatattve vijJAnasvarupam / 11 vAdatattvam / vedanAsaMzayoH svarupam / 12 hesvaabhaasaapcchlbhedaashc| 43 saMskArasvarupam / cturvishtijaatyH| 44-52 samudayatattvam / dvaaviNshtinigrhsthaanaani| 53.58 maargtttvm| anuktanaiyAyikAbhikSaNikatvasAdhanam / mtvishessH| 59-62 mokSatattvam / sAMkhya matanirupaNam 62-76 dvAdazAyatanAni / tatra sattvAdiguNatrayam / / prtykssprmaannsvrupm|| prakRtyAditattvAni / anumAnasvarupam / puruSasvarUpam / anuktbauddhaabhimtvishessH|20-24 mokSasvarUpam / vaibhaassikbauddhmtm| pratyakSAditripramANam / sautraantikbauddhmtm| 22 anuktAkhyAbhimatayogAcArabauddhamatama 22 vishessH| 74-76 mAdhyamikabauddhamatam jainamatanirupaNam 76-121 naiyAyikamatanirupaNam 24-62 tatra "suvicAravAni" tatroktezvarasvarupam / 25 tyasya sArthakyam / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ riSayogyatAmozana 102 viSayAnukramaH pRSThAMkaH viSayAnukramaH pRSThAMka yuktiviruddhaparamparA' samyakravajJAnazAlinazcAkSamatvam jinendrdevsvruupm| 78-94 bhabyasya ramnatritayena mokssH| 101 pakAntanityAnityapakSa.' pramANacarcA nirNayazca / 104 yorvighaTanam / sAMvyavahArikapAramArthikasyAdvAdamaNDanam / meibhinnaM prtykssm| sAmAnyavizeSaikAntavAda avagrahAdonAM vivecnm| , khaNDanam / mtishrutyovivekH| anekAnte'rthakriyAkAritvopa paramArthato'vadhimanaHparyavapAdanam / kevalAnAM pratyakSatvam / andhagajanyAyApAdaneno paramArthataH matizrutayoH / pdeshH| proksstvm| kazcidviruddhadharmAdhyAsana smaraNAdipaJcamevabhinna vyvsthaa| prokssprmaannm| padArthAnAM sadasadanekAntA- jJeyavastuno'nantadharmAtmA tmakatvam / katvasAdhanam / 108-110 muktasyApunarAgamanam / jIvAjIvAdinavatatvAni / pratyakSArokSayorlakSaNajIvasvarupaM caturdazamedAzca / vimrshH| ajovatattve dharmAdidravya utpAdavyayadhrauvyayuktaM st| 112 svarupam bauddhAdyaparadarzaninAmapyane. dvictvaariNshrpunnyprkRtyH| , kaantdrshitvm| 15 dvyshiitipaapprkRtyH|| jainadarzane pUrvA ravirodha mithyAtvAdibandhahetavaH / rAhityam / 116 dvictvaariNshdaashrvaaH| anuktjnaabhimtsptpnycaashtsNvraaH| vishessH| 117-121 caturvidhavandhasvarUpam / 100 indriyANAM prApyAprApya. . nirjarAmokSayoHpratipAdanam / 101 kAritvavimAgaH / 108 94 120 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH pRSThAMkaH viSayAnukramaH pRSThAMka jainavyatirikAH santavidhA tatra nAstikasvarupam / 144 ekaantvaadinH| 120 adRzyapuNyAparalokAdi: tatra saptabhaGgajainAH naastitvsaadhnm| 145 sthAdvAdinaH 121 naastikopdeshH| 142 vaizeSikamatanirupaNam / 121 128 caitanyAdiviSaye teSAM tatra dravyAdipadArthaSaTkam / 122 jddvaadH| 15-152 prmaannbyktiH| 127 pratyakSameva pramANam anuktavaizeSikAbhimata nirhetuke sukhduHkhe| vishessH| 152 128 grnthkdntimopdeshH| 153 jaimanIyamatanirupaNam / 12-143 TIkAkRtprazastigrantha ttrottrmiimaaNsaavaadinH| 129 samAptizca / / jaimanIyAstu pUrvamImAMsA sampAdakIyA pusspikaa| vaadinH| lghussdddrshnsmuccyo'prH| sarvekSAbhAvalAdhanam / 155-157 apauruSeyA vedAH pramANam / 132 naiyAyikAdipravAnAnAM pratyakSAdipramANaSaTkam / 134-14. durneyodbhvtvn| prmaannlkssnnvicaarH|- 134 darzaneSu nyaavtaarH| arthApatteH prAmANyaM durnaya-naya-pramANAnAM SaTprakArAzca / 137 vivecanam / arthApattyA''dityasya sarvanayamayaM jinamataM prmaannm| , gtisaadhnm| samAptiH sampAdakIyA naiyAyikavaizeSikayo puSpikA c| raikym| zuddhipatrakam / anuktjaimniiymtvishessH| 141 sNkssiptaakssrpribhaassaa| lokAyayamatanirupaNam 144-152 saMpAdaka saahitysevaa| 130 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSanAmAnukramaNikA pRSThAMkaH vizeSanAmAnukramaH haribhadrasUriH / 1-2-8 ( vRttau ) / 154 ( puSpikAyAm ) 2 (vRttau / mUle / (vRttI) / anekArthaH / vIraH / barddhamAnasvAmI / bhagavatIsutravRttiH / 3 ( TippaNyAm) 99 / 4 3. sutrakRtAGgam / tarka rahasyadIpikAbhidhAnA bRhadavRttiH / 12-13-16-20-2733-35-3841 mATharaH / krokulaH / 42-44-48-50-52-56-5859-63-64-65-68- 69-7273-74-77-78-09-94-9798-99-102-103-104-105 - 109-110-112-115-116117-118-119-122-123124-126-127-128-131132-135-139-140-141 143-144-145-148-152. marIcikumAraH / kapilaH / UlUkaH / 61-75 4 75 22 , 3. "" " "" 19 vizeSanAmAnukramaH kANTheviddhiH / romakaH 1 sugataH / sAkalyaH / sAtyamutriH / maudaH / pippalAdaH / bAdarAyaNaH / jaiminiH / vasuH / vasiSThaH / parAzaraH / vAlmIkiH 5:1 vyAsaH / IlAputraH / / satyadattaH / nArIzvaraH / kazyapaH / 10-21 AzramI / pUraNaH / pRSThAMkaH 6 TippaNyAm "" 19 " "1 " "" "" 39 19 7 "" "" "" 91 ,, 21 "" dakSaprajApatiH / viSNuH | 131 ( vR0) 8 bahmA / 99 Ti. bR. mU. ca / Ti. | 8 ::: :9 dr .. 19 " >" 3+ 23 99 " " 97 " " 74- 131 vR0 ) " Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSanAmAnukramaH - pRSThAMkaH vizeSanAmAnukramaH pRSThAMkA gosvaamii| 8 Ti0 13-19-26:27-29.3742-14utplH| ,, vR0 48-53-65-66-69-10-11loktttvnirnnyH| , Ti0 7 3-80-81-82-83-84-85aatmaanndsbhaa| 8-12-13 86-88-89-90-91-92-9316-33-100 , , 113-114-125-126 bhAvanagaram / 8 , ,, krmgrnthH| 12 Ti0 97-100 vikH| prbhaakrH| , vR0 tti| gunnrtnsuuriH| 1630-31-65-118 vaamnH| jinvaannii| revnnH| 17 / dhrmkiirtiH| buddhH| __ 10-20-21 / jinH| vR.| prmaannvinishcyH| mdhvaacaaryH| / vipshyii| 23 shikhii| 19-23-62-66-76-120 vishvbhuuH| shaanshriiH| krkucchndH| veNktteshvrpresH| , , kaanycnH| muNbii| shaakysiNhH| syaadvaadrtnaakrH| ,, ,, tArAdevI / 12-19-27-34-119-132 dhrmdhaatuH| punaa| 12- 12-19 bhiikssH| 26-27-33-34-39-42-43-65 saugtH| 66-76-80-90-120-121 Ti. zAkyaH / syaadvaadmaaro| / 12- , shauddhodniH| npne 20- ," srvdrshnsNgrhH|... ' Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - vizeSanAmAnukramaH pRSThAMkaH vizeSanAmAnukramaH pRSThAMkaH taathaagtH| 21 Ti0 56-61-(nyAyasUtram 111). shuunyvaadii| prmaannmiimaaNsaa| 33- Ti. dhrmottrH| 34-39-42-53-14-48-52prjnyaakrH| 55-56-57-74-90-91-108 dignaagH| -11-192-119-231-132shaanpaarmitaa| 23 // 135-239 hetubinduH| nyaaymnyjrii| .. 34arctttrkH| prmaannvaartikm| nkuliishH| (jainaM pra0 vA0 119) ., kaushikH| tttvsNgrhH| gaagyH| nyaabinduH| 131 , , maitryaH / kmlshiilH| kaurussH| nyaayprveshkH| iishaanH| raajshekhrH| paargaayH| 59-61-75-120 kpilaannddH| 151-14 // manuSyakaH / ssdddrshnsmuccyH| ,,-24-, aprkushikH| 33-59-61-75-120 atriH / pingglaakssH| shivH| pusspkH| 28-59 bRhdaacaaryH| shaakyputrH| agastiH / malliSeNatriH / 26- , shshiikr;| gautmsuutrm| 29- , vidyaaguruH| 31-36-37-39-43-48-53- nyaaysaarH| 141-243 5 , 27 saMtAnaH / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAMkaH 71 vR0 73 Ti0 vizeSanAmAnukramaH pRSThAMkaH vizeSanAmAnukramaH bhaasrvshH| vindhyvaasii| nyaayvaartikm| " " muNDakopaniSat / nyaaytaatpryttiikaa| " " 'saMkhaH' vA 'shNkh| nyaayprishuddhiH| iishvrkRssnnH| nyaayaalNkaarH| sntkumaarH| nyaayklikaa| mhaabhaartm| jyntH| kpilH| nyaaykusumaanyjliH| " " pshcshikhH| kndlii| bhaargvH| 128 sssstthiitntrm| shriidhrH| di0 maatthrbhaassym| 127-128 saaNkhyspttiH| prazastakarabhASyam / - Ti0 tttvkaumudii| (nyAyabhASyam) 61 Ti0 gauddpaadm| (prazastapAdabhASyam ) 126 , Atreyatantram / -vR0 saaNkhykaarikaa| . . 63- , 64-65-66-69-74-76 bhANDArakara iinsttiittyutt| pataJjaliH / 70 vaadmhaarnnvH| " " smmtitrkttiikaa| bhaasuriH| 71- vR0 Ti0 (sAyaM vaizeSikaMca) jinendrH| 78 mU0 vR0 tattvArthAdhigamasUtram 80-hio. 93-97-112-119 hemhsNgnnii| hemcndrvyaakrnnnyaayH|| (nyAyamaJjUSA) , ashokH| sAmAnyadUSaNAdika- , prasAritAgranthaH / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vizeSanAmAnukramaH pRSThAMka: vizeSanAmAnukramaH pRSThAMkaH smmtitrkH| 88- Ti0 rtnaakraavtaarikaa| 119 Ti0 (mahAtakaH) 90-110 prmaannvaattikm| " " mImAMsA-zlokavArtikam / 91- .. nyaayaavtaarH| bhnekaantjyptaakaa| , aacaaraanggsuutrm| 92 Ti0 anekaantprveshH| siddhsendivaakrH| 93-10 Ti0 dhrmsNgrhnnii| (gandhahastiH ) 117 prmeyrtnkoshH| siddhsensuuriH| , Ti0 prmeykmlmaartnnddH| ,, (tattvArthaTIkAkRt) nyaaykumudvndrH| devacandra laalbhaaii| aaptpriikssaa| arhan / assttlhsro| -13 nndisuutrm| 95 Ti0 siddhaantsaarH| navatattvam / 99 vR0 nyaayvinishcyH| vRssbhaadyH| gandhahastiH / vyomshivaacaaryH| 127 vR0 mhaatrkH| -128 bhdrbaahusvaamo| prshstkrH| 128 Ti. kirnnaavlii| vaackmukhyH| , " (umAsvAtiH) udynH| mImAMlAdarzanam / 111- Ti. vyommtiH| 130 lIlAvatI nrkH| smntbhdrH| 114 , shriivtsaacaaryH| aaptmiimaaNsaa| -130 khnnddnmhaatrkH| . 129- vR0 , lumpkH| 118 , 142 bhiikhmH| 119 mheshvrH| 131 , nyckrvaalH| kumaarilH| 102 ,, Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSanAmAnukramaH pRSThAMkaH vishegnaamaanukrpH| pRSThAMka: gaaykvaaddsiiriijh| 131 Tio vimlendrsuuriH| 154 pra broddaa| gunnshekhrsuuriH| . " zvetAzvataropaniSad / 132 , sngktilksuuriH| " " jaimniiysuutrm| 135 , vidyaatilkpuuriH| devdttH| 137 - vR. SaDdarzanasUtram / 138-(Ti) siddhhaimshbdaanushaasnm| Adityavarddhanapuram / 144 Ti0 somtilksuuriH| bRhsptiH| " SaDdarzanam . 157 , ssdddrshnsmuccyttokaa| 154 vR0 vijypremsuuriH| rudrplliignnH| , pra. vijyjmbuusuuriH| cndrsuuriH| , . mhetaanaa| saMkSiptAkSaraparibhASAyAmidaM jJeyam / mU0 iti muulm| pra. ,, prazastiH / vR0 , vRttiH / pu0 , pusspikaa| Ti0 , TippAnam / gAli itigAyakavADa sIrIjha / zuddhipatrake'vadhAryam / pR. paM. azuddham / shuddhm| 139 19 etadantaraM ca vRttaM na etadanantaraM ca vRttaM 140 12 eva pava+ 156 6 nityAdya (dvai) nekAntavAdaH, nityAca (dvaitakAntaH , 158 13 bRhadA (cA) 2. bRhadA (cA ) yaH 14. , 25 'linAM mukkiM 129 4' ityadhika mudritam / / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMrathAnA jJAnayajJamAM sahAya karanAra vadhu puNyazAlIo. mahesANA 150) sA. mAdhavalAla nathubhAI 100)., bhogIlAla babaladAsa 100) ,, kezavalAla mANekacaMda , bAbulAla jesIMgabhAI , haThIbhAI ratanacaMda , punamacaMda raNuMdavAlA , nAthAlAla chaganalAla - vIsanagara , bhogIlAla manasukhalAla 100) , vADIlAla choTAlAla 100) , gokaladAsa kamANavAlAnA suputro aMbAlAla tathA naTavaralAla dhorAjI 100) ,, maNIlAla jhINAbhAI rAdhanapura 100) pArekha narapatalAla uttamacaMdanI dharmapatnI metIbahena 100) vAyA jIvatalAla devasIbhAinI ' dharmapatnI maNIbena(mAnatA) pUjya munivarazrIrakSitavijayAnAM puNyasmRtya samI (yAyadaM prakAzanaM zrI muktAbAI jJAnamaMdira kozA) darbhAvatI, saM. 2005 Azvina zuklA pUrNimA, mRAvANA kuvAlA lIMbodarA 100) phekANuM narapatalAla manasukhalAla 100) zA. ravacaMda kevaladasanA suputre 75) zA. chavAzeTha savajIbhAI talakacaMda, piTalAla tathA hari60) , kAntilAla vanabhAI lAla Adi. siddhapura 50) , bAbuzeTha rUpasIbhAI 50) , gagaladAsa IzvaralAla joTANuM karajIsaNa 10) zA. AtmArAma aMbAlAla - nAthAlAla nyAlacaMda Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham / namaH prakaTa-prabhAvi-zrI-darbhAvatI-pArzvanAthAya / tapogaccha-gagana-dinamaNi-paramaguru-pU0-AcAryazrI 1008 vijayakamala-dAna-prema-saripurandarebhyo namaH / bhIrudrapallIyagaNamauktika-zrIvidyAtilakamunIndra-viracita saMkSiptavatyalakRtaH pUjyapAdAcArya-yAkinImahattarA . sunu-zrI-haribhadrasUrizekharasaMhabdho'yaM zrI ssdddrshnsmuccyH| sajjJAnadarpaNatale vimalena yasya, ye kecidarthanivahAH prakaTIvabhUvuH / te'dyApi bhAnti kalikAlajadoSabhasma proddIpitA iva zivAya sa me'stu vIraH // 1 // jainaM yadekamapi bodhavidhAyivAkya mevaM zrutiH phalavatI bhuvi yena cakre / cAritramApya vacanena mahattarAyAH, zrImAnsa nandatu ciraM harimadrasariH // 2 // saMnidhehi tathA vANi!, SaDdarzanAGkaSabhuje / yathA SaDdarzanavyakti, spaSTane prabhavAmyaham // 3 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [SaDdarzanasa0 vyAsaM vihAya sNkssep,-rucisttvaanukmpyaa| TIkA vidhIyate spaSTA, SaDdarzanasamuccaye // 4 // iha hi zrIjinazAsanaprabhAvanAvirbhAvakaprabhodayabhUriyazAcatudezazataprakaraNakaraNopakRtajinadharmo bhagavAn zrIharibhadrasari SaDdarzanapramANaparibhASAsvarUpajijJAsuziSyahitahetave prakaraNamAripsamAno 5 nirvighnazAstraparisamAptyartha svaparazreyo'rthaM ca samuciteSTadevatAnamaskArapUrvakamabhidheyamAha, tathAhi sadarzanaM jinaM natvA, vIraM syAMdvAdadezakam / sarvadarzanavAcyo'rthaH, saMkSepeNa nigadyate // 1 // vyAkhyA-arthoM 'nigadyate'bhidhIyata iti smbndhH| 10 arthazabdotrAbhidheyavAcako grAhyaH, "arthobhidheyaraivastuprayojananivRttiSvi"-tyanekArthavacanAd, 'mayetyanuktasyApi gatArthatvAda, kiMviziSTo'rthaH 1 'sarvadarzanavAcya' iti, sarvANi ca tAni darzanAni bauddha-naiyAyika-sAMkhya-jaina-vaizeSika jaimanIyAdIni samastamatAni vakSyamANAni teSu 'vaacyaa'-kthniiyH| kiM kRtvA ? 'jinaM 1b natvA' / sAmAnyamukatvA vizeSamAha-kaM jinaM ? 'vIreM' varddhamAnasvAminam , vIramiti sAbhiprAyam , pramANavaktavyasya parapakSocche + vibhavaka jN.| vibhAvaka pu. dha. / 1anyatra 'jaiminI'ti zraterapyasminmanthe sarvatra 'jaimanIti pAThaH suSTvAlokyate / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0TIkAlo0 1] dAdisubhaTavRttitvAt bhagavatazca duHkhasaMpAdiviSayopasargasaMhiSNutvena subharTarUpatvAt tathA coktam - 5 1 vidAraNAtkarmatatervirAjanA - tapaH zriyA vikramatastathA'dbhutAt / bhavatprabhodaH kila nAkinAyaka - zcakAra te vIra iti sphuTAdhibhAm // " (1) 66 iti yuktiyuktaM granthaprArambhe vIrajinanamaskaraNaM prakaraNa kRtaH / yadvA AsannopakAritvena yuktatarameva zrIvarddha mAnatIrthakRto nmskrnnm| tameva vizinaSTi - kimbhUtaM ' saddarzanaM' satu - zobhanaM darzanaM - zAsanaM sAmAnyAvabodhalakSaNaM jJAnaM samyaktvaM vA yasya sa tamiti / nanu darzana - cAritrayorubhayorapi muktyaGgatvAt kimartha ' saddarzana' mityekameva 10 vizeSaNamAviSkRtam ? nanu darzanasyaiva prAdhAnyAt, yat sUtram - " bheTTeNa carittAo, daMsaNamiha daDhayaraM gaheyavaM / sijyaMti caraNarahiyA, daMsaNarahiyA na sijyaMti // (2) iti tadvizeSaNamekameva yuktam / punaH kathambhUtaM ? ' syAdvAdadezakaM', syAd - vikalpito vAdaH syAdvAdaH - sadasanityA'nityA15 'bhilApyA'nabhilApyasAmAnyavizeSAdyAtmakastaM dizati-bhavikemya upadizati yastam / atrAdimArdhe bhagavato'tizayacatuSTayamAkSiptaMsaddarzanamiti jJAnadarzanayoH sahacAritvAd jJAnAtizayaH 1, jinaM vIramiti rAgAdijetRtvAd aSTakarmAdyapAyanirAkartRtvAccApAyApagamA 20 * vRttitvAt, jaM. / A 'granthAramme' gha. | B "kameva ' jaM. / 2 vilokyata etatpadyaM zrI bhagavatIsUtravRttau, mu. pR. 34 / 1 | C zeSaNameva pu. jaM. / D ' kimbhUtaM' dha. / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [SaDdarzanasa0 tizayaH 2, syAdvAdadezakamiti vacanAtizayaH 3, IdRgvidhasya nirantarabhaktimaranirbharasurAsuranikAyaniSevyatvamAnuSaGgikamiti pUjAtizayaH 4 / iti prthmshlokaarthH||1|| kAni tAni darzanAni ? iti vyaktitastatsaGkhyAmAhadarzanAni SaDevAtra, mUlabhedavyapekSayA / 5 devatAtattvabhedena, jJAtavyAni manISibhiH // 2 // vyAkhyA-'atra' jagati prasiddhAni SaDeva darzanAni, eva zando'vadhAraNe, yadyapi bheda-pramedatayA bahUni darzanAni prasiddhAni, yaduktaM sUtre * asiyasayaM kiriyANaM, akiriyavAINamAha culsiiii| ___10 anANi ya sattaTThI, veNaiyANaM ca battIsaM // " (3) iti triSaSTyadhikA trizatI pAkhaNDinAm / bauddhAnAM cASTAdazanikAyamedAA, vaibhASikasautrAntikayogAcAramAdhyamikAdayazcAntamaidA bauddhAnAm , jaimanezca ziSyakRtA medA bahavaH 3 sUtrakatAGgam / + sUtrAnti' dh.| 4 atrAsyaiva mUlapranthasya tarkarahasyadIpikAbhidhAnA bRhadvRttiH "asyA vyAkhyA-azIlyadhikaM zatam / 'kiriyANaMti' kriyAvAvAdinAm / tatra kriyAM jivAdhastitvaM vadantItyevaM zIlA kriyAvAdinaH, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyANTIkAzlo02] mriicikumaarkpiloluukmaatthrprbhRtyH| te punrmunopaayenaashiitydhikshtsNkhyaavijnyeyaaH| jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarApuNyApuNyamokSarUpAnava padArthAn paripATyA paTTikAdau viracayya jIvapadArthasyAdhaH svprbhedaavupnysniiyau| tayoradho nityAnityabhedau, tayorapyadhaH kAlezvarAmaniyatisvabhAvabhedAH paJca nyasanIyAH, 5 tatazcaivaM vikalpAH kartavyAH, tadyathA-'asti jIvaH svato nityaH kAlata' ityeko vikalpaH / asya ca vikalpasyAyamarthaH-vidyate khalvayamAtmA svena rUpeNa nityazca kAlataH kAlavAdino mte| kAlavAdinazca nAma te mantavyA ye kAlakRtameva jagatsarvaM manyante / uktenaiva prakAreNa dvitIyo'pi vikalpo vaktavyo navaraM kAlavAdina iti vaktavya IzvaravAdina iti vaktavyam , tadyathA10 'asti jIvaH svato nitya iishvrtH'| IzvaravAdinazca sarva jagadIzvarakRtaM manyante / ...tRtIyo vikalpa AtmavAdinAm / AtmavAdino nAma puruSa evedaM sarvamityAdi prtipnnaaH| caturtho vikalpo niyativAdinAm , te hyevamAhuH'niyati'rnAma tattvAntaramasti yadvazAdete bhAvAH sarve'pi niyatenaiva rUpeNa prAdurbhAvamaznuvate, nAnyathA / tadevaM svata iti padena labdhAH pazca vikalpAH, 15 evaM ca parata ityanenApi paJca labhyante / parata iti parebhyo vyAvRttena rUpe NAtmA vidyate, yataH prasiddhametatsarvapadArthAnAM parapadArthasvarUpApekSayA svarUpaparicchedo, yathA dIrghatvApekSayA isvatvAdiparicchedaH, evamAtmani stambhAdInsamIkSya tadvyatiriktabuddhiH pravartate, ato yadAtmanaH svarUpaM tatparata evAvadhAryate na svata iti| evaM nityatvAparityAgena daza vikalpA labdhAH, 20 evamanityatvapadenApi, sarve'pi militA viMzatiH / ete ca jIvapadArthena labdhAH, Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 evamajIvAdiSvaSTaSu padArtheSu pratyeka viMzatirviMzativikalpA labhyante, tato vizatirnavaguNitA zatamazItyuttaraM kriyAvAdinAM bhavati / *. tathA na kasyacipratikSaNamavasthitasya padArthasya kriyA saMbhavati, utpattyanantarameva vinAzAt ityevaM ye vadanti te akriyAvAdina AtmAdinAstitvavAdina ityarthaH / te ca kolakANThevidviromakasugatapramukhAH / eteSAM 5 caturazItirbhavati / sA cAmunopAyena draSTavyA-puNyApuNyavarjitazeSajIvAjIvAdipadArthasaptakanyAsaH, tasya cAdhaH pratyekaM svaparavikalpopAdAnam , asatvAdAtmano nityAnityavikalpo na staH, kAgadInAM paJcAnAmadhastAtSaSThI yadRcchA nyasyate, iha yadRcchAvAdinaH sarve'pyakriyAvAdinastataH prAgyadRcchA nopnystaa| tata evaM vikalpAbhilApaH-nAsti jIvaH svataH kAlata ityeko vikalpaH,... 10 tathA ca svataH paDikalpA labdhAH / tathA nAsti parataH kAlata ityevamapi "SaDrikalpA labhyante, sarve'pi militA dvAdaza vikalpA jIvapadena labdhAH, evamajIvAdiSvapi SaTsu padArtheSu pratyekaM dvAdaza dvAdaza vikalpA labhyante, 'tato dvAdazabhiH saptaguNitAzcaturazItirbhavantyakriyAvAdinAM vikalpAH / " tathA kutsitaM jJAnamajJAnaM tadeSAmastItyajJAnikAH, tato'nekasvarAditi 15 matvarthIya 'ika' pratyayaH / athavA'jJAnena carantItyajJAnikAH, asazcintyakRtakarmabandhavaiphalyAdipratipattilakSaNAH sAkalyasAtyamugrimaudapippalAdabAdarAyaNa'jaiminivasuprabhRtayaH |...te cAjJAnikAH saptaSaSTisaMkhyA amunopAyena prati"pattavyAH-iha jIvAjIvAdIpadArthAnkvacit paTTakAdau vyavasthApya paryanta utpattiH sthApyate, teSAM ca jIvAdInAM navAnAM pratyekamadhaH sapta satvAdayo nyasyante, za Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicATIkAlo0 2] tadyathA-satvam 1, asatvaM 2, sadasatvam 3, avAcyatvaM 4, sadavAcyatvam 5, asadavAcyatvaM 6, sadasadavAcyatvaM 7 ceti / sapta ca vikalpA navabhirguNitA jAtAstriSaSTiH, utpattezcatvAra evAdyA vikalpAH, tadyathA-sattvamasattvaM sadasattvamavAcyatvaM ceti, zeSaM vikalpatrayaM tUtpatyuttarakAlaM padArthAvayavApekSamato'trAsaMbhavIti noktam , ete catvAro vikalpAstriSaSTimadhye prakSipyante tataH saptaSaSTirbhavanti / tataH ko jAnAti jIvaH sannityeko vikalpaH, na kazcidapi jAnAti, tadgrAhakapramANAbhAvAditi bhAvaH, jJAtena vA kiM tena prayojanam ? jJAnasyAbhinivezahetutayA paralokapratipanthitvAt / evamasadAdayo'pi vikalpA bhAvanIyAH / utpattirapi kiM sato'sataH sadasato'vAcyasya veti ko jAnAti ? 10 jJAtena vA na kizcidapi prayojanamiti / tathA vinayena carantIti vainayikAH, vasiSThaparAzaravAlmIkivyAselAputrasatyadattaprabhRtayaH / ete cAnavadhRtaliGgAcArazAstrA vinayapratipattilakSaNA veditavyAH, te ca dvAtriMzatsaMkhyA amunopAyena draSTavyAH-suranRpatiyatijJAtistha virAdhamamAtRpitRrUpeSvaSTasu sthAneSu kAyena manasA vAcA dAnena ca deza15 kAlopapannena vinayaH kArya iti catvAraH kAyAdayaH sthApyante, catvArazcASTa bhirguNitA jAtA dvAtriMzat / evametAni trINi zatAni triSaSTayadhikAni paradarzanAnAM bhavanti / athavA lokasvarupe'pyaneke vAdino'nekadhA vipravadante, tadyathA-keci-- nArIzvarajaM jagannigadanti, pare somAgnisambhavam, vaizeSikA dravyaguNAdiSar3a20 vikalpam , kecitkAzyapakRtam , pare dakSaprajApatIyam, kecidbrahmAditrayaika Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [SaDdarzanasa0 ""utpalaH kArikAM vetti, tantraM vetti prbhaakrH| vAmanastUbhayaM vetti, na kizcidapi revaNaH // " (4) apare'pi bahUdakakuTIcarahaMsaparamahaMsabhATTaprabhAkarAdayo bahavo'ntarbhedAH / apareSAmapi darzanAnAM tattvadevatApramANAdibhinnatayA bahumedAH prAdurbhavanti, tathApi paramArthatasteSAmeSvevAntarbhAvAt SaDeveti 5 sAvadhAraNaM pdm| nanu saGghaTamAnAniyato bhedAnupekSya kimartha SaDeva? mUrtisRSTam , vaiSNavA viSNumayam , paurANikA viSNunAbhipadmajabrahmajanitam , te eva kecidavarNa brahmaNA varNAdibhiH sRSTam , kecitkAlakRtam , pare kSilyAghaSTamUrtIzvarakRtam , anye brahmaNo mukhAdibhyo bAhmaNAdijanmakam, sAMkhyAH prakRtiprabhavam , zAkyA vijJaptimAtrakam , anya ekajIvAtmakam, kecidaneka- 10 jIvAtmakam , pare purAtanakarmakRtam , anye svabhAvajam , kecidakSarajAtabhUtodbhUtam , kecidaNDaprabhavam , AzramI tvahetukam , pUraNo niyatijanitam , parAzaraH pariNAmaprabhavam, kecidyAdRcchikam , naikavAdino'nekasvarUpaM, turuSkA gosvAminAmaikadivyapuruSaprabhavam, ityAdayo'neke vAdino vidyante / eSAM svarUpaM lokatattvanirNayAddhAribhadrAdavasAtavyam / evaM sarvagatAdijIvasvarUpe jyoti- 15 zvakrAdicarasvarUpe ca naike viprtipdynte"| (pR. 4-8 A. sa. bhAvanagara) - 5 tuvi-tumbIti (za. ra. zabdakoSe) 'tuvaikaH' jN.| zrI bRhavRttau tvetatpadyamevaM vilokyate' "oMbekaH kArikAM vetti, tantraM vetti prabhAkaraH / bAmanastUbhayaM vetti, na kiMcidapi revaNaH // 1 // " (mu. pR. 8) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAthTIkA zlo0 3] ityAha-'mUlabhedavyapekSayA', mUlabhedAstAvat SaDeva-paTsaGkhyAH, teSAM vypekssyaa-taanaashrityetyrthH| tAni darzanAni 'manISibhiHpaMDitaH, 'jnyaatvyaani'-boddhvyaani| kena prakAreNeti-'devatA tattvabhedena',devatAH-darzanAdhiSThAyikAH tattvAni ca-mokSasAdhakAni 5 rahasyAni, teSAM bhedaH, tena pRthak pRthag darzanadevatA darzanatattvAni ca jJeyAnItyarthaH // 2 // teSAmeva darzanAnAM nAmAnyAhabauddhaM naiyAyika sAGkhyaM, jaina vaizeSikaM tathA / jaimanIyaM ca nAmAni, darzanAnAmamUnyaho // 3 // vyAkhyA-'aho' iti issttaamtrnne| 'darzanAnAM matAnAmamUni nAmAnIti saGgrahaH / jJeyAnIti kriyaa'sti-bhvtiityaadivdnuktaapyvgntvyaa| tatra 'bauddham' iti buddho devatA'syeti bauddhaMsaugatadarzanaM 1 / 'naiyAyika'-pAzupatadarzanam , tatra nyAyaH-pramANa mArgaH, tasmAdanapetaM naiyAyikamiti vyutpattiH 2 / 'sAMkhyamiti 15 kApiladarzanam , AdipuruSanimitteyaM saMjJA 3 / 'jainam' iti jino devatA'syeti jainam ArhataM darzanam 4 / 'vaizeSikam' iti kANAdadarzanaM,darzanadevatAsAmye'pi naiyAyikebhyodravyaguNAdisAmagryA viziSTamiti vaizeSikam 5 / 'jaimanIyaM jaimani-RSimataM bhATTa + 'tAtattvAni ca dha. / * vatyAdi dh.| A 'yikadarzanaM paashudh.| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 [ SaDdarzanasa darzanam 6 / caH samuccayasparzakaH / evaM tAvat SaDdarzananAmAni jJeyAni ziSyeNetyavaseyam ||3|| arthaM dvArazloke prathamamupanyastatvAd bauddhadarzana me vadAvAcaSTetatra bauddhamate tAvad, devatA sugataH kila / caturNAmAryasatyAnAM duHkhAdInAM prarUpakaH ||4|| vyAkhyA--'tatra' tasmin 'bauddhamate' saugartazAsane 'tAvad' iti prakrame 'sugato devatA' buddho devatA - buddhabhaTTArako darzanAdikaraH / 'kila' ityAptapravAde / tameva vizinaSTi tattvanirUpakatvenakathambhUto devatA ? ' prarUpakaH' darzakaH kathayiteti yAvat / keSAm ! ityAha- 'Arya satyAnAm' AryasatyanAmadheyAnAM tattvAnAm / kati- 10 saMkhyAnAm ? iti - 'caturNAM ' catUrUpANAm / kiMrUpANAm ? ityAha'duHkhAdInAM duHkha samudaya-mArga (rga) nirodhalakSaNAnAM, Adizabdo'vayavArtho'tra / yaduktam 'sAmIpye'tha vyavasthAyAM prakAre'vayave tathA / catuSvartheSu medhAvI, AdizabdaM tu lakSayet // " (5) iti / evaMvidhaH sugato bauddhamate devatA jJeya ityarthaH // 4 // 88 * 'tha yathA dvAra pu. / + vAcaSTe dha. / A tadarzane dha. / B bauddho jaM. pu. / C pye'pi vya . 15 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyASTIkAzlo0 5] ___ Adimameva tattvaM vivRNvannAhadukkhaM saMsAriNaH skaMdhA-ste ca paJca prkiirtitaaH| vijJAnaM vedanA saMjJA, saMskAro rUpameva ca // 5 // vyAkhyA-dukkhaM kimucyate ? ityAzaMkAyAM 'saMsAriNaH 5 skaMdhA-saMsarantIti saMsAriNaH, vistaraNazIlAH, skaMdhAH pracaya. vizeSAH, saMsAre'mI cayApacayarUpA bhvntiityrthH| te ca' skaMdhAH 'pazca prakIrtitAH' paJcasaGkhyAH kthitaaH| ke te ? ityAha 'vijJAnaM vedanA saMjJA saMskAro rUpameva ca' iti, tatra 'vijJAnam' ' iti viziSTaM jJAnaM vijJAnaM-sarvakSaNikatvajJAnam , yaduktam10 yatsattatkSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA ime, sattA zaktirihArthakarmaNi mite siddheSu siddhA ca (na) saa| * rUpaM ca' iti pu. jN.| / etatpadyaM madhvAcAryaviracite sarva___ darzanasaMgrahe evaM paThyate taduktaM jhAnazriyA "yatsattatkSaNikaM yathA jaladharaH santazca bhAvA amI, 15 sattA zaktirihArthakarmaNi miteH siddheSu siddhA na saa| nApyekaiva vidhA'nyathA parakRtenApi kriyAdirbhavet , dvedhApi kSaNabhaGgasaGgatirataH sAdhye ca vizrAmyati // iti 24 // " (mudrita pR. 24 veMkaTezvara presa, mumbaI.) . syAdvadaratnAkara-caturtha-vibhAge pR. 747 tame (punA) caitavRttaM yathA20 zrutameva vilokyate / * "yadevArya kriyAkAri tadeva paramArtha sat" 'gha'TippaNI / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 [ SaDdarzanasa0 nApyekaiva vidhA'nyadApi parakRnnaiva kriyA vA bhaved, dvedhApi kSaNabhaGgasaGgatirataH sAdhye ca vizrAmyati // " (6) iti vijJAnam / 'vedanA' iti, vedyata iti vedanA-pUrvabhavapuNyapApapariNAmabaddhA sukhaduHkhAnubhavarUpA, tathA ca bhikSurbhikSAmaTezvaraNe kaMTake lagne prAha "Ita ekanavateH kalpe, zaktyA me puruSo hataH / tatkarmaNo vipAkena, pAde viddho'smi bhikssvH||" (7) ityAdi 'saMjJA' iti, saMjJA nAma ko'rthaH 1 sarvamidaM sAMsArika sacetanA. cetanakharUpaM vyavaharaNaM saMjJAmAnaM-nAmamAtram , nAtra kalatraputramitra bhrAtrAdisambandho ghaTapaTAdipadArthasArtho vA paarmaarthikH| tathA ca 10 tatsUtram ___ "tAnImAni bhikSavaH ? saMjJAmAtraM vyavahAramAtraM saMvRttimAtram'atIto'ddhA, anAgato'ddhA,sahetuko vinAzaH, AkAzaM, pudgalA' iti|" 8 dhyaiva vi iti syAhAdaratnAkara pR. 747 tame paThitam / 8 etatpadyaM syAdvAdamaJjaryAmevaM dRzyate 15 "ita ekanavate kalpe, zaktyA me puruSo htH| tena karmavipAkena pAde, viddho'smi bhikSavaH // 1 // " (mu. pR. 15. punA.) karmagranthe tu-"ita pakanavato kalpe-" iti pAThaH / (pR. 3, AtmAnandasabhA, navyAvRttiH) 10 etatsautrAntikamatam, tathA cAsya bRhadvRttAvAcAryA 20 sUguNaratnarayaH-"sautrAntikamataM punaridam Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 vidyAthTIkAralo06] 'saMskAra' iti, ihabhavaparabhavaviSayaH santAnaH padArthanirIkSaNaprabuddhapUrvabhavAnubhUtasaMskArasya pramAtuH sa evAyaM devadattaH' 'saiveyaM dIpakalikA' ityA-dyAkAreNa jJAnotpattiH sNskaarH| yadAha yasminneva hi santAne, AhitA krmvaasnaa| phalaM tatraiva sandhatte, karpAse raktatA yathA // " (8) iti / 'rUpami'ti, rgrgaaymaannprmaannuprcyH| bauddhamate hi sthUlarUpasya jagati vivartamAnapadArthajAlasya tattaddarzanopapattiminirAkriyamANatvAt paramANava eva taattvikaaH| 'ca' punararthe 'evaM' iti pUraNArthe // 5 // duHkhanAmadheyamAryasatyaM paJcabhedatayA nirUpyAtha samudayatattvakharUpamAhasamudeti yato loke, rAgAdInAM gnno'khilH| AtmAtmIyasvabhAvAkhyaH, samudayaH sa sNmtH||6|| rUpavedanAvijJAnasaMjJAsaMskArAH sarvazarIriNAmete paJcaskandhA vidyante, na punarAtmA, 15 ta eva hi paralokagAminaH, tathA ca tatsiddhAntaH-'paJcemAni bhikSavaH saMjJAmAtraM pratijJAmAtraM saMvRttimAtraM vyavahAramAtram , katamAni paJca ? atIto'ddhA, anAgato'ddhA, sahetuko vinAzaH, AkAzaM, pudgala' iti / " (mu. pR. 19/1) + iti AkA dh.| " syAdvAdamaJjaryAmapi, pR. 156. * degya bhAvAkhyaH samudayaH sa udAhRtaH // dh.| evameva mudrite 20 vRhadavRtAvapi mUlasya pAThaH (pR. 11/2 A. sa.) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [SaDdarzanasaH vyAkhyA-'yataH yasmAlloke 'rAgAdInAM rAgadveSamohAnAm 'akhila samasto gaNaH 'samudeti'udbhavati / kIdRkSaH? ityAha'AtmAtmIyasvabhAvAkhyaH', ayamAtmA ayaM cAtmIyaH, pade. padasamudAyopacArAd 'ayaM para', 'ayaM ca parakIya' ityAdibhAvo rAgadveSanibandhanaM tadAkhyaH-tanmUlo rAgAdInAM gaNa AtmAtmIya- 5 rUpeNa rAgarUpaH parakIyapariNAmena ca dveSarUpo yataH samudeti samudayaH-samudayo nAma tattvam , 'sammataH'bauddhadarzanebhimata iti||6|| atha tRtIyacaturthatattve prapaJcayannAhakSaNikAH sarvasaMskArA, ityevaM vAsanA tu yaa| sa mArga iti vijJeyo, nirodho mokSa ucyte||7|| 10 vyAkhyA-sarvasaMskArAH kSaNikAH, sarveSAM vizvatrayaviveravartamAnAnAM ghaTapaTastambhakumbhAmbhoruhAdInAM dvitIyAdikSaNeSu 'sa evAyaM sa evAyamityAdyullekhena ye saMskArA jJAnasantAnA utpadyante te vicAragocaragatA kSaNikAH, yat pramANayanti 'sarva sat kSaNikam , akSaNike kramayo(yau)gapadyAbhyAmarthakriyAviro- 15 dhAditi vAdasthalamambhUhyam / kSaNikatvAvazeSikaM vizeSopapattizca samagraM tAvada- . + ayamAtmIyaH dha. / * vivarva . jaM. / A tva' dha. | B vizeSa jaM. / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyASTIkAzlo07] autpattikaM padArthakadambakaM ghaTAdikaM mudrAdisAmagrIsAkalye vinazvaramAkalayyate, tatra yo'sya prAntyAvasthAyAM vinAzasvabhAvaH paidArthasArthotpattisamaye vidyate sa svabhAvo no'thavA ? vidyate cedApatitaM tadutpattisamayAnantarameva vinazvaratvam / athedRza eva bhAvo yat kiyantamapi kAlaM sthitvA vinaSTavyam , evaM cenmudgarAdisannidhAnepyeSa eva tasya svabhAva iti bhUyo'pi tAvatkAlaM stheyam , evaM ca mudgarAdighAtazatapAte'pi na vinAzaH, jAtaM kalpAntasthAyitvaM ghaTasya, tathA ca jagadvyavahAravyavasthAlopapAtakapaGkilatA, ityabhyupeyamanicchu nApi kSaNakSayitvaM padArthAnAm / prayogastvevaM yadvinazvaraM tadutpatti10 samaye'pi tatsvarUpam , yathAntyakSaNavartighaTasya svarUpaM, vinazvara svabhAvaM ca rUparasAdikamudayata Arabhyeti svbhaavhetuH| nanu yadi kSaNakSayiNo bhAvAH kathaM tarhi 'sa evAyamiti vAsanAjJAnam ? ucyate, nirantarasadRzAparAparakSaNanirIkSaNacaitanyodayAdavidyAnubandhAca pUrvakSaNapralayakAla eva dIpakalikAyAmiva saiveyaM dIpakaliketi saMskAramutpAdya tatsadRzamaparaM kSaNAntaramudayate, tena samAnAkArajJAnaparamparAparicaryaviracitapariNAmAnirantarodayAca pUrvakSaNAnAmatyantocchede'pi sa evAyamityadhyavasAyaH prasabhaM prAdurbhavati, dRzyate ca lUnapunarutpanneSu ___A padArthotpa jaM. pu.| B samananta pu. jN.| c svabhAvo dh.| DdegTasyeti, jN.| E yaciratarapari jN.| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 [ SaDdarzanasa0 nakhakezakalApAdiSu sa evAyamiti pratItiH, tathehApi kiM na sambhAvyate sujanena? tasmAt siddhasAdhanamidaM yat sat tat kSaNikamiti yuktiyuktaM ca 'kSaNikAH sarvasaMskArA ityevaM vAsaneti / prastutArthamAha-evaM yA vAsanA sa mArgoM nAmAryasatyam 'iha' bauddhamate 'vijJeyaH' avgntvyH| tuzabdaH pAzcAtyArthasaGgrahapUrva smuccyaarthe| 5 caturthamAryasatyamAha-'nirodhaH', kimityAzaMkAyAM mokSa ucyate, 'mokSa' apavargaH, sarvakSaNikatva-sarvanairAtmyavAsanArUpo nirodho nAmAryasatyamabhidhIyata ityarthaH // 7 // atha tattvAni vyAkhyAya tatsaMlamAnyevAyatanAnyAhapaJcendriyANi zabdAdyA, viSayAH paJca mAnasam / 10 dharmAyatanametAni, dvAdazAyatanAni ca // 8 // vyAkhyA-paJcasaGkhyAnIndriyANi sparzanarasanaghrANacakSuHprotrarUpANi, zabdAdyA viSayAH paJca-zabdarUparasasparzagandharUpAH paJcaviSayA indriyavyApArA ityarthaH, 'mAnasaM' cittaM, 'dharmAyatanam' iti-dharmapradhAnamAyatanaM caityasthAnamiti dharmAyatanam , etAni 15 dvAdazasaGkhyAni jJAtA(tavyA)ni / na kevalametAni dvAdazAyatanAni, (api) ca-jAti1-jarA2 maraNa3-bhava4-upAdAna5-tRSNAda-vedanA 12 "dharmAH sukhaduHkhAdayasteSAmAyatanaM gRhaM shriirmityrthH|" iti zrIbRhattau guNaralasUrayaH / (pR. 13/1 A.sa.mu.) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0TIkA lo0 9] 17 sparza8 - SaDAyatana nAmarUpa9- vijJAna 10-saMskAra 11 - avidyA - 12 pANi * " dvAdazAyatAnAni, caH samuccaye / amI sarve'pi saMskArAH kSaNikAH, zeSaM tadeveti // 8 // tattvAni vyAkhyAyAdhunA pramANamAhapramANe dve ca vijJeye, tathA saugatadarzane / pratyakSamanumAnaM ca samyagjJAnaM dvidhA yataH // 9 // vyAkhyA - ' tathA ' iti 'prastutAnusandhAne, 'sauganadarzane ' bauddhamate dve pramANe vijJeye, 'caH punararthe tadevAha - pratyakSamanumAnaM ca, akSamakSaM pra ta gataM pratyakSamaindriyakamityarthaH, anumIyata * Ni ca dvAda dha / 13 bauddhamata pramANe sasAra eTale eka anAdi ananta niHsvabhAva dhArApravAha. buddhadeva eka sthaLe kahe che -" ajJAnamAMthA saMskAra janme, saMskAramAthI vijJAna, vijJAnamAMthI nAma athavA bhautika deha, nAma athavA bhautika dehamAMtho SaTkSetra, paTakSetramAthI indriyo athavA viSayAM, ane viSayo athavA indriyasparzamAMthI vedanA sapane. vedanAmAMthI tRSNA, tRSNAmAMthI upAdAna upAdAnamAMthI bhava bhavamAMthI janma, - janmamAMthI vArdhakya maraNa, duHkha anuzocanA, yAtanA, udvega bhane nairAzya vigere ...janme, duHkha tathA yaMtraNAnI ghaTamAla eja rIte pharatI rahe" (juo jinavANI, 64) A upara sUcita dvAdaza Ayatanono khyAla vAMcakone sahelAithI gAvI jaze. 1 "tyakSyama' dha / 2 MstutAbhisandhA' jaM / 3 yazabdaH punaH dha / 4 prati pratya jaM. pu / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [SaDdarzanaityanumAna laiSikamityavaH / yataH samyagjJAna' nizcitAkvopa: 'dvidhA' dvitrakAraH pratyakSAnumAnAbhyAmevetyarthaH // 9 // pRthak pRthag darzanApekSalakSaNasAryabhIruH kIdRk pratyakSamatra grAhamityAzaMkAyAmAha pratyakSa kalpanA'poDhama-bhrAntaM tatra budhyatAm / trirUpAlliGgato liGgi-jJAnaM tvnumaansNjnyitm||10|| vyAkhyA-tatra' pramANobhayyAM, pratyakSaM 'budhyatA' jJAyavAM ziSyeNeti, kimbhUtaM ? 'kalpanApoDaM,' zabdasaMsargaktI pratItiH kalpanA, tayA 'apolaM' rahitaM nirvikalpakamityayaH, anyazca-' abhrAntaM ' bhrAntirahitaM, ragaragAyamANaparamANulakSaNasvalakSaNaM hi pratyakSaM nirvikalpakamabhrAntaM ca tat / ghaTapaTAdivAbasta lapadArthapratibaddhaM ca jJAnaM savikalpakaM, tacca bAbasthUlArthAnAM tattanyavAnumAnasopapattimiAnarAkariSyamANatvAt nIlAkAraparamANusvarUpasse(syai )va tAttvikatvAt / nanu yadi vAhyArthI na santi kiMviSayastahvayaM ghaTakaTazakaTAdisthUlapAtamAsa iti cenirAlambana evAyamanAdivitathavAsanAmavartito vyavahArAmAso nirviSayatvAdAkAra kezavat svatahAnavadveti / yaduktam 1"lpi' jaM 2 ghaTazakaTakaTAdi dha / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA TIkA zlo0 11] 14nAnyo''nubhAvyo buddhayAsti, tasyA naanubhvo'prH| prAAgrAhakavaidhuryot, svayaM saiva prakAzate / (9) bAhyo na vidyate hoM, yathA bAlairvikalpyate / vAsanAluThitaM citta-marthAbhAse pravartate / (10) iti yuktaM nirvikalpakamabhrAntaM ca pratyakSamiti / anumAnalakSaNamAha-'tu' punaH, 'trirUpAt' pakSadharmatva-sapaasattva-vipakSavyAvRttirUpAt 'liGgato' dhUmAderupalakSaNAdhallinino vaizvAnarAdejJAnaM tadanumAnasaMjJitama'numAna pramANamityarthaH / 'sUtre lakSaNaM nAnveSaNIyamiti caramapadasya navAkSaratve'pi na doSa iti // 10 // rUpatrayamevAharUpANi pakSadharmitvaM, sapakSe vidyamAnatA / vipakSe nAstitAheto-revaM trINi vibhAvyatAm // 11 // vyAkhyA-'hetoH ' anumAnasya trINi rUpANi vibhAvyavAmiti smbndhH| tatra 'pakSamitvamiti sAdhyadharmaviziSTo nubhayo bubu / 2 'kAzyate // jaM. pu| 14 syAdvAdamaJjarI, pR. 139 / etatpadyaM sarvadarzanasamehe'pi vilIta evameva (pR. 632) / etatpadyaM dharmakIrtikRta-pramANavinizcaya-prathamavimAge barIbarvata iti syAdvAdaratnAkaraprathamabhAge (pR. 150 punA ) / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (SaDdarzakasa. dharmA pakSaH, yathA parvato'yaM vahimAn dhUmavasyAt , atra parvataH pakSaH, tatra dharmatvaM vahimattvaM dhUmavatvena vyAptam , dhUmo'ni na vyamicaratItyayaH / sapakSe sattvamiti yo yo dhUmavAn sa sa vahimAn yathA mahAnasapradezaH, atra dhUmavatvena hetunA sapakSe mahAnase sattvaM vahimattvamastItyarthaH / vipakSe nAstiteti yatra vahirnAsti tatra dhUmo'pi nAsti yathA jalAzaye, jalAzaye hi vahimattvaM vyAvarttamAnaM vyApyaM dhUmavattvamAdAya vyAvatate iti / evaM prakAreNa hetostrINi rUpANi mAyavAmityarthaH // 11 // upasaMharabAhabauddharAddhAntavAcyasya, saMkSepo'yaM niveditH| vyAkhyA-ayaM saMkSepo 'niveditaH' kathito niSThAM nIta" ityayaH, kasya ? 'bauddharAddhAntavAcyasya,' bauddhAnAM rAddhAntaHsiddhAntastatra vAcyo'bhidhAtavyo'rthastasya / . naiyAyikamatasyetaH, kathyamAno nizamyatAm // 12 // 'ita:' anantaraM naiyAyikamatasya-bhaivazAsanasya 'kathyamAno nizamyatAM' saMkSepaH kathyamAnaH zrUyatAmityarthaH // 12 // * : 15 atra vizeSo'bhidhIyate kazcittarkarahasyadIpikAvRttitaH, taccaivaM"buddhAH sugatAste ca sapta bhavanti-1 vipazyo, 2 zikhI, 3 vizvabhUH, Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bidyA TIkA zlo0 12 ] 21 0 krakucchandaH, 5 kAJcanaH 6 kAzyapaH, 7 zAkyasiMha zceti teSAmidaM darzanaM bauddham / (pR. 9 ) " bauddhAnAM liGgaveSAcArAdisvarUpaM pradarzyate camaro mauNDayaM kRttiH kamaNDaluzca liGgam, dhAturaktamAgulphaM parivAnaM veSaH, zaucakriyA bhii| "bhikSAyAM pAtre patitaM sarvaM zudramiti manvAnA mAMsamapi bhuJjate, mAgeM jIvadayArtha pramRjanto vrajanti, brahmacaryAdisvakIyakriyAyAM ca bhRzaM dRDhatamA bhavantItyAdirAcAraH / dharmabuddhasaGgharUpaM ratnatrayam, tArAdevI zAsane vighnanAzinI, vipazyAdayaH sapta buddhAH kaNThe rekhAtrayAGkitAH sarvajJA devAH, buddhastu sugato dharmadhAturityAdIni tannAmAni teSAM prAsAdA vartulA buddhAMDakasaMjJAH, bhikSusaugatazAkyazauddhodanisugatatAthAgatazUnyavAdinAmAno bauddhAH, teSAM zauddhodanidharmottarArcaTadharmakIrtiprajJAkaradignAgapramukhA granthakArA guravaH / (pR. 10 - 1 ) "L tatra pramANAdabhinnamarthAdhigama eva pramANasya phalam, tarkapratyabhijJayoraprAmANyaM parasparavinirluThitakSaNakSayiparamANulakSaNAni svalakSaNAni, pramANagocarastAttvikaH, vAsanArUpaM karma, sukhaduHkhe dharmAdharmAtmake paryAyA eva santi, na dravyam, vastuni kevalaM svasattvameva, na punaH parAsattvamiti sAmAnyena bauddhamatam / athavA vaibhASikasautrAntikayogAcAramAdhyamika medAccaturdhA bauddhA. bhavanti / tatrAryasamitIyA paranAmakavaibhASikamatamadaH - catuH kSaNikaM vastu bAtirjanayati, sthitiH sthApayati, jarA jarjarayati, vinAzo vinAzayati tathA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra [kyUdarzanasa0 ''tmApi tathAcica eka mudgalazvAsAvabhidhIyate, nirAkAro bodho'rthasahabhAvyekasAmagryadhInastatrArthe pramANamiti / "sautrAntikamataM punaridam - rUpavedanAvijJAnasaMjJAsaMskArAH sarvazarIriNAmete paJca skandhA vidyante, va punarAtmA, te eva hi paralokagAminaH, tathA ca tatsi - ddhAntaH - paJcemAni bhikSavaH saMjJAmAtraM pratijJAmAtraM saMvRtimAtraM vyavahAramAtram, kRtamAni pazca ? atIto'ddhA, anAgato'ddhA, sahetuko vinAzaH, AkAza, pudgala iti, atra pudgalazabdena paraparikalpito nityatvavyApakatvAdidharmaka Atmeti, bAhyo'rtho nityamapratyakSa eva, jJAnAkArAnyathAnupa (pa) tyA tu sannavagamyate, sAkAro bodhaH pramANam, tathA kSaNikAH sarvasaMskArAH svalakSaNaM paramArthaH, yadAhustadvAdinaH - pratikSaNaM vizarAkho rUparasagandhasparzaparamANabo jJAnaM cetyeva tattvamiti, anyApohaH zabdArthaH, tadutpattitadAkAratAbhyAmarthaparicchedaH, nairAtmyabhAvanAto jJAnasaMtAnacchedo mokSa iti / " " yogAcAramataM tvidam - vijJAnamAtramidaM bhuvanam nAsti bAhyo'rtha, jJAnAdvaitasyaiva tAvikatvAt, aneke jJAnasaMtAnAH, sAkAro bodhaH pramANam, vAsanAparipAkato nIlapItAdipratibhAsAH, Alaya vijJAnaM hi sarvavAsanAdhArabhUtam, AlayavijJAnavizuddhirevApavarga iti / " mAdhyamikadarzane tu zUnyamidaM svapnopamaH pramANaprameyayoH pravibhAgaH, muktistu zUnyatAdRSTeH, tadarthaM zeSabhAvaneti kecittu mAdhyamikAH sva jJAnamAhuH / taduktam - "artho N jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNocyate, Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liyA TIkA glo0 12] pratyakSo na hi bAhyavastuvista(sa)raH sautraantikairaashritH| . yogAcAramatAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA, manyante bata madhyamAH kRtadhiyaH * svasthAM parAM saMvidam // 1 // iti / " jJAnapAramitAdyA daza granthAH, tarkabhASA hetubindustaTTIkATatarkanAmnI pramANavArtikaM tattvasaMgrahA nyAyabinduH +kamalazIlo nyAyapravezakazcetyAdayastamanthA iti / " (pR. 19) zrImanmadhvAcAryaviracite sarvadarzanasaMgrahe caivaM pratipAditam-" te ca naudA mAdhyamikayogAcArasautrAntikavaibhASikasaMjJAbhiH prasiddhA yathAkrama sarpazUnyatvabAhyazUnyatvabAhyAnumeyatvabAhyArthapratyakSatvavAdAnAtiSThante |(pR. 16) tatrAlayavijJAnaM nAmAhamAspadaM vijJAnaM nIlAchullekhi ca pravRttivijJAnama, yathokam-"tatsyAdAlayavijJAnaM, yadbhavedahamAspadam / tatsyAtpravRttivijJAnaM, ytniilaadikmullikhet||" iti / tasmAdAlayavijJAnasantAnAtiriktaH kAdAcitkaH pravRttivijJAnaheturbAhyo'rtho grAhya eva / (pR. 38) kAdAcitkapratyayazcaturaH pratyayAnpratItyotpadyate, "te catvAraH pratyayAH prsiddhaaH-aalmbnsmnntrshkaarydhiptiruupaaH|" (pR. 39) .. ___ * 'svacchA 'mitizrImadrAjazekharIyapaidarzanasamuccaye pAThau~ mudritH| (pR. 14) + ayaM ca pranthakArAmidhAnaH, saca tattvasaMgrahasya kartA, etatsaMgrahArya rAjamarIyamahadarzanasamuccaye "kamalazaila" iti proktam / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 [ SaDdarzanasa tadAha akSapAdamate devaH, sRSTisaMhArakRcchivaH / vibhurnityaikasarvajJo, nityabuddhisamAzritaH // 13 // " tathA caiteSAM mate pratyayopanibandhanahetU nibandhanarUpo dviviSaH samutpAdaH' kathyate / sa ca pratyekaM bAhya AdhyAtmikazca, bAhyo yathA - "pRSivIdhAturaGkurasya kAThinyaM gandhazca janayati, abdhAtuH snehaM rasazca janayati, tejodhAtU rUpamauSNyaJca, vAyudhAtuH sparzanaM cacanaJca, AkAzadhAturavakAzaM zabdaJca, RtudhAturyathAyogaM pRthivyAdikamityAdikam / AdhyAtmikatha yathA - ' avidyA jAti janayati, jAtirjarAmaraNAdIn ' iti / na ca kutrA'pi cetanAdhiSThAnamastItyAdikam / bauddhanaye dvAdazAyata napUjA zreyaskarIti prasiddham - "arthAnupAye bahuzo, dvAdazAyatanAni vai / paritaH pUjanIyAni, kimanyairiha pUjitaiH // 1 // jJAnendriyANi paJcaiva, tathA karmendriyANi ca / mano buddhiriti proktaM dvAdazAyatanaM budhaiH // 2 // " iti / (pR. 45 ) tathA ca zrIrAjazekharIyaSaDdarzanasamuccaye - " mRdvI zayyA prAtarutthAna peyA, bhaktaM madhye pAnakaM cAparA / drAkSAkhaNDaM zarkarA cArdharAtre, mokSazcAnte zAkyaputreNa dRSTaH // 1 // maNunnaM bhoyaNaM bhuccA, maNunnaM sayaNAsaNaM / maNunnaMmi agAraMmi, maNunnaM jhAyae muNI ||2||" iti bauddhasidvAntaH / . 1 mAzrayaH // jaM. pu / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA TIkA zlo0 13] vyAkhyA- 'akSapAdAH' naiyAyikAsteSAM mate zAsane devo darzanAdhiSThAyakaH zivo mahezvaraH, sa kathambhUtaH ? 'mRSTisaMhArakR', sRSTiH-pANinAmutpattiH, saMhAraH-tadvinAzaH, sRSTi saMhArazceti dvandvastau karotIti 'kvipi tontaH, tathAhi-asya pratyasopalakSa(kSya)mANacarAcarasvarUpasya jagataH kazcidanirvacanIyamAhAtmyaH puruSaH sraSTA jJeyaH / kevalasRSTau ca nirantarotpadyamAnApArapANigaNasya bhuvanatrayepyamAtattvamiti saMhArakartApi kshcidbhyupgntvyH| yatpamANaM' - 'sarva dharaNidharaNIdharatarupuramAkArAdikaM buddhimatpUrvakaM, kAryatvAt , yadyat kArya tattabuddhimatpUrvakaM dRSTa, yathA ghaTaH, kArya cedaM tasmAdbuddhimatpUrvakamiti prayogaH,' sa ca bhagavAnIzvara evetyanvayaH, vyatireke gaganam / na cAyamasido hetuH, bhUbhUdharANAM svakAraNakalApajanyatvenAvayavitayA vA kAryatvasya jagatmasiddhatvAt / nApi viruddhAnakAntikadoSau, vipakSAdatyantaM vyAvRttatvAt / nApikAlAtyayApadiSTaH, pratyakSAnumAnopamAnAgamAvAdhyamAnadharmadharmitvAt / nApi prakaraNasamaH, tatmatipandhipadArthasvarUpasamarthanaprathitapratyanumAnodayAbhAvAt / atha 'nivRtAtmavadazarIratvAdeva na sambhavati sRSTisaMhArakartezvara' iti pratyanumAnodayAt kathaM' prakaraNasamadUSaNAbhAva iti ced ? ucyate-atra sA 1 kie tontaH, jaM. pu. / 2 'NaM dhara dha. / 3 tattat sarvaM buddhi' dh.| 4 rAdInAM dha. / 5 thaM na prakaraNasamaH ? iti ceddha / 6 tatradha. / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piyarzanasa0 bhavamAna IzvararUpo dharmI pratIto'pratIto vAnumanyate muhadA? aprajItakedravatsarikalpitahetorevAzrayAsiddhidoSaprasAH, pratItayet mahi venaiva pramANena tenaiva svayamudbhAvitasvatanurapi kimarthaM nAca pagamyata iti kathamazarIratvam ? ato na duSTo heturiti sAdhU 'sRSTisaMhArakRcchivaH / tathA vibhuH sarvavyApakaH, ekaniyatasthAnavatitve niyatapradezapratiSThitAnAM padArthAnAM pratiniyatayathAvanirmANAnupapatteH / nokasthAnasthitaH kumbhakAro'pi 'dUradarataraghaTaghaTanAya vyAbhiyate, tasmAdvibhubhagavAn / tathA 'nityakaH' nityazvAsAvekazceti, yato nityo'ta evaikaH / apacyutAnutpanasthiraikarUpaM nityam / bhagavato banityatve parAdhInotpattisavyapekSayA kutakasamAtiH / svotpattAvapekSitaparavyApAro hi mAvaH kRtaka iSyate / atha cet kazcijagatkartAramaparamamidadhAti sa evAnuyujyateso'pi nityo'nityo vA? nityazcedadhikRtezvareNa kimaparAdam ? anityazcet tasyApyanyenotpAdakAntareNa bhAvyamanityatvAdeva, "tasyApyanyeneti nityAnityavAdavikalpazilpazatasvIkAre kalpA. nte'pina jalpaparisamAptiH, tasmAnitya eva bhagavAn / anyathA 1 dUrato ghaTagha dha / 2 yA cha / 3 yasmAt bhagavAn vibhuH / jN| .54deghi ni-dh| 16 syAdvAdamajayoM zrImanmallIpeNasUrayaH-"anityazcettasyApyutpAdakAntareNa ' bhAgyam, tasyA'pi, nityAnityatvakalpanAyAmanavasthAdausthyamiti / " (pR. 26 punA.) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAThokA zloka 13] 27 eko'dvitIyo, "bahUnAM hi jagatkartRvasvIkAre parasparaM pRthak havAmAnyAnya(vi)sadRzamativyApAratayaikaikapadArthasya visarAnirmANe sarvamasamaJjasamApayeteti bhagavAneka eveti yuktiyuka 'nityaika' iti vizeSaNam / tathA ' sarvajJa' iti, sarvapadArthAnAM sarvavizeSajJAtA / sarvajJatvAbhAve hi vidhitsitapadArthopayogyajagatmasamaraviprakIrNaparamANukaNapracayasamyaksAmagrImIlanA'kSamatayA yAthAtathyena padArthanirmANaracanA durghttaa| sarvajJazca san sakalapANinAM sammIlitasamucitakAraNakalApAnurUpapArimANDalyAnusAreNa kArya vastu nirmimANaH svAjitapuNyapApAnumAnena ca svarganarakayoH sukhaduHkhopabhogaM dadAnaH keSAM nAbhimataH ? tathA ca tayUthyAH 18Izvaraprerito gacchet , svarga vA zvadhameva vaa| anyo janturanIzo'ya-mAtmanaH sukhaduHkhayoH // (11) iti // 17 zrI syAdvAdamaJjarIkAraH- 'bahUnAM hi vizvavidhAtRtvasvIkAre parasparavimatisaMbhAvanAyA anivAryatvAdekaikasya vastuno'nyAnyarUpatayA nirmANe sarva ma)samabasamApadyateti / " (pR 25) tarkarahasyadIpikAvRttAvevaM pAThaH-'bahUnAM hi jagatkartRtvasvIkAre parasparaM pRthakpRthaganyAnyavisadRzamativyApRtatvanaikaikapadArthasya pisadRzanirmANe sarbamasamajasamApadyateti / " (pR. 21) 18 dRzyata idaM padyamevameva syAdvAdamAyA pR.25.syAdvAdaratnAkare tvevama"smRtirapi- "ajJo janturanIzo'ya-mAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvagprerito gacchet svarga mA zvabhrameva vA // " iti / " (pR. 411, punA) 1 ajho pu| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [SaDdarzanasa0 __ bhUyo'pi 'vizeSayannAha -- 'nityabuddhisamAzrita' iti pAzcatapuddhisthAnaM, kSaNikabuddhimato hi parAdhInakAryApekSitamA mukhykrtRtvaabhaavaadniishvrtvprsktiriti| IdRgguNaviziSTaH zivo naiyAyikamate'bhyupagantavyaH // 13 // atha tattvAni prarUpayannAhatattvAni SoDazAmutra, pramANAdIni tdythaa| pramANaM ca prameyaM cara, saMzayazca3prayojanam 4 // 14 // dRSTAnto'pyathae siddhAnto'-vayavA starkaTa nirnnyo| vAdo10 jalpo11 vitaNDA ca 12, hetvAbhAsA 13 zchalAni ca 14 // 15 // jAtayo15 nigrahasthAnA16-nyeSAmevaM prruupnnaa| arthopalabdhihetuH syAt, pramANaM taccaturvidham // 16 // tribhirvizeSakam // vyAkhyA-'amutra' asmin prastute naiyAyikamate poTakatattvAni 'pramANAdIni' pramANamabhRtIni 'tadyathA' iti ... 1 viziSTayannAha jaM. / viziSannAha pu. / 2 degnto'tha siddhaanto'vyvtrkvinirnnyaaH| pu. / 3 degyavasta jN.| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyANTIkA pralo017] bAlAvabodhAya nAmAnyapyAha-"pramANa 1 prameya 2 saMzaya 3prayojana 4 dRSTAnta 5 siddhAntA'-6 vayava 7 tarka 8 'nirNaya 9 vAda 10 jalpa 11 vitaNDA 12 hetvAbhAsa 13 chala 14 jAti 15 nigrahasthAnAnAM 16 tattvAnAM jJAnAniHzreyasa siddhiriti SoDaza / 'eSAmevaM prarUpaNe ti tattvAnAmevamamunA prakAreNa prarUpaNA nAmamAtraprakaTanamityarthaH / athaikaikasya svarUpamAha-tatrAdau pramANasvarUpaM prakaTayanAi-' arthopalabdhihetuH pramANaM syAt' arthasya padArthasyopalabdhiH jJAnaM tasya hetuH kAraNaM pramANaM syAt bhavet / parAparadarzanApekSayA pramANAnAmaniyatatvAt sandihAnasya saMkhyAmupadizannAha-'tacaturvidham ' iti, tat pramAgaM caturbhedaM jJeyamiti // 14-15-16 // pratyakSamanumAnaM ca, zAbdamupamayA saha / vyAkhyA--pramANanAmAni nigadasiddhAnyeva kevalanupamayA sahetyupamAnaM pramANam / atha pratyakSAnumAnasvarUpamAhataMtrendriyArthasamparko-tpannamavyabhicArakam // 17 // 19 pazyata syAdvAdamaJjarI pR69tama idaM gautamasUtram 1-1-1 / , 'vinirNaya pu. / 2 naM copamAnaM zAbdikaM tthaa| dha. / mUlasthapAThastu 'dha'pratI pratyantaratvenAdRto'sti / 3 tandriyArthasannikarSotpatra' jaM. pu.| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [SaDdarzavasa. vyavasAyAtmakaM jJAnaM, vyapadezavivarjitam / pratyakSamitaranmAnaM, tatpUrva trividhaM bhavet // 18 // vyAkhyA-tatra' pramANacAturvidhye pratyakSaM kIdRg ? iti smbndhH| vizeSaNAnyAha-'indriyArthasamparkotpannam' iti, indriyaM ca arthazceti dvandvaH, tayoH sannikarSAt saMyogAdutpannaM jAtam , indriyaM hi nakaTyA padArthena saMyujyate, indriyArthayoH saMyogAca zAmabhutvaghale, yahuktam AtmA saddeti manasA mana indriyeNa, svArthena cendriyamiti krama eSa shiighrH| yogo'yameva manasaH kimagamyamasti, yasminmano bajati tatra gato'yamAtmA // (12) tayA''vyabhicArakaM' jJAnAntareNa nAnyathAbhAvi, zukizakale kaladhautabodho hIndriyArthasanikarpotpanno'pi vyabhicArI dRSTo'to'vyabhicArakaM prAtham / tathA vyavasAyAtmaka' vyavahArasAdhaka,saja(nija)ladharaNitale hi bahalazAvalakSAvalyAmindriyArthasAdhyiodvamapi jalajJAnaM tatsadezasabhe'pi snAnapAnASagAhanAdivyavahArA 1 degkSamanumAnaM tu, tat th.| malasthapAThaH pratyantaratvena 'gha' pratyAdarza vidyate / kSamanumAnaM ca, tat jN.| 2 degsannikarpotpa jaM. pu.| 3 ayohi sNyodh.| 4 'cArika dh.| 2. pathamidaM zrItarkarahasyadIpikAkRtApi samaktAritam / (26) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicATIkA glo019] sApakatvAdapramANam, ataH saphalaM vyavasAyAtmakamiti vizeSaNam / tathA 'vyapadezavivarjitam' iti, vyapadezaH viparyayastena rahitam, tathA hyAjanmakAcakAmalAdidoSadUSitacakSuSaH puruSasya ghapale bhaDkhe pItajJAnamudeti, vadyadyapi sakalakAlaM tannetradoSAvirAmAdindriyArvasanikarpotpannamasti tathApyanyavastuno'nyathAvabodhAnna tadhayotalakSaNaM pratyakSam / iti pratyakSasAdhakaM vizeSaNacatuSTayamuktvA sAmpatamanumAnamAha 'itaranmAnam' iti, itarad anyanmAnam anumAnamupadizati, 'tad ' anumAnaM 'pUrva prathamaM 'trividhaM" tripakAraM 'bhavet 'jAyeta / pUrvamitipadenAnumAnAntarbhedAnantyamAha / 'vatpUrva ' pratyakSapUrva ceti shlokdvyaarthH||17-18 // anumAnanaividhyamevAhapUrvavaccheSavaccaiva, dRSTaM sAmAnyatastathA / tatrAcaM kAraNAt kaary-mnumaanmihoditm||19|| 21 tathA ca gautamasUtram-"indriyArthasannikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSamiti " (1-1-4) / atra tarkarahasyadIpikAkRcchrImanto guNaratnasUrayaH-"tatreti teSu pramANeSu prathamaM pratyakSamucyate / atrAsyedamakSapAdapraNItaM sUtram-"indriyArthasanikatpinaM sAnamaH, vyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSama" (1-1-4) iti / indriyaM cakSurAdi masAparyantaM tasyArthaH pariccheca indriyArthaH, indriyaviSayabhUto'rthoM rUpAdira" Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - _ SaDdarzanasa0 vyAkhyA-pUrvavat zeSavat sAmAnyato dRSTaM cetyanumAnatrayam / 'caH' samuccaye, 'eva' iti pUraNArthe, 'tathA' iti upmdrshne| 'tatra' triSu madhye AghamanumAnam ' iha ' zAstre'kAraNAta kAryamuditaM ' kAraNAd meghAt kArya dRSTilakSaNaM yato jJAyate tat kArajakArya nAmAnumAnaM kathitamityarthaH // 19 // nidarzanena tamevArtha dRDhayannAhayathA-rolambagavalavyAla-tamAlamalinatviSaH / vRSTiM vyabhicarantIha, naivamprAyAH payomucaH // 20 // - vyAkhyA-'yathA' iti dRSTAntakathanArambhe 'rolambAH'bhramarAH, 'gavalaM' mAhiSaM zRGgam, 'vyAlAH' gajAH sarpA vA, 'tamAlA' vRkSavizeSAH sarve'pyamI kRSNapadArthAH svabhAvato jJeyAH, dvandvaH samAso bahuvrIhizca / 'evamyAyAH' evaMvidhAH payomucca' meghA vRSTiM na vyabhicaranti / 'evammAyA' ityupalakSaNenApare'pi dRSTihetavodayastadarthAH" iti vacanAt , tena sannikaSaH pratyAsattirindriyasya prApti sambandha iti yAvat / sa ca ssoddhaaH| x x x | atha nikarSagrahaNamevAstu 'sagrahaNaM vyartha, na, 'saMzabdagrahaNasya sannikarSaSaTkapratipAdanArthatvAt / xxx / jJAnasaMgraha sukhAdinivRtyartha, sukhAdInAmajJAnarUpatvAt / x x / avyapadezyaM nAmakalpanArahitaM, nAmakalpanAyAM hi zAbdaM syAt / avyapadezyapadagrahaNAbhAve hi, vyapadezaHzabdA, tenendriyArthasanikarSeNa cobhAbhyAM yadutpAditaM jJAnaM tadapyadhya, phalaM syAttani. pRshyrthmvypdeshpdopaadaanm|xx / indriyajanyasya marumarIcikAsadakajJAnasya kizakale kaladhautabodhAdezca nivRttyarthamavyabhicAripadopAdAnam / yadatammistadutpa. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhA TIkA zlo. 21 ] bhAnatatvAdiSizeza yA, yaduktam 22gmbhiirgrjitaarmbh-nirminngirighraaH| ragataDillatAsaGga-pizaGgottuGgavigrahAH // (13) ityAdayo'pi dRSTi na vyamicaranti // 20 // 2 zeSavannAmadheyaM dvitIyamanumAnabhedamAha - kAryAt kAraNAnumAnaM, yacca taccheSaknmatam / tathAvidhanadIpurA-nmegho vRSTo yathopari // 21 // vyAkhyA-yacca kAryAt ' phalAt ' kAraNAnumAna 'phalosacihetupadArthAvagamanaM taccheSapadanumAnaM 'mataM' kathitaM naiyAyikapAsane, yathA tathAvidhanadIpurAdupari megho pRSTaH tathAvidha pravaitsalilasambhArabharito yo nadIpura:-saritmavAhastasmAdupari bate tadvayabhicAri jJAnam , tadvayavacchedena tasmiMstaditi jnyaanmvybhicaari| vyavasI. te'neneti vyavasAyo vizeSa ucyate, vizeSajanitaM vyavasAyAtmakaM, athavA vyavasAyAtmaka nizcayAtmakam / etena saMzavajJAnamanekapadArthAlamba. natvAdanizcayAtmakatvAcca pratyakSaphalaM na bhavatIti jJApitam / x x / kecitpunarevaM vyAyakSate-avyapadezyaM vyavasAtmikamiti padona nirvikalpakasavikalpakamedena pratyakSasya dvaviyanAha, zeSANi tu zAnavizeSaNAnIti / " (SaDdarzanasamuccaye bRhadvRttI mu. pR. 221 AtmAnandasabhA ) 1. bhyunatyAdi ja. pu.| 22. pazyatedaM pramANamImAMsAyAm / (pR. 63 punA ) / 23. " kAryAkAraNAnumAnabhedamAha" iti pratyantare / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasara zikharizikharopari jaladharAbhivarSaNajJAnaM tacchepavat / atra kArya nadIpUraH, kAraNaM ca parvatopari megho dRSTa iti / uktaJca naiyAyikaiH2 aavrtvrttnaashaali-vishaalklussodkH| kallolavikaTAsphAla sphuTaphainachaTAGkitaH // (14) vahadahalazevAla-phalazADbalalakulaH / nadIpUravizeSo'pi, zakyate na niveditum // (15) iti // 21 // tRtIyAnumAnamAhayacca sAmAnyato dRSTaM, tadevaM gatipUrvikA / puMsi dezAntaraprApti-ryathA sUrye'pi sA tathA // 22 // ' vyAkhyA-'caH' punararthe, yat 'sAmAnyato dRSTaM' tada 'evam ' amunA vakSyamANamakAreNa, yathA-'puMsi' puruSe devadattAdau dezAntaramAptirgatipUrvikA ekasmAddezAddezAntaragamanaM gamanapUrvakami 1. jaladAbhi dha. / 2. NaM parva dh.| 24. da ime padye pramANamImAMsAyAM stH| (pR. 64, punA ) ete nyAya. majayo pR 130 tame varteta iti syAdvAdaratnAkare (pR. 597, punA) tRtIyo vibhAgaH / 3. tphe iti syAdvAdaratnAkare pR. 597 / 4. na ca vedi pu. 'te na ve' iti syAdvAdaratnAkara pR. 597 tame pramANamImAMsAyAM ca pAThAntaraH / (pR. 64) / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA glo 23] tyayaH, yathojayinyAH prasthito devadatto mAhiSmatIpuri prAptA, 'sUrye'pi sA tathe'ti-yathA puMsi tathA sUrye'pi sA gatirabhyupagamyate / yadyapi gagane saJcarataH sUryasya netrAvalokaprasarAbhAvena gatirnopalabhyate tathApyudayAcalAt sAyamastAcalacUlikAvalambana.(na) gati sUcayati / evaM sAmAnyato dRSTaM nAnumAna jnyeymityrthH||22|| atha kramAyAtamapi zabdapramANaM svalpavaktavyatvAdupekSA(kSyA)dAvupamAnalakSaNamAhaprasiddhadharmasAdhA -daprasiddhasya sAdhanam / upamAnaM tadAkhyAtaM, yathA gaurgavayastathA // 23 // 25. anena sUryasya gatimamanvAnA adyatanIyAH pAzcAtyabhaugolikAstadanusAriNaH paurvAtyA api nirAkRtA veditavyAH / atra tarkarahasyadIpikAvRttiH-"atra dezAntaraprAptizabdena dezAntaradarzanaM jJeyam, anyathA dezAntaraprAptergatikAryatvena zeSavato'numAnAdasya bhedo na syAt / yadyapi gagane saJcarataH sUryasya netrAvalokaprasarAbhAvena gatirnopalabhyate tathApyudayAcalAkAlAntare'stAcalacUlikAdau tadarzanaM gatiM gamayati / athavA dezAntaraprAptetikAryatvaM loko na pratyetotIdamudAharaNaM kAryakAraNabhAvAvivakSayA copanyastam / prayogastvevam-sUryatya dezAntaraprAptirgatirvikA dezAntaraprAptityAdevadattadezAntaraprAptivat / " (pR. 28) . 1. pekSyopamA dha. / 2. ddhavastusAdha dha. / 3. naM samAkhyAtaM'. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzana vyAkhyA dupamAnaM pramANam, "AlyAta' kaSita, yattadonisvApisambandhAta, yatkizcida prasiddhastha sAdhanam ' mahAyamApasvArthasya zApanaM kriyate, 'prasiddhadharmasApAt iti prasiddhaHASAlagopAlAnAvidito yo'sau dharma:-asAdhAraNaM lakSaNaM tasva sApaya-samAmadharmasvaM tata iti tadupamAnapAkhyAtam / dRSTAntamAha'yathA gauvayastayA' iti, yayA kazcidaraNyavAsI mAgarikeNa 'kohag gavayaH ?' iti pRSTaH sa ca paricitagogaSayalakSamo nAmarikaM mAha-' yathA gaustathA mavayaH,' khurakakudalAlasAsnAdimAnyAdRzo gaustayA janmasiddho gavayo'pi tAdRzo jJeya ityrthH| bhatra prasiddho gaustatsApAdaprasiddhasya gavayasya sAdhanamiti // 23 // . upamAnaM vyAvarNya zAbdaprAmANyamAha zAbdamAptopadezastu, mAnamevaM caturvidham / prameyaM tvAtmadehArtha-buddhIndriyasukhAdi ca // 24 // '.. vyAkhyA-'tu' punaH 'AptopadezaH zAndam ' bAsa ityaSitaryavAdI hitazcAsaH pratyayitajanastasya ya upadezaH-devamAvAkyaM tacchAbdam-AgamapramANaM jJeyamiti / evamuktamAyA 'mAna' 1. 'mAnaM samAkhyA dha / 26. bhatra gautamasUtram-" prasiddhasAdhotsAyasIdhanamuSamAnam / " (2 2-6 ) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 vidyA ThokA lo0 25 -37 27 pramANaM 'caturvidhaM catuHprakAraM niSThitamityarthaH / atha prameyakSaNamAha 'prameyaM tvAtmadehArthabuddhIndriyasukhAdi ca ' iti / pramANagrAhyo'rthaH mameyaM, tuH punararthe, AtmA ca dehazcetyAdi dvandvaH, Adizabdena zeSANAmapi paNNAM prameyArthAnAM saGgrahaH / tathA ca naiyAyika sUtram - tacca - Aja - zarIra-indriya-arthabuddhi - mana:- vRtti-doSa - pretyabhAva - rula - duHkha - apavargabhedena dvAdazavidham / tatra sacetanatvakartRtvasavagatatvAdidharmairAtmA pramIyate / evaM dehAdayo'pi prameyatayA jJeyAH / atra tu granthavistarabhayAna pazcitAH, itaragranthebhyo'pa sujJeyatvAcceti // 24 // 1 3 saMzayAdisvarUpamAha - kimetaditi sandigdhaH, pratyayaH saMzayo mataH / pravarttate yadarthitvAt, tattu sAdhyaM prayojanam // 25 // vyAkhyA- dUrAvaLokanena padArthaparicchedaka vijJeyadharmeSu saMzayAnaH mAha 'kimetaditi etat ki sthANurvA puruSo vA ? iti baH ' sandigdhaH pratyaya: ' sa' saMzayo ' nAma-tatravizeSo 'mataH ' - sammatastacchAsana iti / prayojanamAha - ' tat tu ' tat punaH 1 27. gautamasUtramidam 1-1-9, pazyatasyAdvAdamaJjarI pR. 31 tama pariziSTasatkaM 71 tanaM ca granthasatkam / 1. aparanthe / 2. ha 'tu' punaH tat prayoM dha. / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdazanasa0 'prayojanaM' nAma tattvaM yat kimityAha-'athitvAt' pANI 'sAdhyaM' kArya prati vartate, pratItyadhyAhAryam, na hi niSphalaH kAryAramma iti' ayitvAdu'ktam , evaM yat pravarttanaM tat pryojnmityrthH||25|| dRSTAntastu bhavedeSa, vivAdaviSayo na yH| siddhAntastu caturbhedaH, sarvatantrAdibhedataH // 26 // _vyAkhyA-'tu'punareSa dRSTAnto nAma tattvaM bhavet, yat kimiti'vivAdaviSayo na yaH, yasminnupanyaste vacane vAdagocarona bhavati, 'idamityaM bhavati na veti' vivAdo na bhavatItyarthaH / tAvaccA nvayavyatirekaprayukto'rthaH skhalati yAvana spaSTadRSTAntAvaSTambhaH / uktaM ca 28"tAvadeva calatyartho, manturviSayamAgataH / yAvannottambhanenaiva, dRSTAntenAvalambyate // " (16) .. eSa dRSTAnto jnyeyH| siddhAntaH punazcaturbhedo bhavet, kathamityAha'sarvatantrAdibhedataH' iti, sarvatantrasiddhAnta iti prathamo bhedH| AdizabdAdbhedatrayamidaM jJeyaM, yathA pratitantrasiddhAnto'dhikaraNasiddhAnto'bhyupagamasiddhAntazceti, amI catvAraH siddhaantbhedaaH| nAmamAtrakathanamidam, visvaragranthebhyastu vizeSArthoM jJeyaH // 26 / / 1. kayuktoM dha. / 28. samavatAritaM cedaM padyaM tarkarahasyadIpikAghRttau / (pR. 30) 2. zeSo jnyeyH| dh.| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA TIkA zlo0 27-28 ] avayavAditattvatrayasvarUpamAhapratijJAhetudRSTAnto-panayA nigmNstthaa| avayavAH paJca tarkaH, saMzayoparame bhavet // 27 // yathA kAkAdisampAtAt, sthANunA bhAvyamatra hi| Urca sandehatarkAbhyAM,pratyayo nirNayo mtH||28|| yugmam // vyAkhyA-avayavAH paJcati sambandhaH, pUrvArdhamAha -tihA hetuISTAnta upanayo nigamanaM ceti pnycaavyvaaH| tatra 1 pratijJApakSa, kRzAnumAnayaM saanumaanityaadi| 2 hetuliGgavacanaM, dhuumvttvaadityaadi| 3 dRSTAnta udAharaNavacanaM, yo yo dhRmavAn sa sa vahnimAn yathA mahAnasa ityAdi / 4 upanayo hetorupasaMhArakaM vacanaM, dhUmavAMzcAya. mityAdi / 5 nigamanaM hetUpadezena punaH sAdhyadharmopasaMharaNaM, tasmA dahnimAnityAdi paJcAvayavasvarUpanirUpaNamityavayavatattvaM jJeyamiti / 'tarkaH saMzayoparame bhavet yathA kAke 'tyAdi, dUrAdRggocare spaSTapratibhAlAbhAvAt kimayaM sthANurvA puruSo veti saMzayastasyo 1. tvasvarU' dh.| 2. 'manaM tthaa| ja pu / 29. gautamasUtramidaM-"pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnyavayavAH "(1-1-32) iti pramANa mImAMsAyAm / (pR. 76 punA ) 5. paNam ava dh.| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ paDdazanamA parame'bhAve sati tarkoM bhavet-toM nAma tattvaM syAt / kathamityAha'yathe 'ti, darAdUrdhvasthaM padArtha vilokya sthANupuruSayoH sandihAno'vahitIbhUya vimRzati 'kAkAdisampAlAdA 'dizabdAvallyutsarpaNAdayA sthANudharmA grAhyAH, vAyasaprabhRtisambandhAdatra sthANugakIlakena mAvyam. puruSe hi ziraHkampanahastacAlanAdibhiyA kAkapAtAnupapatteH, evaM saMzayAbhAve tarkatattvaM jJeyamiti / 'Urdhvami'. tyAdi,pUrvoktalakSaNAbhyAMsandehatAbhyAmUrdhvamanantaraM yaH 'pratyayaH''sthANurevAya' 'puruSa evAyaM ' yaH pratItiviSayaH sa 'nirNayaH' nirSayanAmA tatvavizeSo jJeyaH, yattadAvarthasambandhAdanuktAvapi beyau / / 27-28 // bAdattaccamAha-- AcAryaziSyayoH pakSa-pratipakSaparigrahAt / yaH kathAbhyAsahetuHsthA-dasau vAda udaahRtH||29|| vyANyA-'aso vAdaH udAhatA' kathitastajjJairiti / yA kimityAha-kathAbhyAsahetuH,kathA prAmANikI tasyA abhyAse hetu: 30. " kathA dvividhA -vItarAgakathA vijigISukathA ca, yatra vItarAgeNa guruNA saha ziSmastattvanirNadhArtha sAdhanopAlambhI karoti sAbanaM svapakSa upAlambhava para pakSe'numAnasya dUSaNaM, sA vItarAgakA vAdasaMjJayavocyate, vAdaM pratipakSasthApanAhInamapi kuryAt / praznadvAreNaiva yatra vijigIpurjigISugA saha lAbhapUjAkhyAnikAmo ayaparAjayArtha pravartate, vItarAgo vA parAnugrahArtha jJAnAkurasaMrakSaNArtha ca pravartate, mA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA TokA zlo0 30] kAraNaM, kayoH? AcAryaziSyayo,AcArya:-gururadhyApaka, ziSya adhyetA vineya iti,kasmAt ? pakSapratipakSaparigrahAta , pakSaH-pUrvapakSA pratijJA disaGgrahaH, pratipakSa:-uttarapakSaH pUrvapakSavAdibhayuktamavijJAvipratipanthikopanyAsapauDhiH, tayoH parigrahAt-saGgrahAdityayaH / AcAryaH pUrvapakSamaGgIkRtyAcaSTe-ziSyazcottarapakSamurarIkRtya pUrvapakSakhaNDayati, evaM nigrAhakajayaparAjayachalanAtyAdhanapekSatayA'bhyAsanimirca pakSapatipakSasaGgraheNa yatra guruziSyau goSThI kurutaH sa vAdo kSeyaH // 29 // athaitadvizeSamAhavijigoSukathAyAM tu, chalajAtyAdidUSaNam / sa jalpaH sA vitaNDA tu, yA prtipkssvivrjitaa||30|| vyAkhyA-'sa jalda' iti smbndhH| yattu 'viligoSukathAyAM' vijayAbhilASivAdipratikAdiprArabdhapramANopanyAsagoSThayAM satyA 'chalajAtyAdidUSaNaM, ' chalaM triprakAraM-vAkchalaM 1,sAmAnyacchala 2, upacArachalaM 3, ceti, jAtayazcaturviMzatibhedAH, AdizabdAnicaturaGgA-bAdiprativAdisabhApatiprAznakAGgA, vijigISukathA jalpavitaNDAsaMjJokte' ti tarkarahasyadIpikAvRttau / (pR. 31) 1. kSi pu.| 2. graheNa pu.| 3. atha tadvize' dh| 4. 'goSoH kadeg dh.| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 grahasthAnAdiparigrahaH, etaiH kRtvA dUSaNaM - paropanyastapakSAderdUSaNajAlamutpATya nirAkaraNam / abhimataM ca svapakSasthApanena sanmArgapratipattinimittatayA chalajAtyAdyupanyAsaiH paraprayogasya dUSaNotpAdanam, tathA coktana 3 duH zikSitakutakoza- lezavAcAlitAnanAH / 42 zakyAH kimanyathA jetuM vitaNDATopa paNDitAH // ( 17 ) gatAnugatiko lokaH, kumArgaM tatpratAritaH / ra 32 " mArgAditi chalAdIni prAha kAruNiko muniH // (18) iti / saGkaTe prastAve ca sati chalAdibhirapi svapakSasthApanamanumatam, paravijaye hi dharmadhvaMsAdidoSasambhavastasmAdvaraM chalAdibhirapi jayaH / ' sA vitaNDA tu vA pratipakSavivarjitA ' iti sA punarvitaNDA yA, kiM ? vijigISukathaiva pratipakSavivarjitA, vAdiprayuktapakSamati - rodhakaH prativAdyupanyAsaH pratipakSastena ' vivarjitA ' rahiteti pratipakSasAdhanAhIno vitaNDAvAdaH / vaitaNDiko hi svAbhyupagatapakSamasthApayan yat kiJcidvAdena paroktameva dUSayatItyarthaH // 30 // 31. ' nyAyamaJjarI pR. 11' iti sUcitaM syAdvAdamaJjaryAM pR. 60 prastAvanAsatkam / ime padye pramANamImAMsAyAM (pR. 92 ) tarkarahasyadopi - kAyAmapi (pR. 32 / 1 varttate / 1. pamaNDitAH // dha. / tarkarahasyadApikAyAmapyevaM pAThaH, pR. 32/1 / syAdvAdamaJjaryAmapyevaM pAThaH, pR. 69 ( punA ) / 32. mA gAdi 'ti pramANamImAMsAyAm / (pR. 92 ) evaM ca syAdvAda - maJjaryAmapi pR. 69 / 2 kAraNiko jaM. pu. / 6 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 vidyA TIkA zlo0 31 ] hetvAbhAsA asiddhAdyA - chalaM kUpo navodakaH / jAtayo dUSaNAbhAsAH, pakSAdirdUSyate na yaiH // 31 // 33 vyAkhyA - hetvAbhAsA jJeyA iti, ke te ? ityAha-' asi - dvAdyAH, ' asiddhaviruddhAnaikAntikakAlAtyayApadiSTaprakaraNasamAH , pazca hetvAbhAsA jJeyAH / tatra pakSe dharmatvaM yasya nAsti so'siddhaH 1, vipakSe san sapakSe cAsan viruddhaH 2, pakSatrayavRttiranaikAntikaH 3, pratyakSAnumAnAgamaviruddhapakSavRttiH kAlAtyayApadiSTaH 4, vizeSAgrahaNaM hetutvena prayujyamAnaM prakaraNasamaH 5 | udAharaNAni svayamabhyUdyAni / ' chalaM kUpo navodakaH ' iti, paropanyastavAde svAbhimatArthAntarakalpanayA vacanavighAtazchalam, kathamityAha - vAdinAM kUpo navodaka' iti kathAyAM pratyagrArthavAcakatayA navazabdaprayoge kRte chalavAdI nava saGakhyAmAropya dUSayati 'kuta eka eva kUpo navasaGkhyodakaH ?' iti vAkchalam / prastAvagatatvena zeSachaladvayamapyAha-sambhAvanayAtiprasaGgino'pi sAmAnyasyopanyAse hetutvAropaNena tanniSedhaH sAmAnyachalaM, yathA- ' aho nu khalvasau brAhmaNo vidyAcaraNasampanna ' iti brAhmaNastutiprasaGge kazcidvadati sambhavati "" 33. atra gautamasUtram - " svybhicaarviruddhprkrnnsmsaadhysmkaalaat|taa hetvAbhAsAH / ( 1 - 2 - 4 ) iti pramANamImAMsAprastAvanA 1. ta etatkUpo dha. / pR 4. punA / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzana-lA brAhmaNe vidyAcaraNasaMpaditi, tacchalavAdI brAhmaNatvasya hetutvamAropya nirAkurvanabhiyuGkte 'yadi brAhmaNa vidyAcaraNasaMpadbhavati vrAtye'pi sA bhavet , vrAtyo'pi brAhmaNa eveti| aupacArike prayoge mukhyena pratiSedhena pratyavasthAnamupacArachalaM, yathA-maJcAra krozantI'tyukte paraH pratyavatiSThate-kathamacetanA mazcAH krozanti ? mazcasthAstu puruSAH krozantIti chalatrayasvarUpaM jJeyamiti / 'jAtaya' ityAdi, 'dUSaNAbhAsAH' jAtayaH, adUSaNAnyapi kSaNapadAbhAsanta iti dRSaNAbhAsAH, 'yaiH' kiM ? 'pakSAdina dRSyate,' AbhAsamAnatvAnna pakSadoSamudbhAvayituM zakyate, kevaLa samyagdhetau hetvAbhAse vA vAdinA prayukte jhagiti tadoSavattvApatibhAse hetupatibimbanamAyaM kimapi matyavasthAna jaatiH| sA caturviatibhedA sAdhayAdimatyavasthAnabhedena, yathA-sAdharmya 1 vaidharmya 2-utkarSa 3-apakarSa 4-varNya 5-avarNya 6-vikalpa 7-sAdhya 8-pAti 9-amApti 10-prasaGga 11-pratidRSTAnta 12-anutpaci 13-saMzaya 14-prakaraNa 15-ahetu 16--arthApatti 17-avizeSa . . bAyaH-saMskAravarjito dvijaH" ghaTippaNI / 2. vAnavamAse dha. / taddoSatvApratibhAle iti tarkarahasyadIpikAkhya batto pR. 33/1 / syAdvAdamaaryAM (pR. 72) pramANamImAMsAyAM (pR. 45) ca 'taddogatattvApratibhAse' iti paatthH| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicA0 TIkA glo0 31 ] 18-upapatti 19 upalabdhi 20-anupalabdhi 21-nitva 22-anitya 23 kAryasamA: 24 / tatra sApaNa pratyavasthAna sAdhayaMsamAjAtibhavati, 'anityaH zabdaH kRtakalAt ghaTavadi 'ti prayoge kRte sApayeprayogeNaiva pratyavasthAnaM-'nityaH zabdo niravayavatvAdAkAzavat, na cAsti vizeSaheturghaTasAdhAt kutakatvAdanityaH zabdo na punarAkAzasAdhAniravayavatyAnitya iti' 1 / / vaidha]Na pratyavasthAnaM vaidharmyasamAjAtirmavati, anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavadityatraiva prayAgesa evaM prati hetudhANa prayujyatenityaH zabdo niravayavatvAt , anityaM hi sAvayavaM dRSTaM ghaTAdIni, na cAsti vizeSaheturghaTasAdhAt kRtakatvAdanityaH zabdI na punastadvaidhAniravayavatvAnitya iti' 2 / uktarSAMpakarSAbhyAM pratyavasthAnamutkarSAparSasame jAtI bhavataH, tatraiva prayoge dRSTAntadharma kiJcitsAdhyamiNyApAdapatkarSasamA jAti prayukte-'yadi ghaTavat kRtakatvAdanityaH zabdo ghaTavadeva mUto'pi mavet, na cenmUrto ghaTavadanityo'pi mA bhUditi zabde dharmAntarovarSamApAdayati 3 / 1. va hetu dha / 2. "nitya iti 2 / dha. / 3. tto bhavet dha / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 apakarSastu-ghaTaH kRtakaH sannazrAvaNo dRSTa evaM zabdo'pi mavet ,no ced ghaTavadanityo'pi mAbhUdita zabde zrAvaNadharmamapakarSati 4 / . vardhyAvAbhyAM pratyavasthAnaM vardhyAvaya'same jAtI bhavataH, khyApanIyo vaya'stadviparIto'vayaMstAvetau vAvaNyauM sAdhyadRSTAntaghamauM viparyasyan vAvarNyasame jAtI prayuGkte, 'yathAvidhaH zabdadharmaH kRtakatvAdirna tAdRg ghaTadharmoM, yAdRg ghaTadharmoM na tAdRka zabdadharma iti, sAdhyadharmadRSTAntadhauM hi tulyau karttavyau, atra tu viparyAsaH, yato yAdRg ghaTadharmaH kRtakatvAdirna tAdRk zabdadharmaH, ghaTasya hyanyAdRzaM kumbhakArAdijanyaM kRtakatvaM zabdasya hi vAlvoSThAdivyApArajanyamiti' 5-6 / dharmAntaravikalpena pratyavasthAnaM vikalpasamA jAtiH, yathA 'kRtakaM kizcinmRdu dRSTaM rAGkapazavyAdikaM, kiJcit kaThinaM kuThArAdi, evaM kutakaM kizcidanityaM bhaviSyati ghaTAdikaM, kizcinityaM zabdAdIti' 7 / ___ sAdhyasAmyapAdanena pratyavasthAnaM sAdhyasamA jAtiH, yayA 1. "rAGkavaM mRgaromajam" dha TippaNI / 2. degsAdhApAda dha / 3. tirbhavatiya(yathA pu.| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zlo0 31 ] 'kRtakaH yadi yathA ghaTastathA zabdaH prAptaH tarhi yathA zabdastathA ghaTa iti, zabdaca sAdhya iti ghaTo'pi sAdhyo bhavet, tatazca na sAdhyaH sAdhyasya dRSTAntaH syAt, na cedevaM tathApi vailakSaNyAt sutarAmadRSTAnta' iti 8 / 47 prAptyaprAptivikalpAbhyAM pratyavasthAnaM prAptyaprAptisame jAtI, yathA - ' yadetat kRtakatvaM tvayA sAdhanamupanyastaM tat kiM mApya sAdhayatyaprApya vA ? prApya ced dvayorvidyamAnayoreva prAptirbhavati na sadasatoriti dvayozca satvAt kiM kasya sAdhyaM sAdhanaM vA ? aprApya tu sAdhanatvamayuktamatiprasaGkAdi ti 9-10 / atiprasaGgApAdanena pratyavasthAnaM prasaGgasamA jAtiH, yathA - 'yadyanityatve kRtakatvaM sAdhanaM, kRtakatva idAnIM kiM sAdhanaM, tatsAdhane kiM sAdhanamiti 11 / pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAnte samA jAtiH, yathA 'S nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAd ghaTavadi ' tyukte jAtivAdyAha' - yathA ghaTaH prayatnAnantarIyako'nityo dRSTa evaM pratidRSTAnta AkAza - nityamapi prayatnAnantarIyakaM dRSTam, kUpakhananaprayatnAnantaramupalambhAditi, na cedamanaikAntikatvodbhAvanaM, bhaGgayantareNa pratyavasthAnAt 12 // anutpacyA pratyavasthAnamanutpattisamA jAtiH, yathA - 'anutpanne Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to [ SaDdarzanasa zabdAkhye dharmiNi kRtakatvaM dharmaH kva varttate ? sadeva hetvabhAvAdasi 1 ddhiranityatvasye 'ti 13 / sAdharmyasamA vaidharmyasamA vA yA jAtiH pUrvamudAhRtA seva saMzayenopasaMhiyamANA saMzayasamA jAtirbhavati, yathA-' kiM ghaTasAdharmyAt kRtakatvAdanityaH zabda uta tadvaidharmyAdAkAzasAdharmyAnniravayavatvAnnityaH ? ' iti 14 / dvitIyapakSotthApanabuddhacA prayujyamAnA saiva sAdharmyasamA baidhayasamA vA jAtiH prakaraNasamA bhavati, tatraivAnityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTavaditi prayoge ' nityaH zabdaH zrAvaNatvAcchandatvavaditi vanamakArabhedamAtre sati nAmatvaM dRSTavyam 15 / 34 traikAlyAnupapatyA hetoH pratyavasthAna mahetusamA jAtiH, yathA - ' hetuH sAdhanaM, tatsAdhyAt pUrvaM pazcAt saha vA bhavet ? yadi pUrvamaMsati sAdhye tat kasya sAdhanaM ? atha pazcAt sAdhanaM, pUrva tahiM sAdhyaM tasmiva pUrvasiddhe kiM sAdhanena ? atha yugapat sAdhyasAdhane 1. tyasyeti dha. / 34 atra gautamasUtra - " traikAlyAsiddhe de tora hetu samaH / / 5-1-18 / / iti syAdvAdamarI prastAvanA, ( pR 32 ) / "kAlyAnupapattyA hetoH pratyavasthAnaM hetu. khAmA jAti "-rityevaM proktaM bRhadavRttau / ( pR. 34/1 ) paraM naitacchuddhaM pratibhAti / pramANamImAMsAyAmapi (pR. 88 ) " ahetusamA jAtiH " proktA / 29 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TokA zlo0 31 ] sahiM tayoH savyetara goviSANayoriva sAdhyasAdhanabhAva eva na bhavediti 16 / arthApatyA pratyavasthAnamarthApattisamA jAtiH, ' yadya nityasAdhayat kRtakatvAdanityaH zabdo'rthAdApadyate nityasAdharmyAnnitya iti, asti cAsya nityenAkAzAdinA sAdharmya niravayavatvamityudbhAarekArabheda evAyamiti 17 / 49 avizeSApAdanena pratyavasthAnamavizeSasamA jAtiH, yathA - 'yadi zabdaghaTayoreko dharmaH kRtakatvamiSyate tarhi samAnadharmayogAcayoravizeSe tadvadeva sarvapadArthAnAmavizeSaH prasajyata' iti 18 / upapattyA pratyavasthAnamupapattisamA jAtiH, yathA-'yadi kRtakatvopapatyA zabdasyAnityatvaM niravayavopapattyA nityatvamapi kasmAnna bhavati ? pakSadvayopapayA'nadhyavasAya paryavasAnatvaM vivakSitami' tyudbhAvanaprakArameda evAyam 19 / - upalabdhyA pratyavasthAnamupalabdhisamA jAtiH, yathA ''nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdi' ti prayukte pratyavatiSThate - 'na khalu mayatnAnantatyakatvamanityatve sAdhanam, sAdhanaM hi taducyate yena vinA na sAdhyamupalabhyate, upalabhyate ca prayatnAnantarIyakatvena vinApi vidyudAdAvanityatvaM, zabde'pi kvacidvAyuvegabhajyamAnavanaspatyAdijanye tathaive 'ti 20 / 1. nitye sAdhanaM hi jaM. pu. / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ [ SaDdarzana - anupaladhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamA jAtiH, yathA tatraiva prayatnAnantarIyakatvahetAvupanyaste satyAha jAtivAdI-'naprayatnakAryaH zabdaH, mAguccAraNAdastyevAsAvAvaraNayogAttu nopalabhyate, 'AvaraNAnupalambhe'pyanupaLambhAnnAstyeva zabda' iti cet , nAvaraNAnupalamme'pyanupalambhasadbhAvAt , AvaraNAnupalabdhezcAnupalambhAdabhAvA, vaMdabhAve cAvaraNopalabdhe vA bhavati, tatazca mRdantaritamUlakIlodakAdivadAvaraNopalabdhikRtameva zabdasya mAguccAraNAdagrahaNamiti prayalakAryAbhAvAnnityaH zabda'iti 21 / / sAdhyadharmya(ma)nityAnityatvavikalpena zabdanityatvApAdanaM nitya 1. tadbhAve dh.| 35 kizcitspaSTAvabodhArtha likhyate'tra vRhadvRttIyasthalam* anupalabdhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamA jAtiH / tatraiva prayatnAnantarIyakatve hetAvupanyaste satyAha jAtivAdI-na prayatnAnantarIyaka: kAryaH zabdaH, prAguccAraNAdastyevAsau, bhAvaraNayogAtu nopalabhyate / 'AvaraNAnupalambhe'pyanupalambhAnAstyevoccAraNAprAkazabda' iti cet ? na, bhatra hi yA'nupalabdhi sA svAtmani varttate na vA ? vartate cettadA yatrAvaraNe'nupalabdhirvartate tasyAvaraNasya yathAnupalambhastathA'varaNAnupalabdherapyanusalambhaH syAt , bhAvaraNAnupalabdhezcAnupalammAdabhAvo bhavet . tadabhAve cAcaraNophlandhe vo bhavati, tattathA mRdantaritamUlakolakAdivadAvaraNopala-idhakRtameva zabdasya prAguccAraNAdagrahaNam, ayAnupalabdhiH svAtmani na vartate cet tadyanupalabdhiH svarUNApi nAsti, tathApyanupalabdherabhAva upalabdhikAstato'pi zabdasya prAguccAraNAdapyastitvaM syAditi dvedhApi prayatnakAryatvAbhAvAhityaH zabda ' iti" 21 (pR. 34) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zlo0 31 ] samA jAtiH, yathA ''nityaH zabda ' iti pravijJAte jAtivAdI. vikalpayati-' yeyamanityatA zabda tyocyate sA kimanityA nityA afa ? yadyanityA vadiyamavazyamapAyinItyanityatAyA apAyAnnityaH zabdaH, athAnityatA nityaiva tathApi dharmasya nityatvAttasya ca nirAzrayasyAnupapattestadAzrayabhUtaH zabdo'pi nitya eva bhavet, tadanityatve taddharmanityatvAyogAdityubhayathApi nityaH zabda ' iti 22 // evaM sarvabhAvA'nityatvopapAdanena pratyavasthAnamanityasamA jAtiH, yathA-' ghaTasAdharmyamanityena zabdasyAstIti tasyAnityatvaM yadi pratipAdyate tadavaTena sarvapadArthAnAmastyeva kimapi sAdharmyamiti teSAmapyanityatvaM syAt, atha padArthAntarANAM tathA bhAve'pi nAnityatvaM tarhi zabdasyApi tanmAbhUdi tyanityatvamAtrApAdanapUrvakavizeSodbhAvanAccAvizeSasamAtA bhinneyaM jAtiH 23 / * prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthAnaM kAryasamA jAtiH, yathA' 'nityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAdi' tyukte jAtivAdyAhaprayatnasya dvairUpyaM dRSTaM, kiJcidasadeva tena janyate yathA ghaTAdikaM, kiJcit sadevAvaraNavyudAsAdinA'bhivyajyate yathA mRdantaritamUlakIlAdi, evaM prayatnakAryanAnAtvAdeSa prayatnena zabdo vyajyate janyate veti saMzaya ' iti saMzayApAdanaprakArabhedAcca saMzayasamAtaH 1. te ghaTAdika kiJcidveti sa jaM. / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 kAryasamA jAtibhiMdhate 24 / tadevasadbhAvanaviSayavikalpabhedena jAtInAmAnantye(pya) saGkIrNodAharaNavivakSayA caturvizatijAtibhedA ete darzitA iti // 31 // dUSaNAbhAsAnuktvA nigrahasthAnAnyAhanigrahasthAnamAkhyAtaM, paro yena nigRhyate / pratijJAhAnisannyAsavirodhAdivibhedaMvat // 32 // vyAkhyA-yena kenacid dravyeNa 'paraH' vipakSo nigRhyateparavAdI vacananigrahe pAtyate tannigrahasthAnam 'AkhyAtaM' kathitamiti / katicidbhedAneva nAmato nirdizannAha-'pratijJAhAnisanyAsavirodhAdivibhedavat,' hAni-sannyAsa-virodhAH pratijJAzabdena sambandhyante / Adizabdena zeSAnapi bhedAnparAmazati / etaddUSaNajAlamutpAdhate yena tannigrahasthAnam / / . 36. etatsamagraM caturviMzatijAtimedasthalaM yathA'smingrantha AlikhitaM tathA pramANamImAMsAsUtra 2-1-29 tamopari vRttyA saha saMpUrNa mIlati / (pazyata pR. 5) / bRhavRttIyasthalaM caitadIyena saheti / . 1. sthAnamAha dh.| 2. 'dataH dha. / bRhadvRttAvapyevaM pAThaH / (gha 35) / .. "prakAreNa" dhttippnnii| 4. yattanni / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 37 yaduktam- " vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam / tatra vipratipattiH sAdhanAmA se sAdhana buddhiSaNAbhAse ca dUSaNabuddhiriti, mapratipattiH sAdhanasyAdUSaNaM dUSaNasya cAnuddharaNam / tacca nigrahasthAnaM dvAviMzatibhedam, tadyathA - pratijJAhAniH 1, pratijJAntaraM 2, pratijJAvirodhaH 3, pratijJAsannyAsaH 4, hetvantaram 5, arthAntaram 6, nirartha - kam 7, avijJAtArtham 8, apArthakam 9, amAptakAlaM 10, nyUnam 11, adhikam 12, punaruktam 13, ananubhASaNam 14, ajJAnam 15, apratibhA 16, vikSepaH 17, matAnujJA 18, paryanuyojyopekSaNaM 19, niranuyojyAnuyogaH 20, apasiddhAntaH 21, hetvAbhAsava 22 / tatra hetAvanaikAntikIkRte pratidRSTAntadharma svadRSTAnte'bhyupagacchataH 'pratijJAhAni' namanigrahasthAnaM bhavati, yathA- ''nityaH zabda aindriyakatvAd ghaTavaditi pratijJAsAdhanAya vAdI vadan pareNa 'sAmAnyamaindriyaka (tva) mapi nityaM dRSTamiti hetAvanaikAntikIkRte yadyevaM brayAt 'sAmAnyavad ghaTo'pi nityo bhavati' sa evaM bruvANaH zabdAnityatvapratijJAM jahyAt 1 | vidyA0 TIkA zlo0 32 ] parijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte tatraiva dharmiNi dharmAntaraM sAdha'nIyamabhidadhataH 'pratijJAntaraM' nAma nigrahasthAnaM bhavati, ' anityaH zabda aindriyakatvAdityukte tathaiva sAmAnyena vyabhicAre nodite 37. gautamasUtramidaM 1-2 - 19 / iti syAdvAdamaJjarI prastAvanA pR 31 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 [ SaDdarzanasa yadi bayA'dhuktaM sAmAnyamaindriyakaM nityaM taddhi sarvagatamasarvagatastu zabda iti so'yamanityaH zabda ' iti pUrva pratijJAtaH pratijJAntara'masarvagataH zabda' iti pratijJAntareNa nigRhIto bhavati 2 / - matijJAhetvovirodhaH pratijJAvirodho' nAma nigrahasthAnaM bhavati, yathA-guNavyatiriktaM dravyaM rUpAdibhyo'rthAntarasyAnupalabdheriti, so'yaM pratijJAhetvovirodho, yadi guNavyatiriktaM dravyaM kathaM rUpAdibhyoAntarasyAnupalabdhiH? atha rUpAdibhyoAntarasyAnupalabdhiH kathaM guNavyatiriktaM dravyamiti ? udayaM pratijJAviruddhAmidhAnAt parAjIyate 3 / . pakSasAdhane pareNa dUSite taduddharaNAzaktyA pratijJAmeva ninuvAnasya ' pratijJAsannyAso' nAma nigrahasthAnaM bhavati, yathA'nityA zabda aindriyakatvAdi'tyukte tathaiva sAmAnyenAnaikAntikatAyAmudbhAvitAyAM yadi brUyAt-'ka evamAhAnityaH zabda' iti pratijJAsannyAsAt parAjito bhavatIti 4 / ___avizeSAbhihite hetau pratiSiddhe tadvizeSaNamabhidadhato 'hetvantaraM' nAma nigrahasthAnaM bhavati, tasminneva prayogetathaiva sAmAnyasya vyabhicAreNa dUSite 'jAtimattve satI'tyAdivizeSa(Na)mupAdadAno hetvantareNa nigRhIto bhavati 5 / 1. 'rodhe pra dh| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra TIkA zlo0 32 1 prakRtAdarthAdarthAntaraM bar3hI denau ) parikramamikyato 'yontaraM ' nAma nigrahasthAnaM bhavati, hetu:, heturiti hinoterdhAtostupratyaye kRdantaM padaM, padaM ca nAmataddhitanipAtopasargA ' iti prastutya nAmAdIni vyAcakSANo'rthAntareNa nigRhyata iti 6 / "Gus fuerit. S abhidheyarahitavarNAnupUrvI prayogamAtraM 'nirarthakaM ' nAma nigraisthAnaM bhavati, yathA'nityaH zabdaH kacaTatapAnAM gajaDadabatvAd ghadhabhavadi' tyetadapi sarvathArthazUnyatvAnnigrahAya kalpeta sAdhyAnupayogAdvA 7 / yatsAdhanavAkyaM dUSaNavAkyaM vA trirabhihitamapi parSatprativAdibhyAM boddhuM na zakyate ta' davijJAtArtha' nAma nigrahasthAnaM bhavati 8 / pUrvAparAsaGghatapadasamUhaprayogAdapratiSThitavAkyArtha 'mapArthaka' nAma nibrahasthAnaM bhavati, yathA-daza dADimAni SaDapUpA ityAdi 9 / pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanavacanakramamullaMghyAvayatraviparyAseva prayujyamAnamanumAnavAkya' mamAptakAlaM ' nAma nigrahasthAnaM bhavati, svapratipattivat parapratipatterjanane parArthAnumAne kramasyApyanavagamAt 10 / 38 1. tArthAdava / 2. SaDaSTa pUpA dha. / 38. " kramasyApyaGgatvAt " iti pramANamImAMsAyAm / (pR. 100 ) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - [SaDdarzana paJcAvayave vAkye prayoktavye tadanyatamenApyavayavena honaM 'nyUna ' nAma nigrahasthAnaM bhavati, sAdhanAbhAve sAdhyasiddharabhAvAsatijJAdInAM paJcAnAmapi sAdhanatvAditi 11 / ekenaiva hetunodAharaNena vA pratipAdite'rthe hetvantaramudAharaNAntaraM vA vadato'dhikaM ' nAma nigrahasthAnaM bhavati 12 / zabdArthayoH punarvacanaM 'punaruktaM'nAma nigrahasthAnaM bhavati, anyatrAnuvAdAt / zabdapunaruktaM nAma yatra sa eva zabdaH punaruccAryate, yathA'nityaH zabdo'nityaH zabda' iti, arthapunaruktaM tu yatra so'rthaH prathamamanyena zabdenoccAryate punaH paryAyAntareNocyate, yayA'nityaH zabdo vinAzI dhvani' riti |anuvaade tu paunaruktyamadoSo, yathA-hetu(tUpa)dezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanamiti 13 / parSadA viditasya vAdi(nA) nirabhihitasyApi yadapratyuccAra tadananubhASaNaM' nAma nigrahasthAnaM bhavati 14 / / parpadA vijJAtasyApi vAdivAkyArthasya prativAdino yadajJAnaM ta'dajJAnaM' nAma nigrahasthAnaM bhavati / aviditottaraviSayo hi ko .. 39. "zabdenoktaH," iti pramANamImAMsAyAm / (pR 101) / 1. tupradezAt jN.| gautamasUtramida-" hetvapadezAtpratijJAyAH punarvavanaM. nigamanam " 1-1-39 iti pramANamImAMsAyAm / (pR. 101) / 40. 'kimuttaraM' pra0 / bRhavRttau (pR. 37/1) kyottara' pra. mo. (5. 103) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhA TIkA pralo0 32] nAmottaraM brUyAt ? na cAnanubhASaNamevedaM, jJAte'pi vastunyanumASabhAsAmarthyadarzanAt 15 // . parapakSe gRhIte'pyanubhASite'pi tasminnuttarA'pratipattirapatimA' nAma nigrahasthAnaM bhavati 16 / . kAryavyAsaGgAt kathAvicchedo 'vikSepo' nAma nigrahasthAnaM bhavati, sisAdhayiSitasyArthasyAzakyasAdhanatAmavasAya kathAM vicchinatti- idaM me karaNIyaM parihIyate, "pInasena kaNTha uparuddha ' ityAcabhidhAya kathAM (vi)cchindan vikSepeNa parAjIyate 17 / .. svapakSe parApAditadoSamanur3hatya tameva parapakSe pratIpamApAdAyato 'matAnujJA' nAma nigrahasthAnaM bhavati, 'cauro bhavAn purupatvAt prasiddhacauravadi'tyukte 'bhavAnapi cauraH puruSatvAditi bruvannAtmanaH parApAditacauratvadoSamabhyupagatavAn bhavatIti matAjujayA nigRhyate 18 / .. nigrahamAptasyA'nigrahaH 'paryanuyojyopekSaNaM' nAma nigrahasthAna bhavati, paryanuyojyo nAma nigrahopapattyA'vazyaM nodanIya 'idaM te nigrahasthAnamupanatamato nigRhIto'sI'tyevaM vacanIyastamupekSya na nigRhNAti yaH sa paryanuyojyopekSaNena nigRhyate 19 / ... ___ anigrahasthAne nigrahasthAnAnuyogAd' niranuyojyAnuyogo . 41. "pInaso rogavizeSa" iti pra mI. TippaNI (pR. 103) / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa nAma nigrahasthAnaM bhavati, upapannavAdinamapramAdinamanigrahAIyaSi nigRhIto'sIti yo brUyAt sa evAbhUtadoSodbhAvanAd nirakhate 20 // - siddhAntamabhyupetyAniyamAt kathAprasaGgo'pasiddhAnto nAma nigrahasthAnaM bhavati, yaH prathamaM kiJcit siddhAntamabhyupagamya kayAmupakramate tatra ca sisAdhayiSitArthasAdhanAya paropalambhAya vA siddhAntaviruddhamabhidhatte, so'pasiddhAntena nigRhyate 2 21 / hetvAbhAsAzca yathoktA asiddhaviruddhAdayo 'hetvAbhAsa'nAma nigrahasthAnam 22 / . iti bhedAntarAnantye'pi nigrahasthAnAnAM dvAviMzatirmUlabhedA niveditA iti // 32 // - ayopasaMharanAhanaiyAyikamatasyaivaM, samAptaH kthito'dhunaa| vyAkhyA-' evam ' ityamprakAratayA 'naiyAyikamatasya' jaivazAsanasya 'samAsaH' saMkSepo'dhunA 'kathitaH' nivedita: 1. degbhyupetyAniyamAt kathAprasaGgo'pasiddhAntena nigRhyate 21 / gha. / 42. "yathA mImAMsAmabhyupagamya kazcidagnihotraM svargasAdhanamityAha, 'kayaM pun-| ramihotrakriyA dhvastA satI svargasya sAdhikA bhavatI'tyanuyuktaH prAha-manamA kriyayA''rAdhito mahezvaraH phalaM dadAti rAjAdivadi ti tasya mImAMsAnabhimatezvarasvIkArAdapasiddhAnto nAma nigrahasthAnaM bhavatI' tyadhikaM bRhadavRttau (pR. 37) / 2. ityarthaH / athoM dh.| 3. syaiSa samAsaH kthito'asaa| dha / - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zlo0 33 ] sAmpatameva niSThita ityathaH / 43. prAsaGgikamadhikaM kiJcidatrApi nirupyate bRhadRttitaH, tathAhi" atha naiyAyikAnAM yogAparAbhidhAnAnAM liGgAdivyaktirucyate-te ca daNDadharAH prauDhakaupInaparidhAnAH kambalikAprAvRtA jaTAdhAriNo bhasmoddhalanaparA yajJopavItino jalAdhArapAtrakarA norasAhArAH prAyo vanavAsino dro(do)male tumbarka bibhrANAH kandamUlaphalAzina AtithyakarmaniratAH sastrIkA niHstrIkAzca, niHstrIkAsteSUttamAH, te ca paJcAgnisAdhanaparAH kare jaTAdau ca prANaliGgadharAzcApi bhavanti, uttamAM saMyamAvasthAM prAptAstu nagnA bhramanti / ete prAtardantapAdAdizaucaM vidhAya zivaM dhyAyanto bharamanAGga tristriH spRzanti, yajamAno vandamAnaH kRtAJjalirvakti 'oM namaH zivAya ' iti, gurustathaiva ' zivAya namaH' iti prativakti / te ca saMsadyevaM vadanti-" zaivI dAkSAM dvAdazAbdI sevityA yo'pi muzcati / dAso dAso'pi bhavati so'pi nirvANamRcchati // " teSAmIzvarase devaH sarvajJaH sRSTisaMhArAdikRt , tasya cASTAdazAvatArA amI-nakulI(za)1, [ zoSya ] kauzikaH 2, gAyaH 3, maitryaH 4, [a]* kauruSaH 5, IzAnaH 6, pAragnayaH 7, kapilANDaH 8, manuSyakaH 9,(apara )akuzikaH 10, patriH 11, piGgalaH ( lAkSaH ) 12, puSpakaH 13, bRhadA (cAryaH 15, agastiH 15, saMtAnaH 16, zazIkaraH 17, vidyAguruzca 18, ete teSAM : pazyata rAjaze. Sa sa. pU. 8 mm|| + " nakulIzo'tha kauzikaH" iti rA. pa. sa. pyevaM pAThaH / (pR. 1) *" kauruSaH" iti pAThaH / (pR. 9) aparakuzikaH," " piGgalAkSaH"B" bRhadAcAryaH" (pR. 9) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 tIrtheSAH pUjanIyAH / teSAM sarvatIrtheSu bharaTA eva pUjakAH / teSu ye nirvikArAste svamImAMsAgatamidaM pacaM darzayanti-" na svadhunI na phaNino na kapAladAma, nendoH kalA na girijA na jaTA na bhasma / yatrAnyadeva ca na kiMcidupAsmahe tad,rUpaM puraannmunishiilitmiishvrsy||"..."viitraagNsmrnyogii vItarAgatvamaznute, sarAgaM dhyAyatastasya sarAgatvaM tu nizcitam ||"....ettsrvN liGgaveSadevAdi. svarUpaM vaizeSikamatepyavasAtavyaM, yato naiyAyikavaizeSikANAM hi mithaH pramANatattvAnAM saMkhyAbhede satyapyanyonyaM tattvAnAmanta vane'lpIyAneva medo jAyate, tenaiteSAM prAyo mttulytaa| ubhaye'pyete tapasvino'bhidhIyante, te ca zaivAdibhedena caturdhA bhavanti, taduktam-" AdhArabhasmakaupInajaTAyajJopavItinaH / svasvAcArAdibhedena caturdhA syustapasvinaH // 1 // zaivAH pAzupatAzcaiva, mahAvratadharAstathA / turyAH kAlamukhA mukhyA, bhedA ete tapasvinAma // 2 // " teSAmantabhaidA bharaTabhakaralaiGgikatApasAdayo bhavanti, bharaTAdInAM vratagrahaNe brAhmaNAdivarNaniyamo nAsti, yasya tu zive bhaktiH sa vratI bharaTAdibhavet , paraM zAstreSu naiyAyikAH sadA zivabhaktatvAcchaivA ityucyante vaizeSikAstu pAzupatA iti, tena naiyAyikazAsanaM zaivamAkhyAyate vaizeSikadarzanaM ca pAzupatamiti / " (pR. 2011 ) "aparaM ca-arthopalabdhihetuH pramANam , ekAtmasamavAyijJAnAntaraveyaM jJAnaM pramANAdbhinnaM phalaM, pUrva pramANamuttaraM tu phalam , smRteraprAmANyam , parasparavibhakto sAmAnyavizeSau nityAnityatve sadasadaMzauca, pramANasya viSayaH pAramArthikaH, tamazchAye adravye, AkAzaguNaH zabdo'auddha Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viyA0 TIkA glo0 33] likaH, saMketavazAdeva zabdAdarthapratItirna punastatpratipAdanasAmarthyAt , dharmadharmiNormedaH, sAmAnyamanekavRttiH, AtmavizeSaguNalakSaNaM karma, vapurviSayendriyabuddhisukhaduHkhAnAmucchedAdAtmasaMsthAnaM muktiriti / nyAyasAre punarevaM-nityasaMve. dhamAnena sukhena viziSTAtyantikI duHkhanivRttiH puruSasya mokSa iti / eSAM tarkagranthAH nyAyasUtra-bhASya-vArtika-tAtparyaTIkA-parizuddhi-nyAyAlaMkAra-; vRttayaH, bhAsarvajJapraNIte nyAyasAre'STAdazaTokAH, tAsu mukhyA nyAyabhUSaNAkhyA nyAyakalikA, jayantaracitA nyAyakusumAJjalitarkazca / " (pR. 37) ... SaDdarzanasamuccaye zrIrAjazekharaH-" akSapAdo gurusteSAM tena te hyAkSapAdakAH / uttamAM saMyamAvasthAM prAptA nagnA bhramanti te // 15 // amISAM sarvatIrtheSu bharaTA eva pUjakAH / zeSA namaskArakarAH so'pi kAryoM na sanmukhaH // 112 // " (pR. 9-11) yoge vaizeSike tanne prAyaH sAdhAraNI kriyaa| AcAryaH zaGkara iti nAma prAgabhidhAparam // 23 // amISAM tarkazAstrANi ghaTasahasrANi kndlii| zrIdharAcAryaracitA pazastakarabhASyakam // 21 // ....jIvasyAnyantiko duHkhaviyoMgo mokSa issyte| yaugAnAM ca tathaivoktaH prAyaH sAdharmikA yataH // 29 // zivenolakarUpeNa kaNAdasya muneH puraH / matametatprakathitaM tata molakyamucyate // 30 // akSapAdena RSiNA racitatvAta yaugikam / AkSapAdamiti khyAtaM prAyastulyaM matadvayam // 31 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ padarzana sAGakhyAbhimatabhAvAnA-midAnImayamucyate // 3 // idAnIM punaraya samAsaH sAGkhyAbhimatabhAvAnAmucyate, 'sAyAH '-kApilA ityarthaH, 'tadabhimatAH'-tadarzanAbhISTA ye bhAvAH-paJcaviMzatitattvAdayasteSAM saMkSepo'taH paraM kathyata ityrthH||33|| tadevAhasauMGkhyA nirIzvarA kecit , kecidiishvrdevtaaH| sarveSAmapi teSAM syAt , tattvAnAM pnycviNshtiH||34|| (pR. 12 ) ityAdikaM yathocitaM vijJeyaM vijJaiH / " aulyukyadarzane paramezvarasAkSAtkArazca zravaNamananabhAvanAbhirbhAvanIyaH, yadAha-" AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsavalena c| tridhA prakalpayanprajJAM labhate yogamuttamam // " iti sarvadarzanasaMgrahaH pR. 186 / tattvajJAnAdduHkhAtyantocchedalakSaNaM nizreyasamubhayatra samAnam , tatrApi kramadarzakamAkSapAde pAramaSa sUtra-"duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarAbhAvAdapavargaH // " ityuktaM sarvadarzanasaMgrahe pR. 206 / 44. ayamanantarazca zloka: 'jaM.' 'pu.' pratyoH 35.36 saMkhyAko dRzyate, '34 ' saMkhyAkastu 'eteSAM.' zlokaH paThita iti vibhAvyatAM pAThakaiH / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA glo 34-35 ] vyAkhyA-kecit sAGkhyAH 'nirIzvarAH' IzvaraM devatayA meM manyante-kevalamadhyAtmave(vA)dinaH / kecit punarIzvaradevatAH mahencaraM svazAsanAdhiSThAtAramAhuH / sarveSAmapi teSAM-kevalanityAtmavAdinAmIzvaradevatAnAM ca sarveSAM sAGakhyamatAnusAriNAM vAsane 'paJcaviMzatistattvAnAM syAt / tattvaM hyapavargasAdhakaM bIjamiti sarvavAdisaMvAdaH / yaduktam 45paJcaviMzatitattvajJo. yatra tatrAzrame rtH| - jaTo muNDI zistrI vApi, mucyate nAtra saMzayaH // (19) tanmate paJcaviMzatistattvAnItyarthaH // 34 // guNatrayamAhasatvaM rajastamazceti, jJeyaM tAvadguNatrayam / prasAdatoSadainyAdi-kAryaliGgaM krameNa tat // 35 // vyAkhyA-'tAvaditi prakrame, sattvaM rajastamazceti guNatrayaM jJeyam / tadguNatrayaM 'krameNa ' paripATyA 'prasAdatoSadainyAdi kAryaliGgaM,' guNatrayeNedaM liGgatrayaM krameNa janyate / sattvaguNena prasAkAryaliGgam-vadananayanAdiprasannatA satvaguNena syAdityayaH, rajo 45 sAM. kA. 64 / 46. ' tApaH ' iti bRhadvRttau paatthH| (pR. 371) / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 guNena toSaH, sa cAnandaparyAya:, "valliGgAni sphUrtyAdIni rajoguNenAbhivyajyanta ityarthaH, tamoguNena ca dainyaM janyate, ' hA deva / naSTo'smi vazcito'smI'tyAdi vadanavicchAyatAnetrasaMkocAdivya thaM dainyaM tamoguNaliGgamiti" / dainyAdItyAdizabdena duHkhatrayamAkSipyate, tadyathA-AdhyAtmikaM, AdhidaivataM, AdhibhautikaM ceti / tatrAdhyAtmikaM duHkhaM dvividhaM-zArIraM, mAnasaM ca / zArIraM vAtapittazleSmaNAM vaiSamyanimittaM, mAnasaM kAmakroghalobhamoheAviSayAdarzananibandhanam / sarva caitadAntaropAyasAdhyatvAdAdhyAtmikaM duHkham / bAhyopAyasAdhyaM duHkhaM dvadhA-Adhibhautika, AdhidaivakaM ceti / vatrAdhimautikaM mAnuSapazumRgapakSisarIsRpasthAvaranirmitam , AdhidaivakaM yakSarAkSasagrahAcAvezahetukamiti // 35 // 17. bRhadvRttau tu-"tApazoSabhedacalacittatAstambhodvegAH kArya rajaso lim" ityaalikhitm| (pR. 39 / 2) 48. "sattvAdibhizca parasparopakAribhikhibhirapi guNaiH sarvaM jagadvyAptaM vidyate paramUrdhvaloke prAyo deveSu sattvasya bahulatA, adholoke tiryakSu nArakeSu ca tamobahulatA, nareSu rajobahulatA, yadduHkhaprAyA manuSyA bhavanti, yaduktam-" UvaM sattvavizAlastamovizAlaca mUlataH sargaH / madhye rajovizAlo brahmAdistambaparyantaH // ( sAGkhyakArikA 54) atra 'brahmAMdistambaparyanta' iti brahmAdipizAcAnto'STavidhaH sarga," iti draSTavyaM bRhavRttitaH / (pR. 39 / 2 ) 1. degdhamohe jaM. pu.| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyANTIkA zlo0 36-37] anena duHkhatrayeNAbhihatasya prANinastattvajijJAsotpadyate'tasvAnyeva tattvAnyAha eteSAM yA samAvasthA, sA prakRtiH kilocyate / pradhAnAvyaktazabdAbhyAM, vAcyA nitysvruupikaa||36|| vyAkhyA-' eteSAM ' sAMkhyAnAM prakatiH prItyapItiviSAdAtsakAnAM lAghavopaSTambhagauravadharmANAM parasparopakAriNAM sattvarajastamasAM trayANAmapi guNAnAM yA samAvasthA samatayAvasthitiH sA kila prakRtirucyate, kiletyAptapravAde, sA prakRtiH kathyate / anyaJca sA pradhAnAvyaktazabdAbhyAM vAcyA pradhAnazabdenAvyaktasandena ca prakRtirAkhyAyate zAstre, prakRtiH pradhAnamavyaktaM ceti pryaayaantrmityrthH| tathA nityasvarUpikA zAzvatamAvatayA prasiddhatvarthaH / ucyate ca nityA nAnApuruSAbhayA ca tadarzane prakRtiyaMdAha"45 tasmAnna badhyate nApi mucyate, nApi saMsarati kshcit| saMsarati badhyate mucyate ca, nAnAzrayA prakRtiH // " (20) iti // 36 / / 5degdarzanasvarUpamAhatataH saMjAyate buddhi-mahAniti yakocyate / ahaGkArastato'pisyAt , tasmAt SoDazako gnnH||37|| 48 ayaM zloko'nenaiva krameNa mudrito guNaratnIyavRttyAdarza'pi vilokyate / 49. sAM kA 62 iti syAdvAdamajoM pR. 120 / (pUnA ) 50. "prakRtyAtmasaMyogAtsRSTirjAyate, ataH sRSTikramamevAhe "tyavataraNikA vRhdvRttaa| (pR. 411) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [SaDdarzanasa0 ___ vyAkhyA-tato guNatrayAbhighAtAd buddhiH sajAyate, yakA budimahAniti ucyate, mahacchabdena kIrtyate / evametannAnyathA,' 'gaurevAya nAzvaH, 'sthANureSa nAyaM puruSa' ityevaM nizcayena padArcapratipattiheturyo'dhyavasAyaH sA buddhiriti / tasyAstvaSTau rUpANi tadarzanavizrutAni, yadAha-651dharmajJAnavairAgyaizvaryarUpANi catvAri sAttvikAni, adharmAdIni tu tatpratipakSabhUtAni catvAri taamsaaniitysstto"| tato buddharahaGkAraH, sa cAmimAnAtmakaH, yathA-'ahaM zabde' 'ahaM rUpe' 'ahaM rase' 'ahaM sparza' 'ahaM ganve' 'ahaM svAmI' ahamIzvaro' ''sau mayA itaH' ' ahaM tvAM haniSyAmI'tyAdi pratyayarUpaH / tasmAdahakArAt SoDazako gaNo 'jAyata' ityadhyAhAro'sti mavatItyAdivat 2 / paJca buddhIndriyANi, paJca karmendriyANi, ekAdazaM manaH, pazca 'tanmAtrANi ca SoDazako gaNaH / tathA mA(cA)hezvarakRSNaH-53 +trayAd yA buddhiH dha. pu. / 4 mahAzabdena dh.| 51. pazyata syA. maM. pR 121 tamam / 52. tathA coktam -"prakRtehA~stato'haMkArastasmAdgaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAtpaJcabhyaH paJca bhUtAni // (sAM. kA. 22) iti sarvadarzana saGgrahe pR. 319 (gAyakavADasIrojha-vaDodarA ) / 1 bhUtAni jN.| 53. sAM, kA. 3, syA0 maM0 (pR. 121) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA TIkA glo0 38-39 ] " mUlaprakRtiravikRtiH, mahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro, na prakRtinai vikRtiH puruSaH // " (21) // iti / // 37 // poDazakagaNamevAhasparzanaM rasanaM ghrANaM, cakSuH zrotraM ca pazcamam / paJca buddhIndriyANyAhu-stathA karmendriyANi ca // 38 // pAyUpasthavacaHpANi-pAdAkhyAni mnstthaa| anyAni paJca rUpANi, tanmAtrANi ca SoDaza // 39 // yugmam // vyAkhyA-pazca buddhIndriyANIti sambandhaH / sparzanaM tvagindriyaM, rasanaM jivA, ghrANaM nAsikA, cakSuHnetra, paJcamaM ca zrotraM karNa iti, etAni paJca buddhipradhAnAni-buddhisahacarANyeva jJAnaM janayantIti kRtvA budIndriyANyAhuH kathayanti tanmatIyA iti / tathA karmendriyANi ceti, tatheti pUrvoddiSTAM pazcasaGkhyAmAtrAmapi parAmazati, tAnyevAha-pAyUpasthavacApAgipAdAkhyAnIti, pAyurapAnaM, upasthaH prajananaM, vaco vAkyaM, pAgirhastaH, pAdazcaraNaH, tadAsyAni pazca karmendriyANi-karmakriyAvyApArasAdhanAnIndriyANIti - 'pAdi-tanmAtrANIta SoM dh.| * trANi parA jN.| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [SaDdarzanasa0 karmendriyANi / tathA manaH, ekAdaza "mana indriyamityarthaH / anyAni pazca rUpANi tanmAtrANi ceti-rUparasagandhazabda. sparzAkhyAni tanmAtrANIti SoDaza jnyeyaaH|| 38-39 / / paJca tanmAtrebhyazca paJcabhUtotpattimAharUpAttejo rasAdApo, gandhAdbhUmiH svarAnnabhaH / sparzAdvAyuMstathA caivaM, paJcabhyo bhUtapaJcakam // 40 // vyAkhyA-paJcabhya iti paJca tanmAtrebhyo bhUtapaJcakamiti sambandhaH / rUpatanmAtrAjaH, rasatanmAtrAdApaH, gandhatanmAtrAdbhUmiH, svaratanmAtrAnamaH-AkAzaM, sparzatanmAtrAdvAyuH, evaM paJcatanmAtrebhyaH pazcabhUtAnyutpadyante / asAdhAraNaikaikaguNakathamamidaM, utpattizcazandatanmAtrAdAkAzaM zabdaguNaM, zabdo dhambaraguNa iti, zabdatanmAtra 'sahitAt sparzatanmAtrAdvAyuH zabdasparzaguNa iti, zabdasparzatanmAtra'sahivApatanmAtrAttejaH zabdasparzarUpaguNamiti, zabdasparzarUpatanmAtrasahiMtAdrasatanmAtrAdApaH zabdasparzarUparasaguNa iti, zabdasparzarUparasatanmAtrasahitAdndhatanmAtrAt pRthivI zabdasparzarUparasagandhaguNA pRthivI jAyate, iti pazvabhyo bhuutpshckmityrthH| 40 // 54."mano hi buddhIndriyamadhye buddhIndriyaM bhavati karmendriyamadhye karmendriyam , taJca tattvArthama(rthA,ntareNApi saMkalpavRtti / " (bRhadvRttiH pR. 42) . 1 stathaivaM ca, pNdh.| paJcabhyaH paJcabhUtakami pu. j.| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ briyAndokA zlo041] prakRtivistaramevopasaMharabAievaM caturvizatitattvarUpaM niveditaM sAGkhyamate pradhAnam / anyazca kartA viguNazca bhokA, tattvaM pumAnnityati dbhyupetH||4|| - vyAkhyA-evaM pUrvoktaprakAreNa sAGkhyamate caturvizatitakharUpaM pradhAnaM niveditam / prakRtimahAnahaGkArazceti trayam, paJca buddhondriyANi, pazca karmendriyANi, manazcaikaM, paJca tanmAtrANi, paJca bhUtAti ceti caturvizatistasvAni rUpaM yasyetyevaMvidhA prakRtiH kthitetyyH| paJcaviMzatitamaM tattvamAha-anyazceti, anyaH kartA, na tu puruSaH, tereva saMsaraNAdidharmatvAt, yaduktaM56"prakRtiH karoti prakRtivadhyate, prakRtirmucyate " athavocyate-"puruSo'vaddhaH, puruSo muktaH, puruSastu" "amUrtazcetano bhogI lityaH srvgto'kriyH| akartA nirguNaH sUkSma prAramA kApiladarzane // ". (22)57 55. "anyastvakartA" iti bRhadasau paatth| pR 41/1) vyAkhyA tovaM-'prakRtezcaturviMzatitattvarUpAyA 'anyastu'-pRthagbhUtaH punarakarte "ti / (pR. 42/1) Nastu bho dh.| 56. "tasmAnna badhyate nApi mucyate, nAmi saMsarati kazcit / saMsarati asate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH // 1 // " ( sAM. kA. 62) iti, syAbAdamAyA~ pR. 120 / 57. syA. maM* pR. 122 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 . puruSaguNAnAha-diguNa iti, sattvarajastamorUpaguNatrayavikalA, kyA bhoktA bhogI, evambhakAraH pumAMstattvaM-paJcaviMzatitamaM tattvamityarthaH, tathA nityacidazyupetaH nityA yAsau ciccaitanyazaktistayA'bhyupetaH sahitaH / AtmA hi svaM buddharavyatiriktamabhimanyate, mukhaduHkhAdayazca viSayA indriyadvAreNa buddhau saMkrAmanti, budizvobhayamukhadarpaNAkArA, tatastasyAM caitanya zaktiH pratibimbate, tataH mukhyahaM duHkhyahamityupacaryate / Aha ca pataJjaliH- "zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati, tamanupazyanna'tadAsmApi tadAtmaka iva pratibhAsate " iti // mukhyatastu cicchaktivipayaparicchedazUnyA, buddhereva viSayapari cchedasvabhAvatvAta, cicchaktisanidhAnAcA'cetanApi buddhizcetanAvatIvA'vabhAsate / "vAdamahArNavo'pyAha "buddhidarpaNasaMkrAntamarthapratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpe :puMsya. dhyArohati, tadeva bhoktRtvamasya, na tu vikArApattiH" iti / 58 pratyahaM ' iti syA0 maM0 pR. 122 / 1 "asukhaduHkhAdimayo'pi abuddhipratyayo'pi" ghttippnnii| 59. 'vedAntagranthavizeSaH,...' sammatitarkaTIkA veti sthA0 maM0 TIppaNa 1, pR. 123 / x puMsyadhyavarohati dh.| 60. "na svAtmano vi." iti sthA0 meM pR. 123 / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAlTIkA zlo0 42] tathA cAturiH" viviktedRkpariNato, buddhau bhogo'sya kthyte| pratibimbodayaH svacche, yathA caMdramasojbhasi // " (23) vindhyavAsItvevaM bhogamAcaSTe" puruSo'vikRtAtmaiva, svanirbhAsamacetanam / manaH karoti sAnnidhyA-dupAdheH sphATikaM ythaa||"(24) iti nityavijJAnayuktaH / bandhamokSasaMsArAzca nitye'pyAtmani bhRtyagatayorjayaparAjayoriva tatphalakozalAbhAdisambandhena svAminyupacAravadatrApyuparyanta itydossH||41|| - tattvopasaMhAramAhapaJcaviMzatitattvAni, saMkhyayaivaM bhavanti ca / pradhAnanarayozcAtra, vRttiH paGgvandhayoriva // 42 // vyAkhyA pUrvArddha nigadasiddham / atra sAMkhyamate pradhAnanarayoH makRtipuruSayoH, vRttiH vartanaM pazvandhayoriva, paGguzvaraNavikalaH, andhazca netravikalaH, yathA paGvandhau saMyutAveva kAryasAdhanAya "svatibhAsa tulyamityathaH" dhttippnnii| 61 'upAdhiH sphaTika' iti syA0 maM0 pR. 123 / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [SaDcanA pramavato na pRthagbhRtau prakRtipuruSayorapi tathaiva kAryakatatvaM prakRtyupAttaM puruSo bhuGkta ityarthaH // 42 // mokSapramANaM cAhaprakRtiviyogo mokSaH, puruSasyAntarajJAnAt / mAnatritayaM ca bhavet , pratyakSaM laiGgika shaabdm||43|| byAkhyA-mokSaH kimucyata ityAha-puruSasyAtmana AntarajJAnAt trividhabandhavicchedAt prakRtiviyogo yaH sa mokSaH, prakRtyA saha viyoge-virahe sati puruSasyApavarga iti / AntarajJAnaM ca bandhavicchedAdbhavati, bandhazca prAkRtikavaikArikadAkSiNabhedAt trividhaH, tadyathA-prakRtAvAtmajJAnAdhe prakRtimupAsate teSAM prAkRtiko bandhaH, ye vikArAneka bhUtendriyAhaGkArabudIH puruSabuddhayopAsate 62 "andhena paGamuSTatvamuNenaH svaM skandhamadhiropito nagaraM prApya nATakAdikaM pazyan gItAdikaM cendriyaviSayamanyamapyupalabhyamAno yathA modate tathA paMgukalpaH zudbhacaitanyasvarUpa: puruSo'pyanvakalpa jaDAM prakRti sakriyAgAzrito buddhadhavyavasita zabdAdikaM svAtmani pratibimbitaM cetayamAno modate molmAyana prakRti sukhaskbhAvAM mohAmanyamAnaH saMsAramadhiksati / " bRhattau pR. 12 // 1 Sasya bataitadantarajJAnAt gha. / vRhadvRttAvapi vaM mUlasya ' (1-2) pAThaH pR. 43/1 // yaM cAtra, pratya' dh.| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA kA lo0 43 ] teSAM vaikArikaH, iSTApUrte dAkSiNaH - puruSata svAnamiko dozapUrvakArI kAmopahatamanA baddhyata iti / 63.8 "iSTApUrtta manyamAnA: variSThaM nAnyacchreyoH ye'bhinandanti mUDhAH / nAkasya pRSThe te sukRtena bhUtvA, imaM lokaM hInataraM vA vizanti // " (25) iti vacanAt / iti trividhabandhavicchedAt paramabrahmajJAnAnubhavastataH prakRtiviyoga: puruSasya, prakRtipuruSavivekadarzanAcca nittAyAM prakRtI puruSasya svarUpAvasthAnaM mokSa iti lokapUrvArddhArthaH / mAnatritayaM pramANatrayaM ca bhavet syAt pratyakSaM leGgikaM zabdaM cakAraH sarvatra sambadhyate, pratyakSamindriyopalabhyaM laGgikamanupAnagamyaM zAbda cAgamasvarUpamiti 4 pramANatrayam // 43 // 64. 63 vRttamidaM syA0 maM0 pR 126 / TippaNyAM cAsya sthalaM 'muM. u. 1-2-10 sUcitam (pariziSTa 2. pR. 55 ) / ' muM u.' iti muNDakopaniSad jJeyA / 64. atra bRhadvRtti:- " pramANasya sAmAnyalakSaNamucyate- 'arthopala biSahetuH pramANa' miti, tatra pratyakSalakSaNamAkhyAyate - 'zrotrAdivRttiravika lpikA pratyakSamiti,... zrotrAdInIndriyANi teSAM vRttirvartanaM pariNAma ivi. yAvat indriyANyeva viSayAkArapariNatAni pratyakSamiti hi teSAM siddhAMtaH, avikalpikA nAmajAtyAdikalpanArahitA zAkya matAdhyakSa vadJyAkhyeyevi, , A Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 [ SaDdarzanasa athopasaMhAramAha evaM sAMkhyamatasyApi 'samAsaH kathito'dhunA / " vyAkhyA evaM pUrvoktaprakAreNa sAMkhyamatasyApi samAsaH saMkSepaH kathitaH, apiH samuccayArthe, na kevalaM bauddha - naiyAyikayoH saMkSepa uktaH sAMkhyamatasyApyadhunA kathita " iti / sAMkhya iti puruSanimitteyaM saMjJA saMkhasya ime sAMkhyAH, tAlavyo vA 'ka'kAra: ' zaMkha' nAmAdipuruSaH / IzvarakRSNastu " * pratiniyatAdhyavasAyaH zrotAdisamuttho'dhyakSam" iti prAha / anumAnasya tvidaM lakSaNam - pUrvavaccheSavatsAmAnyato dRSTaM ceti trividhamanumAnamiti,.... athavA talliGgaGgapUrvakamityevAnumAnalakSaNaM sArakhyaiH samAkhyAyate / zAbdaM tvAptazrutivacanam AptA rAgadveSAdirahitA brahmasana kumArAdayaH, zrutirvedaH, teSAM vacanaM zAbdam " iti pR. 43 / 2 / + 'mAso gadito'dhu' / 65 sAMkhyamatasyApi kiJcidanuktamucyate bRhadvRttita:- " athAdau sAMkhyama~taprapannAnAM parijJAnAya liGgAdikaM nigadyate, tridaNDA ekadaNDA vA kaupInabaMsanA dhAturaktAmbarAH zikhAvanto jaTinaH kSuramuNDA mRgacarmAsanA dvijagRhAzanAH caprAsIparA vA dvAdazAkSarajApinaH parivrAjakAdayaH, tadbhaktA vandamAnA 'oM prativiSayAdhyavasAyo dRSTa iti ( sAM0 kA 0 5) pramANamImAMsAyAm 93 * 39 / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyASTIkA glo0 44] 75 namo nArAyaNAyeti vadanti, te tu 'nArAyaNAya namaH' iti prAhuH, teSAM mahAbhArate bITeti khyAtA dAravI mukhavastrikA mukhaniHzvAsanirodhikA bhUtAnAM dayAnimittaM bhavati, te ca jalajIvadayArthaM svayaM galanakaM dhArayanti, bhaktAnAM copadizanti-" SaTtriMzavaGgalAyAmaM viMzatyaGgalavistRtam / dRDhaM galanakaM kuryAd bhUyo jIvAnvizodhayet // 1 // mriyante miSTatoyena pRtarAH kSArasaMbhavAH / kSAratoyena tu pare na kuryAtsaMkaraM ttH||2|| lUtAsyatantugalite ye bindau santi jantavaH / sUkSmA bhramaramAnAste naiva mAnti triviSTape // 3 // " iti galanakavicAro mImAMsAyAm , sAMkhyAH kecidIzvaradevA apare ca nirIzvarAH, ye ca nirIzvarAsteSAM nArAyaNo devaH, teSAmAcAryA viSNupratiSThAkArakAzcaitanyapramRtizabdairabhidhIyante, teSAM matavaktAraH kapilAsuripaJcazivabhArgavolakAdayaH, tataH sAMkhyAH kApilA ityAdinAmabhirabhidhIyante,tathA kapilasya paramarSiriti dvitIyaM nAma taina pAramarSA ityapi nAma jJAtavyam , vArANasyAM teSAM prAcuryam , bahavo mAsopavAsikAH, brAhmaNA ArcargiviruddhadhUmamArgAnugAminaH, sAMkhyAstvarciArgAnugAH, tata eva brAhmaNA vedapriyA yajJamArgAnugAH, sAMkhyAstu hiMsADhayavedaviratA adhyAtmavAdinaH, te ca svamatasya mahimAnamevamAmananti, taduktaM mATaraprAnte-"hasa piba lala svAda moda nityaM muMva ca bhogAnyathAbhikAmam / yadi viditaM te kapilamataM tatprApsyasi mokSasaukhyamacireNa // 1 // " zAstrAntarepyuktam -" paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rtH| zikhI muNDI jaTI vApi mucyate nAtra saMzayaH // 2 // " (pR. 38-39 / 1) sarvo'pyayaM vicAroM mIlati rAjazekharIyaSaDdarzane sAMkhyamatena saha / " (pR. 4-6) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ akSa kramAyAtaM. jainamadoddezamAha jainadarzanasaMkSepaH, kathyate suvicAravAn // 4 // , apanetyuttarArdaina. kA saMbadhyate'dhunA-idAnI jainadarzanasaMkSepaH kathyate / kathaMbhUta. iti ? suvicAravAn muSTha zomano tathA ca-" cicchaktiviSayaparicchedazUnyA nAtha jAnAti, buddhizca jaDA na. cetayate, sannidhAnAttayoranyathA pratibhAsanam , prakRtyAtmasaMyogAtsRSTirupajAyate, prakRtivikArasvarUpaM karma, tathA traiguNyarUpaM sAmAnyam, pramANaviSayastAtvika iti, pramANasya ca phalamitthaM-pUrvaM pUrva pramANamuttaramuttaraM tu phalamiti, tathA kAraNe kArya sadevotpadyate'sadakA(ka)raNAdibhyo hetubhyaH, tadaktama (sAMkhyakArikA 9:)-" asadakA(ka)raNAdupAdAnagrahaNAsarvasaMbhavAbhAvAt / zaktasya zakyakA kAraNAtkAraNamAgacca stkaarym||1||" iti, tathA dravyANyeva kevalAni santi, na punarutpattivipattidharmANA paryAyAH ke'pi, AvirbhAvatirobhAvampatyAceSAmiti, sAMkhyAnAM tarkagranthAH SaSTitantroddhArarUpaM, mATharabhASyaM, sAMkhyasaptatinAmakaM, tatvakaumudI, mauDapAdam , AtreyatantraM cetyAdayaH / " iti pR. 43/2, 44/1) + pazyata sarvadarzanasaMprahaM pR. 325 (baDodA ) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "vidyAnTIkA zlo0 44] vicAro'rtho'syAtIti matvarthIye vatuH, 'muvicAravAni ti sAbhimAyaM padam / aparadarzanAni hiFF"purANaM mAnavo dharmaH, sAMgo vedazcikitsitam / * AjJAsiddhAni catvAri, na hantavyAni hetumiH // (26)67 ityAdhuktyA na vicArapadavImAdriyante / jainastvAha " asti vaktavyatA kAcit , tenedaM na vicAryate / nirdoSa kAJcanaM cet syAt , parokSAyA vimeti kim // "(27)67 iti yuktiyuktavicAraparamparAparicayapathapathikatvena jaino yuktimArgamevAvagAite, na ca pArampadipakSapAtena yutimullaGghayati paramAItaH, uktaM ca 'pakSapAto na me vIre, na dviSaH 'kaphliAviSu / yutimadvacanaM yasya, tasya kAyaH parigraha // " (28)67 - ityAdi hetuItizatanirastapipAsaratna vidhAmavANisvasAdhAraNa vizeSaNaM zeyamiti // 44 // 66. 'vicaritaM cadaM padhaM tattvasaMprahe lo. '3544 pR. 922 / 67. "trISyayetAni vRttAnyAhitAni, vR... / 68. ye kecidadyatanIyAH paramparAvyAjena kSoNavRddhatimAdiviSaye muktiyanyaparAvartanakaraNAdI baddhAnahA jAtAste vicArayantvidaM svAsatpArampadipakSapAtaM varjayantu ca, yato pranthakArA ime anurodhayanti yat-"jaino yuktiyutavicAraparamparAparicayapathapathikazvena yuktimArgamevAvagAhate, na ca pAramparyAdipakSapAtenAMgamAcA yulipulkssytii"ti| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 [ SaDdarzanasa* tadevAha - jinendro devatA tatra, rAgadveSavivarjitaH / hatamohamahAmallaH, kevalajJAnadarzanaH // 45 // surAsurendrasampUjyaH, sadbhUtArthopadezakaH / kRtsnakarmakSayaM kRtvA, samprAptaH paramaM padam // 46 // yugmam // vyAkhyA - tatra tasmin jainamate jinendro devatA kRtsnakarmakSayaM kRtvA paramaM padaM sammApta iti sambandhaH / ' jinendra ' iti - jayanti rAgAdIniti jinA: sAmAnya kevalinasteSAmindraH svAmI, tAdRzAsadRza catustriMzadatizaya saMpanmahito jinendro devatA darzanapravarttaka AdipuruSaH / eSa kIdRk san zivaM prApta iti parAsAdhAraNAni vizeSaNAnyAha - rAgadveSavivarjita iti, ' rAgaH ' sAMsArikasneho'nugrahalakSaNaH, 'dveSo' vairAnubaMdhAnigrahalakSaNaH, tAbhyAM vivarjito rahitaH, etAveva durjeyau durantabhatrasampAtahetukatayA ca muktipratirodhaka mamaye prasiddhI / yadAha * tArthaprakAzakaH / dha. evaM ca bRhadvRttau pR. 45 / 1 / * santApahe jaM. / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0TIkA zlo0 45-46 ] "SE ko dukkhaM pAvijA, kahala va sukheddi vimhao hujA / ko ya na labhija mukkha, rAgadosA jai na hujA // (29) iti tathA hatamohamahAmallaH, mohanIyakarmodayAddhiMsAtmakazAstrebhyo'pi muktikAMkSaNAdivyAmoho mohaH, sa eva durjeyatvAnmahAmala iva mahAmallaH, ito mohamahAmallo yeneti sa tathA / rAgadveSamohasadbhAvAdeva na cAnyatIrthAdhiSThAtAro muktyaGgatayA pratibhAsante, tatsadbhAvazca teSu sujJeya eva / yaduktam "68 rAgo'GganAsaGgamanA'numeyo, dveSo dviSadAraNa he tigamyaH / mohaH kuvRttAgama doSa sAdhyo, no yasya devasya sa caivamarhan // " (30) iti rAgadveSamoharahitA bhagavAn / tathA kevalajJAnadarzanaH, dhana- khadira- palAsAdivyaktivizeSAvabodho jJAnam, vanamiti sAmAnyAvabodho darzanam, kevaLa zabdacobhayatra sambadhyate, 'kevalaM' indriyAdijJAnAnapekSaM jJAnaM darzanaM ca yasyeti / kevalajJAnakevaladarzanAtmako hi bhagavAn karatalakalitavimalamuktAphalavad dravyaparyAyavizuddhamakhilamidamanavarataM jagatsvarUpaM pazyatIti kevalajJAnadarzana iti padaM sAbhiprAyam / chadmasthasya hi prathamaM darzanamutpadyate, tato jJAnam, kevalinastvAdau jJAnaM tato darzanamiti / tathA surAsurendrasampUjyaH, sevAvidhAnasAvadhAnanirantaraDhaukamAnadAsAapi / pR. 45 / 69. te 8 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ padarzanasa bamAna devadAnavanAyaka vandanIyAH, tAdRzairapi pUjyasya mAnavatiryakkhezcarakinnaranikarasaMsevyatvamAnuSaGgikamiti / 70 tathA sadbhUtArthopadezakaH sabhUtArthAn dravyaparyAyarUpAn nityAnityasAmAnyavizeSasadasadabhilApyAnabhilApyAdyanantadharmAtmakAnU padArthAmupadizati yaH sa iti / " utpAdavyayatrauvyAtmakaM ca sadityabhimanyamAno jaina ekAntanityapakSamekAntAnityapakSaM cetthaM vighaTayati, tathAhi - vastunastAvadarthakriyAkAritvaM lakSaNaM, taca nityaikAnte na ghaTate, apracyutAnutpannasthiraikarUpo hi nityaH, sa ca krameNArthakriyAM kurvItA'krameNa vA ? anyonyavyatiriktadharmANA marthAnAM prakArAntareNotpAdAbhAvAt, taMtra na krameNa sa hi kAlAntarabhAvinIH kriyAH prathamaMkriyAkAla eva prasahya kuryAt, samarthasya kAkSepayogAta, kAlakSepaNo vA'sAmarthyaprApteH, samartho'pi tattasahakArisamavadhAne taM tamarthaM karotIti ced, na tarhi tasya sAmarthyam, 7 apara sahakA risApekSavRttitvAt, sApekSama samarthamiti nyAyAt, 'na tena sahakAriNo'pekSyante'pitu kAryameva sahakAriSvasatsvabhAvaccAnapekSata' iti cet, tat kisa bhAvo'samarthaH samarthoM nA ? surasaM pu. dhaH / 70 pazyata tattvArthAdhigamasUtre a. 5. sU. 29 tamam / 71. hemahaMsagaNi samuccita hemacandravyAkaraNasthanyAyaH 28 iti sthA0 " (pUnA) TippaNyAm / maM0 pR. 20 "" Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- x vidyA0 TokA zlo0 45-46 ] samaryazcet tatkiM sahakArimukhaprekSaNadInAni tAnyapekSate na punaTiti ghaTayati ? / nanu ' samarthamapi bIjamilAjalAnilAdisahakArisahitamevAGkuraM karoti, nAnyathA, tat kiM tasya sahakArimiH kizcidupakriyate na vA ? yadi nopakriyeta tadA sahakArisanidhAnAt bhAgiva ki na so'rthaH kiyAyAmudAste ?' upakriyeta' cet sa tarhi rupakAro bhinno'bhino vA kriyata iti vAcyam, abhede sa eva kriyata iti lAbhamicchato mUlakSatirAyAtA, kRtakatvena tasyAnityavApatteH, bhede sati kathaM tasyopakAraH ? kiM na sahyavindhyAderapi ? 'tatsambandhAt tasyAyamiti cet, upakAryopakArayoHkA sambandho? na tAvat saMyogo, dravyayoreva tasya bhAvAt , atra tUpakArya dravyaM upakArazca kriyeti na saMyogaH, nApi samavAyastasyaikatvAd vyApakatvAcca pratyAsattiviprakarSAmAvena sarvatra tulyatvAd na niyataiH sambandhimiH sambandho yuktaH, niyatasambandhe cAGgIkriyamANe 72. tAnyupekSate ' iti syA0 maM0 pR. 20 pAThaH, paramazuddho bhAti / x degsya sahitasya jN.| 73. "kiM na tadApyarthakriyAyAmadAste ?" iti syA0 maM0 pR. 20 / r. "niyatasambandhisambandhe " iti syA0 maM0 pR. 11 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 [ SaDdarzanasa0 tatkRta upakAro'sya samavAyasyAbhyupagantavyastathA ca satyupakArasya bhedAbhedakalpanA tadavasthaiva, upakArasya samavAyAdabhede samavAya eva kRtaH syAt, bhede punarapi samavAyasya na niyatasambandhi sambandhatvam, tannaikAntanitya bhAvaH krameNArthakriyAM kurute / nApyakrameNa, na hyeko bhAvaH sakalakAlakalAbhAvinIryugapatsarvAH kriyAH karotIti prAtItikaM, kurutAM vA tathApi sa dvitIyakSaNe kiM kuryAt ? karaNe vA kramapakSabhAvI doSaH, akaraNe tvrthkriyaakaaritvaabhaavaadvstutvprsnggH| ityekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptA'rthakriyA vyApakAnupalabdhivalAdvayApaka nivRttau nivartamAnA vyApyamarthakriyAkAritvaM nivarttayati, arthakriyAkAritvaM ca nivarttamAnaM svavyApyaM satvaM nivarttayatIti naikAntanityapakSo yuktisamaH / ekAntA'nityapakSo'pi na kkssiikrnnaaH| anityo hi pratikSaNavinAzI, sa ca na krameNArthakriyAsamaya dezakRtasya kAlakRtasya ca kramasyaivAbhAvAt kramo hi paurvAparya tacca kSaNikasyA'sambhavi, avasthitasyaiva nAnAdezakAlavyAptirdezakramaH kAlakramacAbhidhIyate, na caikAnta vinAzini sAsti, yadAhuH "yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadeva saH / 76 na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate // " (31) 75 1 75. "svavyApya0 " iti sthA0 maM0 pR0 21 / * va hi nAnA dha. evameva ca sthA0 maM0 pR 22 / 76. " AjIvikAH" iti sthA0 maM0 TippaNyAm pR. 22 / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 vidhA TIkA glo0 45-46 ] na ca santAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH sambhavati, santAnasyAvastutvAt , vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvaM na tarhi kSaNebhyaH kazcidvizeSaH, athAkSaNikatvaM tarhi samAptaH kssnnbhnggvaadH| nApyakrameNArthakriyA kSaNike sambhavati, soko bIjapUrAdirUpAdikSaNo yugapadanekAn rasAdikSaNAn janayanekena svabhAvena janayezAnAsvabhAvairvA ? yadyekena tadA teSAM rasAdikSaNAnAmekatvaM syAdeva (ka) svabhAvajanyatvAt , atha'nAnAsvabhAvaijanayati kizcidrUpAdikamupAdAnabhAvena kiJcidrasAdikaM sahakAritvene ti, te tarhi svabhAvAstasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA ? anAtmabhUtAzcet svabhAvatvahAniH, yadyAtmabhUtAstarhi tasyAnekatvamanekasvabhAvatvAt , svabhAvAnAM vaikatvaM prasajyeta, tadavyatiriktatvAt teSAM,tasya caikatvAt / atha 'ya evaikatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate ' tAha nityasyaikarUpasya(syApi ) krameNa nAnAkAryakAriNaH svabhAvabhedaH kAryasAGkayaM vA(ca)kathamiSyate kSaNikavAdinA ? atha 'nityameka[stra] rUpatvAdakramam , akramAca kramiNAM nAnAkAryANAM kathamutpatiH ?' iti cedaho svapakSapakSapAtI devAnAMpriyo yaH khalu svayamekasmAniraMzApAdikSaNalakSaNAt kAraNAdhugapadanekakAraNasAdhyAnyanekakAryANyaGgIkurvANo'pi parapakSe nitye'pi 7. "syAdekasvabhAva." syAmaM0 pR. 22 / 78 " tvena' iti cet " sthA. maM. pR. 22 / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 vastuni krameNa nAnAkAryakaraNe'pi virodhamudbhAvayati! tasmAt kSaNikasyApi bhAvasyAkrameNArthakriyA durghaTA ityanityakAntAdapi kramAkramayonivRttyaiva vyApyArthakriyApi vyAvarttate, tadvayAvRttau ca satvamapi vyApakAnupalabdhibalenaiva nivartata ityekAntAnityavAdo 'pi na rmnniiyH| ___ syAdvAde tu pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmena bhAvAnAmarthakriyopapattiraviruddhA / na caikatra vastuni parasparaviruddhadharmAdhyAsayogAdasan syAdvAda iti vAcyam , nityapakSAnityapakSavilakSaNasya kathaJcit sadasadAtmakasya pakSAntarasyAGgIkriyamANatvAt , tathaiva ca sarvairanubhavAditi / tathA ca paThanti___ "bhAge siMho naro bhAge, yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena, narasiMhaM pracakSate // " (32)iti tathA sAmAnyaikAntaM vizeSakAntaM bhinnau sAmAnyavizeSau cetthaM nirAcaSTe / tathAhi-'vizeSAH sAmAnyAdbhinnA abhinnA vA ? bhinnAzce 79 " kramAkramayoppakayonivRtyaiva " syAH maM0 pR 23 / x pa svayamapi jaM. pu. / 80. syA0ma0pR. 23 / / 81. atra syAdvAdamaJjarItaH kizcillikhyate- " etacca pakSatrayamapi kizciccaryate, tathAhi-saMgrahanayAvalambino vAdinaH pratipAdayanti 'sAmAnya meva tattvam, tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAmadarzanAt, tathA 81 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zlo0 45-46 ] 85 83 nmaNDUkajaTAbhArAnukArAH, abhinAzcet tadeva tatsvarUpavat' iti sAmAmyaikAntaH sAmAnyaikAntavAdinastu dravpAstikanayAnupAtino mImAMsakamedA advaitavAdinaH sAMkhyAzca / paryAyanayAnvayinastu bhASante - ' viviktA kSaNakSaNo vizeSA eva paramArthaH, tato viSvagbhUtasya sAmAnyasyApratIyamAnatvAt, na hi gavAdivyaktyanubhavakAle varNasaMsthAnAtmakaM vyaktirUpamapahAyAnyat kiJcidekamanuyAyi pratyakSe pratibhAsate, tAdRzasyAnumavAbhAvAt, tathA ca paThanti - sarvamekama, avizeSeNa saditi jJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitasattAkatvAt,.... kiJca, ye sAmAnyAtpRthagbhUtA anyo'nyavyAvRttyAtmakA vizeSAH kalpyante teSu vizeSatvaM vidyate na vA ? no ced niHsvabhAvatAprasaGgaH, svarUpasyaivAbhAvAt, asti cet tahiM tadeva sAmAnyam, yataH samAnAnAM bhAvaH sAmAnyam, vizeSarUpatayA ca sarveSAM teSAmavizeSeNa pratItiH siddhaiva, api ca vizeSANAM vyAvRcipratyayahetutvaM lakSaNam, vyAvRttipratyaya eva ca vicAryamANo na ghaTate, vyAvRttirhi vivakSitapadArthe itarapadArthapratiSedhaH,... sa cAbhAvarUpatvAttucchaH kathaM pratItigocaramaJcati ? khapuSpavat.... kiJca, amI vizeSAH sAmAnyAdbhinnA abhinnA vA ? " ityAdikaM draSTavyam pR. 107 - 108 / 82. " maNDUke kezA na bhavanti, tena jaTAnAmasaMbhavaH iti" syA0maM0 zrI. pR. 108 / 83 . paramArthataH' pra0 / syA0 maM0 tu " paramArthaH " / pR0 108 / hara - Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [padarzanasara 84 "etApnu paMcasvavabhAsinISu. pratyakSabodhe sphuTamaGguloSu / sAdhAraNaM rUpamavekSate yaH zaGgaM zirasyAtmana IkSate saH // " (33) ekAkAraparAmarzamatyayastu svahetudattazaktibhyo vyaktibhya enotpadyate' iti na tena sAmAnyasAdhanaM nyAyyaM, kinca yadidaM sAmAnya parikalpyate tadekamanekaM vA ? ekamapi sarvagatamasarvagataM kA? sarvagataM cet kiM na vyaktyantarASUpalabhyate ? sarvagataikatvAbhyupagame ca tasya yathA gotvasAmAnyaM govyaktIH kroDIkaroti evaM kiM na ghaTapaTAdivyaktIrapi, avizeSAt ? asarvagataM cedvizeSarUpApattirabhyupagamavAdhazca, atha 'anekaM, gotvA'zvatvagharatvapaTatvAdibhedabhinatvAt,' tarhi vizeSA eva svIkRtAH, anyonyavyAvRttihetutvAt na hi yagotvaM tadazvatvAtmakamiti, arthakriyAkAritvaM ca vastuno lakSaNam , taca vizeSeSveva sphuTaM pratIyate, na hi sAmAnyena kAcidaryakriyA kriyate, tasya niSkriyatvAt , vAhadohAdikAsvarthakriyAsu vizeSANAmevopayogAt, tathA-idaM sAmAnyaM vizeSebhyo mitramabhinna vA ? bhinna cedavastu, vizeSavizleSa(Se)NArtha kriyAkArijAbhAvAta, 84. "azokaviracitasAmAnyadUSaNAdikprasAritAgranthe" iti syA maM. Ti pR. 108 / 85degsa syA0 maM0 pR. 108 86. "vAhaH-zakaTavAhanam" iti syA. maM Ti pR. 109 / +"vizleSeNA" syA0 maM0 pR0 109 / 'vizleSaH-viyogaH" iti TippaNyAm / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziyA TIkA zlo0 45-46 ] abhinnaM cedvizeSA eva, vat svarUpavaditi vishesskaantvaadH| naigamanayAnugAminastvAhuH 'svatantrI sAmAnyavizeSau', tathaiva pramANena pratItatvAt , tathA hi - 'sAmAnyavizeSAvatyantabhinnau, viruddhadharmAdhyAsitatvAda, yAvevaM tAvevaM, yathA pAthaHpAvako. tathA caitau, tasmAt nyaa| sAmAnyaM hi gotvAdi sarvagataM, tadviparItAzca zavalazAbaleyAdayo vizeSAH, tataH kathameSAmaikyaM yuktaM ? 'na sAmAnyAt pRthag vizeSasyopalambha ' iti cet, kathaM tarhi tasyopalamma ? iti vAcyam , 'sAmAnyavyAptasye 'ti cet, na tarhi sa vizeSopalambhaH, sAmAnyasyApi tena grahaNAt , tatazca tena bodhena viviktavizeSagrahaNAbhAvAttabAcakaM dhvani tatsAdhyaM ca vyavahAraM na pravartayet pramAtA, nacaitadasti vizeSAbhidhAnavyavahArayoH pravRttidarzanAt, tasmAdvizeSamabhilaSatA saba vyavAra pravartayatA tadgrAhako bodho vivikto'bhyupagantavyaH, evaM sAmanyasthAne vizeSazabdaM vizeSasthAne ca sAmAnyazabdaM prayujAnena nAmAnye'pi tadbhAiko bodho vivikto'GgIkartavyaH, tasmAt svasvagrAhiNi jJAne pRthak pratimAsamAnatvAd dvAvapItaretaravizakasitau, to na sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastuno ghaTata iti svatantrasAmAnyAviSavAdaH, svatantrasAmAnyavizeSadezakA naigamanayAnurodhinaH + zeSANAmabhAvAt gh.| tadbodhakaM jaM. / * "tmaka vastudha. / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanama0 kANAdA a(A)kSapAdAzca / tadetat pakSatrayamapi nakSamate kSodaM pramANabAdhitatvAt , sAmAnya vizeSobhayAtmakasyaiva vastuno nirvigAnamanubhUyamAnatvAt, vastuno hi lakSaNamarthakriyAkAritvaM, taccAnekAntavAda evAvikalaM kalayanti parIkSakAH, tathA hi - gaurityukte khurakakudalAGgalasAnAviSANAghavayavasampannaM vasturUpaM sarvavyaktyanuyAyi pratIyate, tadArahiSyAdivyAvRttirapi pratIyate, yatrApi ca zabalA gau'rityucate tatrApi yathA vizeSapratibhAsastathA gotvapratibhAso'pi sphuTa eva, 'bale' ti kevalavizeSocAraNe'pyarthAt prakaraNAdvA gotvamanuvara, api ca zabalatvamapi nAnArUpaM, tathA darzanAt , tato vakrA 'zAle 'tyukta kroTokRtasakalazabalasAmAnyaM vivakSitagovyaktigatameva zabalavaM vyavasthApyate, tadevamAbAlagopAlaM pratItiprasiddhe'pi vastunaH sAmAnyavizeSAtmakatve tadubhayaikAntavAdaH pralApamAtram / nahi kvacida kadAcit kenacit sAmAnyaM vizeSa vinA kRtamanubhUyate, vizeSA vA tadvinAkRtAH, yadAhu: 88dravyaM paryAyaviyutaM, paryAyA dravyavarjitAH / ___ kva kadA kena kiMrUpA, dRSTA mAnena kena vA // (34) iri // : 87. syA0 maM* pR. 106 / yathA gau syA* maM* pR. 11 / . 88 syA. maM. pR. 18 / " etadarthikA gAthA saMmatitakeM prathamakANDe haspate. davvaM pajavavijjuaM davaviuttA ya pajjavA natthi // 12 // " ityetasya TippaNam / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TokA zloka 45-46 ] __ kevalaM durnayabalaprabhAvitaprabalamativyAmohAdekamapalapyAnyavara yavasthApayanti kumatayaH, so'yamandhagajanyAyaH, ye'pi ca tadekAntapakSopanipAtinaH prAguktA doSAste'pyanekAntavAdapracaNDamudramahArajarjaritatvAd nocchavasitumapi kssmaaH| svatantrasAmAnyavizeSavAdinastvevaM pratikSepyAH-sAmAnya prativyakti kathaJcidvibhinnaM, kathaJcicadAtmakatvAt , visadRzapariNAmavan , yathaiva hi kAcidvayaktirupalabhyamAnAdvayaktyantarAdviziSTA visadRzapariNAmadarzanAdavatiSThate tathA sadRzapariNAmAtmakasAmAnyadarzanAt samAneti, tena samAno gaurayam, so'nena samAna iti pratIteH, na cAsya vyaktisvarUpAdaminnatvAt sAmAnyarUpatAvyAghAto, yato rUpAdInAmapi vyaktisvarUpAdabhinnasvamasti, na ca teSAM guNarUpatAvyAghAtaH, kathaJcidvayatirekastu rUpAdInAmiva sadRzapariNAmasyApyastyeva, pRthgvypdeshaadibhaaktvaat| vizeSA api naikAntena sAmAnyAt pRthag bhavitumaInti, yato yadi sAmAnyaM sarvagataM siddhaM bhavettadA teSAmasarvagatatvena tato viruddhadharmAdhyAsaH syAt, na ca tasya tatsiddhaM. mAguktayuktyA nirAkRtatvAt , 89 " janmAndhairdazabhiryathAkrama padacatuSTayazrotradvayazuNDAdantapuccharUpA majAvayavAH spRSTAH, tatasta andhAH svaspRSTarUpaM stambhAdyAkArakaM pUrNatayA gajasvarUpaM pratipadyamAnAstathaiva sthApayanti taditaraniSedhayanti tadvat " iti sthA maTi pR 111 // + knycidbhinNdh.| kathaJcidbhinnaM kathaJcidabhinna" syA maM.pR. 1116 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 sAmAnyasya vizeSANAMca parasparaM kathaJcidavyatirekeNaikAnekarUpatayA vyavasthitattvAt vizeSebhyo'vyatiriktatvAdvi sAmAnyamapyanekamiSyate, sAmAnyAttu vizeSANAmavya tirekAtte'pyekarUpA iti| ekatvaM ca sAmAnyasya saGgrahanayAppaNAt sarvatra vijJeyam , pramANArpaNAt tasya (kathaJcidviruddhadharmAyasitatvam ), sadRzapariNAmarUpasya visadRzapariNAmavat (kathaJcit ) prativyaktibhedAt , evaM cAsiddhaM sAmAnyavizeSayoH sarvathA viruddhadharmAdhyAsitatvaM, kathaJcivirudadharmAdhyAsitatvaM cedvivakSitaM tadAramatkakSApravezaH, kathaJcidviruddhadharmAdhyAsasya kathaJcidbhedAvinAbhUtatvAt , pAthaHpAvakadRSTAnto'pi sAdhyasAdhanavikalaH, tayorapi kathaJciviruddhadharmAdhyAsitatvena bhinnatvena ca svIkArAt , payastvapAvakatvAdinA hi tayoviruddhadharmAdhyAso bhedazca, TravyatvAdinA punastadvaiparItyamiti / tathA ca kathaM na sAmAnyavizeSAlakatvaM vastuno ghaTata ? iti / uktaM ca - dohi vi jAha~ nIyaM, satthamuluhi~ taha vi micchttN| jaM savisayappahANa-ttaNeNa annunnaniravikkhaM // (35) tathA90 "kayazcitparasparAvyatirekeNa kAnekarUpatayA " syA0 bha0 pR. 111 + keNAnekaikarUpa dha. / * syA0 maM0 pR 112 / 91 " sammatitarka tRtIyakANDagAthA 49" iti pramANamImAMsATippaNI, pR. 40 (punA), mUlaM tatrAzuddham / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA ThIkA zlo0 45-46 ] navizeSa hi sAmAnyaM, bhavecchazaviSANayat / sAmAnyarahitatvena, vizeSAratavadeva hi // (36) tathA ekAntasattvamekAntAsattvaM cAvArtameva, tathAhi - sarvabhAvAnAM hi sadasadAtmakameva svarUpaM, ekAntasatve vastuno vaizvarUpyaM syAdekAntAsatve ca niHsvabhAvatA bhAvAnAM syAt , tasmAt svarUpeNa satvAt pararUpeNa cAsattvAt sadasadAtmakaM vastu siddhaM, badAha " sarvamasti svarUpeNa, pararUpeNa nAsti ca / . anyathA sarvasattvaM syAt, svruupsyaapysmbhvH|| (37) iti / tatazcaivasmin ghaTe sarveSAM ghaTavyatiriktapadArthAnAmabhAvakaNa saranekAntAtmakatvaM ghaTasya sUpapAdam / evaM caikasminnartha hAte sarvepAmarthAnAM jJAnaM, sarvapadArthaparicchedamantareNa taniSedhAtmana ekasya vastuno viviktatayA paricchedAsambhavAt / Agamo'pyevameva vyavasthitaH___ je egaM jANai se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jANai / tathA- 92 "momAMsAzlokabArtikasUtra5AkRtivAde zlokaH 1. " syA : saM. pR. 104 / vet kharavi jaM. / 93. pra. mo. pR. 11 / x pyevaM vyaM dh.| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - [ SaDdarzanasa0 pako bhAvaH sarvathA yena dRSTaH, sarve bhAvAH sarvathA tena dRssttaaH| sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH, eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH / / (38) iti mugharTa sadasadanekAntAtmakaM vstu| anayaiva bhaGgyA 'syAdasti'' syAnAsti' 'syAdavaktavyA disaptabhaMgIvistarasya jagatpadArthasArthavyApakalAdamilApyAnamilApyAtmakamabhyUhyamiti 'sa: bhUtArthopadezaka' iti| kRtsnakarmakSayaM kRtveti - 'kRtsnAni' sarvANi ghAtyapAtyAdIni yAni karmANi jIvabhogyavedhapudgalAsteSAM 'kSayaM' nirjaraNaM vidhAya paramaM padaM-mokSapadaM sammAptaH / apare hi saugatAdayo mokSamavApyApi tIrthanikArAdisambhave bhUyo mavamavataranti / 94. ( syA. maM. pR. 5) AcArAMgasUtre pra. zru. tRtIyAdhyayane caturthoddeze sUtraM 122 / degtmakaM vastu abhyU gha. / x degnti / atha saptabhaGgIbhedA likhyante cAntarAle-syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH 1 / syAnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyaH 2 / syAdastyeva syAnAstyeveti kramato vidhi( niSedha )kalpanayA tRtIyaH 3 / syAdavyaktameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH 4 / syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA (yugapa Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA glo0 45-46 ] yadAhuH zAnIno dharmatIthasya, kartAraH paramaM padam / gatvA''gacchanti bhUyo'pi, bhava(va) tiirthnikaartH|| (39) iti / na te paramArthato mokSagatibhAjaH, karmakSayAbhAvAt / na hi tatvataH karmakSaye punarbhavAvatAraH / yaduktam dagdhe bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati nAGkuraH / karmabIje tathA dagdhe, na rohati bhavAGkuraH // (42) iti / uktaM ca zrIsiddhasenadivAkarapAdairapi bhUyo bhavAbhigAmukAnAM pravalamohavijRmbhitaM, yathAdvidhiniSedhakalpanayA ca ) paJcamaH 5 / syAnAstyeva syAdavyaktameveti niSedhakalpanayA (yugapadvidhiniSedhakalpanayA) ca SaSThaH 6 / (syAdatyeva syAnAstyeva ) syAdavaktavyameveti kramAd vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA (ca) saptamaH 7 iti *saptabhaGgIyam / yadAhuH ityadhikaM jaM. pratau / 95. " AjIvikanayAnusAriNaH / " syA0 ma0 pR. 4 / " ajIvaM nirAtmatvamabhyupagacchantItyAjIvikA bauddhaaH|" ityetasya Ti. tatraiva / ... 96. tattvArthasUtre dvi0 vibhAge dazamAdhyAye'ntyakArikA lo0 8, pR. 319 / (siddhasenIyA TIkA de0 lA* mudritA ) * saptabhaMgIyamAlikhitA syA0 maM0 pR. 181 / . Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa dandhendhanaH punarupaiti bhavaM pramathya, nirvANamapyanavadhAritabhIru (ra) niSTam / muktaH svayaM kRtabhavaH parArthazUra- svacchAsana pratihateSvidda moharAjyam // (41) iti / arhazca bhagavAn karmakSayapUrvameva zivapadaM prApta iti // 45-46 // tattvAnyAha jIvAjIvau tathA puNyaM, pApAzravasaMvarau / bandho vinirjarA mokSo, nava tattvAni tanmate // 47 // vyAkhyA - tanmate jainamate nava tattvAni saMbhavantIti jJeyam / nAmAni nigadasiddhAnyeva // 47 // jIvAjIvapuNyatattvamevAha tatra jJAnAdidharmebhyo, bhinnAbhinno vivRttimAn / karttA zubhAzubhaM karma, bhoktA karmaphalaM tathA // 48 // caitanyalakSaNo jIvo, "yazca tadvaiparItyavAn / ajIvaH sa samAkhyAtaH, puNyaM satkarma pudgalAH // 49 // yugmam // pu. x A 'rAmokSau, nava 60 / 0 vR0 pR 55/1 + degni bhava' jaM. zubhAzubhakarmakarttA, bhoktA karma kalasya ca / Sa0 vR0 vR0 10 55 / * yacaitadvedha. / bR0 0 pR. 55 / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA TIkA zlo0 48-49 ] vyAkhyA-tatreti jainamate caitanyalakSago jova iti smbndhH| vizeSaNAnyAha - jJAnAdidharmebhyo bhinnAbhinna iti, jJAnamAdiryeSA dharmANAmiti jJAnadarzanacAritrarUpA dharmA guNAstebhyo'yaM jIvazcatuIzabhedo'pi kathaJcidbhinnaH kathaJcidabhinna ityarthaH, ekendriyAdipache. ndriyaparyanteSu jIveSu svApekSayA jJAnavattvamastyevetyabhinnatvaM jJAnAdibhyaH, parApekSayA punarajJAnavattvamiti minnatvaM / lezatazcet sarvajIve na jJAnavattvaM tadA jIvo'jIvatvaM prApnuyAt , tathAca siddhAntaH" sabajIvANaM pi ya NaM akkharassa aNaMtao bhAgo niccugyADio jaha so vi AvarijA tA jIvo ajIvattaNaM paabijaa|" "suThu vi mehasamupae, hoi pahA cNdsuuraannN|" tathA vivRttimAn iti, vittiH-pariNAmaH, so'syAstIti mavarthoyo matuH, suranaranArakatiyA ekendriyAdipaJcendriyaparyanta + tatra jaideg dh.| 97 sukSmaikendriyA paryApta 1-sUkSmaikendriyaparyApta 2-bAdaraikendriyAparyAptA .. 3-bAdaraikendriyaparyApta 4-dvIndriyAparyApta 5-dvondriyaparyApta 6-trIndriyAparyApta 7-trIndriyaparyApta 8-caturindriyAparyApta 9-caturindriyaparyApta 10-asaMjJipaJcendriyAparyApta 11-asaMjJipaJcendriyaparyApta 12-saMkSipaJcendriyAparyApta 15-saMhipaMcendriyaparyApta. 14-iti cturdshmedaaH| vivRtaM caitaJcatanyalakSaNa iti padusta vRtAvatraiva pR0 96 / nandisUtraM mUlapAThaH pR. 28 (rtlaam)| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 [ SaDdarzanasa D jAtiSu vividhotpattirUpAn pariNAmAnanubhavatIti jIva ityarthaH / anyacca zubhAzubhaM karma karttA, zubhaM sAtavethaM, azubham - asAtAvedyaM, zubhaM cAzubhaM ceti dvandvaH, evaMvidhaM karma - bhoktavyaphalaM kartRbhUtaM, karttA - svAtmasAdvidhAtA upArjayiteti yAvat na ca sAMkhyavada , + karttAtmA zubhAzumAbandhakazceti / tathA karmaphalaM bhoktA, na ca kevalaH karttA kintu bhoktA'pi svopArjita puNyapApakarma phalasya vedayitA, na cAnyakRtasyAnyo bhoktA / tathA cAgamaH " jIve NaM bhaMte kiM attakaDe dukkhe parakaDe duHkhe tadubhayakaDe dukkhe ! goyamA ! atakaDe dukkhe, no parakaDe dukkhe, no tadubhayakaDe dukkhe'| iti karnaiva bhoktA / tathA caitanyalakSaNa iti, ' caitanyaM ' cetanAsvabhAvatvaM tadeva 'lakSaNaM' mUlaguNo yasyeti, sUkSmabAdarabhedA ekendriyAtathA vikalendriyAstrayaH saMjJA (ca) saMjJibhedAca paMcendriyAH sarve'pi paryAptA aparyAptAzceti caturdazApi jIvabhedAzcaitanyaM na vyamicarantIti / athAjIvamAha 5 x yazca tadvaiparItyavAn ajIvaH sa samAkhyAta iti, yaH punasvasmAjjI valakSaNAdvaiparItyam-anyathAtvamasyAstIti 'tadvaiparItyavAna', viparItasvabhAvo'cetanaH, so'jIvaH samAkhyAtaH kathitaH pUrvasUri+ bho' dha / x yacaitadvai dha. / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicA0 TIkA zlo0 48-49 ] bhiriti / bhedAzca dharmAdharmAkAzapudgalAH skandhadezapradezaguNA addhA kevalaparamANuzceti caturdazA'jIvamedA iti / puNyaM satkarmapudgalA iti, puNyaM nAma tattvaM kIdRgityAha-'satkarmapudgalA' iti, satzobhanaM sAtavedhaM karma, tasya pudgalA-dalapATakAni puNyaprakRtaya ityarthaH, tAzca dvicatvAriMzat , tadyathA naratirisurAu uccaM, sAyaM paraghAya AyavujoyaM / titthussAsanimeNaM, paNidivayarusabhava uraMsaM // (42) 98 tatra dharmo lokavyApI nityo'vasthito'rUpI dravyamastikAyo'saMkhya - pradezo gatyupagrahakArI ca bhavati |....ekmdhrmo'pi lokavyApitAdisakalavizeSaNaviziSTo dharmavanirvizeSa mantavyaH, navaraM sthityupagrahakArI |....evmaakaashmpi lokAlokavyApakamanantapradezaM nityamavasthitamarUpidravyamastikAyo'vagAhopakArakaM ca vaktavyam |....kaalo'rdhttiiydviipaantrvrtii paramasUkSmo nirvibhAga ekaH samayaH,....sa ca sUryAdigrahanakSatrodayAstAdikriyAbhivyaGgya ekIyamatema dravyamabhidhIyate |....sprshrsgndhvrnnvntH pudgalAH,....na kevalaM pudgalAnAM sparzAdayo dharmAH, zabdAdayazceti dRzyate-" zabdabandhasaumyasthaulyasaMsthAnamedatamacchAyAtapodyotaktazca" ( tatvAryAdhigama pR0 24) ".pudgalAH / " iti bR0 vR* pR0 65-67) / 99 navyapaJcamakarmagranthe tvetadarthasaMvAdikAstisro gAthA imAH Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 [ SaDdarzana0 tasadasacauvannAI, suramaNudugapaMcataNuuvaMgatiyaM / agurulahupaDhamakhagaI, bAyAlIsaM ti suhapayaDI || (43) bhAvArthastu graMthavistarabhayAnnocyate / iti zlokArthaH // 48-49 // zeSatattvAnyAha-pApaM tadviparItaM tu, mithyAtvAdyAstu hetavaH / yastairbandhaH sa vijJeya, Azravo jinazAsane // 50 // vyAkhyA - tu punastadviparItaM puNyaprakRtivisadRzaM pApaM pApatattvamityarthaH / mithyAtvAdyAzceti mithyAdarzanAviravipramAdakaSAyayoga hetavaH --- pApasya kAraNAni, tatprakRtayazca dvayazItiH, tadyathA- 100 thAvaradasacaujAI, apaDhamasaMThANakhagAsaMghayaNA / tirinarayaduguvaghAyaM, vannacara nAma cautIsA // (44) narayAu nIya assAya ghAyapaNayAla sahiya vAsII / suranaratiguJcasAyaM tasadasataNuvaMgavaraca uraMsaM / paraghAusA tiriAU, vannaca uparNidisubhagaha // 15 // bAyAla puNNapagadda, apaDhamasaMThANakhagai saMghayaNA // tiriduga asAyanIo - vadhAyaiga vigalanirayatigaM // 16 // thAvaradasa vanacaukka, dhApaNayAlasahia bAnIi / pAvapayaDitti dosu vi, vannAha gahA suhA asahA // 17 // x tattvamAha va jaM. 100. "asaddevagurudharmeSu saddevAdibuddhirmithyAtvam, hiMsAdyanivRttiraviratiH, pramAdo madyaviSayAdiH, kaSAyAH krodhAdayaH, yogA manovAkkAyavyApArAH |" (nR0 kR0 pR072 ) P Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA glo0 51 ] iti puNyaprakRtivyatiriktAH pApaprakRtayo dvyshiitiH| varNacatuSkasya tu zubhAzubharUpeNobhayatrApi sambadhyamAnatvAna dossH| yastaibandha iti, yastaimithyAdarzanAdibhi 'bandhaH'-karmavandhaH sa jinazAsane Azravo vijJeyaH, AzravatattvaM jnyeymityrthH| tatpakRtayazca dvAcatvAriMzat , tathA hi - paJcendriyANi, catvAraH kaSAyAH, paMcavratAni, manovacanakAyAH, paMcaviMzatikriyAzca kAyikyAdaya ityAzravaH // 50 // saMvarastannirodhastu, bandho jIvasya karmaNaH / anyonyAnugamAtkarma-sambandho yo dvayorapi // 51 / / vyAkhyA-tu punastanirodha AzravadvAramatiroSaH saMvaratatvam / saMvaraprakRtayastu saptapaMcAzat , tadyathA samiI gutti parIsaha, jAdhammo bhASaNA carittANi / paNa-ti-duvIsa-dasa-bAraha-paMcamepahiM sagavannA // (75) navatattvagAthA 25 / / paMca samitayastisro guptayo dvAviMzatiH parISahA dazavidho + gamAtmA tu, yaH sambandho va dha. jaM. bR0 vR0 pR. 7 // 1 // 101. IryA-bhASA-eSaNA-AdAna-pAriSThApanikAH paJca samitayaH samyagvyApAraNAH, mano-vacana-kAyAnAM tisro guptayaH kuzalAkuzalavyApArAvyApArarUpAH, kSudhA-pipAsA-zota-uSNa-DAMsa-acela-arati-strIcaryAniSadyA( naiSidhikI)-zathyA-Akroza-vadha-yAcanA-alAbha-roga-tRNasparza Sw d Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 [ SaDdarzana yatidharmoM dvAdaza bhAvanAH paJca cAritrANIti prakRtayaH / bandhamAhajIvasya prANinaH karmaNo vedyasyAnyonyAgamAt parasparaM kSIranIranyAyena lolImAvAd yo vyorapi jIvakarmaNoH sambandhaH saMyogaH sa bandho nAma tattvamityarthaH / sa ca caturvidhaH prakRtisthityanubhAgapradezabhedAt 103 svabhAvaH prakRtiH proktaH, sthitiH kAlAvadhAraNam / anubhAgo raso jJeyaH, pradezo dalasaJcayaH // (46) ityAdi / mala-satkAra-prajJA-ajJAna-samyaktva-viSaye'dhisahanaM parISahA dvAviMzatiH, kSamA-mRdutA-Arjava-tyAga-tapa-saMyama-satya-zauca-akiMcanatva-brahmacaryANAM pAlanaM daza yatidharmAH, anityatva-azaraNatva-saMsAra-ekatva-anyatva-azucitya -Azrava-saMvara-nirjarA-lokasvabhAva-bodhidurlabha-dharmabhAvanAnAM muhurmuhurbhAvanaM dvAdaza bhAvanAH, sAmAyaka-cchedopasthApanIya-parihAravizuddhaka-sUkSma-saMparAya yathAkhyAtaizcaraNAcAritraM paJcavidham / / 101. karmANyaSTavidhAni mUlabhedato jJAtavyAni jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya - vedanIya-mohanIya-Ayu:-nAma-gotra-antarAyanAmakAni, uttaraprakRtimedataH punaraSTapavAzadadhikazatabhedAni / 103. " prakRtiH samudAyaH syAt , sthitiH kAlAvadhAraNam / anubhAgo rasaH proktaH, pradezo dlsnycyH||" iti tu prayame karmagranthe (pR. 4 AtmA sbhaa)| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 vidyA0 TIkA glo 52 ] bandho jJeyaH // 51 // nirjarA mokSaM cAhabaddhasya karmaNaH zATo, yastu sA nirjarA mtaa| Atyantiko viyogastu, dehAdermokSa ucyate // 52 // vyAkhyA-yaH punarbaddhasya spaSTavadanidhasanikAcitAdirUpeNAjitasya karmaNastapazcaraNadhyAnajapAdibhiH zATaH karmakSapaNaM sA nirjarA matA pUrvasaribhiriti, sA punadividhA sakAmA-kAmabhedena / tu punardehAderAtyantiko viyogo mokSa ucyate, saca navavidho, yathA saMtapayaparUvaNayA, davdhapamANaM ca khittaphusaNA / : kAlo ya aMtaraM bhAgo, bhAvo appA bahuM ceva (47) navatattvagAthA 43 // iti. navaprakAro hi karaNIyaH, bAbamANAnAmAtyantiko 'punarbhAvitvenAbhAkA ziva ityarthaH / nanu 'sarvathA prANAbhAvAdajIvakhaprasaGgaH, tathA ca dvitIyatattvAntarbhUtatvAnmokSatattvAmAva' iti ced, na, mokSe hi dravyamANAnAmevAbhAvaH, bhAvamANAstu naiSkarmi + deneti| tu pu.| bhedena / Atyantiko viyogastu pr.| x hi ramaNIyaH dh.| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 [SaDdarzanasa0 kAvasthAyAmapi santyeva / yaduktam yasmAt kssaayiksmyktv-viirysiddhtvdrshnshaanaiH| AtyantikaiH sa yukto, nirdvandvenApi ca sukhena // (48) zAnAdayastu bhAvaprANAH. mukto'pi jIvati sa tairhi / tasmAttajjIvatvaM, nityaM sarvasya jIvasya // 49) iti saGgataM dehaviyogAnmokSaH, AdizabdAdehendriyadharmavirahospIti padyArthaH // 52 // - nAmoddezena tattvAni saGkIrtya phalapUrvakamupasaMhAramAha* etAni tatra tatvAni, yaH zraddhatte sthirAzayaH / samyaktvajJAnayogena, tasya cAritrayogyatA // 53 / / vyAkhyA-pUrvoktAni tatra jainamate tattvAni yaH kazcit sthirAzayo dRDhacittaH san zraddhatte avaiparItyena manute, etAvatA jAnanapyazradhAno mithyAgeva, yathoktaM zrIgandhaharitamahAtakeM" dvAdazAGgamapi zrutaM vidarzanasya mithye "ti, tasya dRDhamAnasasya samyaktvajJAnayogena cAritrayogyatA-cAritrArhatA, 'samyaktvajJAnayogene ti samyaktvaM ca jJAnaM ca samyaktvajJAne, tayoyA~gastena, x yasmAduktam dh| * hito'pIti jN.| + zrIvAdigajagandha dha, / zrIgandhahastinA mahAtakeM iti bu. vR0 pR. 81 / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zloka 54 ] 103 zAnadarzanavinAkRtasya hi cAritrasya samyakcAritravyavacchedArtha 'samyaktvajJAna 'grahaNamiti // 53 // . phaLamAhatathA bhavyatvapAkena, ta[ya]syaitat tritayaM bhavet / samyagjJAnakriyAyogA-jjAyate mokssbhaajnm||54|| vyAkhyA-tathetyupadarzane bhavyatvapAkena, paripakvabhavyatvena tadbhava evAvazyaM mokSe gantavyamiti, bhavyatvasya paripAkena yasya puMsaH khiyo vA etat tritayaM jJAnadarzanacAritrarUpaM bhavet, yattadonityasambandhAta so'nukto'pi sambadhyata iti, sa pumAn mokSabhAjanaM jAyate-nirvANazriyaM bhuMkta ityarthaH / kasmAt ? samyarajJAnakriyAyogAt , 'samyagi'ti samyaktvaM darzanam, 'jJAna'mAga_ 'asya vyava dha / anirAkaraNArtham ghaTippaNI / + 'theti prakArAntarakathane gh.| rzanArthe ma. jaM / 104"jIvA dvedhA bhavyAbhavyamedAt, abhavyAnAM samyaktvAdyabhAvaH, bhavyAnAmapi bhanyatvapAkamantareNa tadabhAva eva, tathAbhavyatvapAke tu tatsadbhAvaH, tato'trAyamarthaHbhaviSyati vivakSitaparyAyeNeti bhavyaH, tadbhAvo bhavyatvaM, bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvaM jIvAnAmanAdipAriNAmiko bhAvaH " iti bR0 vR0 to vijJeyam / (pR. 81) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 [SaDdarzanasa0 mAvavodhaH, "kriyA' caraNakaraNAtmikA, tAsAM yoga:-sambandhastasmAt / na ca kevalaM jJAnaM vA darzanaM vA cAritraM vA mokSahetukam , yadbhadrabAhusvAmipAdAH subahu~ pi suyamahIyaM, kiM kAhI caraNavippamukkasta / aMdhassa jaha palittA, dIvasayasahassakoDI vi (50) tathAnANaM carittahINaM, liMgaggaNaM ca daMsaNavihINaM / saMjamahINaM ca tavaM, jo carai niratyayaM tassa // (51) jJAnadarzanacAritrANi hi samuditAnyeva mokSakAraNAni, yaduvAca vAcakamukhya:"zAnadarzanacAritrANi mokSamArgaH"tattvArthAdhigamasUtraM 1-1 / iti // 54 // pramANe AhapratyakSaM ca parokSaM ca, he pramANe tathA mate / anantadharmakaM vastu, pramANaviSayastviha // 55 // 105 bRhadRcito kiJcidatra likhyate-" pratyakSAdipramANavizeSalakSaNamatra granthakAraH svayameva vakSyati, tacca vizeSalakSaNaM sAmAnyalakSaNAvinAbhAvi, sAmAnyalakSaNaM ca vizeSalakSaNAvinAbhAvi, sAmAnyavizeSalakSaNayoranyonyAparihAreNa sthitatvAt , tena pramANavizeSalakSaNasyAdau pramANasAmAnyalakSaNaM sarvatra vaktavyam , ato'trApi prathamaM tadabhidhIyate-" svaparavyavasAyi jJAnaM 105 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA TIkA zlo0 55 ] 105 vyAkhyA-tatheti prastutamatamadhyAnusandhAne he pramANe mate abhimate ke te? ityAha-pratyakSaM ca parokSaM ceti / aznute pramANamiti / prakarSeNa saMzayAdhabhAvamvabhAvena mIyate paricchiyate vastu yena tatyamANam, svamAtmA jJAnasya svarUpaM, paraH svasmAdanyo'rtha iti yAvat tau vizeSeNa yathAvasthitasvarUpeNAvasyati nizcinotItyevaMzIlaM yattatsvaparavyavasAyi, jJAyate prAdhAnyena vizeSo gRhyate'neneti jJAnam , atra jJAnamiti vizeSaNamajJAnarUpasya vyavahAramArgAnavatAriNaH sanmAtragocarasya svasamayaprasiddhasya darzanasya sanikarSAdezvAcetanasya naiyAyikAdikalpitasya prAmANyaparAkaraNAtha, jJAnasyApi ca pratyakSarUpasya zAkyanirvikalpatayA prAmANyena kalpitasyApi saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAMca pramANatvayAcchedArtha vyavasAyoti, pAramArthikapadArthasArthApalApijJAnAdvaitAdivAdimatamapAkartuM pareti, nityaparokSabuddhivAdinAM mImAMsakAnAmekAtmasamavAyijJAnAntarapratyakSajJAnavAdinAM vaizeSikayaugAnAmacetanajJAnavAdinAM kApilAnAM ca kadAgrahanigrahAya sveti, samagraM tu lakSaNavAkyaM paraparikalpitasyArthopalabdhihetvAdeH pramANatvalakSaNavapratikSepArtham , atra ca svasya grahaNayogyaH paro'rthaH svapara ityasyApi samAsasyAzrayaNAvyavahArijanApekSayA yasya yathA yatra jJAnasyAvisaMvAdastasya tathA prAmANyamityabhihitaM bhavati, tenasaMzayAderapidharbhimAtrApekSayA na praamaannyyaahtiH|" (pR. 82 / 1-2) atrApi bRhattita ullikhyate kiJcit-"akSam-indriyapratigatamindriyA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 ahaNoti vA vyApnoti sakaladravyakSetrakAlabhAvAnityakSo jIkaH, dhInatayA yadutpadyate tatpratyakSamiti tatpuruSaH, idaM vyutpattinimittameva pravRttinimittaM tu spaSTatvam , tenAnindriyapratyakSamapi pratyakSazabdavAcyaM siddhama , akSo-jIvaH vAtra vyAkhyeyaH, jIvamAzrityaivendriyanirapekSamanindriyAdipratyakSasyotpateH |....tdviprkaar-saaNvyvhaarikN pAramArthikaM ca, tatra sAMvyavahArikaM bAhyendriyAdisAmagrIsApekSatvAdapAramArthikamasmadAdipratyakSam , pAramArthikaM tvAtmasaMnidhimAtrApekSamavadhyAdipratyakSam / sAMvyavahArika dvedhA -cakSurAdIndriyanimittaM manonimittaM ca, tadvividhamapi caturdhA-akgrahahAvAyadhAraNAbhedAt , tatra. viSayaviSayisannipAtAnantarasamudbhUtasattAmAtragocaradarzanAjjAtamAghamavAntarasAmAnyAkAraviziSTavastugrahaNamavagrahaH, asyArtha:-viSayo dravyaparyAyAtmako'rthaH, viSayI cakSurAdiH, tayoH samIcIno bhrAntyAcajanakakhenAnukulo nipAto yogyadezAdyavasthAnaM tasmAdanantaraM, samudabhUtamutpannaM yatsattAmAtragocaraM darzanaM-nirAkAro bodhastasmAjAtamA sattAsAmAnyAyavAntaraimanuSyatvAdibhirvizeSaviziSTasya vastuno yadgrahaNaM jJAnaM tadavagrahaH, punaravagRhIta. viSayasaMzayAnantaraM tadvizeSAkAGkSaNamIhA. tadanantaraM tadIhitavizeSanirNayo'vAyaH, avetaviSayasmRtihetustadanantaraM dhAraNA / atra ca pUrvapUrvasya pramANatottarottarasya ca phalatetyekasyApi matijJAnasya cAturvidhyaM kathaMcitpramANaphalabhedazcopapannaH / tathA yadyapi kramabhAvinAmavagrahAdInAM hetuphalatayA vyavasthitAnAM paryAyArthAdredastathApyekajIvatAdAtmyena dravyArthAdezAdamISAmaikyaM kathaJcidaviruddhamanyathA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TokA zlo0 55 ] 107 3 aznute viSayamityakSamindriyam akSamakSaM prati gataM matyakSaM, hetuphalabhAvAbhAvaprasaktirbhavedIti pratyeyam / dhAraNAsvarUpA ca matiravisaMvAdasvarUpammatiphalasya hetutvAtpramANaM, smRtirapi tathAbhUtapratyavamarzasvabhAvasaMjJAphalajanakatvAt, saMjJApi tathAbhUtatarkasvabhAvacintAphalajanakatvAt cintApyanumAnalakSaNA''bhinibodhaphalajanakatvAt so'pi jJAnAdibuddhijanakatvAt, taduktam - " matiH smRtiH saMjJA cintA''bhinibodha ityanarthAntaram / " anarthAntaramiti kathaJcidekaviSayaM prAk zabdayojanAnmatijJAnametat / zeSamanekaprabhedaM zabdayojanAdupajAyamAnamavizadaM jJAnaM zrutamiti kecit / saidvAntikA - stvagrahehAvAyavAraNA prabhedarUpAyA matervAcakAH paryAyazabdA matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityete zabdA iti pratipannAH / smRtisaMjJAcintAdInAM ca kathacida gRhotagrAhitve'pyavisaMvAdakatvAdanu mAnavatpramANatAbhyupeyA, anyathA vyAptigrAhakapramANena gRhItaviSayatvenAnumAnasyApramANatAprasakteH / atra ca yatzabdasaMyojanAtprAk smRtyAdikamavisaMvAdivyavahAra nirvartanakSamaM vartate tanmatiH, zabdasaMyojanAtprAdurbhUtaM tu sarva zratamiti vibhAgaH / smRtisaMjJAdonAM casmaraNatarkAnumAnarUpANAM parokSabhedAnAmapi yadiha pratyakSAdhikAre bhaNanaMtanmatizruta vibhAgajJAnAya prasaGgeneti vijJeyam / " (pR. 84 ) | 1 ' 9 " atha parokSam - avizadamavisaMvAdi jJAnaM parokSam, smaraNapratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedatastatpaJcadhA / .... ekasyaiva jJAnasya yatrAvisaMvAdastatra pramANatA, itaratra ca tadAbhAsatA, yathA timirAdyupaplutaM jJAnaM candrAdAvavisaMvAdakatvAtpramANaM tatsaMkhyAdau ca tadeva visaMvAdatvAdapramANama, pramANatarakhvyava Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 [ SaDdarzanasa0 x * - indriyANyAzritya vyavahArasAdhakaM yat jJAnamutpadyate tat pratyakSami - tyarthaH / avadhimanaH paryAyakevalajJAnAni tadbhedAzca pratyakSameva, ata eva sAMvyavahArikapAramArthikaindriyakAdayo bhedA anumAnA (va) dhikajJAnavizeSaprakAzakatvAdatraivAntarbhavanti / ' parokSaM' ceti, akSANAM paraM parokSam, akSe ca parato barttate iti vA, pareNendriyAdinA vA'kSyate parokSaM smaraNapratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedam, amuyaiva mAyA matizrutajJAne api parokSameveti dve pramANe ! pramANamuktvA tagocaramAha tu punaH iha jinamate pramANaviSayaH pramANayoH pratyakSaparokSayo viSayo' gocaro jJeya ityadhyAhAraH / kiM tadityAzaGkAyAm anantadharmakaM vastviti vastutattvaM padArthasvarUpaM kiM viziSTaM ' anantadharmakaM ' anantAstrikALaviSayakhAdaparimitA ye dharmAH sahabhAvinaH kramabhAvinazva paryAyA yatreti / anena sAdhanamapi darzitam, tathAhi - tattvamiti dharmi, anantadharmAtmakaM sAdhyo dharmaH, sattvAnyathAnupapatteriti hetuH, anyathAnupapattyekalakSaNatvAddhetorantarvyAsthAyA visaMvAdA 'visaMvAdalakSaNatvAditi sthitametat " pratyakSaM parokSaM ca dve eva pramANe, " atra ca matizrutAvadhimanaH paryAya kevalajJAnAnAM madhye matizrute paramArthataH parokSaM pramANaM avadhimanaH paryAyakevalAni tu pratyakSaM pramAgamiti / " (pR. 85 ) X , x" akSANi cendriyANi tAni pratigatam indriyANyAzritya " (pra0 mo0 pra. 13) * kSamiti dve jaM. : 'ze jJAtavya i' dha. / payitvA / * makatvaM dha / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 vidyA TokA lo0 55 ] ptyaiva sAdhyasya siddhatvAd dRSTAntAdibhirna prayojanaM, yadanantadharmAsmakaM na bhavati tat sadapi na bhavati, yathA viyadindovaram, iti kevalavyatirekI hetuH, sAdharmyadRSTAntAnAM pakSakukSinikSiptatvenAnvayAyogAt / anantadharmAtmakatvaM cAtmani tAvat sAkArAnAkAropayogitA kartutvaM moktRtvaM pradezASTakanizcalatA'mUrttatvamasaMkhyAtapadezAtmakatA jIvatvamityAdayaH sahamAvino dharmAH, harSaviSAda. zokasukhaduHkhadevanArakatiyanaratvAdayastu krmbhaavinH| dharmAstikAyAdiSvapyasaMkhyeyapradezAtmakatvaM gatyAdyupagrahakAritvaM matyAdijJAnaviSayatvaM tattadavacchedakAvacchedyatvamavasthitatvamarUpitvamekadravyatvaM nisskriytvmityaadyH| ghaTe punarAmatvaM pAkajarUpAdimattvaM pRthubudhnodarakamyugrIvatvaM jalAdidhAraNAharaNasAmarthya matyAdijJAnadeyatvaM navatvaM puraanntvmityaadyH| evaM sarvapadArtheSu nAnAMnayamatAbhizena prAbdAnAzca paryAyAn pratItya vAcyam / zandeSvapyudAnAnudAttasvaritavikRtasaMvRtaghoSavadaghoSatAlpamANamahApANatAdayastattadaryapratyAyamavaktyAdayathAvaseyAH / asya hetoranekAntapracaNDamudra + hetusAdhyasya siddhatvAt dRSTAntA dh.| 1.6 "zabdeSu codAttAnudAttasvaritavivRtasaMvRtaghoSavadaghoSatAlpaprANamhAprANatAbhilApyAnabhilApyArthavAcakAvAcakatAkSetrakAlAdimedahetukatattadanantArthapratyAyanazakyAdayaH," iti bR. vR. pR. 88 kAyAdiSvapyasaMskArakatiryanaratvAdaya mAviko dharmAttvamasaMkhyAta Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 [ SaDvarzanasa rApAtaghAtadalitazaktitvenAsiddhaviruddhAnakAntikatvAdikaNTa kAnAmanavakAza evetyevaMvidhaparyAyAnantyasubhagaM vastu jinazAsane pramANaviSaya ityarthaH // 55 // lakSyanirdezaM kRtvA lakSa(kSya)lakSaNamAhaaparokSatayArthasya, grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitarajjJeyaM, parokSaM grahaNekSayA / / 56 // vyAkhyA-tatra pratyakSamiti lakSyanirdezaH, aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzamiti lakSaNanirdezaH, parokSo'kSagocarAtItastato'nyo'parokSa'stadbhAvastattA tayA sAkSAtkRtatayeti yAvat , aryata ityarthoM, gamyata iti hRdayam , arthyata iti vA'rthaH', dAhapAkAdyarthakriyAthibhirabhilaSyata iti, tasya 'grAhakaM' vyavasAyAtmakatayA paricchedakaM yad jJAnaM tadIdRzami'ti IDageva pratyakSamiti saNTaGkaH / ' aparokSataye' tyanena parokSalakSaNasaGkIrNatAmadhyakSasya pariharati, tasyAsAkSAtkAritayArthagrahaNarUpatvAditi / 'IdRzami'. tyamunA tu pUrvoktanyAyAt sAvadhAraNena vizeSaNakadambakasaciva tvA lakSaNa dh| * . 10. "aparokSatayetyanena parokSalakSaNasaGkIrNatAmadhyakSasya pariharati, etena paraparikalpitAnAM kalpanApoDhatyAdInAM pratyakSalakSaNAnAM nirAsaH kRto draSTavyaH / " (bR. vR. pR. 901) Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 vidyA TIkA zlo0 56 ] jJAnopapradarzanAtyaparaparikalpitalakSaNayuktasya pratyakSatA pratikSipati, evaM ca yadAhuH-- "indriyArthasannikarSAtpannaM jJAnamavyapadezyA __ manyabhicArivyavasAyAtmakaM pratyakSam," tathA"satsamprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSami" tyAdi tadayuktamityuktaM bhavati / apUrvamAdurbhAvasya pramANabAdhitatvAdatyantAsatAM zazaviSANAdonAmapyutpattiprasaGgAt, tasmAdidamAtmarUpatayA vidyamAnameva vizeSakRddhetukalApasavidhAnAt sAkSAdarthagrahaNapariNAmarUpatayA vivarteta, tathA cotpanna-janmAdivizeSaNaM na sammavet , 'athaivaMvidhArthasUcakamevaitadityAcakSIyA'stathAsatyavigAnamevetyAsvA tAvat / adhunA parokSalakSaNaM darzayati-itaradityAdi, aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnaM pratyakSamuktaM tasmAditaradasAlAdarthagrAhakaM jJAnaM parokSamiti jJeyamavagantavyam / etadapi svasaMvedanApekSatayA pratyakSameva bahirAMpekSatayA tu parokSavyapadezamaznuta iti - 1. "gautamasUtra 1-1-4" iti pramANamImAMsA pR. 3 / . 1.1 "satsamprayoge puruSamyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSamanimitta vidya'mAnopalambhanatvAt " (mImAMsAdarzana 1-1-4) iti pra0 mI0 pR. 3 // + " svasaMvedanaM pratyakSe'numAnepi samam" dhttippnnii| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 [ SaDdarzanasa 110 " darzayannAha - grahaNekSayeti, iha 'grahaNaM ' prakamAdbahiHpravarttanamucyate, anyathA vizeSaNavaiyarthyAt tasyekSA'pekSA tayA - bahiH pravRttiparyAlocanayeti yAvat, tadayamartho - yadyapi svayaM pratyakSaM tathApi liGgazabdAdidvAreNa bahiviSayagrahaNe'sAkSAtkAritayA vyApriyata iti parokSamityucyate ityarthaH // 56 // pUrvoktameva vastutattvamanantadharmAtmakatayA dRDhayannAha - yenotpAdavyayadhauvya - yuktaM yat tat sadiSyate / anantadharmakaM vastu, tenoktaM mAnagocaraH // 57 // 11 vyAkhyA- yena kAraNena yat utpAdavyayazravyayuktaM tat sat sattvarUpamiSyate tena kAraNenAnantadharmakaM vastu mAnagocaraH pratyakSa parokSapramANaviSayaM uktaM - kathitamiti sambandhaH / utpAdana vyayazca dhauvyaM ca ' utpAdavyayatrauvyANi teSAM yuktaM melaH tadeva saccamiti pratijJA, iSyate kevalajJAnibhirabhilaSyata iti / vastu 66 110 iha grahaNaM prastAvAdaparokSe bAhyArthe jJAnasya pravartanamucyate na tu svasya grahaNaM, svagrahaNApekSayA hi spaSTatvena sarveSAmeva jJAnAnAM pratyakSatayA vyavacchedyAbhAvAdvizeSaNavaiyarthyaM syat, tato grahaNasya bahiH pravartanasya yA IkSA - apekSA tayA, bahiH pravRttiparyAlocanayayeti yAvat, tadayamatrArthaH - parokSaM yadyapi svasaMvedanApekSayA pratyakSaM tathApi liGgazabdAdidvAreNa bahirviSayagrahaNe'sAkSAtkAritayA vyApriyata iti parokSamityucyate / " (bR. bru. pR. 9.) 111 tattvArthAdhigamasUtra pR. 19 iti pra0 mo0 pR. 40 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TokA zlo0 57 ] 113 tattvaM ca utpAdavyayadhauvyAtmakaM, tathAhi - urvIparvatatarvAdikaM sarva vastu dravyAtmanA notpadyate vipadyate vA parisphuTamanvaya darzanAt, 'lUna punarjAtanakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra' iti na vAcyaM, pramANena bAdhyamAnasyAnvayasyAparisphuTatvAt na ca prastuto'nvayaH pramANaviruddhaH, * satyapratyabhijJAnasiddhatvAt, " 112 "sarvavyaktiSu niyataM, kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacisyo-rAkRtijAtivyavasthAnAt // " (52) iti vacanAt, *. to dravyAtmanA sthitireva sarvasya vastunaH / paryAyAtmanA tu sarve vastutpadyate vipadyate ca askhalitaparyAyAnubhavasadbhAvAt, na caivaM zukle zaGkha pItAdiparyAyAnubhavena vyabhicAraH, tasya svala 113 drUpatvAt, na khalu sosskhaladrUpo yena pUrvAkAravinAzo'jahaTTatottarAkArotpAdA'vinAbhAvI bhavet, na ca jIvAdau vastuni harSA - << * darzanasmaraNakAraNakaM saGkalanAjJAnaM pratyabhijJAnam " ghaTippaNI / 112. syA0 maM0 pR. 168 * " pItAdiparyAyaH " dhaTippaNI / 66 113. " yena pUrvA kA ravinAzAhadvRttottarAkArotpAdAvinAbhAvi bhavet," (syA0 maM0 pR. 169 ) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 114 [ SaDdarzanasa0 mA~dAsInyAdiparyAyaparamparAnubhavaH skhalana paH, kasyacidvAghakasyAbhAvAt / nanu- utpAdAdayaH parasparaM midyante na vA ? yadi bhidyante kathamekaM vastu vyAtmakam ?', na bhidyante cet tathApi kathamekaM tryAtmakam ? tathA ca" yAtpAdAdayo bhinnAH, kathamekaM trayAtmakam / athotpAdAdayo'bhinnAH, kathamekaM trayAtmakam ? // " (53) / iti cettadayuktaM, kathaJcidbhivalakSaNatvena teSAM kathaMcidbhedAbhyupagamAt / tathA hyutpAdavinAzadhrauvyANi syAdbhinnAni, bhinnalakSaNatvAnupAdivat, na ca bhinnalakSaNatvamasiddham , asata AtmalAmA, sataHsattAviyogo, dravyarUpatayAnuvarttanaM ca, khalUtpAdAdInAM parasparamasaGkIrNAni lakSaNAni sakalalokasAkSikANyeva |n cAmI bhinnalakSaNA api parasparAnapekSAH, khapuSpavadasattvApatteH, tathA hyutpAdaH kevalo nAsti, sthitivigamarahitatvAt kUrmaromavat , tathA vinAzaH kevalo nAsti sthityutpattirahitatvAt tadvat , evaM sthitiH kevalA nAsti vinAzotpAdazUnyatvAt tadvadeva, ityanyonyApekSANAmutpAdAdInAM vastuni sattvaM pratipattavyaM / tathA coktam-- 15ghaTamaulisuvarNArthI, nAzotpAdasthitiSvalam / zokapramodamAdhyasthyaM, jano yAti sahetukam // (54) 114 syA0 maM0 pR. 169 / 115-116 zrIsamantabhadrakRtA AptamomAMsA zlo. 59-60 iti syA0 maM0 pR0 170 / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA glo0 57 ] 11payovato na dadhyatti na payo'tti ddhivrtH| agorasavato nobhe, tasmAdvastu prayAtmakam // (55) iti / / vyatirekazca yadutpAdavyayadhrauvyAtmakaM na bhavati tadvastveva na, yathA kharaviSANaM, yathedaM tathedamiti / ata evAnantadharmakaM vastu mAnagocaraH proktam , anantA dharmA:-paryAyAH sAmAnyavizeSalakSaNA yatretyanantadharmakaM vastviti utpAdavyayadhrauvyAtmakasyaivAnekadharmakatvaM 117. atha bauddhAdisarvadarzanAbhINA draSTAntA yuktayazcAnekAntasiddhaye samAkhyAyante-bauddhAdisarvadarzanAni saMzayajJAnamekamullekhadvayAtmakaM pratijAnanti nAnekAntaM pratikSipanti / tathA svapakSasAdhakaM parapakSocchedakaM ca viruddhadharmAdhyastamanumAnaM manyamAnAH pare'nekAntaM kathaM parAkuyuH / mayUrANDarase nIlAdayaH sarve'pi varNA naikarUpA nApyanekarUpAH, kiMtvekAnekarUpA yathAvasthitAstathaikAnekAdyanekAnto'pi, taduktaM nAmasthApanAdyanekAntamAzritya " mayUrANDarase yadvadvarNA nIlAdayaHsthitAH / sarve'pyanyonyasaMmizrAstadvannAmAdayo ghtte||1|| nAndhayaH sa hi meditvAnna bhedo'nvyvRttitH| mRdbhedadvayasaMsargavRttijAtyantaraM ghaTaH // 2 // bhAge siMho naro bhAge, yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhArga vibhAgena, narasiMha pracakSate // 3 // na naraH siMharUpatvAna siMho nrruuptH| zabdavijJAnakAryANAM medAjjAtyantaraM hi saH // 4 // trairUpyaM pazcarUpyaM vA, bruvANA hetulakSaNam / sadasattvAdi sarve'pi, kutaH pare na manvate // 5 // " ilyAdikamanyadvauddhAdidarzanavirodhAbhAsAsteSAmanyapravAdinAM khaNDanamanekAntavAdamaNDanaM ca sarva vijJeyaM bRhadvatyAditaH pR. 98 / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ___ [ SaDdarzanasa0 yuktiyuktatAmanubhavatIti jJApanAyaiva bhUyo'nantadharmakapadaprayogo, na punaH pAzcAtyapadyoktAnantadharmapadena paunaruktyamAzaGkanIyamiti padhArthaH, granthasya bAlAvabodhArthaphalatvAt // 57 // athopasaMharanAha-- 118 jainadarzanasaMkSepa, ityeSa kathito'naghaH / pUrvAparavighAtastu, yatra kvApi na vidyate // 5 // vyAkhyA-iti pUrvoktamakAreNa eSa pratyakSalakSyo jainadarzanasaMkSepaH kathitaH, vistarasyAgAdhatvena vaktumagocaratvAt , upayogasAraH saMkSepo niveditaH, + kiMviziSTaH ? anagho nirdUSaNaH, sarvavaktavyasya sarvajJamUlatvena doSakAluSyAnavakAzAt / tuH samuccayArthe, yatra punaH pUrvAparavighAtaH kvApi na vidyte| pUrvasminnAdau aparasmiMzca prAnte vighAto viruddhArthatA yatra darzane kvApi paryantaanthe'pi parasparavisaMvAdo nAsti, AstAM tAvat kevalibhASitadvAdazAGgeSu pAramparyagrantheSvapi susambaddhArthatvAd viruddhArthadaurgandhyA - 118 'tyevaM kI dha. bR. vR. pR. 103 / 1 119 rapara(rA)ghAtA, yatra dha. bR. vR. pR0 10 // 1 +kimbhUto'na jN.| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zlo0 58 ] 120 bhAvaH, ayaM bhAvo yat-paratIrthikAnAM mUlazAstreSvapi na yuktiyuktatAM pazyAmaH kiM punaH pAzcAtyavimalambhakagrathitagranthakanyAsu, yacca kvApi kAruNyAdipuNyakarma puNyAni ca vacAMsi kAnicidAkarNayAmastAnyapi tvaduktasUkta sudhApayodhimanthodgatAnyeva ratnAnIba saGgRhya svAtmAnaM ratnapataya iva bahumanvAnA mudhA pragalbhante / * yacchrIsiddha senadivAkarapAdAH- 117 sunizcitaM naH paratantra yuktiSu, sphuranti yAH kAzcana sUktisampadaH / tavaiva tAH pUrva + mahArNavotthitAH, jagatpramANaM jinavAkya vipuSaH // (56) iti 121 paramArthaH // 58 // 120 " ayaM bhAvaH- yathA paradarzana saMbandhiSu mUlazAstreSvapi kiM punaH pAzcAtyavipralambhakaprathitagrantha kanyAsu prathamapazcAdabhihitayormitho virodho'sti tathA jainadarzane kvApi kevalipraNItadvAdazAGgeSu pAramparyapranyeSu ca susaMbaddhArtha - tvAtsUkSmekSikayA nirIkSito'pi sa nAsti / yattu paradarzaneSvapi kvacana sahRdayahRdayaGgamAni vacanAni kAnicidAkarNayAmaH tAnyapi jinokkasudhAsindhusamudgatAnyeva saMgRhya mudhA svAtmAnaM bahu manvate, yacchrIsiddhasenapAdAH - " iti bR. bR. pR. 103 / yacchrI divAka pu. / yataH zrIdivAka dha. + pra. 121 66 atha jainamate liGgaveSAcArAdi procyate - jainA dvividhAH * Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 SaDdarzanasa.. zvetAmbarA digambarAzca, tatra zvetAmbarANAM rajoharaNamukhavastrikA locAdi liGga, colapaTTakalpAdiko veSaH, paJca samitayastisrazca guptayasteSAmAcAraH,-"IyA-bhASeSaNAdAnanikSepotsargasaMjJikAH / paJcAhuH samitIritasro guptAstriyoganiprahAt // " iti vacanAt, ahiMsAsatyArateyabrahmAkiMcanyavAn krodhAdivijayI dAntendriyo nimrantho guruH, mAdhukaryA vRttyA 'navakoTIvizuddhasteSAM nityamAhAraH, saMyamanirvAhArthameva vastrapAtrAdidhAraNam, vandyamAnA dharmalAbhamAcakSate / digambarAH punarnAgnyaliGgAH pANipAtrAzca, caturdhA-kASThAsaGghamUlasaGghamAthurasaGghagopyasaGghabhedAt , kASThAsaGgha camarIvAlaiH picchikA, mUlasace mAyurapiccheH picchikA, mAthurasaGgha mUlato'pi picchikA nAhatA, gor2yA mAyUrapicchikA, AdyAstrayo'pi saGghA vandyamAnA dharmavRddhi bhaNanti, strINAM muktiM kevalinAM bhuktiM sadvatasthasyApi sacIvarasya muktiM ca na manvate, gopyAstu vandyamAnA dharmalAbhaM bhaNanti, strINAM muktiM kevalinAM muktaM ca manyante, gopyA yApanIyA ityapyucyante, sarveSAM ca bhikSATane bhojane ca dvAtriMzadantarAyA malAzca caturdaza varjanIyAH, zeSamAcAre gurau ca deve ca sarvaM zvetAmbaraistulyam, nAsti teSAM mithaH zAstreSu tarkeSvaparo bhedH|" iti bRhadvRttiH, pR. 45 / etadvRttipraNetRNAM zrImadAcAryaguNaratnasUrIzvarANAM sattAsamayo vaikramika 1466 pratIyate, etasminkAle sthAnakavAsiDhUMDhakAlyatRtIyo bhedo'nutpannatvena nollikhitaH, samadhikazatavarSAnantaramasyotpattirlikhArIlaMkAnAmakena svayamavatinA'pi jAtA, ete punarmukhabandhAH 1 hastena kezaluJcanaM locaH / 2 karaNakArApaNAnumodanaviSayoM hananapacanakrayaNarahita AhAraH sa navakoTIvizuddhaH / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA lo0 58 ] kuliGgadhAriNo viruddhAcAracAriNo jinamandiramUrttipUjAdveSiNo vyAkaraNanyAyazAstrAdividyAvihInAH paJcacatvAriMzadAgamAn sUtraniryuktibhAvya cUrNi TIkArUpAM ca sakalAM paJcAGga na manyante, eteSu saptaviMzati - dvAviMzatyAdiTolakamedA navakoTISaTkoTacAdikAzca etasmAtpunarbhIkhamataH terApanthInAmakastrayodazagoSTilo bhedo jAto ya bharttadayAdAnadharmamapi na manyate, AryA''nItabhIkSAmapi bhuGkte, digambaravadete'pi pAzcAtyAH, na eteSAM kiJcitsvatantraM tarkazAstrAdikaM, zvetAmbarasatkasAhityAdisAdhanaiH svavRttiM kalpayanta ete na jainAH kintu jainAbhAsA eva / atra punarbRhadvRttita evAgre likhyate-- 119 66 athAnuktarmApa kimapi likhyate - prApyakArINyevendriyANIti kaNabhakSAkSapAdamImAMsaka sAGkhyAH samAkhyAnti cakSuzrotretarANi tatheti tAthAgatAH, cakSuvarjAnIti syAdvAdAvadAtahRdayAH / zvetAmbarANAM saMmatirnayacakravAlaH, syAdvAdaratnAkaro ratnAkarAvatArikA tattvArthaH pramANavArttikaM pramANamImAMsA nyAyAvatAro'nekAntajayapatokA'nekAntapravezo dharmasaMgrahaNI prameyaratnakozazcetyevamAdayo'neke tarkagranthAH digambarANAM tu prameyakamalamArtaNDo nyAyakumudacandra AptaparIkSA'STasahasrI siddhAntasAro nyAyavinizcayaTIkA cetyAdayaH / (pR. 107/1 ) jaine darzane " tIrthaGkarAzcaturyuktA viMzatirvRSabhAdayaH / kliSTASTakarmanirmuktAH kevalajJAnabhAskarAH // 8 // mahAvratadharo dhIraH sarvAgamarahasyavit / krodhamAnAdivijayI nirgrantho gururucyate // 9 // pratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe iha smRte / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 SaDdarzanasa0 -tatra prameyaM syAdvAdAdhiSThitaM dravyaSaNmayam ||10||...jinklpaadyo bhedA vyucchinnAH sAmprataM kalau / vartamAnaM tataH proktaM sarvaM jJeyaM jinAgamAt // 30 // samyag jainaM mataM jJAtvA yoge'STAGge rameta yaH / sa karmalAghavaM kRtvA labdhA saukhyaparamparAm // 31 // " iti rAjazekhariya SaDda0 samu0 pR0 1-3 / "labdhA'nantacatuSkasya lokAgUDhasya caatmnH| kSINASTakarmaNo muktirnivyAvRttirjinoditA / / 9 // " iti sarvadarzanasaMgrahe pR. 88 / (punA) ___ sarvadarzanasaMgrahaTIkAyAM-" jainavyatiriktAH sarve ekAntavAdinaH, te ca saptavidhAH-tatra satkAryavAdinaH sAMkhyAH padArthAnAM sarvadAstitvameveti vadanti, zUnyavAdino bauddhavizeSA mAdhyamikAH parArthAnAM nAstitvamevetyAhuH, asatkAryavAdino naiyAyikAdayaH padArthAnAmutpatteH pUrvamabhAva utpatyanantaraM sattvaM tato nAze punarabhAva iti kAlabhedena padArthAnAM sattvamasattvaM ca manyante, jagato mAyopAdAnakattvaM manyamAnA mAyAvedAntinaH padArthAnAmanirvAcyatvamAcakSate yato mAyikaM mRgajalAdipratItikAle'pi nAstIti pazcAdvAdhyate'taH padArthAnAM sattvakAla eva vastuto'satvam , astitvanAstitvayomitho viruddhayoyugapadvAcA vaktumazakyatvenAnirvAcyA eva padArthA iti tadabhiprAyaH, kecinmAyAvedAntina eva sAMkhyoktaM padArthAnAM satvaM svIkurvanto mAyikatvenAnirvAcyatvaM pratipedire, anye ca mAyAvedAntinaH zUnyavAdyuktaM padArthAnAM nAstitvaM svIkurvanto mAyikatvenAnirvAcyatvaM bruvate, apare ca mAyAvedAntino naiyAyikAyuktaM padArthAnAM kAlabhedena sattvamasattvaM ca svIkurvanto mAyikatvenAnirvAcyatvamaGgI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zlo0 59 ] 121 atha vaizeSikamatasya devatAdisAmyena ye naiyAyikebhyo vizeSa nAbhyupagacchanti tAn bodhayannAhadevatAviSaye bhedo, nAsti naiyAyikaiH samam / vaiziSikANAM tattveSu, vidyate'sau nidryte|| 59 // vyAkhyA-zivadaivatasAmye'pi tattvAdivizeSaviziSTatvAdvaizeSikAH, teSAM vaizeSikAmAM kANAdAnAM naiyAyikairakSapAdaiH samaM sADhe devatAviSaye zivadevatAbhyupagame bhedo vizeSo nAsti, tattveSu zAsanarahasyeSu bhedo vidyate, tu zabdo'dhyAhAryaH, asau vizeSo naiyAyikebhyaH pRthagbhAvo nidayate prakAzyata ityrthH||59|| kurvate / ekAntavAdinazcaite sAMkhyAdayaH sapta ghaTAdipadArthAnAM svarUpapradarzanakAle svasvamatAnusAreNa ghaTo'sti ghaTo nAstItyevaM pratipAdayanti, jainAstu tattaduktamaGgIkRtya kevalaM tatra syAtpadaprakSepaM kurvanti, yathA sAMkhyairghaTo'stIti satyameva paraMtu na+ nizcitaM tatsvarUpam , ataH syAdastIti vaktavyam / " (pR. 83, punA, bhANDArakara insTo0 gavarnamenTa orIenTala hindu sirijha) ___ + TIkAkRtaH syAdvAdaviSayasyaitadajJAnaM sUcayati, syAdvAdo nAma nAnizcito vAdaH kintu tadaparadharmasApekSayA taddharmasya nizcayena kathanam, ekAntavAdino'nanta: dharmAtmakasya vastuno'bhISTakadharmasyaikAntapratipAdanena taccheSadharmAnapalapanti, syAdvAdinastu tvanekAntapratipAdanena tAnapi sthApayanti-bodhaviSayokurvanti / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 [ SaDdarzana tAnyeva tattvAnyAhadravyaM guNastathA karma, sAmAnyaM ca caturthakam / vizeSasamavAyau ca, tattvaSaTkaM hi tanmate // 6 // vyAkhyA-tanmate vaizeSikamate hi nizcayena tattvaSaTkaM yamiti sambandhaH / kathamityAha-dravyaM guNa ityAdi, AdimaM tattvaM 'dravyaM' nAma, bhedabAhulye'pi sAmAnyAdaikyam , dvitIya tatvaM ' guNo' nAma, tatheti bhedAntarasUcane, tRtIyaM tattvaM karmasaMjJam , caturthakaM tattvaM sAmAnyam, caturthameva caturthakam , svArthe 'ka' iti kamatyayaH, caH samuccaye, anyacca vizeSasamavAyau vizeSazva samavAyazceti dvandvaH, iti taddarzane tattvAni paD jnyeyaani122||60|| * bhedAnAhatatra dravyaM navadhA, bhUjalatejo'nilAntarikSANi / kAla digAtmamanAMsica, guNaH punaH cturviNshtidhaa||6|| sparzarasarUpagandhAH, zabdaH saMkhyA vibhaagsNyogau| parimANaM ca pRthaktvaM, tathA paratvAparatve ca // 2 // 122 "kecittvabhAvaM saptamaM pdaarthmaahuH|" bR0 vR0 pR. 100/1 / 123 paJcaviMzatidhA iti bR0 vR0 pR0 108 / 123 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zlo0 63-64 ] 123 buddhiH sukhaduHkhecchA, dharmAdharmo prytnsNskaarau'| dveSaHsnehagurutve, dravatvavegau guNA ete // 63 // vyAkhyA-nava dravyANi caturviMzatiguNAzca nigadasiddhAnyeva, saMskArasya vegabhAvanAsthitisthApakabhedAt traividhye'pi saMskAratvajAtyapekSayA ekatvAt zauyaudAryAdInAM ca guNAnAmeSveva caturviMzato guNeSvantarbhAvAnnAdhikyam // 61-62-63 // karmasAmAnyabhedAnAha-- utkSepAvakSepAvA-kuzcanakaM prasAraNaM gamanam / paJcavidhaM kamaitat, parApare dve tu sAmAnye // 64 // vyAkhyA--paJcApi karmabhedAH spaSTA eva / gamanagrahaNAd bhramaNarecanaspandanAdyavirodhaH / tu punaH, sAmAnye he dvisaMkhye, ke te ityAha-paraspare, paraM cAparaM ca 'parApare,' parasAmAnyamaparasAmAnyaM cetyarthaH // 64 // ___+ 'raaH| dha jN.| 154 " kecittu saMskArasya trividhasya bhedatayA vegaM prAhuH. tanmate catuviMzatireva guNAH, zauryaudAryakAruNyadAkSiNyonnatyAdInAM ca guNAnAmeSveva prayatnabuddhayAdiSu guNeSvantarbhAvAbhAdhikyam / " vR0 vR0 pR0 111/1 / syA0 maM0 caturvizatiguNA evameva proktAH / pR. 42 / 125 "yadaniyatadigdezaiH saMyogavibhAgakAraNaM tad gamanam , aniyatagrahaNena bhramaNapatanaspandanarecanAdInAmapi gamana evAntabhovo vibhaavniiyH|"bRthvR0pR0 111 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 124 [SaDdarzanasa0 etadvayakti vizeSavyaktiM cAhatatra paraM sattAkhyaM, dravyatvAdyaparamatha vizeSastu / nizcayato nityadravya-vRttirantyo vinirdishet||65|| vyAkhyA--tatra tayormadhye paraM sattAbhAvo mahAsAmAnyamitivocyate, dravyatvAdyavAntarasAmAnyApekSayA mahAviSayatvAt , aparasAmAnyaM ca dravyatvAdi, etacca 'sAmAnyavizeSa' ityapi vyapadizyate, tathAhi-dravyatvaM navasu dravyeSu vartamAnatvAt sAmAnyaM guNakarmabhyo vyAvRttatvAdvizeSaH, tataH karmadhAraye 'sAmAnyavizeSa ' iti / evaM dravyatvAdhapekSayA pRthivItvAdikamaparaM tadapekSayA ghaTatvAdikam , evaM caturviMzatau guNeSu vRtterguNatvaM sAmAnyaM dravyakarmabhyo vyAvRttezca vizeSaH, evaM guNatvApekSayA rUpatvAdikaM tadapekSayA nIlatvAdikam, evaM paMcasu karmasu vartamAnatvAt karmatvaM sAmAnyaM dravyaguNebhyo vyAttatvAdvizeSaH, evaM karmalApekSayA utkSepaNatvAdikaM jJeyam / tatra sattA dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM, kayA yuktyA ? iti ceducyate -na dravyaM sattA, dravyAdanyetyarthaH, ekadravyavatvAt , ekakasmin dravye vartamAnatvAdityarthaH, dravyatvavat , yathA dravyatvaM navasu dravyeSu 126 'nirdiSTaH dh.| bR0 vR0 pR. 111 / : dikaM jJeyaM, tada pu.| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA TIkA zlo0 65 ] pratyekaM vartamAnaM dravyaM na bhavati, kintu sAmAnyavizeSalakSaNaM dravyatvameva, evaM sattApi / vaizeSikANAM hi-adravyaM vA dravyaM, anekadravyaM vA dravyaM, tatrAdravyaM dravyamAkAzaM kAlo digAtmA manaH paramANavaH, anekadravyaM tu dvayaNukAdiskandhAH , ekadravyaM tu dravyameva na bhavati, ekadravyavatI ca sattA, iti dravyalakSaNavilakSaNatvAna dravyam / evaM na guNaH sattA, guNeSu bhAvAt , guNatvavat , yadi hi sattA' guNaH syAna tarhi guNeSu varttata, nirguNatvAdguNAnAM, varttate ca guNeSu sattA, san guNa iti prtiiteH| tathA na sattA karma, karmasu bhAvAt , karmatvavat , yadi hi sattA karma syAnna tarhi karmasu vartata, niSkarmatvAtkarmaNAM, vartate ca karmasu bhAvaH satkarmeti pratIteH, tasmAt padArthAntaraM sttaa| atha vizeSapadArthamAha AryAna vizeSastviti, nizcayato nityadravyavRttirantyo vinirdizediti-'vinirdizet ' kathayet AcArya iti jJeyam , kathamityAha-'antyo vizeSo nityadravyavRtti'riti, tathAhi-nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH-atyantavyAvRttihetavaH, te dravyAdi vailakSaNyAt padArthAntaram , tathA ca prazastakaraH 127. "dravyaM dvidhA adravyamanekadavyaM ca, na vidyate dravyaM sanyatayA janakatayA ca yasya tadadravyaM dravyam , yathAkAzakAlAdi, anekaM dravyaM janyatayA ca banakatayA ca yasya tadanekadravyaM dravyam', iti 'kha 'TippanyAm / " syA0 maM0 pR. 43) + degttA'pi guNaH / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 128 antyaiSu bhavA antyAH svAzrayavizeSakatvAdvizeSAH vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvaNvAkAzakAladigAtmamanaHsu pratidravyamekazo varttamAnA atyantavyAvRttibuddhihetavaH yathA'smadAdInAM gavAdiSvazvAdibhyastulyAkRti kriyAvayavopacayAvayavavizeSa saMyoga nimittA pratyayavyAvRttirdRza - ' gauH zuklaH pInaH zIghragatiH kakudmAn mahAghaNTa' iti, tathAsmadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRti - guNakiyeSu paramANuSu muktAtmamanaHsu vAnyanimittA'sambhavAdyebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yaM 'vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttirdezakAlaviprakarSadRSTe ca paramANau 'sa evAyamiti pratyabhijJAnaM bhavati te'ntyA vizeSA" iti / ca 126 6: amI ca vizeSarUpA eva, na tu dravyatvAdivat sAmAnyavizeSobhayarUpAH, vyAvRttereva hetutvAditi padyArthaH // 65 // samavAyapadArthavyaktilakSaNamAha ya ihAyutasiddhAnA - mAdhArAdheyabhUtabhAvAnAm / sambandha iha pratyaya-hetuH proktaH sa samavAyaH // 66 // vyAkhyA - iha prastutamate ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUta 128 vizeSaprakaraNe prazastapAdabhASye pR. 168" iti syA0 maM0 pR. 43 / "( * kRtiguNakriyAvayavasaMyoga ( ba0 vR0 pR. 112 ) 'kRtiguNakriyAvayavopa vayAvayasaMyoga0 ( syA0 maM0 pR0 44. 'vizeSa saMyoga' ityapipAThaH, prazastapAdabhASye 'nupalabdheH," iti tatra TippaNI ) + tuH so bhavati samadha. / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA TIkA zlo0 66-67 ] 127 mAvAnAmiha pratyayaheturyaH sambandhaH sa samavAyaH / yathA-daha tantuSu paTa ityAdeH pratyayasyAsAdhAraNaM kAraNaM samavAyo yadvazAt svakAraNasAmarthyAdupajAyamAnaM paTAdyAdhArya tantvAdyAdhAre sambadhyate, yathA cchidikriyA chedyeneti / ayutasiddhAnAmiti parasparaparihAreNa pRthagAzrayAnAzritAnAmAzrayAzrayibhAva iti / parasparavaiyai tu viviktairabhyUhyaM SaNNAmapi padArthAnAM svarUpakathanamAtrAdhikRtatvAdgranthasya neha vistaraH pratanyata iti // 66 // pramANavyaktimAha- pramANaM ca dvidhA'mISAM, pratyakSaM laiGgikaM tathA / 'vaizeSikamatasyaivaM, saMkSepaH parikIrttitaH // 67 // vyAkhyA -- yadyapyaulukyazAsane vyomazivAcAryoktAni trINi pramANAni tathApi zrIdharamatApekSayAtro eva nigadite / amISAM vaizeSikANAM pramANaM dvidhA dviprakAraM caH punararthe, kathamityAha - pratyakSamekaM pramANam / tatheti dvitIya bhedaparAmarze lekimanumAnaM, upasaMharannAha - evamiti prakAracanam / yadyapi pramAtRkalAdyapekSayA bahu vaktavyaM tathApyevam- amunA prakAreNa vaizeSika+ 'syaiSa, saMdha. bR0 vR0 pR. 113/1 / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 [ SaDdarzanasa0 128 matasya saMkSepaH parikIrtitaH kathita iti // 67 // SaSThaM darzanamAha-- jaimanIyAH punaH prAhuH, sarvajJAdivizeSaNaH / devo na vidyate ko'pi, yasya mAnaM vaco bhvet||6|| vyAkhyA-jaimanimuneramI jaimanIyAH, putrapautrAdyarthe taddhita 129 "athAtrApyanuktaM kiMciducyate-vyomAdikaM nityaM, pradIpAdi kiyatkAlAvasthAyi, buddhisukhAdikaM ca kSaNikaM, caitanyAdayo rUpAdayazca dharmA AtmAderghaTAdezca dharmiNo'tyantaM vyatiriktA api samavAyasambandhena saMbaddhAH, sa ca samavAyo nityaH sarvagata ekaca, sarvagata AtmA, buddhisukhaduHkhecchAdharmAdharmaprayatnabhAvanAkhyasaMskAradveSANAM navAnAmAtmavizeSaguNAnAmucchedo mokSaH, parasparavibhaktau sAmAnyavizeSau dravyaparyAyau ca pramANagocaraH, dravyaguNAdiSu SaTsu padArtheSu svarUpasattvaM vastutvanibandhanaM vidyate, dravyaguNakarmasu ca sattAsambandho vartate sAmAnyavizeSasamavAyeSu ca sa nAstIti / SaTpadArthI kaNAdakRtA, tadbhASyaM prazastakarakRtaM, taTTIkA kandalI zrIdharAcAryAMyA, kiraNAvalI tUdayanasaMdRbdhA, vyomamatiryomazivAcAryaviracitA lIlAvatItarkI, zrIvatsAcAryAMya AtreyatantraM cetyAdayo vaishessiktrkaaH|" iti bR0 40 pR. 114 taH prAsaGgikaM Tippitam, adhikaM ca kiJcinnaiyAyikadarzanaprAntakRtaTippanato vijJeyam / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhA0 TIkA zlo0 68 ] 'Iya'-pratyayaH, jaimaniziSyAzcaikeuttaramImAMsAvAdina eke pUrvamImAMsAvAdinaH, tatrottaramImAMsAvAdino vedAntinaste hi kevalabrahmAdvaitavAdasAdhanavyasaninaH zabdArthakhaNDanAya yuktI kheTayanto'nirvAcyatatve vyavatiSTante, yadAhuH aMtarbhAvitasattva cet , kAraNaM tadasat tataH / nAntarbhAvitasattvaM cet, karaNaM tadasat tataH // (57) yathA yathA vicAryante, vizIyante tathA tthaa|| yadyetat svayamathebhyo. rocate tatra ke bayam // (58) ekaM brahmAstramAdAya nAnyaM gaNayataH kvacit / Aste na dhIravArasya bhaGgaH saGgarakeliSu // 59) evaM vAdiprativAdinoH samastalokazAstraika-manyamAzritya nRtyatoH / kA tadastu gatistadva dvastudhAvyavahArayoH // 60) upapAdayituM taistai-maitairazakanIyayoH / anirvaktavyatAvAda pAdasevAgatistayoH // 61 ityAdi pralayakAlAnilakSubhitacaramasalila rAzikallolamAlAnukAriNaH parabrahmAdvaitasAdhaka hetUpanyAsAH mocchanantazcatura(cetasi) camatkAraM janayantaH kva payavasyanti ? tAstu yuktIH patrakRtA'nulliGgitatvAdgranthavistaramayAcca neha prapaJcyante, abhiyuktastu lnnddnmhaatdivseyaaH| * 'jyA eke jaM. pu / +. nidhikadeg pu.| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 [ SaDdarzanasa0 pUrvamImAMsAvAdinazca dvidhA-pra(mA)mAkarA mAtAzca, krameNa pnyc-ssttprmaannprruupkaaH| atra tu sAmAnyena sUtrakRt pUrvamImAMsAvAdina eva jaimanIyAnuddiSTavAn / te punarjemanIyA prAhuH kathayanti, kathamityAha-'sarvajJAdivizeSaNaH ko'pi devo na vidyate yasyA vaco vacanaM mAnaM pramANaM bhavet / 'sarvajJAdivizeSaNa' iti sarvajJatvAdinA guNena vizeSyata iti, AdizabdAd vibhutvanityatvacidAtmakatvAdiguNaviziSTaH, ko'pi devo nAsti yadvacanaM pramANatAmanubhavet, mAnuSatvAvizeSeNa vipralambhakatvAd dravyapuruSavat sarvajJAdiguNaviziSTapuruSAdhabhAva ityrthH| atha kiGkarAyamANamurAsurasevyamAnatAdhupalakSaNena trailokyasAmrAjyasUcakacchatracAmarAdivibhUtyanyathAnupapattezvAsti kazcitpuruSavizeSaH sarvajJa iti cena, tvAthyoktavacanaprapaMcopanyAsareva nirastatvAt , yathA" devAgamanabhoyAna-cAmarAdivibhUtayaH / mAyAviSvapi dRzyante, nAtastvamasi no mahAn // " (62) atha 'yathA'nAderapi muvarNamalasya kSAramRtpuTapAkAdimakriyayA vizodhyamAnasya nirmalatvamevamAtmano'pi nirantarajJAnAdhabhyAsena vigatamalatvAt kiM na sambhavet ? iti matiH,' tadapi na, na hyabhyAsamAtrasAmye zuddharapi tAdavasthyam , yaduktam + 'sya mAna baco bhavet dh.|| 130 AptamImAMsA zlo0 1, aSTasahasrI pR. 3 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhA TIkA zlo0 68 ] garutmacchAkhAmRgayo-lekcanAbhyAsasambhave / samAne'pi samAnatvaM, laJcamasya na vidyate // (63) na ca sutarAM caraNazaktimAnapi paGgurakhaparvatazikharamadhirohU~ kSamaH, uktaM ca" dazahastAntaraM vyomno, yo nAmotpalutya gacchati / na yojanazataM gantuM zakto'bhyAsazatairapi // " (64) / atha mA bhavatu mAnuSasya sarvajJatvaM brahmaviSNumahezvarAdInAmastu, te hi devAH, sambhavatyapi tevatizayasampan / yat kumArila:" athApix vedade itvAda, brahmaviSNumahezvarAH / kAmaM bhavantu sarvajJAH, sAvazyaM mAnuSasya kim // " (65) iti . tadapi na, rAgadveSamUlanigrahAnugrahagrastAnAmasammAvyamidmeSAmiti / na ca pratyakSaM tatsAdhakaM, 'sambaddhaM vartamAnaM ca gRhyate 'cakSurAdine'ti vacanAt , na cAnumAnaM, pratyakSahaSTa evArthe tatmavRtte, na cAgamaH, sarvajJasyAsiddhatvena tasyApi vivAdAspadatvAva, na vopamAna, tadabhAvAdeva, arthApattirapi na, sarvajJasAdhakasyAnyathAnu. 131. tatvasaMgraha. bhA. 2, pR 226, lo0 3168, tatrottarArddha "na yojanamalo gantu" miti pAThaH / (gA0si0 baroDA) - *. vantyapi tessvtishylmpdH| yat dh.| x 'pi te vide. hatvAd dha / "pi divyadehatvAd 70 vR0 pR. 114/1 / 132. pramANamImAMsA pR. 21 / tattvasaMgraha bhA. 2, pR. 836, lo0 3208, tatrottarArddha "sarvajJAnamayAdvedAsarvajJA mAnuSasya kim // " * iti dRzyate / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 [ SaDdarzanasa0 papanaliGgasyAdarzanAt , yadi paramabhAvapramANagocaraH sarvajJa iti sthitam , prayogAtraM nAsti sarvajJaH, pratyakSAdimamANagocarAtikrAntatvAt , zazazRGgavaditi // 68 // atha kathaM yathAvasthitatatvajJAnanirNayaH ? ityAhatasmAdatIndriyArthAnAM, sAkSAddaSTurabhAvataH / nityebhyo vedavAkyebhyo, yathArthatvavinirNayaH ||6nnaa vyAkhyA-tasmAt prAmANikapuruSAbhASAt, atIndriyArthAnAM cakSuragocarapadAryAnAM sAkSAd draSTujJAtuH sarvahAdeH puruSasyAmAvAta, nityebhyaH zAzvatebhyo vedavAkyebhyo'pauruSeyavacanebhayo yathArthatvavinirNayo yathAvasthitapadArthadharmAdisvarUpavivecanaM "bhavatI 'tyadhyAhAraH / apauruSeyatvaM ca vedAnAm... "mapANipAdo hAmano gRhItA, pazyatyacakSuH sa shnnotykrnnH| sa vetti vizvaM na ca tasya vettA, tamAhurayaM puruSaM mahAntam / "(66 + bha pra / padArthasyA 70 vR0 pR 116/1 / 153. " tataH pramANapaJcakApravRtterabhAvapramANagocara eva sarvajJaH, (bRvR0 pR. 116/1 . . * nizcayaH dh| 4. ' zvetAzvataropaniSad 3-19" iti pra0 mI. pR 20, taMtra ko ' ityasya sthAne 'javano,' 'vizvam' ityasya sthAne 'vedyam' iti pAThaH / tathA ca syA0 ra0 pR. 411 api / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA lo0 70-71 ] 133 ityAdibhAvanayA rAgadveSAdidoSatiraskArapUrvakaM bhAvanIya miti // 69 // atha yathAvasthitArthavyavasthApakaM tatvopadezamAha - ata eva purA kAryoM, vedapAThaH prayatnataH / tato dharmasya jijJAsA, kartavyA dharmasAdhanI // 70 // vyAkhyA - yato hetorvedAbhihitAnuSThAnAdeva tattvanirNayo'ta eva purA pUrva prayatna to yatnAdvedapAThaH kAryaH, RgyajuH - sAmAtharvANo vedAsteSAM pAThaH - kaNThapIThalu utpAThapratiSThA, na tu zravaNamAtreNa samyagavabodhasthiratA / tato'nantaraM dharmasAdhanI, 'dharmaH ' puNyopacaya hetuH, dharmasya heyopAdeyasvarUpasya vedAbhihitasya jijJAsA jJAtumicchA karttavyA vedoktAbhitreyavidhAne yatitavyamityarthaH // 70 // vedoktadharmopadezamevAhanodanAlakSaNo dharmo, nodanA tu kriyAM prati / pravarttakaM vacaH prAhuH, svaHkAmo'gniM yathA yajet // 71 // vyAkhyA - nodanaiva lakSaNaM yasya sa nodanA lakSaNo dharmaH, tatsvarUpameva sUtradAha - tu punarnodanA kriyAM prati pravarttakaM vacaH 1. zamAha dha. / 2. yajedyathA // pu. / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 [ SaDdarzanasa0 prAhuH, vedoktasvargAdisAdhakAmnAyasya kriyApravarttakaM vacanaM nodanAmAhurityarthaH / ziSyAnukampayA tatsUtreNaiva dRSTAntayannAha svaH + " kAmona yathA yajet ' yathA ' - yena prakAreNa ' svaHkAmaH ' - svargAbhilASI jano'gniM yajet - agni kAryaM kuryAt, yathAhustatsUtram - " agnihotraM juhuyAt svargakAmaH ' iti // 71 // * pramANAnyAha - 135 pratyakSamanumAnaM ca zAbdaM copamayA saha / arthApattirabhAvazca SaT pramANAni jaimaneH // 7 // + yajedyathA, yathA yena pu. / * nyAhuH dha. / 66 135 atha vizeSalakSaNaM pramANasyAbhidhAnIyaM tacca sAmAnyalakSaNAvinAbhUtam, tataH prathamaM pramANasya sAmAnyalakSaNamabhidhIyate - " anadhigatArthAdhigantRpramANam " iti, anadhigato - agRhIto yo'rtho - bAhyaH stambhAdistasyAdhigantRAdhikyena saMzayA divyudAsena parichedakam, anadhigatArthAdhigantR - prAgajJAtArthaparicchedakaM, samarthavizeSaNopAdAnAjjJAnaM vizeSyaM labhyate, agRhItArthagrAhakaM jJAnaM pramANamityarthaH, atra ' anadhigata ' iti padaM dhArAvAhijJAnAnAM gRhItagrAhiNAM prAmANyaparAkaraNArtham 'artha' iti grahaNaM saMvedanaM svasaMviditaM na bhavati, svAtmani kriyAvirodhAt kintu nityaM parokSameveti jJApanArtham, tacca parokSaM jJAnaM bhATTamate'rthaprAkaTyaphalAnumeyaM, bhATTaprabhAkaramate saMvedanAkhyaphalAnumeyaM vA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zlo0 72 ] - vyAkhyA-jaimanervedAntavAdinaH SaT pramANAni jJeyAnIti sambandhaH / yadyapi prabhAkarANAM mate paJcaiva pramANAni, bhATTAnAmeva SaT, tathApyatra granthakRtsAmAnyataH SaTsaMkhyAmAcaSTe / pramANanAmAni nigadasiddhAnyeva // 72 // niruktamAhatatra pratyakSamakSANAM, samprayoge satAM mtiH| Atmano buddhijanmetya-numAnaM laiGgikaM punaH // 73 // vyAkhyA-tatra pramANaSaTke akSANAmindriyANAM samprayoge padArthaiH saha saMyoge satAmanupahatendriyANAM yAmatibuddhiridamidamitsavabodhastatmatyakSa pramANaM bhvtii'tydhyaahaarH| yattadAvanuktAvapyarthasambandhAd jJeyau, satAmiti-viduSAmaduSTendriyANAmityarthaH, etAvatA marumarIcikAyAM jalabhramaH zuktau rajatabhramazca indriyArthasampayogajo'pi draSTuravikalendriyatvAbhAvAna pratyakSaM tatpamANakoTipratipattavyam / atha pramANasya vizeSalakSaNaM vivakSuH prathamaM tannAmAni tatsaMkhyAM cAha / " (bR. 4. pR. 117) 136. 'atra jaiminIyasUtra (4, midaM-"satsaMprayoge sati puru sye. ndriyANAM buddhijanma tatpratyakSam" iti" bR0 vR0 pR 118/1 / "satsa. mprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSamanimitta vidyamAnopalambhanatvAt " (mImAMsAdarzana 1-1-4 ) iti pra0 mI0 pR. 30 / / 136 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 [ SaDdarzana madhizete / anumAnamAha-Atmano buddhijanmetyanumAnaM punalaiMkim , AtmA yadanumimIte svayaM tadanumAnamityarthaH, anumAnale - GgikayoH zabdAbhede'pi ' anumoyata ityanumAnaM liMgAjAtaM laiGgikamiti vyutpattibhedAi~do jJeyaH, ubhayazabdakathanaM tu bAlAvabodhanArthameva / / 73 / / zAbdaM zAzvatavedottha-mupamAnaM prakIrtitam / prasiddhArthasya sAdhA-daprasiddhasya sAdhanam // 7 // vyAkhyA-zAbdamAgamapramANaM zAzvatavedotthaM 'zAzvatA'nityAdvedAjjAtamAgamapramANamityarthaH, zAzvatatvaM ca vedAnAmapauruSeyatvAdeva / upamAnamAha-yat prasiddhArthasya pratItapadArthasya sAdhAt sAmyAdaprasiddhasya vastunaH sAdhanaM tadupamAnaM pramANa prakIrtitaM kathitaM, yathA-prasiddhagogavayasvarUpo banecaro'prasidagavayasvarUpaM nAgarikaM pAha-'yathA gaugaMvayastatheti, 'yathA moH khurakakudalAGlasAsnAdimantaM padArtha gAmiti jAnAsi gavayo'pi 1 zAbdAme dha. / 2. bodhArtha dh.| 3 tu kI dh.| 4. vastusA dha. 15. NaM kIrti dha. / 6. yathA gostathA gavaya iti, yathA bhoH jaM. / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA kA zlo0 75 ] tathAsvarUpo jJeyaH,' ityupamAnam / atra sUtrAnuktAvapi yattadAvaryasambandhArthamadhyAhAyauM / / 74 // arthApattimAhadRSTArthAnupapatyA tu, kasyApyarthasya klpnaa| kriyate yadalenAsA-varthApattirudAhRtA // 75 // vyAkhyA asau punararthApattirudAhRtA-kathitA, arthApatiH pramANaM moktamityarthaH, yadalena kasyApyadRSTasyArthasya kalpanA kriyate-saGghaTanA vidhIyate, kayA? dRSTArthAnupapattyA, 'dRSTaH' parivitaH pratyakSalakSyo yo'rthoM devadatte ponatvAdistasya 'anupapatyA' aghaTamAnatayA'nyathAnupapattyetyarthaH, yathA-'pIno devadatto divA na bhuMkte' [rAtrAvazyaM bhuMkta ityarthaH]-ityatra dRSTaM pInatvaM vinA bhojanaM durghaTam, divA ca na bhukte, ato rAtrAvavazyamadRSTaM bhojanaM jJApayatItyarthApatiH pramANam // 75 // uktaM ca+" xbahirmAva(vA)vinAbhUto, gRhe(s)bhAvo'vavAritaH / jIvato'to'numAnaM sthA-dApattirapi dhruvam // " + ityadhikaM jaM. prtau| 137 " atredaM sUtraM-" arthApattirapi dRSTaH zruto vArtho'nyathA nopapavate ityadRSTArthakalpanA " iti, atra pramANapaJcakena dRSTaH zabdena zrutazcArthoM mitho vailakSaNyajJApanArtha pRthakkRtyoktau staH, zeSaM tulyam , idamuktaM bhavati-- Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 [ SaDdarzanasa0 amAvapramANamAhapramANapaJcakaM yatra, vasturUpe na jAyate / *vastusattAvabodhArthaM, ttraabhaavprmaanntaa||7|| pratyakSAdipramANaSaTakavijJAto'rtho yena vinA nopapadyate tasyArthasya kalpanamApattiH, tatra pratyakSapUrvikArthApattiryathA-agneH pratyakSeNASNasparzamupalabhya dAhakazaktiyogo'rthApatyA prakalpyate, na hi zaktiradhyakSaparicchedyA nApyanumAnAdisamadhigamyA, pratyakSayA zaktyA saha kAcadarthasya sambandhAsiddheH, anumAnapUrvikArthApattiryathA-Adityasya dezAntaraprAptyA devadattasyeva gatyanumAne, tato'numAnAdgamanazaktiyogo'rthAphyAvasIyate, upamAnapUrvikArthApattiryathA-gavayavadgaurityukterAdvAhadohAdizaktiyogastasya pratIyate'nyathA gotvasyaivAyogAt , zabdapUrvikArthApattiH zrutApittiritItaranAmikA yathA-zabdAdarthapratItau zabdasyArthena sambandhasiddhiH, arthApattipUrvikArthApattiryathA-uktaprakAreNa zabdasyArthena sambandhasiddhAvannityavasiddhiH pauruSeyave zabdasya ( artheNa saha ) sambandhAyogAt , abhAvapUrvikApattiyathA-jIvato devadattasya gRhe'darzanAdarthAdvahirbhAvaH / atra ca catasRbhirapattibhiH zaktiH sAdhyate, paJcamyA nityatA, SaSThyA gRhAdahibhUto devadatta eva sAdhyate ityevaM SaTaprakArArthApattiH / anye tu zrutArthApattimanyathodAharanti-pIno devadatto divA na bhuMkta iti vAkyazravaNAdrAtribhojanavAkyapratItiH shrutaarthaapttiH| x vastvasattA dh.| * athAbhA pr.| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zlo0 76 ] 139 A vyAkhyA - yatra vasturUpe abhAvAdau padArthe pramANapaJcakaM pUrvoktaM na pravarttate na jAyate tatrAbhAvapramANatA jJeyeti sambandhaH / 'kimartham ? ityAha- vastusattAvabodhArtha, 'vastuno 'bhAvarUpasya muNDabhUtalAdeH, 'sattA' ghaTAdyabhAvasadbhAvaH, tasya ' avabodhaH ' prAmANikapathAvatAraNaM, ' tadartha' taddhetorityarthaH / nanu -- kathamabhAvasya prAmANyaM ? pratyakSaM tAvad' bhUtalamevedaM ghaTAdi na bhavatItyanvayanyatirekadvAreNa vastuparicchidaMstadadhikaM viSayamabhAvaikarUpaM nirAcaSTe iti kiM viSayamAzrityAbhAvaprAmANyaM syAt ? ' naivaM ghaTAbhAvapratibaddha bhUtalagrahaNAsiddheH, taduktam +6 138 na tAvadindriyeSA, ' nAstI 'tyutpadyate matiH / bhAvAMzenaiva saMyogo, yogyatvAdindriyasya hi // (67) gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM 'nAstitA 'jJAnaM, jAyate'kSAnapekSayA // (68) ;" iyaM ca SaTprakArApyarthApattirnAdhyakSamatIndriyazaktyAdyarthaviSayatvAt, ata eva nAnumAnamapi, pratyakSapUrvakatvAttasya, tataH pramANAntaramevArthApattiH siddhA / iti bR. hR. to vijJeyam, pR. 119 / 1 kimityAha jaM / 2 TAdyabhAva dha. / 3 yaduktam jaM. / (6 "" 138 zlokavArttikam 5. abhAvaparicchede zlo0 18 mI0 pR. 15 / etadantaraM ca vRttaM na ( 68 ) " zlo0 17 99 iti pra0 iti tatraiva / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 [ SaDdarzanasa0 iti nAstitAjJAnagrahaNAvasare prAmANyamevAbhAvasya kevalam / bhAMvAMza indriyasannikarSajatvena paJcapramANagocaracariSNutAmanubhavanAbAlagopAlAGganApasiddhaM vyavahAraM pravarttayati, abhAvAMzastu pramANapaJcakaviSayavahirbhUtatvAtkevala bhUtalagrahaNAdyupayogitvAdabhAva - pramANavyapadezamanuta iti siddhamabhAvasyApi yuktiyuktatayA prAmANyamiti / / 76 / / drag upasaMharannAha jaimanIyamatasyApi, saMkSepo'yaM niveditaH / evamAstikavAdAnAM kRtaM saMkSepakIrttanam // 77 // " 6 39 vyAkhyA - api zabdAna kevalamaparadarzanAnAM jaimanIyamatasyApi ayaM saMkSepo niveditaH kathitaH / vaktavyasya bAhulyAt TIkAmA sAmastyakathanAyogAt saMkSepa eva' prokto'sti / atha sUtrakRtsammataM saMkSepamuktvA nigamanamAha - evamiti, ' eva ' mittham, AstikavAdinAmiha paralokagatipuNyapApAstikyavAdinAM bauddhanaiyAyikasAMkhyajaina vaizeSikajaimanIyAnAM saMkSepakIrttanaM kRtaMsaMkSepeNa vaktavyamabhihitamityarthaH // 77 // 139. vaktavyasya bAhulyAdalpoyasya smansUtre samastasya vaktumazakyatvAtsaMkSepa 60 eva proktaH / " iti bR bR. pR. 101 / 1 + 'va kathito'sti jaM. / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TaukA zlo0 78 ] vizeSAntaramAha-naiyAyikamatAdanye, bhedaM vaizeSikaiH saha / na manyante mate teSAM paJcaivAstikavAdinaH // 78|| vyAkhyA - anye' AcAryA naiyAyikamatAdvaizeSikaiH 140 saha bhedaM na manyante - darzanAdhiSThAtreka 'devatatvAt pRthagdarzanaM nAbhyupagacchanti, teSAM matApekSayA AstikavAdinaH paJcaiva // 78 // 1 nye cAcAryA dha. / 2. 'daideg jaM. dha. pra. / " ma 140 ekadevatattvena tattvAnAM mitho'ntarbhAvenAlpIyasa eva bhedasya bhAvAcca naiyAyikavaizeSikANAM mitho mtaikymevecchntiityrthH| " bu00 pR. 121 // 66 1 atra bRhadvRttiH - " jaiminIyA veSeNa sAkhyA ivaikadaNDAstridaNDA dhAturaktavAsaso mRgacarmopavezanAH kamaNDaludharAH muNDazirasaH saMnyAsiprabhRtayo dvijAH, teSAM veda eva gururna punaranyo vaktA guruH, ta eva svayaM [ tava ] -- saMnyastaM saMnyastamiti bhASante, yajJopavItaM ca prakSAlya trirjalaM pibanti / te dvidhA - eke yAjJikAdayaH pUrvamImAMsAvAdinaH, apare tuuttrmiimaaNsaavaadinH| tatra pUrvamImAMsAvAdinaH kukarmavivarjino yajanAdiSaTkarmakAriNo brahmasUtra gRhasthAzramasaMsthitA zUdrAnnAdivarjakA bhavanti, te ca dvedhA bhATTAH prAbhAkarAzca, * veda eva gurusteSAM vaktA kazcitparo nahi / tataH svayaM te saMnyastaM saMnyastamiti bhASiNaH // 67 // ( rAjaze ba0 sa0 pR. 7 "" ') 64 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 [SaDdarzanasa0 ghaTapaJcapramANaprarUpiNaH, ye tUttaramImAMsAvAdinaste vedAntinobrahmAdvaitameva manyante, 'sarvametadidaM brahma ' iti bhASante, pramANaM ca yathA tathA vadanti, eka evAtmA sarvazarIreSUpalabhyate iti jalpanti-" eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // " iti vacanAt , " puruSa evedaM gniM sarvaM yadbhUtaM yacca bhAvyam" iti vacanAcca, Atmanyeva layaM muktimAcakSate, na tvaparAM kAmapi muktiM manyante, te ca dvijA eva bhagavanAmadheyAzcaturdhAbhivIyante-kuTocarabahUdakahaMsaparamahaMsabhedAt , tatra tridaNDI sazikho brahmasUtrI gRhatyAgI yajamAnaparigrahI sakRtputragRhe'znan kuTayAM nivasan kuTIcara ucyate, kuTocaratulyaveSo viprarohanairAzyabhikSAzano viSNujApaparo nadInIrasnAyI bahUdakaH kathyate, brahmasUtrazikhAbhyAM rahitaH kaSAyAmbaradaNDadhArI grAme caikarAtraM nagare ca trirAtraM nivasan vidhUmeSu vigatAgniSu viprageheSu bhikSAM bhuJjAnastapaHzoSitavigraho dezeSu bhraman haMsaH samucyate, haMsa evotpannajJAnazcAtuvarNyagehabhojI svecchayAdaNDadhAra IzAnoM dizaM gacchan zaktihona tAyAmanazanagrAhI vedAntaikadhyAyI paramahaMsaH samAkhyAyate, eteSu caturpu paraH paro'dhikaH, ete ca catvAro'pi kevalabrahmAdvaitavAdasAdhanaikavyasaninaH zabdArthayornirAsAyAnekA yuktIH sphorayanteo'nirvAcyatattve yathA vyavatiSThante tathA khaNDanatarkAdabhiyukta. ravaseyam , nAtra tanmataM vakSyate / iha tu sAmAnyena zAstra kAraH pUrvamImAMsA _+ " kuTIcaro maThAvAsI yajamAnaparigrahI / bahUdako nadItIre snAto nairasyabhaikSyabhuk // 4 // (rAjale. 10 sa0 pR. 7) Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zlo0 79 ] 143 darzanAnAM ca SaTsaMkhyA jagati prasiddhA, sA saMkhyA kathaM phalavatI ? ityAha SaSThadarzanasaMkhyA tu, pUryate tanmate kila / lokAyata matakSepAt kathyate tena tanmatam // 79 // " --- vyAkhyA - ye naiyAyikavaizeSikayo rekarUpatvenAbhedaM manyamAnA darzanapaJcakamevacakSate tanmate SaSThadarzanasaMkhyA lokAcatamatakSepAt pUryate, 'tuH' punararthe, kileti paramAptAmnAyate, tena kAraNena tanmataM cArvAkamataM kathyate, tatsvarUpamucyata iti // 79 // vAdimatameva vibhaNiSurevamAha (pR. 115 ) " anadhigatArthAdhigantR pramANaM, pUrvaM pUrvaM pramANamuttaraM tu phalaM, sAmAnyavizeSAtmakaM vastu pramANagocaram, nityaparokSaM jJAnaM hi bhATTaprabhAkaramatayorarthaprAkaTyAkhyasaMvedanAkhya phalAnumeyam, vedo'pauruSeyaH, vedoktA hiMsA dharmAya, 'zabdo nityaH, sarvajJo nAsti, avidyA'paranAma mAyAvazAtpratibhAsamAnaH sarvaH prapaJco'paramArthikaH, parabrahmaiva paramArthasat / " (pR. 121 / 1 ) tathA ca - " prapaJcamithyA kaThavallikA ca khyAtaM jane bhAgavataM purANam / ityAdizAstrANi bahUni teSAM tatsampradAyastu kRzo'tra loke // 83 // " iti rAjaze0 pa0 da0 sa0 pR0 8 / 9 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ v 141 tadevAha- [ SaDdarzana0 lokAyatA vadantyevaM nAsti devo na nirvRtiH / dharmAdharmau na vidyete, na phalaM puNyapApayoH ||80|| , vyAkhyA - lokAyatA nAstikA evamamunA prakAreNa vadanti katham ? ityAha- devaH sarvajJAdirmAsti, nirvRttirmokSo nAstikasvarUpamucyate- kApAlikA bhasmoddhalanaparA 141 " prathamaM yogino brAhmaNAdyanyajAntA kecana nAstikA bhavanti, te ca jIvapuNyapApAdikaM na manyante, caturbhUtAtmakaM jagadAcakSate, kecittu cArvAkaikadezIyA AkArAM paJcamaM bhUtamabhimanyamAnAH paJcabhUtAtmakaM jagaditi nigadanti, tanmate bhUtebhyo madazaktiva caitanyamutpadyate, jarabudabuda vajjIvAH, caitanyaviziSTaH kAyaH puruSa iti, te ca madyamAMse bhuJjate mAtrAdhagamyagamanamapi kurvate, varSe varSe kasmimnapi divase sarve saMbhUya yathAnAmanirgamaM strIbhirabhiramante dharmaM kAmAdaparaM na manvate, tannAmAni cArvAkA lokAyatA ityAdIni, 'gala carva adane ' carvanti bhakSayanti tattvato na manyante puNyapApAdikaM parokSaM vastujAtamiti cArvAkAH, " mayAkazyAmAka " ityAdisiddha haimoNAdidaNDakena zabdanipAtanam lokA:nirvicArAH sAmAnyalokAstadvadAcaranti smeti lokAyatA lokAyattikA ityAdi, bRhaspatipraNItamatattvena bArhaspatyAzceti, atha tanmatamevAha / " bR0 dR0 pra.121 ) " Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidya0 TIkA zlo0 81 ] 145 nAsti, anyacca na vidyete, kau ? dharmAdharmau, ' dharmazca' ' adharma'zceti dvandvaH, puNyapApe sarvathA na sta ityarthaH / puNyapApayordharmAdharmayoH phalaM svarganarakAdirUpaM neti nAsti, tadapi puNyapApayorabhAve 142 kautastyaM tatphalam ? ityarthaH // 80 // 143 tacchAsroktameva solluNThaM darzayannAha, tathA ca tanmatam -- " etAvAneva loko'yaM, yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya, yadvadanti bahuzrutAH // 81 // ' vyAkhyA -- tathA cetyupadarzane, tanmataM prastAvAnnAstikamataM, katham ? ityAha-ayaM lokaH saMsAraH, etAvAneva etAvanmAtra eva, yAvAn yAvanmAtra, indriyagocaraH indriyaM sparInarasanaghrANacakSuHzrotrabhedAt paJcavidham, tasya ' gocaro' viSayaH, paJcendriyavyaktIkRtameva vastvasti nAparaM 'kiJcana, atra 'loka' grahaNAllokasthapadArthasArthasaGgrahaH / yaccApare puNyapApasAdhyaM svarganarakAdyAhustadapramANaM, pratyakSAbhAvAdeva, 'apratyakSamapyastI 'ti cet zazazRGgavandhyA142. dharmAdharmayorabhAve kutastyaM tatphalam ? ityarthaH bR0 vR0 pR 122/1 / "" 10 iti 143. solluNThaM yathA te svazAstre procire tatheva darzayannAha iti pR0 vR0 pR. 122/1 / 1 kiJcit / atra dha. 39 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa stanandhayAdInAmapi bhAvo'stu, tathA hi-sparzanendriyeNa tAvad mRdukaThorazItoSNasnigdharUkSAdibhAvA upalabhyante, rasanendriyeNa tiktakaTukaSAyAmlamadhurAsvAdAle bhU(ma)kSyapeyAdayo vedyante, prANendriyeNa mRgamadamalayajaghanasArAgaruprabhRtisurabhivastuparimalodgAraparamparAH paricIyante, cakSurindriyeNa bhUbhUdharapuramAkAraghaTapaTastambhakumbhAmbhoruhAdimanuSyapazuzvApadAdisthAvarajaGgamapadArthasAryA anubhUyante, zrotrendriyeNa tu- pratiSTa(Tha)gAyakapathapathikaprathyamAnatAlamAnamUrcchanA preDholanAkhelanmadhuradhvanaya AkarNyante, iti paJcapakAramatyakSadRSTameva vastutattvaM pramANapadavImavagAhate, zeSapramANAnAmanubhAvAbhAvAdeva nirastatvAt , gaganakusumavat / 'ye cAspRSTamanAsvAditamanAghrAtamadRSTamazrutamapyAdriyamANAH svargamokSAdisukhapipAsAnubandhabaddhacetovRttayo duzcarataratapazcaraNAdikaSTapiSTikayA svajanma kSapayanti tanmahAsAhasaM taiSAmiti / ki cAmatyakSamapya'sti tayA bhyupagamyate' cejagadanupadrutameva syAtdaridro hi 'suvarNarAzima'stI'tyanudhyAya helayaiva dausthyaM dalayet , dAso'pi svacetasi svAmitAmavalambya svasya kiGkaratAM nisaryA x tu gItatAlamAna dh|tu prathi jN.| 1 yA cedabhyupaM dha. / 2 te jagada dha / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA0 TIkA zlo0 81] 147. diti na ko'pi svAnabhimatamAlinyamaznuvIta, evaM na kasyacit senyasevaka bhAvo daridvidhanibhAvo vA syAt, tathA ca jagadvayavasthAkopaprasaGga iti susthitamindriyagocara eva pramANam / ye cAnumAnAgamAdiprAmANyamanumanvAnAH puNyapApanyApaprApyasvarganarakAdisukhAsukhaM vyavasthApayanto vAcATA na viramanti tAn prati dRSTAnta 144 mAha - bhadre ! vRkapadaM pazyeti, yathA hi kazcit puruSo vRkapadadarzana " 144 " atrAyaM saMpradAyaH - kacitpuruSo nAstikamatavAsanAvAsitAntaHkarago nijAM jAyAmAstika matanibaddhamatiM svazAstroktayuktibhirabhiyuktaH pratyahaM pratibodhayati sA tu yadA na pratibudhyate tadA sa 'iyamaneneopAyena pratibhotsyata' iti svacetasi vicintya nizAyAH pazcime yAme tayA samaM nagarAnnirgatya tAM pratyavAdIt - ' priye ! ya ime nagaravAsino narAH parokSaviSaye 'numAnAdiprAmANyamAcakSANA lokena ca bahuzrutatayA vyavahriyamANA vidyante pazya teSAM cAruvicAraNAyAM cAturya'miti, tataH sa nagaradvArAdArabhya catuSpathaM yAvanmantharataraprasRmarasamIraNa samIbhUtapAMzuprakare rAjamArge dvayorapi svakarayoraGguSThapradezinImadhyamAGgulitrayaM mIlayitvA svazarIrasyobhayoH pakSayoH pAMzuSu nyAsena vRkapadAni pracakre, tataH prAtastAni padAni nirIkSyAstoko loko rAjamArge'milat, bahuzrutA api ! tatrAgatA janAnpratyavocanta - 'bho bho vRkapadAnAmanyathA papatyA nUnaM nizi vRkaH kazcana vanato'trAgacchat' ityAdi, tataH sa tAMstathA ASamANAnnirIkSya nijAM bhAyA jajalpa - ' he 'bhadre' priye vRkapadaM, atra jAtA # 1 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAre svakarAla ? yathA tasyA se karAGzulinyA 158 [ SaDdarzanasa0 samutpannakutUhalA dayitAM mantharataraprasmarasamIraNasamIkRtapAMzuprakare svakarAzulinyAsena vRkapadAkAratAM vidhAya mAha-' he madre ! vRkSapadaM pazya, ko'rthaH ? yathA tasyA aviditaparamArthAyA mugdhAyA vidagdho vallabho vRkacaraNanirIkSaNAgrahaM karAyalinyAsamAtreNa pralobhya pUritavAnevamayapi dhArmikacchamadhUrtAH paravaJcanapravaNA yakizcidanumAnAgamAdidADhayamAdazya vyartha mugdhajanAn svargAdiprAptilabhyabhogAbhogapralobhanayA bhakSyAbhakSyagamyAgamyaheyopAdeyAdisaGkaTe pAtayanti, mugdhadhArmikadhyAndhyaM cotpAdayanti / evamevArtha pramANakoTimadhiropayantazca yahahuzrutAH paramArthavedino vadanti vakSyamANapadhenetyarthaH // 81 // "piba khAda ce jAtazobhane!,yadatItaM varagAtri! tnnte| na hi bhIru! gataM nivarttate, samudayamAtramidaM kalevaram" // 82 // ... vyAkhyA-hera jAtazobhane ! bhAvapradhAnatvAnirdezAnAM jAtaM vekavacanaM,' 'pazya' nirIkSarava, kiM tadityAha-yadvakapadaMvadanti jalpannyabahuzrutA lokarUDhayA bahuzrutA apyete paramArthamajJAtvA bhASamANA abahuzrutA evetyrthH|" ityAdi bR0 vR0 pR0 123 / 1 ) 1. ca cArulocane! yada dh.| 2. he cArulocane! cArANi manojhe locane yasyAH tasyAH 'sambodhanam , piva dh.| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -149 vidyA0 TokA pralo. 82] zobhanatvaM -vadananayanAdivaGgatvaM yasyAH seti tatsaMbodhanam , piva peyApeyavyavasthAsaMsthulyena madirAdeH pAnaM kuru, na kevalaM piba, khAda ca bhakSyAbhakSyanirapekSatayA mAMsAdikaM makSaya, yadvA 'pike'ti adharAdipAnaM kuru, 'khAde 'ti bhogAnupabhukSveti kAmyupadezaH, svayauvanaM sphliikuaavtyrthH| atha 'sulabhameva puNyAnubhAvAdbhavAntare'pi zobhanatvamiti paroktamAzaMkyAha-yadatItaM varagAtri! tanna te, he 'varagAtri!" pradhAnAGgi ! yat 'atiitm| atikrAntaM yauvanAdi tat 'te' tava bhUyo na, kintu jarAjINatvameva bhaviSyatItyarthaH / 'jAtazobhane ' 'varagAtrI' ti saMbodhanayoH samAnArthayorapyAdarAnurAgAtirekAna paunaruktyadoSaH, yaduktam" anuvAdAdaravIpsAbhRzArtha-viniyogahetvasUyAsu / ISatsaMbhramavismayagaNanA-smaraNeSvapunaruktam // " (69) nanu ' svecchA'vicchinnakhAdane pAne dustarA paraloke kaSTaparamparA mulabhaM ca sati sukRtasaJcaye bhavAntare'pi yauvanAdikamiti parAzaGkAM dUSayannAha-na hi bhIru ! gataM nivarttate, he bhIru ! paroktamAtreNa narakAdiprApya duHkhabhayAkule ! 'gatam ' iha bhavAtikrAntaM mukhayauvanAdi na nivartate' paraloke na Dhokate, paralokamukhAkAMkSayA tapazcaraNAdikaSTakriyAbhirihatya sukhopekSA vyarthetyarthaH / adha 'janyajanakasambandhasadbhAvAdamunA kAyena paraloke'pi sahetukaM x 'rAdipAnaM dh,| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 mukhaduHkhAdi veditavyamavazyameveti cedAha-samudayamAtramidaM kalevaram, idaM 'kalevaraM ' zarIraM samudayamAtraM 'samudayo' melo vakSyamANacaturbhUtAnAM saMyogastanmAtra, 'mAtra' zabdo'vadhAraNe, bhUtacatuSTayasambandha eva kAyo na ca pUrvabhavAdisaMbaddhazubhAzubhakarmavipAkavecamukhaduHkhAnubandhasavyapekSa ityarthaH, saMyogAzca tarazikharAvalIlInazakunigaNavat kSaNavinazvarAstasmAt paralokAnapekSatayA yathecchaM piba khAda ceti vRttaarthH|| 82 // caitanyamAhakiJca pRthvI jalaM tejo, vAyu tacatuSTayam / caitanyabhUmireteSAM, mAnaM tvakSajameva hi // 83 // vyAkhyA-kizca ityupadarzane, pRthvI' bhUmiH, jalamApaH, tejo vahiH, vAyuH pavanaH, iti bhUtacatuSTayaM teSAM-cArvAkANAM caitanyabhUmiH-cetanotpattikAraNam , catvAryapi bhUtAni sambhUya sapiNDaM caitanyaM jnyntiityrthH| tu punarmAna pramANaM hi nizcitamakSajameva-pratyakSamevaikaM pramANamityarthaH // 83 // nanu bhUtacatuSTayasaMyogajadehe caitanyotpattiH kathaM pratIyatAm ? ityAzaMkyAhapRthvyAdibhUtasaMhatyA, tathA dehAdisambhavaH / madazaktiH surAGgebhyo, yadvat tadvat sthitA''tmatA // 4 // 1. 'thvI jalaM tejo ghAyuH-bhUmi-jala-vahni-pavanAH iti bhUta dh.| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 vidyA0 TIkA zlo. 84-85 ] 151 ___ vyAkhyA-pRthivyAdIni pRthivyaptejovAyurUpANi yAni bhUtAni teSAM saMhatyAM mele saMyoge sati, tathetyupadarzane, dehAdi. sambhavaH, AdizabdAditare bhUbhUdharAdipadArthA api bhUtacatuSTayasaMyogajA eva jJeyAH / dRSTAntamAha-yadvata yenaprakAreNa surAGgebhyo muDadhAtakyAdibhyo madyAGgebhyo madazaktirunmAdakatvaM bhavati tadvat tayAbhUtacatuSTayasambandhAt zarIre AtmatA sthitA, sacetanatvaM jAtamityarthaH // 84 // iti sthite yadupadezapUrvakamupasaMhAramAhatasmAd dRSTaparityAgAM-dadRSTe ca pravartanam / lokasya tadvimUDhatvaM, cArvAkAH pratipedire // 85 // vyAkhyA-tasmAditi, pUrvoktAnusmAraNapUrva tasmAt' tataH kAraNAd dRSTaparityAgAt 'dRSTaM peyApeyakhAdyAkhAdhagamyAgamyAdirUpaM pratyakSAnumAvyaM yat mukhaM tasya parityAgAt ; 'adRSTe' tapazcaraNAdikaSTakriyAsAdhye paralokamukhAdau, 'pravarttanaM' pravRttiH, caH samuccaye, yattadoY=yatyAt pUrvArddha yatsambandho jJeyaH, tallokasya 'vimUDhatvam'ajJAnatvaM cArvAkA lokAyatakAH 'pratipedire prpnnaaH| 145. " evaM sthite yathopadizanti tathA darzayannAha"- iti vR0 vR0 pR. 124 / 1. gAd, yadaddaSTe meM dha. / 2 pratipa gha. / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 - [SaDdarzanasa0 mUDhalokA hi vipratArakavacanopanyAsatrAsitajJAnAH sAMsArika mukhaM parityajya vyartha svargamokSapipAsayA tapojapadhyAnahomAdi. mirihatyasukhaM hastagatamupekSanta iti // 85 // 146 sAbhyA''vRttinivRttibhyAM, yA prItirjAyate jne| . nirarthA sA matA teSAM , sA cAkAzAtparA na hi||86|| vyAkhyA-'sAdhya'sya manISitasya kasyacidvastuna 'AvRtti' mAptiH kasyacidvastuno'nabhISTasya 'nivRtti 'rabhAvasvAbhyAM jane boke yA prItirjAyate utpadyate sA teSAM cArvAkANAM 'nirartha(yA) [kA nirabhimAyA zUnyA matA abhISTA, parabhavAjitapuNyapApasAdhyaM sukhaduHkhAdikaM sarvathA na vidyata ityarthaH / sA ca prItirAkAzAd gaganAt parA na hi, yathAkAzaM zUnyaM tathaiSApi pItirabhAvarUpetyarthaH // 86 // . 16 atra "atha ye zAntarasapUritasvAntA nirupama zamasukhaM varNayanti tAnuddizya yazcArvAkA truvate tadAha"-ityavataraNikA bR0 vR. pR. 125/1 / : SAM, dharmaH kAmAt paro na hi // dha. evameva bR? vR0 / x sA ca prItirAkAzavat zUnyA, yasmAt kAraNAt dharmaH kAmAdaparaH ko'pi nAsti, kAma eva tattvArtha ityarthaH // upasaMha. rannAha dha.. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 vidyA* TokA zlo0 87 ] upasaMharannAhalokAyatamate'pyevaM, saMkSepo'yaM niveditH| abhidheyatAtparyArthaH, paryAlocyaH subuddhibhiH // 7 // vyAkhyA-evamamunA prakAreNa lokAyatamate'pi ayaM saMkSepo niveditaH, 'api' samuccaye, na kevalamaparamateSu saMkSepa ukto lokAyatamate'pi / atha sarvadarzanasammatasaMgrahe paraspara kalpitAnalpavikalpajalparUpe prarUpite kiMkartavyamUDhAnAM prANinAM yatkarttavyopadezamAha-'abhidheye 'ti, subuddhibhiH paMDitairabhidheyatAtparyArthaH paryAlocyaH, 'abhidheyaM' kathanIya muktyatayA pratipAdhaM yahanasvarUpaM tasya 'tAtparyArthaH' sArAoM vicAraNIyaH 'subuddhimiriti zuddhA pakSapAtarahitA buddhiryeSAmiti, na tu kadAgrahagrahilaiH, yaduktam-- " AgrahI bata ninISati yukti, tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yukti-ryatra tatra matireti nivezam // " (70)itiA darzanAnAM paryantaikasArUpye'pi pRthakpRthagupadeSTavyAdvimatisambhave vimUDhasya prANinaH sarvasya pRthaktayA durlabhaM svargApavargasAdhakatvamato vimarzanIyastAttviko'rthaH, yathA ca vicAritaM cirantanaiH-- " zrotavyaH saugato dharmaH, kartavyaH punarArhataH / vaidiko vyavaharttavyo, dhyAtavyaH paramaH zivaH // " (71) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ SaDdarzanasa0 ityAdi vipazya zreyaskaraM rahasyamabhyupagantavyaM kuzalamatimiriti pryntshlokaarthH| tatsamAptau samAptA ceyaM shriissdddrshnsmuccysuutrttiikaa||87|| zrIrudrapallIyagaNe gaNezaH, zrIcandrasarirguNarAzirAsIt / tadvandhurindumabhakIrtibhUri- yAciraM zrIvimalendramariH // 1 // nandentu zrIguravaH, zrIguNazekharamunIzvarAstadanu / zrIsaGghatilakasari-statpaTTe jayatu ciramadhunA // 2 // tatpadapayojabhRGgo, vidyAtilako muniAnajasmRtaye / SaDdarzanIyasUtre, cakre vikRti samAsena // 3 // tadanucitamaucyatyatra, pramAdato mandamativimarzAca / hRdayaM vidhAya madhuraM, tat sujanAH zodhayantu mayi // 4 // vaikrame'bde yugmnnd-vishvdevprmaannite| Adityavarddhanapure, zAstrametat samarthitam // 5 // khelato'mU rAjahaMsau, yAvadvizvasarastaTe / tAvabudhairvAcyamAnaM, pustakaM nandatAdidam / / 6 / / saptAzItizlokamUtra- TIkAmAnaM vinizcitam / sahasramekaM dvizatI, dvApaMcAzadanuSTubhAm // 7 // aMkato'pi graMthAgra0 1252 / cha / cha / cha / itizrIyAkinImahattarAdharmasUnubhavavirahAGkasuprasiddhazrImajjainazAsanAmbaratalamihIrAyamANAcAryazrIharibhadrasUrisaMhabdhaM zrISaDdarzanasamuayasUtraM zrIrudrapallogaNagaNezazrIsaGghatilakasUrizekharapaTTapradyotanAcA ryapuGgavazrIvidyAtilakAparanAmazrIsomatilakasarivaravinimitA vyAkhyA ca prismaaptaa| * candraH / 4 sUryaH / + 'mAnA, TIkeyaM nandatAJciram // jaM. / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIno'jJAtakartRko laghuSaDdarzanasamuccayaH / jainaM naiyAyikaM bauddha, kANAdaM jaimanIyakam / sAGkhyaM SaDdarzanIyaM, [ca] nAstikIyaM tu saptamam // 1 // jainadarzane arhan devatA, jIvAjIvau tathA puNyaM pApamAzravasaMvarau / bandho vinirjarA mokSo, nava tattvAni tanmate // pratyakSaM parokSaM ceti pramANadvayam, nityAnityAdyanekAntavAdaH, samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH, sakalakarmakSaye nityajJAnAnandamaya va mokSaH / naiyAyikAH pAzupatA jaTAgharavizeSAH / teSAM darzane Izvaro devatA, pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhA. sacchalajAtinigrahasthAnAni SoDaza tattvAni, pratyakSamanumAnamupamAnamAgamazceti catvAri pramANAni, nityAnityaikAntavAdaH, AtmAdiprameyatattvaM jJAnaM mokSamArgaH, SaDindriyANi SaD viSayAH SaD buddhayaH sukhaM duHkhaM zarIraM cetyekaviMzatiH (ti) pratibhedabhinnasya duHkhasyAtyantAcchedazca mokSaH / bauddhA raktapaTA bhikSukAH / teSAM darzane buddho devatA, duHkhasamudayamArganirodharUpANi AryasatyasaMjJAni catvAri tattvAni, pratyakSamanumAnaM ceti dve pramANe, kSaNikaikAntavAdaH, sarvakSaNikatva sarvanairAtma ( tmya) vAsanA mokSamArgaH, [sa] vAsana (nA) kleza (sa) mucchede pradIpasyeva jJAnasantAnasyocchedazca mokSaH / kaNAdasya cAcAryasyedaM kANAdaM jaTAdharavizeSavaizeSikadarzanam / tatra Izvaro devatA, dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAkhyAni SaT tattvAni, Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ laghu pratyakSamanumAnamAgamazceti pramANatrayam, nityAnityaikAntavAdaH, AtmanaH zravaNamanananida (di)dhyAsana sAkSAtkAro mokSamArgaH, buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArarUpANAM navAnAM vizeSaguNAnAmAtyantocchedaH mokSaH / jaimanIyaM bhaTTadarzanam / tatra sarvajJo devatA nAsti kintu nityavedavAkyebhya eva tattvanizcayaH, pratyakSamanumAnamupamAnamAgamo'rthopattirabhAvazceti SaT pramANAni, nityAdya (dvai) nekAntavAdaH, vedavihitAnuSThAnaM mokSamArgaH, nityaniratizayasukhAvirbhAvazva mokSaH / sAyadarzanaM marIcidarzanam / tatra keSAJcit kapila eva (devatA), paJcaviMzatistattvAni, tathA hi- AtmA prakRtirmahAnahaGkAraH, gandharasarUpasparza- zabdAkhyAni paJca tanmAtrANi 9, pRthivyaptejova vAkAzAkhyAni paJca bhUtAni 14, ekAdaza cendriyANi tatra prANarasanacakSustvaka zrotramanAMsi SaD buddhIndriyANi 20, pAyUpasthavacaH pANipAdAkhyAni paJca karmendriyANi 25, pratyakSamanumAnamAgamazceti pramANatrayam, nityaikAntavAdaH, paJcaviMzatitattvajJAnaM mokSamArgaH, prakRtipuruSavivekadarzanAd nivRttAyAM prakRtau puruSasya svarUpAvasthAnaM mokSaH / 156 / na nAstikAH kApIla( pAli )kA: / teSAM darzane nAsti sarvajJaH, na jIvaH, 'dharmAdharmau na ca tatphalam, na paralokaH, na mokSaH, tathA ca tanmatam - etAvAneva loko'yaM, yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya, yadvadanti bahuzrutAH // pRthivyaptejovayava catvAryeva vyAdibhUtasaGghAta eva zarIram, madyAGgeSu bhUtAni pratyakSamevaikaM pramANam, pRthimadazaktiriva caitanyaM tatra jAyate / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaD0] ete ca naiyAyikAdipravAdA anantadharmAtmake vastuni svAbhipretanityatvAdi dharmAvadhAraNAt zeSadharmatiraskAreNa pravartamAnA durNayA ucyante, yathA'nitya eva zabdaH ' ityAdi / durNayavalaprabhAvitasattAkA hi khalvete pravAdAH, tathA hi-naigamanayadarzanAnusAriNau naiyAyikavaizeSiko, saGgrahanayAnusAriNaH sarve'pi mImAMsi(sa)kavizeSA advaitavAdAH sAGkhacadarzanaM ca, vyavahAranayAnusAriNaH prAyazcArvAkA nAstikAH, RjusUtranayAnusAriNo bauddhAH, zabdAdinayAvalambino vaiyAkaraNAdayaH / ta eva ca pravAdA anantadharmAtmake[9] vastuni svAbhipretanityatvAdidharmasamarthanApravaNAH zeSadharmasvIkAratiraskAraparihAreNa pravartamAnA nayA ucyante, yathA 'anityaH zabdaH' ityaadi|prsprsaapekssN sarvanayamayaMtu jinamatam . yathA 'syAdanityaH zabda' ityAdi / ata evocyate prspraapeksss|nynirmitmaarhtm / mataM pramANaM syAdvAdizreyaM shreyorthibhirbudhaiH||1 ___ iti laghuSaDdarzanasamuccayaH samAptaH / ayaivaM SaDdarzanadvikasamAptau pUjyazrItapogaNanAyakazAsanadivAkarAgamamanamaripurandarazrImadvijayapremasUrIzamuvihitapaTTAlaGkArAcAryapravaravijayajambUsUrIzvaraiH sapAgantaraTippaNakasaMzodhanaviMzadIkRtamatIvaprayAsasAdhyametadakhilagranthasya saMpAdanamapi samAptimagAt / iti zubhaM bhavatu zrIsaMghasya / zrIvIrAtsaM02475, zrAvaNa. zuklA 11, guruvAsaraH, punnysthlshriimhesaanopaashryH| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajJo pu. zuddhipatrakam / zuddham pRSTham paGktiH 0STaSu 0STasu kANThevidvi 0kANThevidhi kAzyapa kazyapa sUguNaratnarayaH guNaratnasUrayaH mAnatopapattibhiAnarA0 0mAnitopapattibhirnirA. anyo azo anyo jaM nAnumAna nAmAnumAna mAha mAha ukta 0 utkarSA0 cet, nAvara cenna, Avara0 bRhadA(cAryaH 15 bRhadAcArya. liGgamiti 8 liGgamiti 7 sajAyate saMjAyate vakrA vakrA riktavAdvi riktatvAddhi + yazca vantazca" (tattvA0 dhantazca pudglaaH|" (tattvA0 97 "purlaaH|" iti 0 iti bR0 : 27 tAya] syai0 ta(ya)smai0 padecyA padezyajayayeti natyati mukti linAM mukti paraspara parASare ityApapAThaH ... ityapapAThaH * yazca . ...103 bhukti Ummm Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asminpranthe ttippnikaadausuucitsNkssitaakssrpribhaassaa| jaM. AcAryavijayajaMbUsUricidraMjanakozasyeyaM pratiH, zrImukkAbAI jJAnamaMdira, ddbhoii| munizrI puNyavijayajo zAstra saMgrahasyeyaM pratiH, sAgaramo upAzraya, paattnn| paMnyAsazrI dharmavijayagaNistakasaMgrahasyeyaM pratiH, khetaravasI upAzraya, pATaNa / prtyntr| A. sa. AtmAnanda sbhaa| (bhASanagara) mu. mudrit| pR. pRsstth| rAjaze. AcArya zrImadrAjazekharakRta / Sa. sa. SaDda0 samu0 sAM, kA. sAMkhyakArikA / syA. maM. syaadvaadmaarii| bU vR. bRhdvRttiH| ( AcAryaguNaratnasUrikRtazrItarahasyadI pikAsakSikA pa0 sa0 TIkA) ma. sU. adhyAya suutr| Ti. Tippana / pra. mI. pramANamImAMsA kilikAlasarvazamAcAryazrIhemacandravarikata) pra. zru. prathamazrutaskandha / de0 lA0 devacandra lAlabhAI insTo0 insttiittyutt| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdaka mahodaya pUjyAcAryadevezasya kAcitsAhitya sevA / 1 saMkramakaraNam bhAga 1-2 ( pUjyaparamagurudevAcAryavijayapremasUrIzakRta ) 2 mArgaNAdvAra vivaraNam 3 dIkSAmImAMsA upara draSTipAta (gu0 ) 4 nyAyasamIkSA 5 sabUrNaTIkAdvayopetA karmaprakRtiH 6 TIkAdvayopeta zrIpaJcasaMgrahaH bhA. 1-2 7 vividha praznottara bhA0 1-2 ( gu0 ) ( svargastha pUjyaparamagurudeveza vijayadAna sUrIzakRta ) 8 paryaMtithiprakAza ( gu0 ) ( saTIkatattvataraMgiNyanuvAda ) 9 ArAdhanAviSayakatithisAhityadarpaNa ( gu0 ) 10 AtmasakhA yAne vivekadarzana 11 nityaniyamo ane jIvanavrato 12 praznottara hoMterI 13 saptarIcUrNi 14 hIrapraznottarANyanuvAda (gu0 ) ( muni cidAnanda vijayakRta ) 15 zrI bhIlaDIyA tIrtha ane rAdhanapura cetyaparipATI ( gu0 ) 16 nityasmaraNastotrAdisaMdoha 17 saTIkathI SaDadarzana samuccaya ( A. zrI vidyAtilakoyA TIkA ) 18 sabhASA zrI tattvataraMgiNI bAlAvabodha ( prAcIna guru ) ityAdikA 39 "" " Page #194 -------------------------------------------------------------------------- _