Book Title: Durgapushpanjali
Author(s): Jinvijay, Gangadhar Dvivedi
Publisher: Rajasthan Puratattvanveshan Mandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010620/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna parAtana granthamAlA pradhAna saMpAdaka-purAtatvAcArya, jinavijaya muni [sammAnya saMcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, jayapura ] granthAGka 22 mahAmahopAdhyAya-zrIdurgAprasAdadviveda-praNItaH durgApuSpAJjaliH prakAzaka rAjasthAna rAjya sasthApita rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira Rajasthan Oriental Research Institute, Jaipur jayapura (rAjasthAna) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA - rAjasthAna rAjya dvArA prakAzita sAmAnyataH akhila bhAratIya tathA vizeSataH rAjasthAna dezIya purAtanakAlIna saMskRta, prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI, hindI Adi bhASAnivaddha vividhavADmayaprakAzinI viziSTa granthAvali pradhAna saMpAdaka purAtatyAcArya, jinavijaya muni [oNnarari meMvara zraoNpha jarmana orienTala sosAiTI, jarmanI] sammAnya sadasya bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira, pUnA; gujarAta sAhitya-sabhA, ahamadAbAda vizvezvarAnanda vaidika zodhanapratiSThAna, hoziyArapura, nivRtta sammAnya niyAmaka (oNnarari DAyarekTara)-bhAratIya vidyAbhavana, bambaI. granthAGka 22 mahAmahopAdhyAya-zrIdurgAprasAdadviveda-praNItaH durgApuSpAJjaliH prakAzaka rAjasthAna rAjyAjJAnusAra saMcAlaka, rAjasthAna purAtatvAnveSaNa mandira jayapura ( rAjasthAna) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya-zrIdurgAprasAdadviveda-praNItaH durgApuSpAJjaliH saMpAdaka evaM vyAkhyAtA zrI gaGgAdhara dvivedI sAhityAcArya-vyAkaraNatIrtha-vidyAratna vyAkhyAtA, mahArAjA saMskRta kAleja, jayapura prakAzanakartA rAjasthAna rAjyAsAnusAra saMcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa maMdira jayapura (rAjasthAna) vikramAnda 2013] bhAratarASTrIya zakAvda 1876 [ khristAbda 1657 prathamAvRtti mUlya 4)ru0 25 navpai0 mudraka-prabhAva presa, savAI mAnasiMha hAIve, jayapura. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAna purAtana granthamAlA meM prakAzita kucha viziSTa grantha saMskRta sAhitya grantha 1. pramANamaJjarI-tAkki-cUr3AmaNi-sarvadevAcArya praNIta / tIna vyAkhyAnoM se samalaDkRta / 2. yantrarAjaracanA-jayapuranareza mahArAja savAI jayasiMha kAritA / 3. maharpikulavaibhavam-vidyAvAcaspati sva0 zrImadhusUdana zrojhA viracita / 4. tarkasaMgraha phakikA-pa0 kSamAkalyANakta / 5. kArakasaMvandhodyota-pa0 ramasanandikRta / 6. vRttidIpikA-pa0 maunikRSNamaTTakRta / 7. zabdaratnapradIpa-saMkSipta saMskRta zabdakoSa / 8. kRSNagIti-kavisomanAtha-kRta gItikAvya / 6. zRGgArahArAvali-harpakavi viracita / 10. cakrapANivinayamahAkAvyam-pa0lakSmIdharamaTTaracita / 11. rAjavinoda mahAkAvya-kavi udayarAjaviracita | 12. nRttasaMgraha-nATyaviSayaka paThanIya grantha / 13. nRtyaratnakoza ( prathama bhAga)-mahArANA-kummakarNa-praNIta / 14. uktiratnAkara-paNDita sAdhusundaragaNIkRta / 15. durgApuSpAJjali-mahAmahopAdhyAya 50 zrIdurgAprasAda dvivedI racita / rAjasthAnI bhASA sAhitya grantha 1. kAnhaDade pravandha-kavi padanAma viracita / 2. kyAmakhAM rAsA-muslima-kavi jAnakRta / 3. lAvArAsA-cAraNakaviyA gopAladAnakRta / 4. vAMkIdAsarI khyAta-vAraNakavi vAkIdAsaracita / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ presoM meM chapa rahe grantha (ka) saMskRtagrantha1. tripurAbhAratI laghuratava- laghvAcAryapraNIta / 2. zakunapradIpa-lAvaNyazarmAkRta ! 3. karuNAmRtaprapA-Thakkura somezvara viracita / 4 bAlazikSAvyAkaraNa- Thavakara sagrAmasiMha kRta / 5. padArtharatna-maMjUSA-paM0 kRSNamizra nirmita / 6 kAvyaprakAza-saketa- maTTa somezvara kRta / 7. vasantavilAsa- phAgukAvya (minna-minna vAcanA vibhUSita) 8. nRtyaratnakoza (dvitIya bhAga)-rAjAdhirAja mahArANA kumbhakarNadeva kRta | 6. nandopAkhyAna-( saskRta aura rAjasthAnI meM ) 10. ratnakoza- vividha-vastu-sagraha-vicArAtmaka ! 11. cAndravyAkaraNa- zrAcArya candragomi-praNIta ! 12. svayaMbhU chanda- svayabhU kavi racita / 13. prAkRtAnanda- kavi raghunAtha viracita / 14. mugdhAvabova Adi vividha auktika saMgraha / 15. kavi kaustubha- pa0 raghunAtha manohara nirmita / 16. dazakaNThavadham- mahAmahopAdhyAya 50 durgAprasAdajI dvivedI praNIta / 17. karNakutUhala nATaka tathA zrIkRSNalIlAmRtakAvya-mahAkavi bholAnAtha viracita / 18 kavidapeNa- prAkRta-chandoracanAtmaka grantha / 16 vRttajAtisamuccaya- virahAkavikRta / 20. IzvaravilAsamahAkAvya- kavikalAnidhi zrIkRSNabhaTTa kRta / (kha) rAjasthAnI bhASA grantha1 muhatA naiNasIrI khyAta-jodhapura ke mu hatA neNasI likhita / 2 gorA bAdala padamaNI caupaI- jainayati kavi hemaratana kRta / 3. rAThoDavaMza rI vigata- rAThor3oM ke itihAsa ko kathAe~ / 4 rAjasthAnI sAhitya saMgraha- rAjasthAnI mASA meM likhita vividha vRttAnta | 5 dADhAlA ekala giDarI vAta-rAjasthAnI bhASA kI eka hAsyarasa mizrita vyaGga racanA / 6. sujAna-saMvata- kavi udayarAma racita / 7 candravaMzAvali- kavi matirAma kRta | 8. rAjasthAnI dUhA-saMgraha / ina granthoM ke atirikta anya aneka saMskRta, prAkRta, apabhraMza, prAcIna rAjasthAnI, hindI Adi bhASAoM me race gaye granthoM kA saMzodhana, saMpAdana Adi kArya ho rahI hai| rASTrabhASA hindI me bhI ucca koTi ke granthoM ke prakAzana kA Ayojana kiyA jA rahA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya vaktavya rAjasthAna jahAM eka ora apanI zUravIratA aura Ana-vAna ke lie itihAsaprasiddha hai vahAM dUsarI ora vidyA aura kalA ke kSetra me bhI usakA paryApta Adara aura sammAna hai / yahAM ke vidyAnurAgI narezoM ne apanI guNa-grAhakatA aura udAratA ke sahAre sAhitya-nirmANa aura usakI pragati meM acchA yogadAna kiyA hai / mukhyataH jayapura, udayapura aura bUdI ke mahArAjAoM ke daravAra to vidvAnoM, kaviyoM aura kalAkAroM ke kendra hI rahe haiN| yahAM ke narezoM ne saMskRta, brajabhApA aura rAjasthAnI tInoM hI ke sAhitya kI zrIvRddhi karane me mahattvapUrNa yogadAna kiyA hai| prastuta 'durgA-puppAJjali' ke racayitA sva0 mahAmahopAdhyAya pa0 zrI durgAprasAdajI dvivedI, jayapura rAjya ke sammAnita aura pratiSTita vidvAna the / unakA sArA jIvana saMskRta-sAhitya kI sevA meM hI vyatIta huA thaa| unakI katipaya kRtiyoM ko dekhate huye yaha jJAta hotA hai ki ve vAstava meM viziSTa pratibhAzAlI, uccakoTi ke vidvAna, kavi aura dArzanika the / unakI racanA me vyApaka pADitya aura kavittva-zakti kA sundara samanvaya hai / rAjasthAna ke hI nahIM balki bhArata ke prAcIna pratibhA sampanna vidvAnoM me bhI unakA eka pramukha sthAna mAnA jAtA hai / inakI ava taka aprakAzita rahane vAlI kucha racanAoM ko prakAza meM lAne ke liye, zrI gaGgAdharajI dvivedI vyAkhyAtA, mahArAja saMskRta kAleja, jayapura ne, jo grantha-kartA ke pautra hai, hamArA dhyAna AkRSTa kiyA / cU ki pradhAna rUpa se sva0 mahAmahopAdhyAyajI kA kAryakSetra rAjasthAna hI rahA hai ata. inakI kucha viziSTa racanAoM ko hamane rAjasthAna-purAtattvAnveSaNa-mandira dvArA prakAzita karanA upayukta samajhA / tadanusAra "dazakaNThavadham", "durgA-puSpAJjali" "bhAratAloka" aura "bhArata-zuddhi" nAmaka granthoM ke prakAzana kA kArya svIkRta kiyA gyaa| ina pustakoM ke sapAdana-kArya ke lie zrI gaGgAdharajI dvivedI ko hI hamane adhika upayukta aura yogya samajhA, kyoMki ye granthakAra ke nikaTa samparka me rahane ke kAraNa ina granyoM ke viSaya se acchI taraha abhijJa hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustaka kI racanA ko dekha kara hamArI yaha icchA huI ki isake sAtha eka anurUpa saMkSipta vyAkhyA kA honA bhI Avazyaka hai / ataeva hamane saMpAdakajI ko salAha dI ki ve isake upayukta eka vyAkhyA bhI taiyAra karake saMlagna kreN| tadanusAra unhoMne "parimala" nAmaka vivRtti likha kara isakI upayogitA bar3hA dI hai aura parizrama - pUrvaka acche Dhaga se isakA saMpAdana kiyA hai / isa pustaka ko "rAjasthAna purAtana granthamAlA" meM prakAzita karate huye hameM harSa ho rahA hai aura AzA hai ki saskRta-sAhitya ke premiyoM ko yaha AdaraNIya vastu pratIta hogI / caitra 5, zaka sa0 1879 tA0 26-3-57 munijana vijaya sammAnya saJcAlaka, rAjasthAna purAtattvAnveSaNa madira jayapura / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTAGka 34 46 54 56 stotra-sUcI prathama-vizrAmaH 1. paramArthAkalanam 2. jagadamvA-jayavAdaH 3. IhASTakam 4. devakAlI-mahimA 5. caNDikA-stutiH 6. mahipamardinI-gItiH 7. sakalajananI-stavaH 8. saukhyASTakam 6. amvA-vandanA 10. AdezAzvadhATI 11. svArthAzaMsanam 12 antarvimarzaH 13. AryAbhyarcanA 14 avasthA-nivedanam 15. AtmArpaNam dvitIya-vizrAmaH 1. durgAprasAdASTakam 2 navadurgA-stavaH 3. aSTamUrti-stavaH 4. caNDIzASTakam 5. hariharASTakam 6 ziva-gAthA 7. sarayU-sudhA 8. gomatI-mahimA 6. yamunA-kulakam 10 mathurA-mAdhurI 11. AtmopadezaH dare . 73 64 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA puSpAJjali Karahar... BHARAT ... . " . Email 'PARSH SN -. - - JA. APP mahAmahopAdhyAya paM zrI durgAprasAdajI dvivedI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI // prastAvanA avataraNikA - hamArA deza Arambha se hI adhyAtmavAdI vicAradhArAoM kA pramukha kendra rahatA AyA hai / yahAM ke paraMparAgata itihAsa kA adhyayana aura vizleSaNa karane se yaha tathya sugamatA se jAnA jA sakatA hai / vyApaka dRSTi se dekheM to kahanA na hogA ki adhyAtma jagat kI lokakalyANamUlaka bhAvanAoM evaM pravRttiyoM ke Adima pravartaka aura pariSkAraka ke rUpa meM isa deza kA mahatva vizva ke anya dezoM kI tulanA me kahIM adhika baDhA car3hA rahA hai / 'satyaM zivaM sundaram' kA divya sandeza aura AdhyAtmika pRSThabhUmi me hone vAlA usakA vyApaka evaM santulita vikAza ye dono hI bAteM vAstava meM isa deza kI hI mUlya dena haiM / ataeva yahA ke adhyAtma - sAhitya ko yadi vizva ke adhyAtma-mArga kA unnAyaka kiMvA pathapradarzaka kahA jAya to isameM koI anaucitya na hogA / phalataH isa dizA me use diyA jAne vAlA sanmAna usake 'jagadguru' pada ke sarvathA anurUpa hI mAnA jAyagA / isame sandeha nahIM ki yahAM ke sAskRtika jIvana aura usake adhyAtmacintana kI zailI apane Apa me baDI sajIva aura AkarSaka rahI hai / aura yaha usI kA prabhAva hai ki vibhinna bhaugolika bandhanoM kI paridhi me rahane aura vividhatA ko apanA lene para bhI rASTra kI AtmA ke rUpa me hamArI ekarUpatA Aja bhI surakSita hai / isalie vyApaka artho me ise rASTrIya itihAsa kA mahatvapUrNa pRSTha kahanA adhika upayukta aura nyAya saMgata hogA / stotra sAhitya kA udgama aura mahatva - saMskRta kA stotra sAhitya hamArI isI pRSThabhUmi kA poSaka aura mahatva pUrNa aMga mAnA jAtA hai / vaidika saMskRti ke pracAra aura prasAra kA yuga hI mUlata stotra sAhitya kI utpatti kA samaya kahA jA sakatA hai / kyoMki devastutiyoM kA pracalana sarva thama vaidika sUktoM aura RcAoM se hI Arambha hotA hai / trividha dukho se pIDita mAnava ke lie Izvara kI zaraNAgati ke sivA yAtmika zAMti kA dUsarA koI sugama aura saphala upAya saMbhava nahIM hotA / kyoMki buddhijIvI aura savedanazIla mAnava ke Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hRdaya ko anyatra samAdhAna mila sakanA kaThina ho nahIM asaMbhava hai| usake saMtapta hRdaya ke sAtha sahAnubhUti rakhane kA sAmarthya yadi kahI hai to vaha sarvazaktimAn paramezvara hI me ho sakatA hai / vaha apane laukki dukhoM kI kahAnI usake sivA kisako sunAve / java sAsArika prANI prabhu ke samakSa hRdaya kholakara apanI karuNa dazA para krandana karane lagatA hai-to nissandeha prabhu ko bhI usakI dazA para dayA AjAtI hai / aura isa prakAra prabhu kI tanmayatA prApta hone para sahaja hI vaha saMtApoM se chuTakArA pAjAtA hai| Izvara-bhakta mAnavahRdaya ko stotroM ke dvArA zabda brahma kI anubhUtiyoM kA jaba prazraya milajAtA hai taba usakA bhAvuka hRdaya usake sahAre apane Apako sabala evaM puSTa anubhava karane lagatA hai / kyoMki jaba jaba vaha apanI parAdhInatA aura apUrNatA se khinna kiMvA vicalita ho uThatA hai to use apane iSTadeva ke guNAnuvAda se eka prakAra kI sthAyI sukhazAMti kA lAbha hotA hai / kyoMki vaha usake alaukika sAmarthya aura prabhAva kA hRdaya se kAyala hojAtA hai / bhakti kA aMkura isI prabhu zakti kA pariNAma hai / ___ manuSya eka saMvedanazIla prANI hone ke nAte, jaba taka vAhyajagat ke vAstavika rUpa ko sahI arthoM me nahIM jAna letA taba taka vaha apane Apako bhI nahIM pahacAna pAtA / yahI usakI apUrNatA kA mApa daNDa hai| vaha java sRSTi usake niyantA aura apanI sImita zakti para vicAra karane vaiThatA hai to sahasA nirAza hue vinA nahIM raha sakatA / kyoMki sRSTi kA yaha gorakha dhandhA prayatna karane para bhI usakI vicAra zakti ko saMtulita nahIM hone detaa| ataeva gurujanoM ke mArgadarzana aura upadeza kI AvazyakatA par3atI hai jo ki eka svastha mAnava ke lie Avazyaka aura anivArya AvazyakatA hai / vedoM aura upaniSadoM me isa prakAra kI jijJAsA aura usakA samAdhAna bhAvapUrNa bhASA me prastuta kiyA gayA hai 'kiM kAraNa brahma kutaH sma jAtA jIvAma kena ka ca saMpratiSThAH / adhipThitAH kena sukhetarepu vartAmahe brahmavido vyavasthAm / / 'kAla. svabhAvo niyatiryahanchA bhUtAni yoni purupa iti cintyaa| saMyoga epAM na tvAtmabhAvAdAtmApyanIza. sukhadu khaheto. // ' Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'te dhyAnayogAnugattA apazyan devAtmazaktiM svaguNainigUDhAm / yaH kAraNAni nikhilAni tAni kAlAtmayuktAnyadhitipThatyeka. / / ' 'svabhAvameke kavayo vadanti kAlaM tathAnye parimuhyamAnA / devasyaiSa mahimA tu loke yenedaM bhrAmyate brahmacakram / / ' 'chandAMsi yajJAH kratavo vratAni bhUtaM bhavyaM yacca vedA vadanti / asmAnmAyI sRjate vizvametat tasmiMzcaoNnyo mAyayA saniruddha. // ' 'mAyAM tu prakRti vidyAnmAyinaM tu mahezvaram / tasyAvayavabhUtaistu vyAptaM sarvamidaM jagan / ' 'yathorNanAbhiH sRjate gRhNate ca yathA pRthivyAmoSadhaya. saMbhavanti / yathA sataH puruSAtkezalomAni tathAkSarAtsaMbhavatIha vizvam / / ' vAstava meM sRSTi rahasya aura usase savandhita AtmavAda kI yaha samanvayAtmaka vyAkhyA vaijJAnika dRSTi se bhI mUla samasyA ke vivecana ke lie kAphI Thosa aura pariNAmata. hRdaya ko sparza karane vAlI hai| isase adhika isa gutthI ko sulajhAne kA koI sugama prakAra dikhAI nahIM detaa| tAtparya yaha ki adhyAtma-mArga para avalaMvita stotra-sAhitya mAnavamAtra ke Atmika-jAgaraNa, sphUrti eva preraNAoM kA srota hai| isake raga meM rage hue karmayogiyoM ke lie sasAra yAtrA kA bhAra halakA paDajAtA hai aura vibhinna dezakAla meM upanata hone vAle karmaphala kI bhukti sAvika jIvana meM bAdhaka nahIM bntii| yahI isakI saphalatA kA nidarzana samajhA jAnA caahie| utthAna-patana kI bhautika ghaTanAoM ke prabhAva me na phaMsanA hI stotra sAhitya ke mahatva kA paricAyaka hai / yahI nahIM-yadi gaMbhIra dRSTi se vicAra kiyA jAya to yaha mAnanA hogA ki AdhyAtmika kSetra me bhArata kI prabala jAgarUkatA kA zreya yadi kisI ko diyA jAsakatA hai to vaha hamArA stotra sAhitya hai / jisake dvArA janamAnasa kI vAstavika zuddhi hokara usame satya kI sattA prativimbita hone lagatI hai| saskRta kA stotra sAhitya eka vizAla aura vyApaka anubhUtiyoM kA bhaNDAra hai| RSi muniyoM se lagAkara kaviyoM aura prAcAryoM taka ne isake dvArA apanI 2 bhAvanAoM ko mUrta evaM sajIva rUpa de diyA hai| prAcArya puSpadanta kA 'ziva mahimnastotra' evaM AcArya zaMkara kI 'saundaryalaharI' isake Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratinidhitva kI kasauTI haiM / unakI bhAvapUrNa uktiyoM para kisakA hRdaya nahIM pighltaa| isI prakAra jagaddhara bhaTTa kI 'stuti kusumAJjali' aura paMDitarAja jagannAtha kI 'gaGgAlaharI' ke saMmukha kisakA marataka zraddhA se nahIM jhuka jAtA ? kahane kA matalaba yaha ki yahAM ke stotra sAhitya kI vizAlatA kA anumAna lagA sakanA bhI hamAre lie dupkara hai| jJAta ajJAta saikaDoM stotra aura stotrakAra isa bhArata bhUmi me janma le cuke haiM, jinake nAma aura kRti kA patA taka calA sakanA kaThina hI nahIM asaMbhava hogayA hai| hamAre nikaTatama sahayogiyoM meM jaina aura bauddha dharmAvalamviyoM kI bhI stotra sAhitya kI saMpatti kucha kama mahatva nahIM rkhtii| unhoMne bhI isa kSetra meM paryApta evaM uccakoTi ke sAhitya kA sRjana kiyA hai- jo ki bhASA aura bhAva donoM hI dRSTiyoM se mahatvapUrNa tathA Adara kI vastu hai / paMcadhArA kI upAsanA-vaidika yuga kI samApti aura paurANika yuga ke prArabha meM paMcadhArA kI upAsanA isa deza kI eka vyApaka paraMparA vana gaI thii| vikAzavAda kI dRSTi se aisA honA svAbhAvika thA / vayoMki niguNa brahma taka pahu~ca sakanA sarvasAdhAraNa kI zakti aura samajha se pare kI bAta thii| idhara AstikoM ke hRdayoM me bauddhika stara para hone vAlI vibhinna pratikriyAoM ke samAdhAna svarUpa kisI sarvasaMmata aura sulabha praNAlI kA nirdezana bhI Avazyaka samajhA jAne lagA thaa| usIke phalasvarUpa paMcadhArA kI upAsanA kA pracalana huaa| isakA yaha artha kadApi nahIM ki caidika sAhitya me upAsanA praNAlI kA koI nirdhArita lakSya yA svarUpa na thA | yaha svarUpa to vahuta pahale hI nirdhArita ho cukA thaa| kintu usa yuga meM vaidika yajJoM aura iSTiyoM kA vizeSa pracalana hone se isakA pracAra sImita rahA / upAsanA ke lakSya aura usake mahatva kI puSTi ke lie yahAM katipaya zrutiyoM kA ullekha kara denA isake svarUpa paricaya me sahAyaka hI nahIM Avazyaka hogA 'dhanuhItvopaniSadaM mahAstraM zaraM hyu pAsAnizitaM saMdhayIta / Ayamya tadbhAvagatena cetasA lakSya tadevAkSaraM saumya viddhi / ' 'praNavo dhanu. zaro hyAtmA brahma tallakSyamucyate / apramattena veddhavyaM zaravattanmayo bhavet // ' Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'yasmin dyauH pRthivI cAntarikSamotaM manaH saha prANaizca sarvaiH / tamevaikaM jAnatha AtmAnamanyA vAco vimuJcAmRtasyaiSa setuH / / ' 'arA iva rathanAbhau saMhatA yatra nADya. sa eSontazcarate bahudhA jAyamAnaH / ___OM mityevaM dhyAyatha AtmAnaM svasti va. pArAya tamasaH parastAt / ' 'tameva dhIro vijJAya prajJAM kurvIta brAhmaNaH / nAnudhyAyAvahUchabdAnvAco viglApanaM hi tat / / ' upayukta zrutiyoM se yaha spaSTa hai ki mUlataH yaha upAsanA praNAlI vedaprasUta hai| isI prakAra paJcadevopAsanA kI tAMtrika-paddhati bhI veda saMmata mAnI gaI hai| kintu yahAM isakI adhika carcA karane kA avasara nhiiN| ziva-zakti-viSNu-gaNeza aura sUrya ye pAMca devatA hI isa paMcadhArA ke upAsya deva haiN| inakI pramukhatA ke AdhAra para hI sabakI alaga alaga aura paJcAyatana ke rUpa meM eka sAtha bhI upAsanA kA krama zAstroM meM varNita hai| isalie Apasa meM yadi inheM eka dUsare kA pUraka kahA jAya to koI asaMgati na hogii| kyoMki guNadharmAnusAra inakI sattA alaga 2 hone para bhI tAtvika dRSTi se inameM koI antara nahIM raha jaataa| upAsanA kI dRSTi se ye sabhI samAna rUpa se phaladAyaka aura IzvarIya zakti ke pratIka haiM / ataH isa prasaMga me phala ke taratamabhAva kI kalpanA yA eka dUsare ko choTA var3A samajhanA kevala ajJAna mUlaka bhrama hai / isalie upAsanA saMbandhI vibhinnatAoM aura vividha kalpanAoM ke hote hue bhI pariNAmataH maulika rUpa kI ekatA asaMdigdha aura eka nirNIta tathya hai| _____ nAma aura rUpa kA dvandvAtmaka sRjana hI dRzya jagat kA sthUla rUpa hai| dUsare zabdoM meM zabda aura artha kI sAmUhika sRSTi kA pariNAmana hI yaha vizva hai| isa bAta ko hRdayaGgama karAne ke lie dArzanikoM ne ziva aura zakti kI samanvayAtmaka pRSThabhUmi meM Izvara ke ardhanArIzvara rUpa kI sArthakatA aura usakI vyAvahArika AvazyakatA batalAI hai / 'zaktayastu jagatsarva zaktimaoNstu mahezvara. / ' kI rUpaNA dvArA isa lakSya kI pradhAnatA mAnakara advayavAda kI puSTi kI hai / yadyapi isa kSetra meM deza-kAla aura paristhitiyoM ke kAraNa aneka matoM aura vAdoM ne janma liyA aura unakA pArasparika saMgharSa bhI dIrghakAla taka calatA rahA, kintu Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArvabhauma mAnyatA athavA sthiratA kI dRSTi se ve adhika TikAU nahIM bana paaye| kAraNa yaha thA ki saiddhAntika vAtoM meM koI maulika antara na hone se adhikAMza meM asahiSNutA kI bhAvanA tathA pRthak vargIkaraNa kI duSpravRtti hI isake mUla meM nihita thii| aura vaha samaya pAkara dhIre 2 svataH zithila par3atI gaI / antataH advaitavAdI vicAradhArA kA hI dUradarzI buddhijIviyoM ne Azraya liyaa| jo ki ekatA kI anubhUti ke lie Avazyaka hI nahIM anivArya bhI thii| isa dRSTi se vedAntiyoM ke jIva brahma kI ekatA kA nArA korA zuSka kalaha na hokara advaitavAda kI vAstavikatA kiMvA yathArthatA kA hI nidarzana thaa| pacadhArA ke antargata ziva, zakti aura viSNu kI upAsanA ke kSetra meM pramukhatA pAI jAtI hai, aura hamArA stotra sAhitya adhikAMza me inhIM se sambaddha hai| jaisA ki pahale kahA gayA hai suprasiddha kAzmIraka kavi jagaddhara bhaTTa kI 'stuti kusumAJjali' tathA zaMkarAcArya kI 'saundaryalaharI' Adi isake sudRDha stambha haiM / ArSa evaM paurupa stotroM me apanI 2 ruci ke anusAra ina devatAoM ke aizvarya kI gAthA athavA yoM kahiye ki guNAnuvAda kI triveNI pravAhita huI hai| durgApuSpAJjali prastuta durgApuSpAJjali pradhAna rUpa se bhagavatI tripurasundarI ko samarpita puSpAJjali hai / Agama kI paribhASA meM tripura-sundarI kA hI dUsarA nAma durgA bhI mAnA gayA hai| ataeva inake maulika rUpa meM koI antara na hokara kevala saMjJA mAtra kA bheda hai / yahI triguNAtmikA zaktiyoM kI samaSTi ke rUpa me 'zrIvidyA' bhI kahalAtI haiN| yahAM inhIM 'zrI vidyA' athavA tripura sundarI ke artha meM durgA zabda prayukta huA hai| isa prasaMga me yaha batalA denA Avazyaka hogA ki puSpAJjali zabda kA prayoga bhI yahAM apane Agamokta artha me kiyA gayA hai| jo ki eka niyata aura bhAvanA vizeSa kA dyotaka hai| puSpAJjali zabda kI sArthakatA bhI yahAM isI artha me haiN| yoM isakA prayoga sAmAnya rUpa se jisa artha me kiyA jAtA hai, vaha artha bhI isameM nihita ho jAtA hai| Agama ke niyamAnusAra zrI vidyA ke upAsaka bahiryAga ke samaya nau puSpAJjaliyAM samarpita karate hai, usa niyama kA nirvAha karate hue puSpAJjalikAra ne ina stotroM kI zloka saMkhyA bhI nau hI rakkhI hai| aura isa prakAra Agamokta praNAlI kA pUrA 2 pAlana kiyA gayA hai| isakA prathama vizrAma hI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6- mukhya rUpa se puSpAJjali kA pradhAna aMga hai| dUsare vizrAma se isakA koI sIdhA sambandha nahIM / yadyapi usameM bhI ardhanArIzvara kI mahimA hI variNata huI hai / kintu usakI racanA stotra sAhitya kI vizuddha kAvyAtmaka zailI ko lekara huI hai / ataeva isake antargata bhArata kI pradhAna saptapuriyoM tathA sarayU yamunA Adi kucha pramukha nadiyoM kA varNana bhI isameM samAviSTa hai / jo ki stotra evaM kAvya kI sammilita bhAvanA kI dRSTi se eka viziSTa mahatva kI vastu hai / isa aMza ko prakIrNaka puSpAJjali kaha denA adhika upayukta hogA / puSpAJjalikAra kA paricaya - puSpAJjalikAra kA janma saMvat 1620 zrAvaNa kRSNa 10, zukravAra ko ayodhyA se ATha kosa pazcima 'sarayU nadI ke dakSiNa taTa para 'tharerU' nAmaka gAMva meM huA thA / ApakI jAti - sarayUpArINa brAhmaNa, upAkhyA - dvivedI, gotra - kAzyapa, veda zuklayaju, zAkhA mAdhyandinI thI / Apake pitA kA nAma sarayUprasAda dvivedI thA / jo apane samaya meM eka tapasvI, zAstrajJa, tantravidyA ke rahasyajJa, evaM sammAnita mahApuruSa the / apane pitA se hI Apane prArambhika zikSA prApta kI thI / yajJopavIta saMskAra ke bAda, pitA kI AjJA se Apa nityapArthiva zivapUjana kiyA karate the / saMskAravaza isakA phala 'IzAnaH sarva vidyAnAm' ne zIghra hI pUrNa kiyA / evaM 18 varSa kI avasthA meM Apa meM kavitva zakti kA udgama huA aura usake phalasvarUpa sarvaprathama Apane 'prasanna -caNDIpati' aSTaka banAyA / anantara Apako pitAne apane mitra lakhanaU ke vikhyAta raIsa muMzI navala kizora sI. AI. I. kI anumati se kAzI me jyotiSa zAstra paDhAne kA nizcaya kiyA / tava munzIjI ne vanArasa ke rAjA zivaprasAda 'sitAre hinda' ke. sI. AI. I ke pAsa bhejA aura unhoMne suprasiddha gaNitajJa ma. ma. bApUdeva zAstrI sI. AI. I. ke nikaTa jyotiSa paDhane ke lie gavarnameMTa saMskRta kAleja meM bharatI kara diyA / kAleja kA samaya prAta kAla kA niyata thA, ataeva dopahara ke bAda Apa ma. ma. gaMgAdhara zAstrI kI sevA me upasthita hokara sAhitya darzana Adi viSayoM kA adhyayana bhI karate rahe / usa samaya kAzI kA vidyApITha nAma sArthaka ho rahA thA, aura hindI ke harizcandra yuga kA ArambhakAla thA / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-kAleja ke sarasvatI-bhavana se 'kAzI vidyAsudhAnidhi' (The Pandit ) nAma kA mAsika-patra nikalatA thaa| usameM saMzodhita aura pariSkRta rUpa meM saMskRta sAhitya ke vibhinna viSayoM ke prAcIna granthoM kA prakAzana hotA thaa| usako dekhabhAlakara dvivedIjI ne navIna roti se anya saMpAdana-kalA kA jJAna prApta kiyA aura aitihAsika tattvoM kI chAnabIna me nipuNatA prApta krlii| Apake pradhAnAdhyApaka vApUdeva zAstrI koMkaNa deza ke dakSiNI brAhmaNa aura agarejI graha gaNita ke mArmika vidvAn the| ve yoropiyana prakAroM kA bhAratIya siddhAntoM ke sAtha tulanAtmaka vivecana kiyA karate the| isa prasaMga se Apa bhI aMgrejI grahagaNita ke mUla siddhAntoM se bhalIbhAMti paricita hogaye the| isa prakAra kAzI me vidyopArjana pUrA hone para kAleja se parIkSA kA pramANa patra lekara Apa apane gAMva paMDitapurI ko. vApasa aagye| Apake pitA rAjyAzrita hone se jayapura me rahA karate the| ____sAhitya savandhI kAryakSetra kA sAmayika jJAna prApta hone se Apa lakhanaU meM ukta muMzI mahodaya se mile aura do prastAva upasthita kiye / pahalA Rgveda kA hindI anuvAda aura dUsarA jyotiSa ke pAThya gaNita-granthoM kA hindI anuvAda / munzIjI ne prastAvoM kA anumodana kiyA aura Apako grantha saMpAdana kA kArya sauNpaa| Apane prathama bhAskarAcArya kI lIlAvatI aura vIjagaNita kA krama se saMskRta TIkA, bhApA bhApya evaM gaNitopapatti ke sAtha anuvAda kiyaa| donoM hI grantha navala kizora presa, lakhanaU se prakAzita kiye gye| jo Aja bhI zikSA saMsthAoM meM pAThyagrantha haiN| Rgveda kA anuvAda bhI Apane kaI maNDalo taka kiyA, kintu munzIjI kA Akasmika dehAvasAna hojAne se yaha mahAkArya adhUrA hI raha gyaa| usake bAda Apa apane pitA ke pAsa jayapura ko cale gye| jayapura meM Apane mahArAjA savAI rAmasiMhajI ke nAma se 'rAma guNodaya' nAmaka campU-kAvya likhanA AraMbha kiyA aura cAra sarga taka likhA bhI, parantu rAjavaidya bhaTTa zrIkRSNarAma kavi 'jayapura vilAsa' kAvya pahale hI vanA cuke the isalie Apane ukta campU kAvya ko dUsare caritanAyaka bhagavAn rAmacandra kI ora le jAkara 'dazakaNThavadha' nAmaka campU kAvya banAyA / jo ki abhI hAla hI me rAjasthAna sarakAra ke 'rAjasthAna purAtattvAnvepaNa mandira' dvArA prastuta granthamAlA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM prakAzita hone jA rahA hai| isameM gadya padya kA sahaja-sundara pada vinyAsa aura zleSa-virodhAbhAsa Adi kAvyocita vizeSatAoM kA samAveza hai| rAmacarita hone se paramArthAkalana kA bhI saMpuTa hai| kAlakramAnusAra, saMskRta kAleja, jayapura meM jyotiSAdhyApaka kI mAMga huI aura rAjya ne Apako usa pada para niyukta kiyaa| adhyApana kArya karate hue, bAkI samaya meM Apa navIna viSayoM kA anveSaNa kiyA karate the| Apako yuklida kI jyAmeTrI (rekhA gaNita) hindI akSaroM kI, para urdU bhASA meM paDhAne ko milI jo usa samaya ke aiglo-varnAkyulara skUloM ke lie bAbU AtmArAma bI0 e0, jaise udbhaTa urdU dA logoM dvArA anuvAdita thI, kyoMki saMskRta meM koI pustaka na thii| chAtra loga usIke pAribhASika zabdoM aura zakaloM ko ghoTA karate the| isa kaThora yAtanA se pIchA chuDAne ke lie Apane jayapura nagara ke nirmAtA mahArAja jayasiMha ke rAjya jyotiSI jAnnAtha samrAT (1774 I0) kA banAyA 15 adhyAyoM kA jo bhImakAya evaM truTita saMskRta me likhA huA 'rekhA gaNita' par3A thA usame se prayojanIya bhAgoM ko yorasa ke haMdara Adi kI pustakoM se milAna karake Adi ke 6 adhyAyoM ko do bhAgoM meM, uttama saMskRta ke choTe vAkyoM meM upapatti tathA kSetroM ke sAtha likhA aura usakA nAma 'kSetramiti' rkkhaa| ___ jayapura ke tatkAlIna zikSAvibhAgAdhyakSa bAbU kAlIpada banarjI ne isako kalakatte meM prakAzita karake pAThya me niyukta kiyaa| bAda me isa kSetramiti ko kAzI, bihAra aura baMgAla kI sarakArI zikSA saMsthAoM ne bhI svIkRta kiyA aura vaha Aja bhI pAThyagrantha hai| kucha hI samaya bAda Apa ukta saMskRta kAleja meM jyotiSa zAstra ke pradhAnAdhyApaka niyukta hue aura AcAryocita zikSA dekara kaI chAtroM ko saphala kiyaa| bhArata ke vibhinna prAntoM me Apake ziSya zikSA kSetra meM kArya kara rahe haiN| isI prasaMga meM AcAryazreNi meM pAThya 'jaimini sUtra' ko sundara zlokabaddha aneka saMskRta chandoM meM nirmANa kara 'jaimini padyAmRta' nAma se prasiddha kiyaa| isameM jaimini muni ke duryodha, jaTila aura avyavasthita sUtroM kI vyavasthA karake rUDhivAdI vRddhaphArikAoM kI saMgati lagA kara unakA sodAharaNa spaSTIkaraNa kiyA gyaa| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 prasaMgavaza Apa saMskRta kAleja ke adhyakSa pada para niyukta kiye gaye aura dIrghakAla taka suvyavasthA evaM maryAdA ke sAtha kAryabhAra kA saMcAlana kiyA tathA 'cAturvarNya zikSA' Adi granthoM ke nirmANa, aura vibhinna viSayoM ke aneka granthoM ke saMskaraNa meM samaya lgaayaa| jayapura meM nivAsa karate hue zrApa san 1604 I0 me rAjya kI AjJA se vaMbaI kI 'paMcAga zodhana sabhA' meM apane zipya varga aura dUsare rAjyajyotipiyo ke sAtha sammilita hue the| yaha sabhA usa samaya ke zRMgerI-maThAdhIza zrIzaMkarAcArya kI adhyakSatA meM huI thii| isake Ayojaka lokamAnya tilaka Adi pramukha dhIragambhIra deza nAyaka the| bhArata ke pratyeka prAnta se baDI saMkhyA meM jyotipiyoM kA jamaghaTa huA thaa| paMcAga vipayaka sazodhana upasthita kiyA gayA aura tadanusAra sarvasammati se navIna karaNa grantha grahalAghava ke namUne kA banAnA nizcaya huaa| prAcIna dhArmika rUDhivAdI aura navIna kAyAkalpa ke gaNitantroM ne udayAsta grahaNa Adi ke dRkpratyaya-kAraka saMskAroM kA vicAra vinimaya kiyaa| usake vAda sAloM taka carcA kA pravAha jArI rahA aura anta me dakSiNa deza ke 'sAMgalI' nagara meM punaH ApasI vivAda aura kATa-chAMTa ke lie jyotipa sammelana racA gayA / parantu Aja lagabhaga 70 varSa se kAzI Adi me jina bhItarI pranthiyoM ko sulajhAne kA vidvAnoM ne prayAsa kiyA thA usakA koI sarvasammata nipaTArA na hoskaa| apitu sAmpradAyika pranthiyAM ulajhatI hI gaI / astu / ' ukta avasara para Apane pUrvApara ke samanvaya, ke sAtha nirNayAtmaka 'paJcAGga tattva' nAmaka zlokavaddha nivandha likhA aura vaha vidvatsamAja me vitIrNa kiyA gayA / isa avasara para ukta sabhA ke adhyakSa zrI zaMkarAcArya mahArAja ne Apako 'jyotiH kavikalAnidhi' kA pramANa patra arpita kiyA thaa| san 1916 I0 me Apa hindU-vizvavidyAlaya, vanArasa ke zilAnyAsa samAroha me jayapura rAjya kI ora se pratinidhi vanAkara bheje gaye the| Apane vahAM kI saMskRta zikSA saMvandhI pAThyapustakoM ke bAre meM apanI svatantra sammati dI thI, jo yunivarsiTI sambandhI kAryakrama kI riporToM meM prakAzita hai| Apa vahAM kI oriyanTala phekalTI ( Faculty of Oriental Learning) ke sabhAsada Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| borDa Apha saMskRta sTaDIja-yU0 pI0 (UP Board of Sanskrit Studies ) ke bhI sadasya nirvAcita kiye gaye the| san 1618 I0 meM ApakI banAI huI 'cAturvarNya zikSA' kI hasta likhita prati DA0 venisa priMsipala, saMskRta kAleja banArasa ne, jo ki bhAratIya darzanazAstra ke vizeSajJa the, dekhI aura ApakI vidvattA para mugdha hogye| kAleja ke anya pramukha vidvAnoM ne bhI ukta pustaka kA anuzIlana karake apanI sammati pradAna kii| : tadanantara zikSA vibhAga ke ucca adhikAriyoM ko ukta grantha kA mahatva jJAta huA aura yuktaprAnta kI sarakAra ne Apako 'mahAmahopAdhyAya kI padavI dene kA nizcaya kiyaa| Apa yU0pI0 ke nivAsI tathA prAnta ke vidvAna the / parantu jayapura sTeTa sarvisa me the| san 1618 I0 me ukta padavI kI pozAka aura pramANa patra jayapura ke rejIDeTa mahodaya ke dvArA sTeTa kauMsila ko bheja diyA gayA / yaha savAdajavajayapura nareza dharmaprANa mahArAja zrI savAI mAdhava'siMhajI ko batalAyA gayA to ve bahuta santuSTa aura prasanna hue| isa upalakSya meM jayapura ke pradhAna, puSpodyAna 'rAmanivAsa bAga' meM baDe samAroha ke sAtha sabhA AmaMtrita kI gaI, evaM rejIDeMTa mahodaya ne svayaM Apako ukta padavI kA pramANa patra arpita kiyaa| . .. - . - isa prakAra Apane prasaMgAgata aneka laukika, dhArmika aura sAmAjika kAryoM kA niyamAnusAra saMcAlana karate hue samayavaza zArIrika zithilatA kA anubhava karake san 1926 I0 meM saMskRta kAleja ke adhyakSapada se avakAza grahaNa kara liyaa| vAratava me Apa vAnaprasthAzrama ke bhAva se jayapura me ayAcita vrata se nivAsa karate the aura zAstra cintana evaM paramezvarArAdhana meM sadA magna rahate the / sasArI karmajAla aura kRtrima bAhyADamvara ke pralobhanoM se alaga hone para bhI janatA kI zraddhA aura vizvAsa ke Azraya the| san 1933 I0 meM Apane jayapura nagara ke upaniveza brahmapurI meM, bastI ke samIpa hI sar3aka para eka svatantra sthAna vanavAyA thaa| isakA nAma 'sarasvatI pITha' hai| isa pITha ke bAharI phATaka para devanAgarI akSaroM me' 'tejasvinAvadhItamastu' likhA hai| pITha ke bhItara kUpa, puSpavATikA aura vibhinna sthAnoM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kA sanniveza hai / isa samaya isI meM ApakA vizAla pustakAlaya sthApita hai / isameM sabhApya cAroM veda, upaniSad, aura vyAkaraNa, darzana, aSTAdazapurANa, jyotipa, tantra tathA kAvya - sAhitya ke saMskRtavAGmaya kA likhita evaM mudrita rUpa meM saMgraha hai / hindI, baMgalA, marAThI, aura agarejI kI cunI huI pustakoM tathA saMskRta hindI ke mAsika patroM kA saMgraha hai / vidyApremI adhikArI varga isase lAbhAnvita hote rahate haiM / 1 Apa idhara vRddhAvasthA ke kAraNa prAyaH asvastha rahA karate the aura jayapura se apanI janma-bhUmi ko cale gaye the / vahIM apane Azrama 'paMDitapurI' * meM ApakA auSadhopacAra hotA thA / anta meM samasta parivAra strI, putra, pautra aura prapautroM ke samakSa dhyAna magna hokara caitra kRSNa meM vikrama saMvat 1664 meM Apa brahmabhAva ko prApta hue| ApakA antima saMskAra bhagavatI vAsiSThI 'sarayU' nadI ke taTa para kulaprathAnusAra kiyA gayA thA / * ayodhyA ( jilA phaijAbAda uttara pradeza ) se pazcima ATha kosa para yaha sthAna hai| qhAsa maujA pilakhAcA he / isameM 'vayasa' nAmaka kSatriya aura unake dharma-karma ke AcArya 'joravA' upanAma ke sarayUpArI pANDe brAhmaNa rahate haiM / uttara relave kI lakhanaU - mogalasarAya lAina para phaijAbAda se cauthA sTezana 'devarAkoTa' hai / sTezana ke dakSiNa pAsa me hI 'paMDitapurI' hai| isameM 507 ghara ahIroM ke aura bhUmi saMpatti ke sAtha Apake pitA kA banavAyA huA vindhyapApANa kA eka sAmbaziva kA mandira, kUpa, phala-puSpavATikA aura pustakAlaya Adi haiM / dvivedIjI ne isakA nAmakaraNa 'ziva- durgApITha' kiyA hai aura apane pitA ke nAma se pITha ke pradhAna dvAra ke samIpa pASANa para khudA huA eka kIrti stambha bhI pratiSThita kiyA hai| isa sthAna se do mIla uttara sarayU nadI bahatI haiM | ukta maMdira me saMgamaramara ke pASANa me utkIrNa eka zilAlekha lagA huA hai joki isa prakAra hai 'yaH sAkSAd yajuSA RcA ca bahuzo vedeSu mImAMsyate yatraivezvarazabdazaktivipayaH zAstreSu nirdhAryate / yaJcaiko'pi vicitradarzanadRzA nAnAkRtiH kalpyate so'yaM pApaharaH ziva. zivakRte varvarti sarvopari // 1 // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 Apake dvArA likhita, anUdita evaM saMpAdita vibhinna viSayoM kI pustakoM kI tAlikA nimnalikhita hai - jyotiSa 1 - upapattInduzekhara - 'sarasvatI pITha' dvArA prakAzita / bhAskarAcArya kI siddhAnta ziromaNi kA sopapattika saMskRtabhASya / . 2- jaiminipadyAmRta - nirNayasAgara presa, bambaI se prakAzita / jaiminimuni ke sUtroM kA pariSkRta evaM zlokabaddha nibandha | 3- lIlAvatI (bhAskarIya pATIgaNita) navalakizora presa lakhanaU se prakAzita / 'vilAsI' nAmaka saMskRta TIkA evaM bhASAbhASya | 1- bIja - gariNata ( bhAskarIya) na0 ki0 presa, lakhanaU se prakAzita / 'vilAsI' nAmaka saMskRta TIkA evaM bhASAbhASya / svasti zrImAn maharSINA pravaro'bhUt sa kAzyapaH / vibhANDakarghyazRGgAdyo santati ryasya vizrutA ||2|| : tatra zrIbhagavadrAmakaruNAparivR hite / * * abhUvan sarayUtIravAsino brAhmaNarSabhAH ||3| tadgotraja. zuklayajurvedAdhyAyI vidAMvaraH / veNIprasAda IityAsId dvivedapabhUSita ||4|| rAdhAkRSNastato jajJe sAMkhyazAstraniSaNNadhIH / kavinA yena janatA dayAdRSTayA cikitsitA tato'janiSTa sarayUprasAda zAstratattvavit / ya. snihyatyadhika nandakizore svAnuje vidi ||6|| yena jAlandhare pIThe'vAsi zrIgurusannidhau / tIrthe'raNye jayapure tathA bhAvayatAgamAn ||7|| ayodhyA pazcimaprAnte sarayUtamasAntare / svArjite 'paNDitapurI' grAme'tra bahupAdape ||8|| yAteSu vikramAdeSu SaSTigozItarazmiSu (1660) // tena dvivedavipreNa kArito'yaM zivAlayaH // 6 // dharmArthakAmamokSANAM saMsiddhi rjAyate yataH / tatra zrIzaGkare bhakti: zraddhA ca bhavatAd dRDham // 10 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5- kSetramiti-(rekhAgaNita ) na0 ki0 presa, lakhanaU se prakAzita / 6- golakSetramiti / 7- golatrikoNamiti aprakAzita.. 8- sUrya-siddhAnta-samIkSA-ni0 sA0 presa, bambaI se prakAzita / 1- adhimAsa-parIkSA-veGkaTezvara presa, bambaI se prakAzita / 10- paJcAGgatattva-navala kizora presa, lakhanaU se prakAzita / 11- paJcAGgAbhibhASaNa-navala kizora presa, lakhanaU se prakAzita / darzana1- cAturvarNya-zikSA-navala kizora presa, lakhanaU se prakAzita / 2- veda-vidyA aprkaashit| 3- brahma-vidyA kAvya-sAhitya1- sAhityadarpaNa-'chAyA' nAmaka vivRtipUrti ni0 sA0 presa, bambaI se prakAzita / 2- dazakaNThavadha-rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, jayapura dvArA prakAzita / 3- durgApuppAJjali-rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira, jayapura dvArA prakAzita / 4- devarAja-carita ( campU kAvya ) ni0 sA0 presa, bambaI se prakAzita / prakIrNaka1- bhAratIya-siddhAntAdeza-ni0 sA0 presa, bambaI se prakAzita / 2- bhAratazuddhi / 3- bhAratAloka rAjasthAna purAtattvAnveSaNa mandira dvArA mudraNArtha svIkRta / 4- manuyAjJavalkIya-aprakAzita / 5- zrImadbhagavadgItA-'suvodha kaumudI' sahita ni0 sA0 presa, vaMbaI se prakAzita / 6- Izvarabhakti (hindI) navala kizora presa, lakhanaU se prakAzita / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stotroM kA saMkSipta vivaraNa / prathama-vizrAma / 1-paramAthokalana-isameM dArzanika dRSTi se jIva brahma kA vAstavika abheda batalAte hue ekamAtra Izvara kI sattA, vyApakatA aura usake saccidAnanda svarUpa kA paricaya karAyA gayA hai / usIke dvArA dRzya jagat kI sRSTi, sthiti aura saMhAra rUpa kI kriyAoM kA pariNamana dikhalAyA hai / zakti aura zaktimAn kI abhinnatA evaM brahmA-viSNu-rudra Adi bhedaka nAmoM kI kalpanA, aura Izvara ke nAmarUpa kI vibhinnatA ke hote hue bhI vAstava meM unakI ekatA kI sthiti kA pratipAdana kiyA gayA hai| aura isa prakAra darzanoM dvArA vibhinna bhUmikA me AtmaparIkSaNa kiye jAne evaM prasthAna-bheda ke hone para bhI maulika rUpa me unakI ekavAkyatA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| - 2-jagadambA-jayavAda-isameM zabda aura artha kI sRSTi kA prakAra, usakI vyApakatA aura usake dvArA pradhAna rUpa se sthUla jagat kA pariNAmana batalAyA gayA hai| vedAntiyoM kI paribhASA meM isI ko nAma aura rUpa kI saMjJA dI gaI hai| zAstroM meM varNita parA, pazyantI, madhyamA aura vaikharI ina cAroM pAribhASika nAmoM ke dvArA zabda-brahma kI vibhUti ke rUpa meM bhagavatI ke hI vividha rUpoM kA citraNa honA dikhalAyA hai| zakti aura zaktimAn kA abheda hone se zabda aura artha kI abhinnatA aura usakI vyApakatA kA saMtulana karate hue bhagavatI ke zaMkara kI ardhAGginI kahalAne ko yathArthatA aura upayogitA kA nidarzana kiyA hai, aura sabhI prakAra ke sukha-saubhAgya kI pratiSThA kA pradhAna kendra bindu batalAyA hai| zrAgamokta zakti-pIThoM meM pradhAna mAne jAne vAle jAlandhara , pITha kI adhiSThAtrI va zI (mahAlakSmI) ke sthUla aura sUkSma donoM taraha ke saMmilita rUpoM kA isameM varNana prastuta kiyA hai| 3-IhASTaka-isameM kAMgaDA kI suprasiddha jvAlAdevI ke aitihAsika mandira aura vahAM ke prAkRtika dRzyoM kA varNana kiyA gayA hai / inake saMbandha meM pracalita paurANika AkhyAna, jvAlA nAma kI prasiddhi aura usakI sArthakatA, evaM unakI lokottara mahimA aura prabhAva kA citraNa hai / sAtha hI bhaktajanocita hRdaya se aura kisI bAta kI AkAMkSA na karate hue ekamAtra unake prati aTUTa zraddhA aura apanI bhakti kI sthiratA ke lie kAmanA kI gaI hai| bhakta kI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSThA kA na DiganA hI usakA pramukha lakSya hotA hai, kyoMki vAstava meM yahI usakI sarvopari saphalatA mAnI jAtI hai| isIlie isa stotra ke IhApTaka nAma kI sArthakatA hai| 4-devakAlI-mahimA-devakAlI mahAkAlI kA hI dUsarA nAma hai| prastuta mahimA meM mahAkAlI kI hI prazasta mahimA kA varNana aura unakI upAsanA dvArA prApta hone vAle Agamokta vizeSa phaloM kA ullekha kiyA gayA hai / isake atirikta, stuti kI samApti meM sattva, raja aura tama tInoM ke guNadharmAnusAra, trizakti ke rUpa meM unake avatAra kA nirUpaNa evaM tInoM hI rUpoM kA Agama-saMmata svarUpa-pariNAmana dikhalAyA gayA hai| isa stuti kI yahI vizeSatA hai| . . 5-caNDikA-stuti-yaha bhagavatI caNDI devI ke Azrama kA prAkRtika varNana aura unake caNDI svarUpa kA pratipAdana hai| ukta sthAna gomatI ke taTa para sthita hai| isakA vizeSa paricaya Age diyA gayA hai| 6-mahiSamardinI-gIti- isameM bhagavatI mahiSamardinI (mahiSAsura nAmaka rAkSasa kA vadha karane vAlI kauzikI ) ke prAdurbhAva se lagAkara unake mahAlakSmI svarUpa kI pariNati taka ke Agamokta samaSTi rUpa kA varNana kiyA gayA hai| suprasiddha navArNamantra kI yahI pradhAna devatA haiN| isake atirikta mArkaNDeya purANAntargata saptazatI (durgApATha) meM varNita prathama, madhyama aura uttama tInoM caritroM kI adhiSThAtrI mahAkAlI, mahAlakSmI aura mahAsarasvatI ke svatatra rUpoM kA bhI kramazaH nidarzana hai| navArNamaMtra ke tInoM bIjoM kA mahatva aura unake pratipAdya arthoM kA paricaya karAyA gayA hai / saGgItakalA ke premiyoM ke lie gAna ke rUpa me ukta gIti apanA aura adhika mahatva rakhatI hai| 7-sakalajananI-stava- yaha bhagavatI tripura sundarI (zrIvidyA) ke prAkRtika kintu sAkAra-svarUpa kA varNana hai| isIke sAtha 2 unakI pUrNa vikasita avasthA aura mahimA kA citraNa kiyA gayA hai| Agama granthoM meM inako zakti-maNDala kI pradhAna nAyakA aura mahArAjJI batalAyA gayA hai| isIlie inako sakalajananI kahA jAtA hai / stotra-sAhitya ke prAcIna pramukha-stotra 'pazcastavI' me bhI inakI stuti sakalajananI ke nAma se kI gaI hai| , Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8-saukhyASTaka-isameM tripura-sundarI ke vividha mAGgalika rUpoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| zaraNAgata ke uddhAra meM bhagavatI kI kartavyaparAyaNatA kA smaraNa karAte hue bhakta dvArA manovAJchita laukika evaM pAralaukika donoM prakAra ke sukhoM kI pUrti kI prArthanA, tathA isa bhAva ke anurUpa unake saukhyasvarUpa kA cintana karanA batalAyA hai| 8-ambA-vandanA-isameM 'zrIyantra' ke Agamokta svarUpa kA pratipAdana hai / / mUlAdhAra-svAdhiSThAna Adi SaTcakroM ke dvArA antaryAga kI bhAvanA kA prakAra evaM zrIcakra ke antargata AvaraNa devatAoM ke sAtha zrI vidyA ke divya saundarya kI sRSTi, cintAmaNi nAmaka divya-AgAra meM unake nivAsa, devatAoM dvArA unakI sAmUhika vandanA tathA brahmA, viSNu aura zaMkara ko prasanna hokara maharSipada dene kA ullekha kiyA gayA hai / 10-AdezAvadhATI-yaha pradhAna rUpa se bhagavatI dakSiNA-kAlikA kI "stuti hai / isameM unake niraGkuza aizvarya aura uccatama prabhuzakti kA pratipAdana kiyA gayA hai| isake sivA upAsanA kSetra meM inakI apanI vizeSatAoM kA nirdeza karate hue vividha vidyAoM aura kalAoM kA inheM pradhAna AvAsa mAnA hai| bhakta dvArA jAnabUjhakara kiye gaye daNDanIya aparAdhoM kA bhI apane sahajasulabha vAtsalya bhAva se mandasmita karate hue kSamAdAna kara dene kA inakA lokottara sAhasa dikhalAyA hai| saMskRta ke azvadhATI chanda meM yaha. stuti prastuta kiye jAne aura sAtha hI Adeza lejAne vAle azvoM kI dauDa, kA artha lekara isa stava kA yaha nAmakaraNa kiyA gayA hai| 11-svAthozaMsanam- isame ardhanArIzvara evaM gururUpa meM bhagavatI ke sAkAra bhAva kA pratipAdana karate hue unake upAsanAtmaka svarUpa kA vivecana hai| isake sAtha sAtha zAstra ke vidhi-vidhAna ke anusAra kaSTa sAdhya upAsanA-mArga kA vomA le cala sakane meM apanI svAbhAvika asamarthatA, phalataH isake vikalpa meM kevala Agamokta nAmapArAyaNa ke sahAre abhISTalAbha mila sakane kI. nizcintatA aura etadartha apekSita tanmayatA ko akSuNNa rakhane kI kAmanA kI hai| isa tanmayatArUpa svArtha pUrti kI kAmanA hI isa stotra kA pradhAna lakSya hai ataeyaH ise 'svArthAzaMsana' kA nAma diyA gayA hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12-antarvimarza-isame mukhyataH kuNDalinI zakti ke Aroha aura avaroha ke krama kA pratipAdana tathA yogadarzana me varNita saMprajJAta aura asaMprajJAta samAdhiyoM dvArA usake sAkSAtkAra kA digdarzana karAyA hai| isake atirikta sAkAra aura nirAkAra donoM avasthAoM me upAsanA kI dRSTi se bhAvanA kI pradhAnatA, vyApakatA aura usake dvArA vividha zakti rUpoM kA pariNAmana dikhalAyA gayA hai| samUcA stotra kuNDalinI ke hI camatkAra pUrNa vilAsoM kA nidarzana hai| taMtrazAstra kI paribhASA meM isako antaryAga kI saMjJA dI gaI hai| yahAM isI antaryAga ke varNana ke kAraNa isakA nAma antarvimarza rakhA gayA hai| 13-AryAbhyarcanA-isameM bhagavatI ke nirAkAra rUpa kI pradhAnatA batalAte hue sarvasAdhAraNa kI dRSTi se unake sAkAra rUpa kI kalpanA tathA paJcAyatana ke rUpa meM upAsanA praNAlI kI pramukhatA kA nirdeza kiyA hai| sAtha hI isa upAsanA ke dvArA laukika sukhoM ke upabhoga tathA svarga aura apavarga (mokSa) tInoM kI sugama upalabdhi kA nirUpaNa hai| zakti-paJcAyatana ke pUjA prakAra meM sthUla aura sUkSma donoM upAsanA kramoM kA samanvaya aura unakA ekatra antarbhAva honA bhI batalAyA gayA hai| 14-avasthA-nivedana-isame bhakta kI kaThinAiyoM aura usakI apanI karuNadazA kA varNana prastuta kiyA gayA hai| eka ora sAmAjika jIvana meM hone vAle viparIta aura kaTu anubhava dUsarI ora mAnava sulabha durbalatAoM 'kA aneka rUpa se citraNa karate hue bhakta kI vivazatA evaM dayanIya dazA kA hRdayasparzI vizleSaNa upasthita kiyA hai| duniyAdArI ke jAla aura pralobhanoM meM phaMsakara manuSya kisa prakAra apanA viveka kho baiThatA hai, svArtha ke vazIbhUta hokara satya aura asatya kI paravAha na karake kisa prakAra apane kartavyamArga se cyuta ho jAtA hai| pariNAma meM use kaisI nirAzAoM kA sAmanA karanA paDatA hai, aura anta meM apane kiye para kitanA anutApa hotA hai, Adi vyavahAra kSetra ke saMvandha meM mArmika udbodhana hai| isakI racanA saMskRta ke zikhariNI chanda me hone se karuNa aura vAtsalya rasa kA saMpuTita paripAka apanI carama sImA para pahuMca jAtA hai| isameM varNita anubhUtiyAM hRdaya ko dravita karane vAlI haiN| ata. yaha avasthA nivedana mAnasika vedanAoM kI pradhAnatA ke kAraNa svasaMvedya hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. vAstava me vipana paristhitiyoM me ulajhe hue mAnava hRdaya ko baDI gaharI coTa lagatI hai, aura usa avasthA meM usake lie mAtA kI dayA kA hI eka mAtra avalaMba zeSa raha jAtA hai / usakI zaraNa meM pahu~ca jAne para hRdaya ko zAMti milanA svAbhAvika hotA hai, idhara vyavahAra dazA meM bhI bAlaka ke kaSToM aura UMce nIce abhAva-abhiyogoM ko snehapUrvaka sunanA aura ucita AzvAsana dekara saMtuSTa karanA mAtA kA svabhAva-siddha guNa huA karatA hai / 15 - AtmasamarpaNa- isameM kavi ne jIvana meM ghaTita hone vAle svayaM ke pramAdoM aura manuSya sulabha vivazatAoM kA lekhA-jokhA upasthita karate hue bhagavatI kI sahaja sulabha karuNA ke prati hRdaya kA svAbhAvika AkarSaNa, usakI chatracchAyA meM surakSA kI sthiratA, aura usake akRtrima vAtsalya kA guNAnuvAda karate hue, apanI kamiyoM kI ora saMketa kiyA hai aura ananyagatika hokara mAtA ke caraNoM me AtmasamarpaNa kara diyA hai / sAtha hI yaha abhilASA vyakta kI hai, ki usakA yaha sneha bandhana kabhI TUTane na pAve / dvitIya- vizrAma | 1. durgAprasAdASTakam - isameM kAmarUpa, pUrNagiri Adi, tantroM meM varNita cAroM pradhAna zakti pIThoM kI mUlAdhAra Adi katipaya cakroM meM kI jAne vAlI bhAvanA- pradhAna upAsanA kA mArgadarzana karate hue Agamokta kAlIkula aura zrIkula ke antargata parigaNita hone vAlI vibhinna zaktiyoM ke AvirbhAva aura unakI zAstra sammata maulika ekatA kA nirdeza hai / isa prasaMga se tantra zAstra meM varNita medhA sAmAjyadIkSA Adi kucha pramukha dIkSAoM kA saMketa-rUpa meM nidarzana aura mUlazakti ke sAtha unakA zrabheda batalAyA gayA hai / parAzakti kI pradhAnatA aura usake dvArA sthUla aura sUkSma donoM upAsanAoM kA udgama aura unake pAramArthika rUpa kA bhI paricaya hai| saMkSepa meM, isake bhItara zrAgama ke kucha rahasyapUrNa siddhAntoM kA bhI sUtrarUpa se ullekha huA hai, jo gurugamya haiM / 2. nava durgAstava - durgA saptazatI ke devIkavaca meM nirdiSTa navarAtra kI meM pradhAnatA rakhane vAlI zailaputrI Adi navadurgAoM kI yaha svatantra stuti pUjA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 hai / navadurgAoM kA koI svataMtra stotra upalabdha nahIM hotaa| ataeva unake saMvandha meM pracalita paurANika AkhyAnoM kA sAra aura Agamokta vizeSatAoM kA samanvaya karate hue guNadharmAnumodita varNana hai| tathA mahAkAlI Adi durgApATha me varNita trizaktiyoM kA inase saMvandha aura anta meM ina savakA durgA ke rUpa me antarbhAva honA batalAyA hai / 3. aSTamUrti-stava-aSTamUrti ziva aura zakti kA saMmilita nAma mAnA gayA hai| pRthvI Adi paJcatattva, yajamAna aura sUrya-candra ke rUpa me zaMkara ke jo ATha prakAra ke rUpa zAstroM meM nirdiSTa haiM unake anusAra pratyeka mUrti kI alaga 2 ullekhanIya vizeSatAoM ko lete hue yaha stuti kI gaI hai / mahAkavikAlidAsa ke abhijJAna zAkuntala ke maGgalAcaraNa me ziva kI inhIM aSTamUrtiyoM kI stuti kI gaI hai, jo ki isa prakAra hai 'yA sRSTiH sraSTurAdyA vahati vidhihutaM yA havi ryAca hotrI ye dve kAlaM vidhatta. zrutiviSayaguNA yA sthitA vyApya vizvam / yAmAhuH sarvavIjaprakRtiriti yayA prANinaH prANavantaH pratyakSAbhiH prapannastanubhiravatuvastAbhiraSTAbhirIzaH // ' isa prasaMga meM zaivadarzana meM pratipAdita SaTtriMzat tattvoM kA ziva meM antarbhAva honA bhI batalAyA hai| 4. caNDIzASTaka isameM raudrarasa kI pradhAnatA hai, aura usI ke anurUpa sragdharA chanda meM isakI racanA kI gaI hai / madana dahana, zivajI ke tANDava nRtya tathA ziva-parivAra ke sabhI pradhAna agoM kA prAkRtika aura sundara varNana hai| raudrarasa kA paripoSa hone se stotra kI sajIvatA hRdayAkarpaka hai| 5. hariharAeka-yaha viSNu aura ziva kI saMmilita stuti hai| donoM phA Apasa me eka dUsare ke prati svAbhAvika sneha-vandhana batalAyA gayA hai| eka me zRgAra aura dUsare meM vairAgya kI pradhAnatA svIkAra karate hue maulika dRSTi se donoM kI ekatA kA sthApana kiyA hai| sAtha hI manamAnI khIMcatAna ke dvArA upAsanA kSetra me saMpradAyAgata donoM ke pArasparika virodha ko avAstavika aura zAstraviruddha ThaharAyA hai| vyAsa Adi mAnya RSi muniyoM ko bhI yahI saMmata hai, kyoMki donoM brahma ke hI pratIka haiM aura unameM koI maulika bheda nahIM haiN| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. zivagAthA- yaha sarala-sugama kintu bhAvapUrNa zrArAtrika hai| bhASA se ise 'AratI' kahate haiM / hindI aura dUsarI prAntIya bhASAoM meM prAyaH sabhI devatAoM kI AratiyAM pAI jAtI haiM-kintu saMskRta ke kSetra meM isa DhaMga ke ArAtrika bahuta kama dekhane meM Ate haiN| 7. sarayU-sudhA-yaha vasiSThatanayA bhagavatI sarayU kI bhAvapUrNa stuti hai| ArSa kiMvA pauruSa donoM rUpoM meM sarayU kA koI prAmANika stotra nahIM dekhA jAtA / isa abhAva pUrti kI dRSTi se isa stuti kA vizeSa mahatva samajhA jAnA cAhie / isame sarayU ke prAkRtika sanniveza, unakI agAdha jaladhArA kI vicchitti tathA 'devatocita mahimA kA varNana hai| ayodhyA meM sarayU taTa para suprasiddha nAgezvaranAtha kA byotirliGga hone se inakA asAdhAraNa mahatva mAnA jAtA hai| dhArmika aura sAhityika donoM dRSTiyoM se inakA varNana camatkArapUrNa kahA jAsakatA hai| ___ mahAkavi rAjazekhara ne bAlarAmAyaNa meM kAverI Adi dakSiNa kI nadiyoM kA jo svAbhAvika varNana kiyA hai-usI DhaMga ke bhAvapUrNa dRzyoM kA cayana yahAM bhI prastuta kiyA gayA hai| 8. gomatI-mahimA-sarayU kI taraha gomatI kA bhI koI sundara stotra dekhane meM nahIM aataa| kevala purANoM me hI inakA nAma sunA jAtA hai| kintu dhArmika dRSTi se inakA bhI vahI mahatva mAnA jAtA hai, jo anya puNya nadiyoM kA hai| isame gomatI kI prAkRtika sthiti kA citrAGkana, vibhinna sthAnoM para unakA vaicitryapUrNa-sanniveza, jalapravAha kI nAnArUpatA tathA paurANika AdhAra ko lete hue anya vizeSatAoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai / pUrvokta donoM nadiyoM ke stotrAtmaka varNana kI zailI eka hI rUpa kI hai| 6. yamunAkulakam-bhagavAna kRSNa kI lIlAoM ko prazraya dene vAlIbhagavatI yamunA kA yaha sAjhopAGga varNana hai| vahAM ke prAkRtika dRzyoM se lekara-jalakrIDA Adi nadI saMvandhI vizepatAoM aura khAsakara kRSNa ke bAlasahacara gopoM (gvAla-maNDala) ke dvArA saMpradAyAgata Amoda pramodoM kA citraNa hai| prasaMgavaza mathurA kI vicchittiyoM kA bhI isake sAtha saMmizraNa hojAne se varNana kA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 saundarya aura bhI baDha gayA hai / stotra ke anurUpa devatocita bhAvanAoM ko kAvya kI varNana zailI meM jisa samanvaya ke sAtha DhAlA gayA hai vaha apane DhaMga kA eka anUThA nidarzana hai| . 10. mathurA-mAdhurI-isameM bhagavAna kRSNa kI pradhAna lIlA bhUmi mathurA aura vraja ke pradeza kA varNana, tathA unakI vAla-krIDA, rAsalIlA evaM rAdhAkRSNa ke saMmilita madhura rUpa kI zrRMgAra pradhAna pravRttiyoM kA sarasa citraNa hai| mathurA ke hare bhare pradezoM kI sundaratA, udyAnoM kI svAbhAvika ramaNIyatA, pakSiyoM ke madhura kalarava Adi se lagAkara bhaktoM ke bhAvAvezapUrNa harikIrtana Adi bhagavadguNAnuvAda ke vividha prakAroM aura rUpoM kA nidarzana hai| drutavilaMvita chanda meM yamaka kA mAdhurya sarasa evaM hRdayAkarSaka hai| . isI ke antargata zleSa dvArA ayodhyA-mathurA Adi bhArata kI puNyabhUmi mAne jAne vAlI pradhAna saptapuriyoM ko sAMskRtika aura dhArmika vizeSatAoM kA, mathurA meM ekatra samAveza aura samanvaya dikhalAte hue kAvya-kalA kA adbhuta kauzala dikhalAyA gayA hai| saMskRta sAhitya meM apane DhaMga kA yaha nirAlA varNana hai| 11. Atmopadeza-isame prAcIna bhAratIya saMskRti ke anurUpa zuddha sAtvika jIvana kI mAnyatA vatalAte hue apane pUrvajoM ke samAna aura unakI bhAvanAoM kA Adara karane kI salAha dI hai / sAtha hI laukika aura pAralaukika kartavyoM meM manamAnI na karane kA anurodha kiyA gayA hai| ahaMbhAva ke kAraNa paidA hone vAlI paraspara virodhI bhAvanAoM ko tyAga kara ekatA ke sUtra meM saMgaThita hone, tathA kevala tarkoM ke AdhAra para zAstra kI upekSA aura Apa-siddhAntoM kI avahelanA na karane kA Agraha kiyA hai| isake sivA, sAmAjika jIvana meM satyaniSThA aura yathAsaMbhava zAstrAnumodita kartavyapatha ke anusaraNa, evaM AsaciMtana kI AvazyakatA batalAI gaI hai| - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpAJjali meM varNita prAcIna zaki-pIThoM kA pricy| 1-jvAlAmukhI kAMgaDA ghATI paMjAba prAnta (pUrvI paMjAba ) kA eka mahatvapUrNa aitihAsika sthAna hai / yaha prAcIna zakti pITha hone ke sAtha 2 prAkRtika saundarya kI dRSTi se bhI hamAre AkarSaNa kA kendra rahatA AyA hai| yahIM purANa prasiddha jvAlAmukhI yA jvAlA devI kA prAcIna mandira hai| bhArata ke vibhinna prAntoM se yahAM prativarSa saikaDoM kI saMkhyA meM 'Astika janatA jvAlA devI ke darzanArtha AyA karatI hai| jvAlAmukhI kA mandira kAMgaDA nagara se 24 mIla kI dUrI para sthita hai| isa pavitra aitihAsika bhUmi ko himAlaya kI zvetadhavala parvatamAlAoM ne do ora se ghera rakkhA hai| yahAM ke pArvatya pradeza meM bahane vAle jharane evaM vanavRkSoM kI harita-zyAmala paktiyAM prAkRtika dRzya ke sundara namUne haiM / mandira ke bAI ora eka jala kuNDa hai, jo parvata khaNDa ko kATakara banAyA gayA hai| yahAM parvata ke madhya bhAga se pravAhita eka dhArA kA jala gomukha dvArA nirantara giratA rahatA hai| mandira ke madhya bhAga meM eka havana kuNDa hai, jahAM sadA-sarvadA svayamU jyoti zikhAye prajvalita rahA karatI haiN| yoM to yahAM anekoM svayabhU jyotiyAM jAjvalyamAna dikhAI detI haiM, kintu pracalita prathA ke anusAra hiMgulAja nAmaka devI jyoti tathA mahAkAlI nAmaka zrAdi jyoti ko hI saba jyotiyoM meM pramukhatA mAnI jAtI hai| ataeva yAtriyoM dvArA inhIM donoM kA pradhAna rUpa se pUjana kiyA jAtA hai| pUjana havana dvArA hI saMpanna hotA hai| 'durgApuSpAJjali' ke IhASTaka me (dekhiye pR0 saM0 16) inhIM jvAlAmukhI ke prabhAva evaM mahimA kA varNana kiyA gayA hai| vizeSatA-yahAM kI svayaMbhU jyotiyAM kabhI prakaTa aura kabhI apane Apa antardhAna hojAyA karatI haiM / kintu pratyakSadarziyoM ke kathanAnusAra kama se kama tIna aura adhika se adhika teraha jyotiyAM isa mandira me hamezA prajvalita dikhAI detI haiM / jyotiyoM kA raMga zveta-rakta aura pItavarNa kA rahA karatA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu inameM eka Azcaryajanaka vizeSatA yaha dekhI jAtI hai ki ye jyoti zikhAyeM prAtaHkAla zyAmavarNa kI, madhyAhna meM rakta aura sAyaMkAla pIta evaM raktavarNa kI hojAyA karatI haiN| isa prakAra dina meM tIna bAra inake raMga me parivartana hotA rahatA hai| dIpazikhA ke samAna ukta jyotiyAM zAntamudrA me prakAzita dikhAI detI haiN| inameM ugratA kA kabhI lezamAtra bhAna nahIM hotaa| kucha samaya taka vijJAnavettAoM kI yaha dhAraNA banI huI thI, ki isake bhUgarbha me kahIM jvAlAmukhI chipA huA hai aura isIlie isa DhaMga kI jyotikiraNoM kA prasphuTana hotA rahatA hai| kintu vartamAna meM Avazyaka apekSita parIkSaNa ke bAda yaha dhAraNA bhrAnta aura nirmUla siddha huI hai| ____ jvAlAmukhI kA udgama sthala parvata kA zikhara bhAga mAnA jAtA hai, kintu ukta mandira ke parvata kI upatyakA (talahaTI) meM sthita hone se yahAM isa AzaGkA kA koI samanvaya nahIM baiThatA / isake atirikta yaha nirvivAda hai ki jvAlAmukhI se lAvA nikalatA rahatA hai, aura vaha durgandhayukta rahA karatA hai| kintu ina jyotiyoM meM isa prakAra kI durgandha kA kahIM nAma-nizAna taka nahIM pAyA jAtA / isI ke sAtha yaha bhI kucha kama Azcarya kI bAta nahIM, ki ina zikhAoM se kisI prakAra kI kAlikha utpanna hotI nahIM dekhI jAtI / san 1905 me akasmAt yahAM bhUkampa kA eka pravala AkramaNa bhI huA thA, kintu usase mandira ko koI kSati nahIM pahuMcI / phalataH vijJAnavAdI isa saMvandha meM apanA cAhe jo dRSTikoNa kyoM na banAveM, vAstava meM yahAM kI ina saba ghaTanAoM ko dekhakara yahI kahA jAsakatA hai ki yaha sava jvAlAjI kI kRpA aura mahimA kA hI phala hai| prAcIna kivadantI-jvAlA devI ke sambandha me paMjAva prAnta me eka kiMvadantI bahuta samaya se yaha calI AtI hai ki kisI samaya suprasiddha mugala samrATa akavara ne ina jyoti zikhAoM ko vanda karA dene kA vicAra kiyA, aura kuNDa ke UparI bhAga meM lohe ke tave jaDavA diye| kintu aisA kiye jAne para bhI jyotizikhAyeM usa loha ke kRtrima AvaraNa kA bhedana kara punaH apane pUrvarUpa meM prakaTa hogii| isa para samrATa akabara ko apanI bhUla kA jJAna huA aura isa bhUla ke prAyazcitta svarUpa usane savA mana kA eka svarNa-chatra upahAra svarUpa devI ko caDhAyA, kintu bhagavatI ne usakI yaha bheMTa svIkAra nahIM kI, aura vaha sone kA chatra eka sAdhAraNa dhAtu ke rUpa meM badala gayA, jo Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avataka vahAM surakSita rakkhA hai / logoM kA yaha bhI kahanA hai, ki unakI isa pratyakSa mahimA se prabhAvita hokara hI akabara ne usa samaya isa parvatIya pradeza meM eka nahara nikalavAI thI, jo 'akabara nahara' ke nAma se Aja bhI prasiddha hai| aitihAsika mahatva-yaha mandira bahuta prAcInakAla se hI hindU AryoM kA pavitra tIrtha sthAna mAnA jAtA rahA hai| lAhora ke yazasvI nareza mahArAjA raNajItasiMha ne apane rAjyakAla meM isa sthAna kI tIna mahatvapUrNa yAtrAyeM kI thiiN| IsavIya san 1815 meM unhoMne isa aitihAsika mandira ke zikhara para svarNapatra caDhavAyA thaa| amRtasara kA sikhoM kA suprasiddha gurudvAra jise darabAra sAhaba evaM svarNamandira bhI kahate haiM-usa para tathA jvAlAdevI ke mandira para eka hI samaya meM aura eka hI zilpI ke dvArA tAmra patra para svarNa kA kalAtmaka sRjana kiyA gayA thA / ukta donoM hI sthAnoM ke svarNa patroM ke prAcIna hojAne se ava unakA svarNima saundarya yatra-tatra dhula gayA hai / sunA jAtA hai, ki bhArata kI vartamAna rASTrIya sarakAra isakI surakSArtha jIrNoddhAra karAne kA vicAra kara rahI hai| __mahArAjA raNajItasiMha ke pautra rAjakumAra naunihAlasiMha ne bhI jvAlAjI ke darzanArtha yahAM kI yAtrA kI thI, aura mandira ke pradhAna dvAra para lage hue kivADoM para cAMdI ke kalApUrNa patre caDhavAye the| isI prakAra paTiyAlA aura nAbhA ke bhUtapUrva narezoM ne bhI isa sthAna kI yAtrA kI thI, aura mandira meM zveta saMgamaramara kI pharza banavAyI thii| vartamAna nepAla nareza ke prapitAmaha bhI devIjI ke darzanArtha yahAM Ae the, aura mandira meM eka vizAla ghaNTA lagavAyA thaa| kAMgaDA prAcIna kAla se hI hastanirmita-citrakalA me apanA eka viziSTa sthAna rakhatA AyA hai| kAMgaDA kalama ke bane hue citra kalAtmaka dRSTi se bahuta sajIva-sundara evaM AkarSaka hote haiM / ukta jvAlAjI ke mandira meM yahAM kI zailI se banAye hue devI-devatAoM ke aneka citra aGkita haiM jo vAstava meM citra-kalA premiyoM ke lie mahatva ke hone ke sAtha 2 darzanIya bhI haiN| paurANika-AdhAra-ziva-purANa kI jJAnasaMhitA ke antargata sAtaveM adhyAya me jvAlA devI kI utpatti kathA upalabdha hotI hai| usa kathA kA sArAMza isa prakAra hai Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satI ke pitA dakSaprajApati ne kisI samaya gaGgA nadI ke taTa para kanakhala (karNakhalu) meM eka yajJa kiyA thaa| isa yajJa me dakSa ne samasta devatAoM ko Amantrita kiyA thA kintu jAmAtA zaMkara se kisI kAraNavaza rupTa rahane se unheM Amantrita nahIM kiyaa| satI ko yadyapi yaha saba kucha pahale se hI jJAta hogayA thA, kintu phira bhI vaha zaMkara kA anurodha na karake yajJa ke avasara para apane pitA ke ghara calI gii| vahAM jAkara java unhoMne yajJa maNDapa ke dvAra para, apamAna karane ke nimitta dvArapAla ke rUpa me khaDI kI gaI zaMkara kI mUrti ko dekhA to unake duHkha kA ThikAnA na rhaa| isake sivA kisI bhI AtmIyajana ne vahAM pahuMcane para unakA yathocita svAgata-satkAra bhI nahIM kiyaa| yajJa kI samApti ke samaya pUrNAhuti ke avasara para zaMkara ko choDakara anya sabhI devatAoM ke nAma se pUrNAhuti dI gii| satI ko zaMkara kA yaha ghora apamAna sahana na huA, aura unhoMne isa dukha ke kAraNa yaja kuNDa me kUda kara apane prANa choDa diye| isa duHkhapUrNa aura apratyAzita ghaTanA se yajJa maNDapa ke cAroM ora hAhAkAra maca gayA / itane hI me idhara kailAza se satI ke sAtha Aye hue, zaMkara ke pramukha senApati vIrabhadra ne kupita hokara isa yajJa ko naSTa kara diyA aura dakSa kA ziraccheda kara ddaalaa| ___yajJa meM upasthita devatAgaNa isa ghaTanA se duHkhI aura bhayabhIta ho utthe| unheM yaha bhI Dara lagA ki isa samaya yadi kahIM kupita hokara zaMkara ne raudrarUpa dhAraNa kara liyA to sArI sRSTi hI samApta hojAyagI / isa hetu ve zaMkara kI prasannatArtha unakI stuti karane lge| zaMkara tatkAla hI yajJa maNDapa meM A pahuMce aura devatAoM ke anunaya-vinaya evaM prArthanA karane para yajJa ko punaH yathAvat kara diyaa| isa prasaMga meM satI ke yogAgnidugdha zarIra se jo jvAlA nikalI vaha eka pahAr3a para calI gii| isa prakAra satI ke zarIra tyAga kara dene para zaMkara atyanta du:khI ho uThe aura mohavaza ve satI ke usa dagdhazarIra ko apane kandhoM para rakhakara unmatta kI taraha, vilApa karate hue idhara udhara ghUmane lge| devatAoM ne java unakI yaha dazA dekhI to unheM Dara lagA ki yadi kadAcit zaMkara isI avasthA meM rahe, to jagan kA saMhAra kArya banda hojAyagA, aura sRSTi kA koI ThikAnA na rhegaa| phalataH manuSyaloka meM anAcAroM kI vRddhi hojaaygii| isa mauke para bhagavAn Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNu ko eka upAya sUjhA | unhoMne zaMkara kA pIchA kiyA aura avasara pAkara dhIre 2 satI ke samasta agoM ko kATa diyaa| satI ke ye aMga jahAM 2 gire vahIM para zaMkara kI ardhAGginI ke rUpa meM devI kA AvirbhAva huaa| aura zaMkara bhI una sthAnoM meM aneka rUpa se pratiSThita huye / jvAlAmukhI parvata ke Upara satI kI jihvA (jIbha ) girI aura vaha satI ke deha se pahale nikale huye Alokamaya teja ke sAtha agnijvAlA ke rUpa meM pariNata hogii| jina ikyAvana sthAnoM para satI ke avayava usa samaya gire ve hI bAda meM zaktipITha' ke nAma se prasiddha hogaye / kAvyagata-camatkAra-kavi ne jahAM eka ora jvAlAdevI ke sahaja sundara parvatIya dRzyoM kA saMyata aura bhAvapUrNa prAkRtika varNana kiyA hai vahAM dUsarI ora unake alaukika prabhAva kA bhI hRdaya-grAhI citraNa kiyA hai| yahI nahIM, paurANika dharAtala se Upara uThakara, kavijanocita hRdaya se, bhaktirasa kI dhArA pravAhita karate huye jisa anokhI sUjha-bUjha ke sAtha apane bhAvodgAra prakaTa kiye haiM, ve bahuta hI mArmika haiN| yahAM udAharaNa ke liye kevala do zloka uddha ta kiye jAte 'manye vihArakutukeSu zivAnurUpaM rUpaM nyarUpi khalu yatsahasA bhavatyA / tatsUcanArthamiha zailavanAntarAle jvAlAmukhItyabhidhayA sphuTamucyase'dya / / 4 / / satyA jvalattanusamudgatapAvakArci rvAlAmukhInyabhimRzanti purANamizrA / zrAstAM, vayaM tu bhajatAM duritAni dagdhu . jvAlAtmanA pariNatA bhavatIti vidmaH // 5 // (IhASTaka zloka. 5.6.) bhAvArtha-ziva agnirUpa haiM, isaliye unako trilocana kahA jAtA hai| Apa ziva kI ardhAGginI kahalAtI haiM, ataH unake sAtha apanI ekarUpatA pramANita karane ke liye hI mAnoM Apa parvata aura jagala ke madhya meM jvAlAmukhI nAma se prasiddha huI haiN| isIliye 'agnIsomAtmakaM jagat / ' yaha ukti caritArtha hotI hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paurANika AcArya-mahAnubhAva satI ke yogAgni-dagdha zarIra kI jvAlA se Apake isa jvAlAmaya zarIra kI utpatti bhale hI batalAte hoM, aura yaha bhI saMbhava hai ki yaha paurANika AkhyAna tathyabhUta bhI ho kintu hama isa paurANika pacar3e meM na jAkara itanA hI kahanA paryApta mAnate haiM ki bhaktoM ke jJAta-ajJAta pApakarmoM ko bhasma kara dene ke lie hI Apa jyoti-zikhA ke rUpa meM prakaTa huI haiN| 2-vrajezvarI-kAMgar3A meM vajra zvarI devI jinako mahAmAyA bhI kahate haiMkA atiprAcIna aitihAsika mandira hai / Agama kI paribhASA meM isa pavitra bhUmi kA hI dUsarA nAma 'jAlandhara pITha' hai / isakI gaNanA zakti ke pradhAna tIrthoM meM kI gaI hai / zakti ke suprasiddha ikyAvana pIThoM meM jAlandhara pITha mahAzakti pITha mAnA jAtA hai / mahAlakSmI kA nivAsa sthAna hone se isakI gaNanA pramukha zakti pIThoM me kI gaI hai| yahIM para bhagavatI vajrezvarI aura jvAlAdevI kA pradhAna AvAsa mAnA gayA hai / ukta donoM deviyoM kA ullekha devI bhAgavata meM pAyA jAtA hai| ( dekhiye devI. bhAga. 7 skandha 38 a 6 zloka ) isI prakAra padmapurANa meM bhI 'jAlandhare viSNumukhI aisA ullekha milatA hai| purANoM ke lekhAnusAra devarAja indra ne kisI samaya bhagavatI kI prasannatA ke liye tapasyA kI thI, usake phalasvarUpa mahAmAyA ne santuSTa hokara apane prasAda ke rUpa me indra ko amogha-zakti vAlA vajra pradAna kiyA thA / indra ko abhISTa vana dene ke kAraNa taba se inakA nAma vanezvarI par3a gayA / ukta kathA vistRta rUpa se brahmANDa-purANa me pAI jAtI hai / lalitA-sahasranAma meM-zRGgArarasasaMpUrNa jayA jaalndhrsthitaa|' ityAdi ullekha isa pITha ke mahattva kA paricAyaka hai| Agama-granthoM meM bhI isa pITha kA bar3A mahatva batalAyA gayA hai| makara-saMkrAnti ke dina yahAM eka bar3A melA bharatA hai / aura ghRta tathA taraha taraha ke mevA Adi bhagavatI ko caDhAye jAte hai| isake sivA yahAM caitra aura Azvina ke navarAtroM me vizeSa rUpa se devIjI ke darzanArtha dUra-dUra se Ane vAle yAtriyoM kA tAMtA sA lagA rahatA hai| pratyakSadarzI AptavRddhoM kA kathana hai, ki yahAM Ane vAle darzakoM kI manobhilApA prAya. pUrNa hotI dekhI gaI hai| mandira kI sevA pUjA kA pravandha bhI cirakAla se suvyavasthita rahatA AyA hai| yahAM ke mandira pravandhakoM kI yaha vizeSatA rahI hai ki ve svayaM karmaniSTa aura Agamokta Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjA paddhati ke mArmika jJAtA evaM vidvAna hote rahe haiM, aura sAtha hI janatA ke vizvAsa-bhAjana rahate Aye haiN| 3-devakAlI-uttara pradeza ke, phaijAbAda nagara ke dakSiNa, siTI relave sTezana se thor3I hI dUra para 'devakAlI' devI kA prasiddha prAcIna mandira hai| kaI zatAbdiyoM taka yaha pradeza ayodhyA rAjya ke antargata rahA hai / kintu avadha (ayodhyA ) ke nabAboM ke samaya meM yaha pradeza prAcIna ayodhyA se alaga kara liyA gayA thA aura muslima zAsakoM ne isakA svataMtra nAma karaNa phaijAvAda kara diyA thA / vAstava meM phaijAbAda vanane se pUrva kA yahAM kA itihAsa ayodhyA ke itihAsa ke hI antargata hai / IsavI san 1760 meM avadha ke nabAba zujAuddaulA ne phaijAbAda ko avadha kI rAjadhAnI banA liyA, aura isa prakAra aThArahavIM sadI se yahAM ke itihAsa kI dizA badala gii| kaI varSa hue hindI ke purAne pratiSThita lekhaka avadhavAsI svargIya lAlA sItArAma bI. e. upanAma 'bhUpa kavi' ne ayodhyA kA jo itihAsa likhA hai, usameM paurANika kAla aura usake bAda hone vAle aba taka ke ayodhyA saMvandhI aitihAsika parivartanoM aura kAyAkalpoM kA jo prAmANika vivecana kiyA hai, vaha kaI dRSTiyoM se mahatvapUrNa aura adhyetavya hai / usame ayodhyA ke prAcIna aura navIna donoM taraha ke itihAsa para paryApta prakAza DAlA gayA hai / (dekhiye-hindustAnI ekeDemI, prayAga dvArA prakAzita 'ayodhyA kA itihAsa') ___ ukta devakAlI kA mandira loka prasiddhi ke anusAra ikSvAkuvaMzI kisI sudarzana nAmaka rAjA kA banavAyA huA hai| yadyapi pracalita 'viSNu purANa' me sUryavaMzI rAjAoM kI jo vazAvalI prApta hotI hai, usameM inakA nAma nahIM pAyA jaataa| kintu paurANika vidvAnoM kI mAnyatA hai ki ye ikSvAkuvaMza ke hI koI pUrvapuruSa the / kAraNa vAlmIkIya rAmAyaNa ke bAlakANDa me rAma ke vivAha prasaGga me vasiSTha dvArA zAkhoccAra ke samaya jina pUrvavartI rAjAoM kA nAma ginAyA gayA hai, unameM unatIsavAM nAma sudarzana kA AtA hai, aura isalie yaha mAna lenA tarkasagata pratIta hotA hai, ki ye rAma ke pUrvaja vahI sudarzana haiN| isa kathana me kahAM taka tathya hai, yaha nahIM kahA jA sakatA / kyoMki paurANika rAjavaMzoM ke sambandha me itihAsa lekhakoM me paryApta matabheda pAyA jAtA hai / kintu itanA to nizcita hI hai, ki isa pratimA kI sthApanA sudarzana nAmaka rAjA ke dvArA huI hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhale hI ve ikSvAkuvaMzI yA anya kisI rAjavaMza ke kyoM na rahe hoM / isa nAma ke sambandha meM puSpAJjalikAra ne prastuta devakAlI-stotra ke upasaMhAra meM jo zloka likhA hai, usase bhI isa kathana kI puSTi hotI hai 'ayodhyAprAntavAsinyAH sudarzanakRtasthiteH / devakAlyAH stotrametat paThatAM ghaTatAM zivam // ' isameM koI sandeha nahIM ki ukta pratimA ati prAcIna kAla se avadha-prAnta meM prasiddha calI AtI hai / jahAM taka jAnA gayA hai, isase prAcIna pratiSThita anya koI zakti-pratimA usa prAnta me nahIM hai| __mandira ke sAmane eka vizAlavApI (bAvar3I) hai jo anumAnataH mandira ke samasAmayika banI huI pratIta hotI hai| kyoMki prAyaH aise sthAnoM kI sthiti adhikatara nirjana-pradeza meM hI huA karatI thI, aura vahAM jala-sulabha karane kI dRSTi se vAvar3I yA tAlAva banavAye jAne kI prAcIna bhArata me vyApaka prathA thii| Ajakala isake Asa pAsa aneka dhanikoM ne bar3I-bar3I koThiyAM banavA DAlI haiM, jisase ava isa sthAna ke cAroM ora kAphI cahala pahala hogaI hai, kintu tIrtha ke prAcIna mahatva ko isase dhakkA pahuMcA hai / khAsakara, isake samIpa eka Ayala phaikTarI khula jAne se kuNDa ke madhura jala kI jo kSati huI hai aura jisa prakAra jala meM tailAMza kA saJcAra hogayA hai, vaha yAtriyoM tathA svayaM mandira ke mahatva kI dRSTi se bhI cintA kA viSaya hai / astu, yoM to isa prAnta kI adhikAMza zikSita aura azikSita janatA kA yahAM prAya. nitya hI jamaghaTa lagA rahatA hai kintu vizeSa rUpa se zrAvaNa ke mahIne me aura anya prasiddha paryoM para darzanAthiyoM aura mAnatA vAle logoM kI yahAM kAphI bhIr3a ho jAyA karatI hai| yahAM inhIM devakAlI kI mahimA kA varNana durgA-puSpAJjali meM kiyA gayA hai| udAharaNArtha do chanda uddhRta kiye jAte haiM'te devakAli ! kalisampadamardayanti durvAsanAndhatamasAni vimardayanti / saubhAgyasAriNi ! jaganti pavitrayanti ye zrImatI hRdayavezmani citrayanti / / ' 'te devakAli ! sukhasUktimadabhrayanti vidyAkalApakRSimaNDalamabhrayanti / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezAntareSu caritAni vizeSayanti ye zarmadhAma tava nAma nirUpayanti / / ' (devakAlI-mahimA zlo0 5, 6) bhAvArtha-he devakAli ! jo loga Apako apane hRdaya mandira meM citrita karate haiM, unapara kali kA duSprabhAva asara nahIM DAla pAtA-sAtha hI aneka durvAsanAoM ke rUpa meM prakaTa hone vAle ghora andhakAra kA bhI ve loga saphalatA pUrvaka damana kara dete haiN| itanA hI nahIM-Apa sukha saubhAgya kI akSaya bhaMDAra ho-ata Apake bhaktoM ke saMparka meM Ane vAle anya sAMsArika jana bhI ApakI kRpA ke prabhAva se pavitra hojAte haiN| he devakAli ! Apake bhaktoM ke mukha se jo sukhada uktiyAM nikalatI haiM, unakA zubhapariNAma catuguNita bana jAtA hai| ve loga jJAna-vijJAna aura kalA kauzala rUpI kRSi samUha ke lie bAdaloM kA kAma karate haiM-arthAt varSA hone para jisa prakAra kRSi ( khetI ) kI paidAvAra baDha jAtI hai, usI prakAra bhaktajanoM kI vidyA saMbandhI pravRttiyAM khUba phalatI phUlatI haiN| na kevala svadeza hI meM, balki dUsare dezoM taka me unake caritra kI vizeSatAoM kA bakhAna kiyA jAtA hai| parantu yaha saba mahattva unhIM logoM ko prApta hotA hai jo Apake maGgalamaya nAma kA niyamita smaraNa karate haiN| 4-caNDikA-uttara pradeza kI rAjadhAnI lakhanaU se dakSiNa kI ora 16 mIla para caNDI devI kA yaha suprasiddha prAcIna mandira hai| uttara relave kI lakhanaU-sItApura lAina para cauthA sTezana 'vaksI kA tAlAba' hai / yahAM eka vizAla aitihAsika tAlAba hai jo ki isa prAnta meM kAphI prasiddha calA AtA hai| baksI mahAzaya zAhI jamAne meM kisI ucca sarakArI pada para AsIna the aura unhoMne hI yaha tAlAba banavAyA thA, tabhI se yaha sthAna unake nAma se prasiddha hogayA / tAlAba kA AkAra prakAra vAstava me kalAtmaka aura darzanIya hai / use dekhane para sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki zAhI jamAne kI choTI-choTI kintu sundara lakhorI I ToM se banA huA, yaha tAlAba sacamuca kisI samaya darzakoM ke AkarSaNa kI vastu rahI hogI / nirmANakartA ne prAcIna bhAratIya prathA ke anu sAra janatA ke lAbhArtha isa para lAkhoM rupaye vyaya kiye hoMge / kintu Ajakala Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakI vartamAna jIrNa-zIrNa avasthA ko dekhakara usake durbhAgya para tarasa AtA hai / yahAM ke kharabUje bar3e madhura aura susvAdu hote hai| kintu prAyaH lakhanaU ke lakSmIpatiyoM ko hI usakA rasAsvAdana sulabha hotA hai / astu / relamArga se Ane vAle yAtrI yahIM utarate haiM / caNDIjI kA sthAna yahAM se 6 mIla par3atA hai / Ajakala ror3aveja para sarakArI vasa sarvisa ke cala jAne se yAtAyAta kI suvidhA adhika sulabha hogaI hai / adhikatara nAgarika yAtriyoM kA dala roDaveja dvArA hI yahAM pahuMcA karatA hai / yahAM se eka kaccI sar3aka caNDIjI ke Azrama taka calI gaI hai / mandira se lagabhaga 2 pharlAGga pahale hI 'cAMdana kUr3A' nAmaka eka gAMva par3atA hai jo caNDIjI ke nAma se hI prasiddha hogayA hai / yAtriyoM ko havana-pUjana kI sAmagrI yahIM se kharIdanI hotI hai| caNDIjI kA mandira nirjana pradeza meM gomatI nadI ke taTa para sthita hai| kintu nadI kA vAstavika rUpa yahA vilIna hokara tAlAba ke rUpa meM badala gayA hai- yaha isakI vizeSatA hai / caNDIjI ke isa jalAzaya ko dekhakara aparicita vyakti yaha nahIM jAna sakatA ki vAstava meM gomatI kA hI yaha pracchinna rUpa hai| vaise gomatI kA jala pravAha-mArga svabhAvika DhaGga se bahuta TeDhA-meDhA aura durgama hai / to bhI yatra tatra unakA adbhuta rUpa parivartana dekhakara Azcarya hone lagatA hai| ukta jalAzaya (kuMDa) kA pAnI vahuta madhura aura zItala hai| yAtrI loga isI jala se snAna karate haiM aura yahI jala mandira kI sevA-pUjA tathA pIne ke kAma meM bhI lAyA jAtA hai / tAlAva kI gaharAI kA sahI anumAna lagA sakanA kaThina hai| aitihAsika mAnyatA-caNDIjI ke sambandha me koI aitihAsika vivaraNa nahIM milatA / kevala kiMvadantiyoM athavA dantakathAoM ke AdhAra para hI apekSita tathya jAnA jA sakatA hai / isa sthAna ke sambandha me sthAnIya janatA meM cirakAla se aneka kiMvadantiyAM pracalita hai| jo ki satya ke nikaTa pahuMcane meM sahAyaka haiN| yahA saMkSepa me unakA sAra upasthita kiyA jAtA hai prAcInakAla meM yahAM eka durgama aura ghanA jaGgala thA, jo ki tAlAba ke cAroM ora dUrataka phailA huA thA / isa jagaha eka U~cA aura vizAla nimba kA vRkSa thaa| usake AlavAla ke rUpa meM cAroM tarapha se eka cabUtarA banA huA thA, jo caNDIjI ke cabUtare (catvara) ke nAma se prasiddha thA / hamAre deza meM nimba Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 devavRkSoM meM ginA jAtA hai, aura isalie ukta vRkSa kA yaha cabUtarA hI caNDIjI ke rUpa meM pUjA jAne lgaa| aThArahavIM sadI ke madhya se isa sthAna kI mahimA vaDhane lagI, aura vaha bahuta dUra 2 taka phaila gaI / sthAnIya vRddhoM ke mukha se sunA jAtA hai ki vidyAnAtha nAma ke koI tapasvI mahAtmA bhramaNa karate huye kisI samaya isa araNya pradeza meM Agaye the / unhoMne 'saridgarbhastaDAgaH siddhibhUH / ' arthAt nadI ke madhya meM yadi kahIM prAkRtika tAlAba bana jAya to vaha siddha sthAna hotA hai| isa Agamoka AdhAra para unhoMne isa pradeza ko 'siddhapITha' mAnakara yahIM para tapasyA karanA prArambha kara diyaa| thor3e hI dinoM meM unheM kaI Azcaryajanaka camatkAra dRSTigocara huye aura kuTI banAkara ve yahIM rahane lge| eka arse taka yahAM rahakara unhoMne AdhyAtmika sAdhanA kI, kintu zanaiH zanaiH jaba yahAM jana-saMcAra bar3hane lagA to ve isa sthAna ko chor3akara kahIM anyatra cale gaye, aura dubArA phira yahAM nahIM lautte| ___ isa prAnta meM yaha prasiddhi bhI hai ki sarvaprathama ukta mahAtmA ke samaya meM hI isa sarovara meM kamalapuSpoM kI utpatti huI thI, jinheM ve bhagavatI ko caDhAyA karate the / kintu unake cale jAne ke bAda ina puSpoM kA udgama svataH banda hogayA / aba to vahAM kamalapuSpoM kI koI carcA hI nahIM raha gaI hai| ___kAlakrama se, caNDIjI kA mahatva dUra-dUra taka phailatA gayA aura janatA apanI manokAmanAoM kI pUrti ke nimitta isa ora adhikAdhika AkRSTa hotI gii| kucha hI samaya bAda, jaba yahAM Ane vAle yAtriyoM kI saMkhyA hajAroM taka pahu~cane lagI, taba yahAM pratimAsa amAvasyA ke dina eka melA bharane lagA aura isa prakAra nagara tathA dehAta ke sabhI zreNI ke loga apane apane abhISTa ko lekara yahAM Ane lage, aura prAyaH saphala manoratha huye / jahAM taka jJAta huA hai, ukta mahAtmA sAdhaka ke yahAM nivAsa karane ke bAda se hI isa sthAna kA mahatva dina pratidina baDhatA gayA aura hajAroM darzanArthI yahAM Ane lge| inake samaya taka yahAM koI mUrti na thI, kevala cabUtare ke Upara hI janatA patra-puSpa car3hAyA karatI thii| vIsavIM sadI ke prArambha meM caNDIjI kI preraNA se isI prAnta ke eka anya tapasvI mahAtmA sarasvatyAnandanAtha dezATana karate huye prasaGgavaza yahAM A phuNce| ve bhI virakta prakRti ke ekAnta priya sAdhaka the / unhoMne kaI varSa taka yahAM rahakara Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 tapasyA kI, aura isa sthAna kI gaurava-vRddhi meM sahAyaka bane / kahA jAtA hai ki inake samaya me punaH isa tAlAba meM kamala-puSpa utpanna hone lage the aura unake nivAsa ke samaya taka yahAM yahI krama calatA rahA / inake nivAsa ke kAraNa isa tapobhUmi kA mahatva aura adhika baDhA tathA Asa pAsa kI garIba janatA inake samparka meM Ane lgii| yahAM rahate huye ukta mahApuruSa ne jana-sAdhAraNa kA laukika upakAra to kiyA hI sAtha hI, janatA ke vaDhate huye anurAga aura bhAvanA ko dekhakara daivI preraNA se prAcIna cabUtare ke nikaTa mahiSamardinI kI eka pratimA bhI sthApita kI jo Aja bhI vidyamAna hai| isa prakAra caNDI jI kI mahimA uttarottara prAnta vyApI vanatI gaI aura lakhanaU tathA usake Asa pAsa kI nAgarika evaM grAmINa janatA bhagavatI kI kRpAbhAjana bana gii| caNDIjI kA yaha Azrama pahale kI apekSA ava paryApta unnati kara cukA hai| lakhanaU ke bhakta dhanikoM ne yahAM yAtriyoM ke liye svatantra dharmazAlA vanavAdI hai / isake sivA puSpa-vATikA tathA anya suvidhAjanaka Avazyaka sAdhana bhI una logoM kI ora se juTA diye gaye haiM, aura ava vahAM jAne vAle yAtriyoM ke lie pahale jaisI koI vizeSa asuvidhA nahIM rahI hai| sunA jAtA hai ki yAtAyAta vaDha jAne ke kAraNa vaksI tAlAba se caNDikAzrama taka pakkI sar3aka banAye jAne kI yojanA sarakAra ke samakSa vicArAdhIna hai, AzA hai, janatA kI yaha icchA-pati nikaTa bhaviSya me pUrI hokara rhegii| caNDikA stuti meM inhIM bhagavatI caNDikA ke Azrama kA prAkRtika varNana tathA jaGgala me magala karane vAlI inakI asAdhAraNa mahimA kA citraNa kiyA gayA hai| pRthvIcanda meM nirmita saMskRta kI yaha sarasa stuti unakI mahimA ke anurUpa vahuta sundara bana par3I hai / paricayArtha usake kucha zloka yahAM diye jAte haiM 'anugraharasacchaTAmiva saraHzriyaM yAntike ____ vikAsayati, padminITalasahasrasandAnitAm / ' pratikSaNasamunmipatpramadamedurAM tAmahaM bhajAmi bhayakhaNDikA sapadi caNDikAmambikAm / / ' Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 'itastata uditvaravratatinaddhavRkSAvalI - lulavihagamaNDalImadhurarAvasaMsevitAm / skhalatkusumasaurabhaprasarapUryamANAzramAM bhajAmi bhayakhaNDikAM sapadi caNDikAmagbikAm / / 'dviSatkulakRpANikAM, kuTilakAlavidhvaMsikAM / vipadvanakuThArikA, trividhaduHkhanirvAsikAm / kRpAkusumavATikAM, praNatabhAratIbhAsikAM bhajAmi bhayakhaNDikA sapadi caNDikAmambikAm / / ' (caNDikA-stuti 4.7.8) bhAvArtha-jo apane pAsa me sthita sarovara kI zobhA ko saMhasradalakamaloM ke vikAza ke dvArA praphullita karake mAno apane kRpAmRta kI pracuratA kA dhyAna dilAtI hai / evaM pratikSaNa utpanna hone vAlI harpaprada ghaTanAoM ke sRjana karane kAraNa atyanta snigdhasvabhAvavAlI tathA bhaya ko dUra bhagAne vAlI mAtA caNDikA kI zaraNa letA huuN| jinake Azrama me vikasita latAoM evaM vRkSa-zreNiyoM meM svacchandatA se idhara udhara vihAra karane vAle pakSiyoM ke muNDa apane madhura kalarava dvArA bhagavatI kI sevA karate haiN| tathA vRkSoM se girane vAle vibhinna puSpoM kI sugandha se jinakA Azrama mahakA karatA hai| aisI alaukika prabhAvazAlinI kA smaraNa karatA huuN| jo zatruvarga ke lie kRpANa kI dhArA haiM; aura kuTila kAla kA bhI anta karadene vAlI haiM; vipattiyoM ke vana ko jo sahaja hI kuThAra kI taraha kATa detI haiM, aura trividha dukhoM ko dUra karane vAlI haiM, jo kRpArUpI puSpoM kI phulavADI haiM, aura kevala praNAma karane mAtra se hI abhISTa vidyAoM kA prakAza karane vAlI haiM-aisI bhagavatI caNDI kI vandanA karatA huuN| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 parimala-puSpAJjali kI racanA kI prauDhatA evaM Agamokta arthoM kI gambhIratA ko dekhate hue yaha AvazyakatA pratIta huI ki isake sAtha eka vyAkhyA kA honA bhI Avazyaka hai| jisase ki stotroM ke pratipAdya arthoM kA anugama saralatA se ho sake / tadanusAra stotragata arthoM ke spaSTIkaraNa ke lie 'parimala' nAmaka vivRti bhI isake sAtha lagAdI gaI hai| parimala ko likhane meM yaha dhyAna rakhA gayA hai ki yathAsaMbhava sarala aura subodha zailI meM, sAtha hI saMkSepa meM, Avazyaka vivaraNa diyA jAya tAki anAvazyaka kalevara-vRddhi se bacA jA sake aura pAThakoM ko kisI prakAra kI aruci bhI na ho| kyoMki lambI-caur3I vyAkhyAoM ko paDhane vAloM kI saMkhyA prAyaH kama hI huA karatI hai aura adhikatara, paDhane vAloM ko bhI isase aruci hone lagatI hai / ataeva ina sabhI bAtoM ko dRSTi meM rakhakara hI yaha parimala likhA gayA hai| phira bhI, viSaya gAMbhIrya ke kAraNa kucha stotroM meM apekSita spaSTIkaraNa AvazyakatAnusAra karanA hI par3A hai| isake sivA, prakaraNAgata darzana-saMvandhI vicAroM ko adhika na phailAkara kevala nape tule zabdoM meM sArabhUta vizleSaNa karake hI choDa diyA hai| tAki siddhAntabhUta bAtoM kA paricaya bhI hojAya, aura vyartha ke vitaNDAvAda aura nanu-naca evaM kintu parantu ke jhameloM aura zAkhA-prazAkhAoM se bhI vacA jAya / isI prakAra jahAM AvazyakatA samajhI gaI hai vahAM pramANa ke rUpa meM usa viSaya ke sahAyaka aura mAnya granthoM kA ullekha, tathA unake kucha cune hue uddharaNa bhI de diye gaye haiN| itanA saba hote hue bhI vivRti-lekhaka apane prayAsa meM kahAM taka saphala ho sakA hai yaha dekhanA vidvAnoM kA kAma hai| maiM to yahAM itanA hI kahanA cAhUMgA ki jahAM taka mUla racanA meM varNita arthoM kI yojanA aura upayogitA kA saMvandha hai donoM hI bAtoM ko lakSya me rakhakara hI yaha prastuta kI gaI hai| yadi isase stotra sAhitya ke rasikoM ko kucha bhI saMtoSa huA, to yaha prayAsa saphala samajhA jaaygaa| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvivedIjI ke granthoM ke prakAzana kA upakrama dvivedI jI ke aprakAzita granthoM ko prakAzita karane kA vicAra eka arse se cala rahA thaa| idhara isa sambandha meM kucha sAhitya-sevI mitroM aura sahayogiyoM ne bhI yathAsamaya AgrahapUrNa anurodha kiye / kintu paristhitiyAM kucha aisI viSama cala rahI thIM ki isa vicAra ko mUrtarUpa de sakanA saMbhava na hosakA / kAraNa yaha thA ki svatantratA prApti ke bAda deza meM kucha aise parivartana Aye ki yahAM kA sAmAjika aura Arthika DhAMcA ekadama badala gayA / yA yoM kahiye ki janatantra yuga kA prArambha hone ke sAtha sAtha samAja kI pravRttiyoM me krAntikArI parivartana hogayA / saMskRta bhASA aura usake sAhitya kI gatividhi yoM to pahale bhI vizeSa AzAprada na thI, kintu phira bhI itanI nirAzAjanaka sthiti na vanI thii| svarAjya ke milate hI kucha aisI havA calI ki saMskRta kI ora janatA kI jo thor3I bahuta abhiruci thI usako bhI dhakkA lagA aura vaha zithila par3atI gii| yahAM taka ki saMskRta ke prati samAja meM nirAzA kA vAtAvaraNa chaagyaa| aisI avasthA meM, saMskRta sAhitya ke prakAzana kI kauna kahe, saMskRta kA nAma lete hI logoM ke mukha para upekSA aura udAsInatA ke bhAva spaSTa jhalakane lgte| vaise avasara Ane para saMskRta kI sahAnubhUti me dila kholakara lambI zabdAvaliyoM dvArA prazaMsA ke pula bAMdhane kA krama avazya calatA rahA / kintu sahayoga karane kA prazna sAmane Ate hI prakArAntara se nakArAtmaka uttara milane ke sivAya koI pariNAma na nikalA / idhara saMskRta pustakoM ke prakAzakoM se jaba isa viSaya meM bAtacIta calAI to unameM bhI Avazyaka utsAha kA abhAva pAyA / kAraNa, Aja ke vyAvasAyika yuga me unakA eka mAtra lakSya pustaka prakAzana dvArA adhika se adhika Arthika lAbha lenA hai / skUloM aura kAlejoM kI pAThya-pustakoM aura unake noTsa ko jo ki bAjAra meM dhar3alle se bika jAte haiM, chor3akara, saMskRta sAhitya ke svatantra prakAzana kI ora ve bhalA dhyAna hI kyoM dene lage ? kyoMki ina prakAzanoM meM unheM usa anupAta meM lAbha hone kI saMbhAvanA kahAM 1 ataeva maiMne socA 'ki isa samaya isako carcA calAnA hI nirarthaka hai isalie abhI kucha samaya taka aura cupa rahA jAya, aura anukUla paristhiti kI pratIkSA kI jAya / idhara kucha hI dinoM bAda, vartamAna alavara-nareza mahArAja zrI tejasiMhajI mahodaya, jo ki bhAratIya sAhitya aura saMskRti ke premI nareza haiM, ke AmantraNa para Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mujhe alavara jAne kA avasara milA / sAhityika carcA ke prasaGga meM puSpAJjali ke prakAzana kI bAta unake sAmane AI aura unhoMne isake liye Arthika sahayoga dene kA nizcaya prakaTa kiyA aura kisI hada taka sahayoga diyA bhii| isI prakAra isa silasile meM jayapura ke sAhitya evaM kalA premI raIsa ThAkura zyAmakaraNasiMhajI se bhI prasaGgavaza carcA huI aura unhoMne bhI isake prakAzana meM ruci dikhalAI aura kucha Arthika sahayoga bhI diyaa| tadanusAra ukta pustaka ke prakAzana kI sArI taiyAriyAM pUrI karalI gaI aura kAgaja Adi kI upayukta vyavasthA bhI AvazyakatAnusAra biThAlI gaI / kintu saMyogavaza isI bIca navalakizora presa, lakhanaU ke donoM mAlikoM meM ApasI vaTavArA chir3a gayA. aura presa meM bhArI avyavasthA phaila gii| presa mAlikoM ke sAtha apane purAne saMbandhoM ko dekhate hue hamAre sAmane cupa rahane ke sivA koI vikalpa na rhaa| isake kAraNa prakAzana to ruka hI gayA sAtha hI Arthika hAni bhI uThAnI par3I jo ki anivArya bana gaI thI, aura prakAzana kA vicAra kucha samaya ke lie sthagita kara denA par3A / rAjasthAna-purAtattvAnveSaNa-mandira, dvArA puSpAJjali kA prakAzana . sana 1646 me java saMskRta kAleja jayapura me sAhitya ke vyAkhyAtA (Lecturer) ke pada para merI niyukti huI, to mujhe isa ora dhyAna dene kA patA avasara milA / maine dvivedIjI ke katipaya aprakAzita granthoM ke prakAzanArtha Avazyaka sahayoga diye jAne ke sambandha me rAjasthAna sarakAra se prArthanA kii| isa prasaMga meM saMskRta kAleja ke tatkAlIna kAryavAhaka priMsipala aura rAjasthAna saMskRta pAThazAlAoM ke nirIkSaka zrI ke0 mAdhavakRSNa zarmA ema0 o0 ela0 mahodaya ne isa ora sarakAra kA dhyAna AkRSTa karane meM apanA jo sahayoga diyA usake liye unheM dhanyavAda denA saMpAdaka apanA kartavya samajhatA hai| . . ' Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 sarakAra ne rAjasthAna-purAtattvAnveSaNa-mandira ke sammAnya saMcAlaka purAtattvAcArya muni zrIjinavijaya jI se isa saMbandha me sammati mAMgI, aura munijI ne purAtattvAnveSaNa-mandira dvArA ukta pustakoM kA prakAzana karanA svIkAra kara liyA / tadanusAra ukta vibhAga dvArA sarvaprathama 'durgA-puSpAJjali' ke prakAzita karane kA nizcaya kiyA gayA / munijI ne isakA saMpAdana sambandhI kAryabhAra mujha jaise alpajJa vyakti ke hAthoM meM sauMpa diyaa| maiMne unake Adeza kA pAlana karate hue yathAzakti apane dAyitva ko nibhAyA aura yaha kArya pUrA kiyaa| yahAM yaha kahanA anucita na hogA ki yaha jo kucha jaisA bhI bana paDA hai usakA zreya vAstava meM munijI mahArAja ko hai| kyoMki yadi samaya 2 para unake dvArA preraNA aura satparAmarza na milatA rahatA to yaha kArya isa rUpa meM saMbhava na huA hotA / ataH saMpAdaka unake bahumUlya sahayoga ke lie hArdika AbhAra mAnatA hai / isake atirikta, ukta mandira ke pradhAna __ anusandhAna kArya vyavasthApaka paM0 zrI gopAlanArAyaNajI bahurA ema.e., mahodaya ne jisa tatparatA aura lagana ke sAtha isake prakAzana kArya meM apanA sauhArdapUrNa yoga diyA hai usake lie saMpAdaka unake prati hRdaya se kRtajJa hai / prUpha Adi ke saMzodhana meM jayapura rAjya ke paraMparAgata pazcAGga kartA paM0 madanamohana zarmA ne jo zrama kiyA hai, tadarthaM unheM dhanyavAda hai| aMta meM, yadi stotra-sAhitya ke premiyoM ko isase kucha bhI saMtoSa milA, to maiM apanA yaha prayAsa sArthaka smjhuugaa| ) 'sarasvatI pITha' jayapura 27-12-56 I0 -gaMgAdhara dvivedI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM namaH zivAya OM mahAmahopAdhyAya-paNDita-zrI-durgAprasAda-dviveda-viracita. durgaa-pusspaanyjliH| prmaarthaaklnm| satA citAnandarasena juSTaM svayaMprakAzaM gurumAzrito'smi / yasmAd vimarzAdiva meyamAnaM parAdisaMvinmayamAvirasti // 1 // * parimalaH * yadvaktrapIyUSamayUkhabimbaM premNA samaM sevitumRkSarAjiH / upeyuSI hAralatAmiSeNa na tu sA kApi mamAsyaraGga // 1 // sarasvatIkalpalataikakandaM vande gurostaccaraNAravindam / yasya prasAdAdayamAtmatuSTerupakrama ko'pi vijRmbhate'tra // 2 // svAntarvimarzadru masaurabhodyatbhAvaprasUnAni mahezvarasya / uccitya santa. sphuradA bhAvAH zreyo'bhivRddhyai hRdi bhAvayantu // 3 // 1 - sateti / satA saMpratipattirUpayA sattayA / zrUyate copaniSadi 'prasanneva sa bhavati asad brahmati veda cet / asti brahmoti ced veda santamenaM tato vidu // asterdhAto zatari sanniti, tata sateti / satetyanena yA sattoktA saiva cittvamucyate / sattvacittvayozca sAmarasya Ananda / sa ca rasanAd rasa ityucyate / tena juSTam , Anandarasaikanirbharam / smaranti ca zAstrakRta - 'yA cit satta va sA proktA sA sattava ciducyate / yatra citsattayorvyAptistatrAnando virAjate // yatrAnando bhaved bhAve tatra citsattayo sthitiH / ' 1-durgo nAma daityavizeSaH / 'yaM hatvA caNDikAyAstu durgA nAma babhUva ho iti / tathA 'tAmagnivarNA tapasA jvalantI vairocanI karmaphaleSu juSTAm / durgA devIM zaraNamahaM prapadya sutarasi tarase nama // ' (taitti pAra0 10 prapA0 1 anu0) ityAdi zru tirapi / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH tadevaM saccidAnandasvarUpaH svAtmaiva paramezvara iti pratiSThitaM bhavati / uktaJca AcArya: 'saccitsukhamayaH zambhusvirUpaH sarvavastupu / ' svayaMprakAzaM anyAnapekSaprakAzaikarUpaM caitanyamahezvaraM vizvapratiSThAbhUmimiti yAvat / tathA ca pratyabhijJAzAstre 'prAgivArtho'prakAzaH syAt prakAzAtmatayA vinA / na ca prakAzo bhinna. syAdAtmArthasya prakAzatA / ' gRNAti prakAzayati vizvavyavahAramiti guruH / sarvAnugrAhaka. svAtmamahezvara., tam / Ahasma bhagavAn pataJjali' 'sa pUrveSAmapi guru' kAlenAnavacchedAt / ' 'tatra niratizaya sArvajabIjam / ' (yogadarza0 1. 24-25) zivasUtreSvapi 'gururupAya' iti / Azrito'smi zarIrAdikRtrimAhaMkAraguNIkAreNa tadekasAmarasyabhAvamApanno'smi / yasmAt prakAzaparamArthAt , vimarzAdiva icchAzaktavaibhavabharAdiva, meyamAnaM, mAtu yogyaM meyaM vizvavattivedyavargaH, tasya mAnaM utkarpakakSAdhirohaNaM, parAdisaMvinmayaM, parAdyanantazaktitrAtarUpeNa sphurat saMvidekarUpatvam / brahmamayaM jagadityAdAviva abhedArthako mayaT / Avirasti jagadAdyAtmanA prakAzate / tathA coktam - 'cidAtmaiva hi devo'nta sthitamicchAvazAd bahiH / yogIva nirupAdAnamarthajAta prakAzayet // ihedamanusandheyam - svasvarUpAnandAnubhavatRpto'pi paramezvaro yadA svAtmAnameva zabdArthAtmakaprapaJcAtmanA vivartayitumicchati tadA ziva iti vyapadezaM labhate / asyaiva cidrUpasya bhagavata 'vizvaM bhavAmi' iti parAmRzata. AnandarUpA vizvabhAvasvabhAvamayI saMvideva kizciducchUnatArupA sarvabhAvAnA vIjabhUmi zattayavasthA pratipadyate / ataeva paramArthapTathA ziva. zaktiriti nArthAntaram / etadevAbhipretya 'zivaH zaktiriti hya ke tatvamAhurmanIpiNa' ityAgamaviTa / kiJca, ayamarthaH spandazAstraprakriyayApi 'yasmAt sarvamayo jIvaH sarvabhAvasamudbhavaH / vatsavedanarUpeNa tAdAtmyapratipattitaH // iti prakRtya Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArthAkalanam upAsmahe siddhi-samRddhi-sama mAhezvaraM jyotiranantazakti / yasmAt parasmAdiva zAsanasya vizvasya janma-sthiti-bhaGgamAhuH // 2 // yo gIyate brahmapadena sUtre vedAgame'pIzvarazabditena / tamekadevaM paramArthatatvamAtmAnamAtmanyavadhArayAmi // 3 // tena zabdArthacintAsu na sA'vasthA na ya ziva / bhoktava bhogyabhAvena sadA sarvatra saMsthitaH / / ' ityAdinA siddhAntitaH sAdhu saMgacchate / tatprakArastvevaMrUpaH- saMvitsvarUpasya sarvaprakAzakasya prabheva prakAzanazaktiryA varNa-pada-vAkyAjIvabhUtA anta saMjalparUpA vAk , sA eva padArtharUpatayA vahirbhavatIti prabuddhahRdayAnAmanubhavasAkSikam / bhogyaM hi nAma prameyamucyate / tacca satyapi tadupasarjanavRttitve pramANazarIrAnnAtiricyate / tasmAnna bhogya bhokturatiriktaM kimapi pRthaktayA parigaNanIyaM bhavitumarhati / sarvavastUnAM antataH pramAtaryeva vizrAnte / atazca anubhavitaiva anubhAvyatayA Ahosvit niSkRSya nirUpyamANe jJAnameva vA jJeyatayA sadA sarvatra prathata iti sNkssepH| 2-upAsmahe iti / siddhayaH, svAtmamahezvarasya vibhUtispandA, aNimAdyA aSTamahAsiddhayazca, tAsAM samRddhiH hRdayahAritvotkarSalakSaNaM saubhAgyam / tasya sadma utpattisthAnam / tattatsAdhakajanahRdayollAsarUpAH cidAnandecchAjJAnakriyAnubhavasmRtyapohanAtmakAH dharmA eva brAhmayAdimAtraSTakAdhiSThitAH santo bahivibhUtirUpatAmApadyanta ityAsAmaSTakatvamAkhyAyate / mAhezvaraM jyotiH svasaMvit / prakAzaikavapuSaH sarvabhUtAtmana. paramezvarasya svabhAvabhUto yo'navacchinno'havimarzaH sa jyoti.padena abhidhIyate / yathoktamanyatra- 'svasaMvit tripurA devI / ' iti 'svarUpajyotirevAnta. praavaagnpaayinii|' iti ca / anantazakti, anantA. anavacchinnAH saMkhyAtumazakyA , zaktayaH icchAjJAna-kriyAzaktInAM pallavabhUtA. brAhmathAdyAH zabdarAzisamutsthA yasya tat / upAsmahe svahRdayonmukhyena parAmRzAma / upopasRSTAdAs dhAtoH kartari laT / yasmAt yata. parasmAt anyasmAdiva zAsanasya svollAsarUpasya vizvasya sRSTi-sthiti-sahArAH pravRttyunmukhAH jAyante / .. 3-yo gIyata iti / yaH bhagavataH pArAzaryasya 'athAto brahmajijJAsA' Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH bobhUyate sarvacarAcarANAmAdhArabhUmiH khalu yo hi bhUmA / viziSya yasya pratimAnabhUtA brahmAdivRndArakatAsti so'ham // 4 // iti vedAntasUtre brahmazabdena, vede mantrabrAhmaNalakSaNe, Agame pratyabhijJAdidarzane ca 'Izvara' zabdena gIyate prakhyApyate, tam, ekadevaM ekaM asahAyaM advitIyaM vA devam / cidaikyena sphuraNAt bhedasya anuppttH| tathA ca zvetAzvataropanipadi 'eko deva. sarvabhUteSu gUDhaH sarvavyApI sarvabhUtAntarAtmA / karmAdhyakSaH sarvabhUtAdhivAsa. sAkSI cetA kevalo niguNazca / / anyA apyevaMjAtIyakA. para.zatA zru taya udAhAryAH / tadevaM ISTe itIzvarAparaparyAya vRhatIti brahma va devatAnAmekA devatA / tatazca Izvara-brahma-Atmeti nArthAntaramiti bhAvaH / paramArthatattvaM, tatvadRzA vicAryamANe sarvatatvAnAmadhiSThAnabhUtaM prANapradamiti yAvat / AtmAnaM anavacchinnacidAnandaikaghanaM zrAtmani avadhArayAmi parAmRzAmi | ahameva svAtmamahezvarasvabhAvo vizvAtmanA sarvadA sarvatra sphurarAmItyAzaya / atra ca zivasUtramavatarati - 'caitanyamAtmA' ( zivasUtra01.1.) caitanya citi', cetana zrAtmA iti tu rAhoH ziraH itivat kAlpanikam / vastutastu ekameva sarvam / citikriyA prakAzAbhimarza', tasya bhAvaH caitanyam svAtantryam / taduktam - ____ 'paramAtmasvarUpaM tu sarvopAdhivivarjitam / caitanyamAtmanorUpaM sarvazAstreSu paThyate / / iti / evamiha ekasminnapi zivazattyAtmake cidAnandamAtraparamArthe prakAzavimarzarUpe cA tattve saMvidvaitavAde zaktiprAdhAnyena vyavahAra , IzvarAdvaitavAde zaktimatprAdhAnyeneti vizepo'gyAkalanIya / 4- vobhUyata iti / khalu iti vAkyAlaGkAre adhyayam / bhUmA paramAtmA / vaipulyavAcakAt bahuzabdAt pRthvAditvAdimanici 'vahorlopo bhU ca bahoH' (pAsU0 6. 4. 158 ) iti prakRtebhU bhAva pratyayAderikArasya lopazca / 'bhUmA saMprasAdAdadhyupadezAt / ' dharmopapattezca / ' (brahmasU0 1 3.8-6) iti bhUmAdhikaraNastha brahmasUtramapyanusandheyama / sarvacarAcarANAm , sarveSAM rudrakSetrajJAdipramAtRprameyarUpANAM carAcarANAM jaDAjaDasvabhAvAnAM aAdhArabhUmi vizrAntisthAnaM adhyakSatvenAnupraviSTamityartha / cobhUyate puna:punaratizayena vA bhavati / bhavaterya Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArthAkalanam prathAkathAkArakalAmupeto, brahmA ca viSNuzca tatazca rudraH / yAnAzrayante samavAyinIva, sarasvatI zrIramalApi gaurI // 5 // // iti paramArthAkalanam / / DantAllaT / yasya mahezvarasya viziSya pratimAnabhUtA prativimvabhUtA 'pratimAnaM prativimbaM pratimA pratiyAtanA praticchAye'tyamaraH / brahmAdInAM brahmaviSNurudrANAM vRndArakaH yUthapatiH, tasya bhAvaH / vRndaM Rcchati iti vRndAraH sa eva vRndArakaH / svArthe ka. / brahmaviSNurudrANAmapyatizayabhUmitvarUpA mahezvaratA asti sa 'aham' ahaMpratyayapratyayI pratyetavyaH / ataeva ajaDapramAtRsiddhau idamityasya vicchinnavimarzasya kRtArthatA / yA svasvarUpe vizrAntivimarzaH so'hamityayam / / ' iti / tathA-'prakAzasyAtmavizrAntirahaMbhAvo hi kIrtitaH / / iti copanyastam / idamatra tAtparyam - 'brahmaviSNuzivAdInAM yaH paraH sa mahezvaraH iti yogavArtikam / 'yo brahmANaM vidadhAti pUrvam-' iti zvetAzvatarazrutizca / mahezvaro hi prakAzAtmA, prakAzazca vimarzasvabhAvaH / yadi nirvimarzaH syAdanIzvaro jaDazca prasajyeta / sa evAtmA sa hi ahprtyyprtyyii| ahaMpratyayazca dhUmena dhUmadhvaja iva 'indriyamindraliGgamindradRSTamindrasRSTamindrajuSTamindradattamiti vA-' (pA.sU.5. 2. 63) iti pANinisUtravyutpAditena jaDacetanabhedanibandhanenendriyeNa indra AtmA anumIyate / AtmA hi icchAzaktisaMzliSTo'ntaHkaraNAdizAlI yathAvaibhavaM vyavahArabhUmipu pravartate / anyatrApi OM namo'haM padArthAya lokAnAM siddhihetve| saccidAnandarUpAya zivAya paramAtmane / / ' ityevamAdi paThyate / 5- pratheti / prathana prathA khyAtiH, saiva kathA tasyA AkAro rUpAdhAna tasya kalA vibhUtimupeta' kathAzarIrAtmanA prathita ityAzaya. / bhagavataH pArAzaryasya kavitvavibhramabhUmiriyaM kathA purANarUpatAM dadhatI suprasiddhA tAvat / ayamatra brahmAdInAM sarjanakrama - ___ Izvaro yadA svasmAt pRthagiva bhAsamAnaM vizvaM svamAyayaiva prakRtisaMjJayA rajoguNamavalamvya mahadAdikrameNa pRthageva karoti tadA brahmA (sraSTA) ityucyate / tatraivAntaryAmitvena prakRte. sattvaguNamavalambya anupravizya yadA niyamayati tadA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH prthm-stvH| jaya jagadamba ! kadambavihAriNi ! maGgalakAriNi ! kAmakale ! jaya tanuzobhAkampitazampe ! lasadanukampe kAntinidhe ! / jaya jitakAme'pi janitakAme ! dhUrjaTivAme / vAmagate ! jaya jAlandharapIThavilAsini ! duHkhavinAzini ! bhaktivaze! // 1 // viSNuH / sa eva prakRtestamoguNamavalambya yadA saMharati tadA rudrH| tadevamasau mahato'sya jagannATyasargasya pravartayitA sUtradhAra svecchayA svabhittau vizvamunmIlayana nAnAbhUmikAM pratipanno'pi paramArthata ekatvamevAvagAhata iti caturasram | yAn brahmAdIn samavAyinI iva samavAyo nityasaMbandhaH so'sti asyaa.| tAdAtmyabhAvamupagatA. zaktipadavAcyAH brAhmI-vaiSNavI-raudrIpadAbhilapyA. Azrayante AzrayIbhUya prathante / ihedaM rahasyam - ekaH khalu paramezvara iti sarvatantrasiddhAnta. / yattvasya prAdurbhAvAvatArAbhyAM anekatvavarNanaM tatsakalaM sAtizayaM pratipattavyam / asyaiva punabrahma-viSNu-rudrapadavyapadezyA jagadutpatti-sthiti-saMhArakRtaH prdhaanshktyH| kathAmaryAdayA tu brahmA-brahmANItyevamAdi dAmpatyabhAvamadhurAH prakArAH purANetihAseSu suvyaktA eveti zam / iti prmaarthaaklnm| prathama-stavaH 1-jayeti yathAyathaM sarvatra yojanIyam / jagadamveti saMvodhanaM svAbhimukhIkaraNArtham / kadave kadaMbakusume viharati tacchIlA kadambavihAriNI / bhagavatyAH kadamvapriyatvamAgamepu suprasiddham / 'kadambakusumapriyeti lalitAsahasranAmastave / magalaM kalyANaM karoti iti tathAbhUtA / kAmakale kAmaH yAvanmanorathamAnaM tasya kalA prakAzabhUmikA / athavA kAmaH kalAzarIraghaTako vinduragnIpomAkhyo raviH / tadukta kAmakalAvilAse 'vindurahakArAtmA raviretanmithunasamarasAkAraH / kAma. kamanIyatayA kalA ca dahanenduvigrahI vindU / / AcAryazaGkarabhagavatyAdairapi 'mukhaM binTuM kRtvA kucayugamadhastasya tadadho harArdha dhyAyed yo haramahipi / te manmathakalAm / ' 1-cidAnandaghanasvAtmaparamArthAnucintanamiti yAvat / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prthmstvH| ityAdinA saundaryalaharyA kAmakalAsvarUpaM pratipAditam / yatphalaM ca 'haristvAmArAdhya praNatajanasaubhAgyajananImityAdinA tatraiva spaSTamabhihitam / kamanIyatvAdvA kAma. / tathA ca kAlikApurANe jagatsu kAmarUpatve tvatsamo naiva vidyate / atastvaM kAmanAmnApi khyAto bhava manobhava / / ' iti / jagatsisRkSAvAnIzvaraH kAmapadavAcyaH / zrUyate ca vRhadAraNyakopaniSadi 'Atmaivedamagra AsIt eka eva so'kAmayata...... ityAdinA - etAvAndai kAmaH' ityantam / tadidaM kAmakalAsvarUpaM gurumukhaikavedyAmati ihaivoparamyate / tano zarIrasya zobhA kAntiH tayA kampitA zampA vidyu danayeti tatsaMbodhanam / lasantI anukampA dayAbhAvo yasyAH sA / kAntInAM bhAsAM nidhiH, tatsaMbuddhiH / prakAzanidhAnabhUtAmiti tAtparyam / jita. svAyattIkRtaH kAmaH anajho'nayA / janita. punarujjIvitaH kAmo'nayA / bhaNDAsurahananottaraM brahmAdibhirdevaiH prArthitayA lalitAmbayA punarmanmatho jIvita iti brahmANDapurANoktA kathAtra garbhIkRtA draSTavyA / dhUrjaTemahezvarasya vAme vAmAnavilasanazIle / vAmagate vAmaM sundaraM gatagamanaM yasyAH sA tatsaMvuddhiH / jAlandharapIThasya proDyANAdipramukhazaktipIThacatuSTaye lalAmabhUtasya vilAsini alaMkRte | | jAlandharapIThaM pIThAntarebhyo'mbAyAH priyataramiti bhAvaH / 'paJcAzatpITharUpiNI' iti lalitAsahasranAmastavaH / kimiyatA-asyA eva vivartabhUtaM pariNAmabhUta vA sakalamida dRzyajAtameva / tatrAnantavaicitryacitritena vizeSeNa vartanameva vivarto natu kazcit pAribhASikaH / mithyAtvamAtrAnuprANitavyavahAreNa ApralayaM vizvavaiziSTyacamatkArAsaMbhavAt / pariNAmo vA AstAm / sa ca parA-pazyantI-madhyamA-vaikharIlakSaNaH zAbda. / zivAdidharaNyantaH SaTtriMzattattvarUpa Artha / sa eSa vaizepikasaptapadA naiyAyikapoDazapadArthIva sAMkhyasya yogasya vA tattvAnAmupavRhaNabhUto vastutastu sArabhUta eva parIkSaNIyastairthikai. / bindvAdibhUpurAntastu cAkraH / ayameva yAntra. pariNAma ityapi vyapadizyate / zArIro yAjamAnastvatraivAntarbhavati / uktaca ___'tasyAM pariNatAyAM tu na kiJcidavaziSyate / ' iti / iha - 'yadyadvibhUtimatsattvaM zrImarjitameva cA !' ityAdayo gItAdyu ktayo'pyupAstidhiyA saMnihitA eva parIkSaNIyA ityalaM pallavitena / duHkhasya sAMsArikasya saMtApasya vinAzinI ucchedakI / 'tadatyantavimoko'pavarga' iti tatrabhavAn Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH nAnAlaGkRtijhaGkRtizAlini ! mauktikamAlini ! kelipare ! munijanahRdayAgAranivAsini ! vidyAsvAmini ! vodhadhane ! / sAndrAnandasudhArasabhAsini ! vINAvAdini ! vedanute ! jaya jAlandharapIThavilAsini ! duHkhavinAzini ! bhaktivaze ! // 2 // gautamaH / 'du khenAtyantavimuktazcarati' iti zrutizca / bhaktivaze bhaktyA bhaktI vazA ityu bhayathA vyAkhyeyam / bhaktiparAdhInetyarthaH / dvividhA hi khalu bhaktirmu khyA gauNI ca / tatra IzvaraviSayaka anurAgAtmaka. cittavRttivizepa eva prathamA bhaktiH / tathAcApa bhaktisUtram - 'sA parAnuraktirIzvare / ' iti, dvitIyA tu 'gauNyA samAdhisiddhiH' ityuktalakSaNA / sA ca sevanabhajanAdinAnAsvarUpasaMkulA tato'varakoTau pariNamati | sAMprataM tu jAgrati kalicAkacakye, udvallati ca bhaktirasasindhau, kIrtanagItagadyatauryatrikAdinavyabhavyabhAvapariSkRtA manaso madhuratarai ApArairudaJcatkalevarA bhaktitapasvinI anekavidhAM bhajantI parIkSyata iti sarvajanapratyakSamityAstAM bhaktivivekAkhyAnena / 2 - nAnA anekAH ratnaraupyasauvarNAdighaTitA' alaMkRtayaH AbhUSaNAni tAsAM jhakRti. jhaNatkArazabdaH tayA shaalte| naanaavidhrtnaadylkaarpriyetyrthH| mauktikamAlini muktaiva mauktikam svArthe Thak / tasya mAlA sraka sAsti yasyAH, tatsaMbuddhi / keli. krIDA tatsare tdaaste| munijanA manvatriprabhRtaya tapovibhUtaya. teSAM hRdayAgAre daharapuNDarIke nivAsa' asti atyAH / munizva 'du kheSvanudvignamanA sukheSu vigataspRhaH / vItarAgabhayakrova sthitadhIrmu nirucyate // ' iti bhagavadvAsudevAdyanuzipTo natu vicitravepaliGgaparigraho dharmadhvajastadAbhAso vA / vidyAnAM apTAdazaprasthAnabhinnAnAM svAminI IzvarI / bodhaghane bodho jAna, burbhAve ghan / tena ghanA sAndrA, jAnaikasvarUpetyartha / sAndrA niviDA yA zrAnandasuvA amRtarasa sa bhAsate asyAm / vINAM kacchapI vAdayatiiti vINAvAdinI, tatsaMbuddhi. / vedaiH saMhitAbrAhmaNobhayAtmakai 'mantravrAhmaNayorvedanAmadheyama' ityApattanvaH / nute stute 'stavaH stotraM nutiH stuti' rityamaraH / gharamaM caraNadvayaM prAga vyAkhyAtam / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama-stavaH ApattUlamahAnalakIle ! pAlanazIle ! bhUtikhane ! dhu tijitacampakadAmakalApe ! madhurAlApe ! haMsagate ! / vibhramaraJjitazaGkarahRdaye ! kRtajagadudaye ! zailasute ! jaya jAlandharapIThavilAsini ! duHkhavinAzini ! bhaktivaze ! // 3 // mUle dIpakakalikAkAre ! vidyAsAre ! bhavasi parA tasmAdapasRtikalanAvRddha ! maNipuramadhye pazyantI / svAnte madhyamabhAvAkUtA, kaNThe vitatA vaikharikA jaya jAlandharapIThavilAsini ! duHkhavinAzini ! bhktivshe!|| 4 // 3 - saMsAraviSavRkSotthA Apada eva tUlAH kArpAsAH tadantardhvalito yo mahAnalaH tIvratamo jvalana. taM kolati avaSTabhnAti, tatsaMbuddhiH / pAlanaM yogakSemapradAnarUpaM zIlaM yasyA / bhUtInAM aNimAdyAnAM khani.AkaraH 'khaniH striyAmAkaraHsyAt' ityamaraH / dyu tijitacampakadAmakalApe dyotate itidyutiH kAnti., tayA jitaHnyagabhAvaM nIta', campakadAmnAM svarNasavarNAnAM kalApaH kadambakaM anyaa| madhuraH zravaNapriya AlApa. AbhASaNaM yasyAH / haMsagate hNsvaahne| vibhrameNa vilAsena raJjitaM prasAditaM zaMkarasya hRdayamanayA | kRtajagadudaye kRtaH jagatAM sthAvarajaGgamAtmanAM udaya. udgmo'nyaa| zailasya himavata sutA tanayAtvarUpeNAvatIrNA / anyatpUrvavat / 4-mUle parAdhAmni mUlAdhAracakra, dIpakasya puSpavartikAyAH kalikA iva koraka iva AkAraH svarUpaM yasyA / vidyAnAM bhuktimuktizriyopazliSTAnAM sAre sArasvarUpe tvaM parA bhavasi pareti loke gIyase / tasmAt parAmaNDalAt, apasRti. apasaraNaM, agragamanamiti yAvat / tasyA. kalanA vyApAra', tayA vRddha vRddhimapagate / maNipuramadhye, maNipuraM nAbhisthitaM dazadalaM padmam, tanmadhye tadantaH / sAmayikapUjAyAM maNibhI ratnaiH pUryate devI iti taccakra maNipuramityucyate / asmin cakra viSNoravasthAnamityAgamaH / pazyantI, pazyantIti vyavahArapadayogyA saMpadyase / svAnte hRdayaparisare madhyamabhAvaH anAhatanAdAtmA prAkRta abhiprAyo yasyAH / kaNThe kaNThakuhare vitatA vyAptimAgatA vaikharikA vaikharIvAkasvarUpA / paTcakrAdinirUpaNe prasiddhAyA. 'catvAri vAk parimitA padAni tAni vidurbrAhmaNA ye manIpiNa. / guhA trINi nihitA negaranti turIyaM vAco manuSyA vadanti / ' Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH pazcAdAvirbhavadanavadye ! zreyaHpaye ! yattadidam zabdabrahmatayA khalu geyaM, khamivAmeyaM kimapi dhanam / paJcAzallipibhedavicitraM vAGmayamAnaM tvamasi pare ! jaya jAlandharapIThavilAsini ! duHkhavinAzini ! bhaktivaze ! // 5 // iti pAtaJjala-mahAbhASya-paspazAnhikoddhatayA-Rgvedazru tyA bodhitAyAH parApazyantI-madhyamA-vaikharIlakSaNAyAH zabdabrahmavibhUtebhUriti piNDArthaH / ayamatra parAdInAM vibhAgakramaH-zabdabrahmarUpasya vIjasyocchUnatAvasthA parA / taduktamAgame 'yeyaM vimarzarUpaiva prmaarthcmtkRtiH|| saiva sAraM padArthAnAM parA vAgabhidhIyate / / nAdAkhyA sarvabhUteSu jIvarUpeNa sasthitA / anAdinidhanA saiva sUkSmA vAganapAyinI / / ' etallakSaNAkrAntA zabdabrahmazaktireva pareti vyapadizyate / vahirunmipantyA asyAH prathamo vivartaH pshyntii| parAyA madhyamAyAzvAvasthAM taTasthA pazyatItiyogAt / tata etadudIrayAmItyantaHsaMkalpalakSaNA prANavRttimatikramya zrotragrAhyavarNAbhivyaktirahitA kramarUpAnupAtinI mAnasikavarNoccAraprakriyayA dvitIyo vivartI madhyamA / pazyantIvaitaryAmadhye vartamAneti yogAt / tatazca sthAna-karaNa-prayatnakramavyajyamAnastRtIyo vivarto vaikharI / viziSTaM khaM AkAzaM mukharUpaM rAti gRhNAti iti vikhara / prANavAyusaMcAraviziSTaM varNoccAraNaM, tenAbhivyakteti yogAt / etatsArabhUnaiva 'mUlAdhArAtprathamamudito yazca bhAvaH parAkhyaH pazcAtpazyantyatha hRdayago budviyuD madhyamAkhyaH / vyakte vaikharyatha rurudiporasya janto supuraNA vaddhastasmAdbhavati pavane preritA varNasaMjJA / / ' ityAcAryANAmukti pprthe| adhika tu nityAtantrAdyAkaragranthebhyo'vaseyam / 5-he anavadya ! nAsti avadya gahya rUpamasyAH tatsaMbuddhiH anaghetyarthaH / he zreya padya atizayena prazasyaM zreyaH / 'dvivacana vibhajyo' (pA.sU. 5. 3.57) iti Iyasun / 'prazasyasya zra.' (pA. sU. 5. 3. 60) iti zrAdezazca / pAdAya hitA padyA, zarIrAvayavatvAdyatpratyayaH, padbhAvazca / zreyasAM kalyANAnAM padyA saraNiH tatsaMbudvi / bhukti-muktirUpANAM zreyovama'nAmekAntavAhinItyAzayaH / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama-stava: bhavabhavavibhavaparAbhavaheto ! girikulaketo ! bhkthite!|| nAnAvidhavRjinotkaravAriNi ! karuNAsAriNi ! zAntatare ! / sahasotsAditasAdhakavighne ! zraddhAnidhne ! sukhakalike ! / jaya jAlandharapIThavilAsini ! duHkhavinAzini bhktivshe!||6|| pazcAt vaikharyAtmanA pariNatAyAM bhavati Avirbhavat bahirullasat yat akArAdikSakArAnto varNarAziH tadidaM zabdabrahmatayA zabdAtmakena brahmasvarUpeNa khalu geyaM, gAtuM yogyam / geyamityatra 'bhavyageyapravacanIya-' (pA.sU. 3.4.68) iti kartari yat / kham AkAzaH zUnyasthAnaM, tadvat ameyaM, mAtu paricchettuM yogyaM meyaM, tanna bhavatti ityameyaM paricchedAnaham / kimapi vAcAtikrAntam / dhanam vyApakam / paJcAzallipiriti triSaSTerapyupalakSaNam / tathAca zAradAtilakasthaM padyam - 'nityAnandavapunirantaragalatpazcAzadarNaiH kramAt / ' iti / tathA-'pazcAzallipibhivibhaktamukhado panmadhyavakSasthalam / ' 'paJcAzadvarNabhedaivihitavadanadoH paadyukkukssivkssH|' ityevamAdaya kavikulAlApAzcApi drssttvyaaH| paJcAzat lipiH lekhanaM tasya bhedai. prakAra. vicitraM vividhavaicitrIsamudbhAsitaM, vADmayamAtram he pare / tvam asi / parAyA eva sarvAsAM vAcAmantaHsArarUpatvAditi tattvam / laghvAcAryA api 'zabdAnAM jananItvamatra bhuvane vAgvAdinItyucyase tvattaH kezavavAsavaprabhRtayo'pyAvirbhavanti dhruvam / lIyante khalu yatra kalpavirame brahmAdayaste'yamI sA tvaM kAcidacintyarUpamahimA zaktiH parA gIyase / / 6-bhavaH sasAraH, tatra bhavaH utpanno yo vibhavaH, aizvarya parAbhavaH anAdarazca tasya hetuH hetubhUtA, ttsNbuddhiH| anukUlapratikUlavedanIyayoH sukhaduHkhayostvameva kevalaM bIjabhUtetyAzayaH / girINAM kulaM vaMzaH tasya ketuH, patAkA / lokottarakAryasaMpAdanapravRttatayA vazapratiSThAkAriNItyarthaH / bhaktahitA bhaktebhyaH saparyAparAyaNebhyo hitA, pathyabhUtA / nAnAvidhaM vahuprakRtikaM yat vRjinaM aMha, tasya ya utkaraH rAziH tasya vAriNI, utsAriNI tatsabuddhiH / karuNAyAH sAriNI prasAriNI tatsaMbuddhiH / 'sR' dhAtoNini. / zAntatarA atizayena zAntA | atizAyane tarap / sahasotsAditasAdhakavighne sahasA sadya eva utsAditaM pratihataM sAdhakasya sAdhanabhAjo vinam cicavikSeparUpaM vA amaGgalaM anayA / zraddhayA vizvAsAtizayena ninnA adhInA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 durgA-puSpAJjaliH sindUradravacumbitabhAle ! sevitahAle ! premabhare ! mAtazcintAmaNibhavanAnte ! nirbharakAnte ! vitatatatam / sotkaM gAyasi kinnaradAraiH, sAkamudAraiH paticaritam jaya jAlandharapIThavilAsini ! duHkhavinAzini ! bhktivshe!||7|| klezaM bhaJjaya, raJjaya citta, vitta sphArIkuru varade ! zatru mardaya, vardhaya zakti, bhakti sAndrIkuru sarale ! 'adhIno ninna Ayatta.' itymr.| sukhasya aihikasya AmuSmikasya ca kalikA kuDamalabhUtA | tvatta eva samasta. sukharAzirAvirbhavatItyarthaH / zepaM sugamam / 7 - sindUrasya yo dravaH rasa tena cumbitam AzliSTa bhAlaM lalATaM yasyAH sA,tatsaMbuddhiH / sevitA svAtmani yojitA, hAlA pAsavadravyamanayA / premNaH anurAgasya bhara' Avikyamasti asyAmiti tatsaMbuddhi / rAgAtizaya vibhratI iti bhAva / cintAmaNibhavanaM dvAdazAraM kamalaM tadante tanmadhye / sarveSAM cintitArthapradAnAM mantrANAM nirmANamaNDapaM cintAmaNigRhamAkhyAyata iti gauDapAdIye sUtrabhASye / tantrAntare'pi 'tatra cintAmaNimayaM devyA mandiramuttamam / zivAtmake mahAmaJce mahezAnopavarhaNe / / atiramyatale tatra kazipuzca sadAziva. / bhRtakAzca catuSpAdA mahendrazca patadgrahaH / / tatrAste paramezAnI mahAtripurasundarI / ' iti / nirbhara' atimAtramAzrita kAnto asyAm / athavA ni zepeNa bharaH atizayaH kAnte yasyA seti / vitataM vizeSeNa vyAptaM tataM vINAdivAdya yasmin karmaNi tat yathA syAttatheti-gAyanakriyAM vizinaSTi / udAra dakSiNaiH, kinnaradAra. kinnarANAM devayonivizepANAM dArA. patnyaH, taiH sAkaM saha / saha utkena vartamAna sotkaM sotkaNThaM / 'utka unmanA' (pA0 sU0 5 / 2 / 80) iti udgatamanaskavRtterucchadvAt svArtha kan / udgataM manaH asyeti utka , tadasti yasminniti vA / patyumahezAnasya caritaM caritram / anyat spaSTam / 8-kleza Adhi-vyAdhyutyaM zArIraM mAnasaM ca kaSTaM, tat majaya bhindhi / cittaM mAnasaM rasjaya raJjitaM kuru / vittaM lokodbhavaM vaibhavaM sphArIkuru / asphAraH sphAraH Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama-stavaH nAsti kRpAnidhiramba ! tvatto matto mattatamo na zive ! jaya jAlandharapIThavilAsini ! duHkhavinAzini bhalivaza ! // 8 // vajrAlaGkaraNAyAH vajrAtaTinIvihArazIlAyAH / vajra zyAH stavametaM paThatAM saGgacchatAM zreyaH // 6 // iti jagadambA-jayavAdaH // 1 // sapadyatAM taM kuruSveti vigrahaH / prArthanAyAM loT / vRddhi prApayetyarthaH / zatru pratidvandvinaM mardaya, upamardita saMpAdaya / zaktim antaHsphuraNAtmikAM vardhaya, balojitAM vidhehi / sarale saralasvabhAve, bhaktiM tava caraNayorAsaktiM, sAndrIkuru ghanIbhUtAM sapAdaya / he amba / tvatta. bhavatyAH viziSTa. kRpAnidhiH karuNAsamudra. nAnya. kazcana asti / he zive | kalyANini ! zivaM karoti iti zivazabdAt 'tatkarotitadAcaSTe' iti eyantAt pacAdyaci, TAp / zete asyAM sarvamiti athavA zivA. zobhanAH guNA asyA santIti, arzaAditvAdac / matta. madapekSayA, mattatama. atizayena matta , pramAdayukta nAnya. ko'pi kvaciditi / zepa sugamam / 6- vajrAlaGkaraNAyAH vajra paviH alaGkaraNaM vibhUSaNaM yasyAH tasyAH / vajrAtaTinI AgamaprasiddhA sarit / tasyAM vihArazIlAyAH svaraM viharantyA. / vajrasya IzI vana zI, SaSThItithinityA jAlandharapIThAdhiSThAtrI tasyA., indravajraprANapradAyAH / anayaiva tapasyata indrAya vajro'pi prasAdIkRta ityAdikathA brahmANDapurANato draSTavyA / eta maduktaM stavaM stotraM paThatAM arthAnusandhAnena saha sazraddhaM bhAvayatAM janAnAM zreya. maGgalaM saGgacchatAM saMghaTatAm / iti jagadambA-jayavAdaH / 1-zrIpurasya dvAdazaH prAkAro vajramaNimayaH, tatra ekAdazasya madhye vajrAkhyAnadI, tatsvAminI / tathA ca tatrabhavato durvAsasaH lalitAstavaratne 'tatra sadA pravahantI taTinI vajrAbhidhA ciraM jIyAt / caTulomi-jhATanRtyakalahasI-kula-kalakvaNitapuSTA / / rodhasi tasyA rucire va zI jayati vajrabhUSADhyA. / vajrapradAnatoSitavanimukhatridazavinutacAritrA / / , mATo nikuJja kAntAraM vA / anyatsugamam / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH dvitiiy-stvH| jAlandharAvanivanInavanIradAbha prottAlazailavalayAkalitAdhivAsAm / AzAtizAyiphalakalpanakalpavallI jvAlAmukhImabhimukhIbhavanAya vnde||1|| jyeSThA kvacit , kvacidudArakalA kaniSThA, madhyA kvacit, kvacidanudbhavabhAvabhavyA / ekApyanekavidhayA, paribhAvyamAnA __jvAlAmukhI sumukhabhAvamurIkarotu // 2 // dvitIya-stavaH / 1-jAlandharaH trigata deza iti hemacandraH / atra bhagavatI vizvamukhI bhUtvA virAjate / tathA ca devIbhAgavate - 'jAlandhare vizvamukhI tArA kiSkindhaparvate / ' (de0 bhA0 7.3.76) jAlandharAvanau jAlandhareti nAmake zaktipIThe, yA vanI araNya, tatra navo nUtanaH yo nIrado jaladhara, tadvat AbhA dIptiryasya, etAdRze nUtanameghasannibhe, prottAle atyunnate, zailavalaye parvatamaNDale, kalita. gRhIta., adhivAso nivAsaH, yayA sA tAm / zrAzAtizAyiphalakalpanakalpavallI, AzAM manovAJchitamatizete ityAzAtizAyi tAdRza yat phalakalpanaM bhaktajanebhya samohitapradAnaM tatra kalpavallI kalpalateva vizrutagauravAm / jvAlAmukhI jvAlaiva mukhaM yasyA. sA, tAm / ajasra prajvalitAbhi AlAbhireva pUjAdikaM gRhNAti devItyato'syAstathAtvam / abhimukhIbhavanAya sAmukhyasaMpAdanAya vande praNato'smi / ___2- kacit jyeSThA vRddhiMgatacAlAkArA, kacit udArA saralA kalA arciH yasyA sA, kaniSThA laghurUpA, madhyA anubhayarUpA / nAsti udbhavo utpatti yasya sa anudbhava. prAkRtika', tAdRzo yo bhAva. zraddhAbhara , tena bhavyA ramaNIyA / anAdikAlAdasau bAlAtmanA parikurantI virAjata ityasyAM kazcana bhAvodaka samunmipati bhaktajanatyetyarthaH / ekA kevalA, api anekA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-stavaH azrAntaniryadamalojvalavAridhArA sandhAvyamAna-bhavanAntarajAgarUkA / mAtajalajjvalanazAnta-zikhAnukArA, rUpacchaTA jayati kAcana tAvakInA // 3 // manye vihArakutukeSu zivAnurUpaM, rUpaM nyarUpi khalu yatsahasA bhavatyA / tatsUcanArthamiha zailavanAntarAle, jvAlAmukhItyabhidhayA sphuTamucyase'dya // 4 // yA vidhA prakAraH tayA, nAnAkAratayetyartha. / paribhAvyamAnA samantato vibhAvyamAnA / sumukhabhAvamiti kriyAvizeSaNam, prasAdonmukhatvaM urIkarotu aGgIkarotu / 'kRbhvastiyoga'-(pA0 sU05. 4. 50) ityabhUtatadbhAve cviH / 3- azrAntaM nirargalaM, niryat nirgacchat, amalaM paGkAdibhiranAvila, ataeva ujjvalaM nirmalaM yat vAri salilaM, tasya dhArAbhiHpravAhaiH sandhAvyamAna prakSAlyamAnam / 'dhAvu gatizuddhayo.' ityataH karmaNi zAnac / yad bhavanaM mandiraM tadantare tanmadhye jAgarUkA dedIpyamAnA / he mAtaH janani ! jvalaMzcAsau jvalanazca jvalajjvalana prajvalito'nala', tasya yA zAntA anutkaTA, zikhA arci., tAM anukaroti anusarati iti tathAbhUtA / kAcana anirvacanIyA tAvakInA tvadIyA 'yuSmadasmadoranyatarasyAM khaJca' (pA. sU. 4. 3.1.) iti khaJ / 'tavakamamakAvekavacane (pA. sU 4. 3. 3) iti yuSmadastavakAdezaH / rUpacchaTA rUpasaMpat jayati sarvokarpaNa vrtte| 4- viharaNaM vihAraH lIlAvilasitaM, tadanupagiSu kutukeSu kautukepu, bhavatyA tvayA sahasA jhaTityeva, zivasya patyuH anurUpaM yogyamiti zivAnurUpam / anurUpamiti yogyatArthe ' avyayaM vibhakti' (pA. sU. 2.1 6.) ityAdinA samAsaH / trilocanatvarUpaM rUpaM nyarUpi niradhAri / manye zaGka, tatsUcanArtha tasya sarvasamadaM prakaTIkaraNAya, zailaM ca vanaMcaiti zailavane tayorantarAlaM tasmin / adrikAnanayomadhye 'jvAlAmukhI' ityabhidhayA abhidhAnena sphuTaM spaSTaM yathAsyAttatheti kriyAvizeSaNam / ucyase janairabhidhIyase / vacaH karmaNi laT / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH satyA jvalattanusamudgatapAvakArci rvAlAmukhItyabhimRzanti purANamizrAH / AstAM, vayaM tu bhajatAM duritAni dagdhu, vAlAtmanA pariNatA bhavatIti vidmH|||| yAvat tvadIyacaraNAmbujayo ne rAga stAvat kutaH sukhakarANi hi darzanAni / prAk puNyapAkacalataH prasRte tu tasmin , nAstyeva vastu bhuvane sukhakRnna yat syAt // 6 // AtmasvarUpamiha zarmasarUpameva, varti kintu jagadamba ! na yAvadetat / udghATayate karuNayA gurutAM vahantyA, tAvat sukhasya kaNikApi na jAyate'tra // 7 // 5- satyA pArvatyA 'satI satI yogavisRSTadehA' iti kAlidAsaH / jvalantI yA tanuH zarIra, tayA samudgatA vahi.prasRtA, pAvakArci agnizikhA, 'jvAlAmukhI' iti purANamizrA , paurANikA. sUraya. pratipadyante / mizrazabdo'yaM gauravAtizayadyotaka. / 'AryamizrA.' itivat / abhimRzanti parAmRzanti / tadetadAstAM tAvat prAcAM vyAhAra. / vayaM tu bhajatAm ArAdhayatAm , caraNAhitacetasAmitibhAvaH / duritAni dupkRtAni, dagdhu bhasmasAtkatu, bhavatI atrabhavatI, jvAlAtmanA jvAlAkAreNa, pariNatA pariNatiM gatA, iti vidmaH jAnImaH / 6- tvadIyau caraNAveva ambuje pajhe tayo , yAvat rAga. anurAgaH na vardhate, tAvata darzanAni tava pratyakSato vIkSaNAni, kutaH sukhakarANi svAntaH sukhotpAdakAni / prAk pUrvasmin janmani kRtaM yat puNyaM, tasya yaH pAkaH pariNatiH, tasya valataH abhinivezata , tasmin sukRtaprAgbhAre, prasRte vyApriyamANe, tad vastu padArthaH, bhukne saMsAre'smin nAstyeva nevAste yat sukhakRt saukhyAdhAyaka harpakaraM vA na syAnnAnubhUyeta / 7- he jagadamba / jagatAM mAta. I AtmasvarUpaM, AtmanaH caitanyamahezvarasya svalpameva zarmaNo ni zreyasatya rUpaM panthAH varvati varIvRtIti / 'vRtU vartane' ityato Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-stavaH AstAM matirmama sadA tatra pAdamUle, tAM cAlayena capalaM mana etadamba ! | yAce, punaH punaridaM praNipatya mAta jvAlAmukhi ! praNatavAJchita siddhide ! tvAm // 8 // itihASTakam ||2|| 17 yaGlugantAllaT / 'yaGo vA' iti IDabhAvapace 'rutrikau ca luki' (pA sU. 7.4.61) iti rugAgamaH | svAtmacintanameva sukhasaMpadaM ullAsayatIti bhAvaH / kiMtu yAvat "karuNayA vAtsalyarasapUreNa gurutAM, gurorbhAvo gurutA tAM gurusvarUpatAm 'gurumUrtiguNanidhirgomAtA guhajanmabhU' iti lalitAsahasranAmasu paThyate / vahantyA dhArayantyA, bhavatyA yAvad etat hRdayAmbujaM hRtkamalaM na udghATyate nonmIlyate tAvat sukhasya kariNakA lava api na jAyate notpadyate / karuNArdrahRdayayA bhavatyA gauravaM rUpamAsthAya yAvat zraraNavaM - kArma - mAyIyaM ca malamapanudya na prasAdyate hRdayAgAraM tAvat kathamunmiSeyubhuktimuktizriya iti tattvam / 1 5- he amba / tava bhavatyA pAdamUle caraNasaroruhe, mama mati manISA sadA sarvasmin kAle, sarvAsu cAvasthAsu, AstAM nizcalA ramatAm / tAM bhattyupahitAM zemuSIM capalaM manaH, caJcalaM cetaH na cAlayet, nAnyathAbhAvam nayet / he mAtaH / jvAlAmukhi ! praNatAnAM vADmanaH kAyaiH prahvIbhavatAM vAJchitasya manobhilaSitArthasya, siddhiM dadAti iti tatsaMbuddhiH / punaH puna. bhUyobhUya. praNipatya natamastako vRddhAJjalizca bhavan idameva yAce abhyarthaye / ataH paraM muktipadamabhilaSatAM kimanyadudbhyarthanIyaM bhavediti tAtparyam / iti IhASTakam // 2 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH tRtiiy-stvH| te devakAli ! kalikarma vinAzayanti, - vandAsa-saMhatiSu zarma vikAzayanti / jJAnAmRtAni hRdaye parivAhayanti, ye tAvakIna-padapaGkajamarcayanti // 1 // te devakAli ! kulakIrtimudaJcayanti, dinu pratApapaTalImavataMsayanti / tRtIya-stavaH / 1- 'kAlasaMgrasanAt kAlI' ityAgamaH / AgamAntare ca 'asiteyaM samAkhyAtA cidambarasatI zivA / bhaktAnAM kAmanApUtyai kAlIrUpA babhUva ha / ' ityevamAdyanuzrUyate / mahAmahimazAlinyA asyAH pratimAsannivezaH kosalamaNDale ayodhyAto nAtidUre dakSiNasyAM dizi 'devakAlI' ti nAmnA prasiddhimupagataH / puraH sphuradvApIsanAtha metanmandiraJcAdyApi purAbhavamAtmano gauravamanusmArayan puNyAM sAketabhuvamalaMkaroti / he devakAli / te janA., ye tvayi bhaktibhAja., yattadonityasaMvandhAt pUrveNa parasya aakssep.| kalikarma, kaleretannAmno yugasya, svabhAvAnurUpaM prANaviyogAvadhika tattaddvyavasitam / athavA kali ma vivAdo vAgyuddha vA / tathA ca mAghaH 'zaTha / kalirepa mahaoNstvayAdya dattaH / ' iti / taduttthaM karma vyApArajAtaM, vinAzayanti samUlamunmUlayanti / vandArusaMhatiSu vandAravo vandanazIlAH, 'vadiabhivAdanastutyoH' ityataH 'zRvandyorAruH' (pA.sU.3. 2. 173) iti tacchIlAdiSvArupratyayaH / tepAMsahati samavAya., tAsu / zarma sukhaM, vikAzayanti yathottaraM pallavayanti / hRdaye antaHkaraNe jJAnAmRtAni, jJAnAni tavaprasAdalabdhA bodhasudhAmayUkhA eva amRtAni, pIyUpapUrANi, tAni parivAhayanti jaloccha vAsavat parita. samucchalayanti / ye tAvakInaM tvadIyaM, padapaMkajaM caraNasaroruhaM, acaryanti bhattyA pUjayanti / 2- 'devakAli' iti savodhanaM yathAyathaM sarvatra saMbadhyate / kulakIrti zagau Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya-stavaH vidyA - pariSkRticaraNAnapi mUkayanti, ye'ntaH sadaiva bhavatomadhivAsayanti ||2|| te devakAli ! bhuvanAni vazaM nayanti, ziSTiM nRpendra mukuTeSu nivezayanti / duHkhAndhakArapaTalAni vipATayanti, ye tvAmudArakaruNAmasRNAM zrayanti ||3|| te devakAli ! kavitAmRtamUrjayanti, 16 saMsatsu vAdanipuNAnapi tarjayanti / kAmAdikarkaza - ripuprakarAJjayanti, ye tAvakasmaraNa saubhagamarjayanti // 4 // ravaM, udancayanti unnamayanti / vaMzo dvidhA - vidyayA janmanA ca / tadubhayavidhasya yazovaijayantyAH prasAraNena unnAyikAmiti tAtparyam / dikSu digantaparisareSu pratApasya tejorAzeH, paTalIm prabhAvapara parAM 'paTaveSTane' kalac, tato gaurAdirDIS / avataMsayanti bhUSaryAnta | vidyA AnvIkSikyAdaya. prAktanyastathA bhautikavijJAnavandhurA navanavonmaSantya Adhunikyazca / tAsAM pariSkRtyA pariSkaraNasaMbhAreNa caraNA. vicAH / 'tena vittazca nacupacaraNapau' (pA sU 5. 2. 26) iti tRtIyAntAt vitta ityarthe caNap pratyaya. / mUkayanti vAgmino'pi mUkavanmugdhAn vidadhate / mUkaM kurvanti mUkayantItyarthe 'tatkaroti tadAcaSTa e ' iti Nica / antaH hRdayAkAze, sadaiva pramAdamavahatya, adhivAsayanti, antarullasitAM kalayanti / 3- bhuvanAni lokAn / vazaM nayanti svAnukUlaM saMpAdayanti / ziMpTi AjJAM, 'zAs' dhAtorbhAve ktin / nRpendramukuTeSu, nRpendrANAM cakravartinAM, mukuTAni zirobhUSaNAni teSu nivezayanti vinyasanti / duHkhAndhakArapaTalAni du khameva trAsajanakatvAdandhakAra. tama, tasya paTalAni samUhAni vipATayanti uccATayanti / ye, tvAM bhavatIM, udArakaruNAmasRNAM udArA sA cAsau karuNA ca tayA masRNA snigdhA, tAm / zrayanti sevante / 4 - kavitAmRtaM kavitAyAH gadyapadyamayasya vAgvilAsasya yat amRtaM, pIyUSaM taMt Urjayanti balAtizayayuktaM ghaTayanti / saMsatsu vidvadgoSThIyu, vAdanipuNAn Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH te devakAli ! kalisampadamardayanti, ___durvAsanAndhatamasAni vimardayanti / saubhAgyasAriNi ! jaganti pavitrayanti, ye zrImatI hRdayavezmani citrayanti // 5 // te devakAli ! sukharaktimadabhrayanti, __ vidyAkalApakRSimaNDalamabhrayanti / paNDitamAnino vAdazUrAn / athavA vAdo nAma tatvanirNayArtha pramANatarkAbhyAM utthAgyamAna sAvanAkSepasahitA vItarAgakathA / tathA ca gautamasUtram 'pramANatarkasAdhanopAlambha. siddhAntAviruddhaH paJcAvayavopapanna. pakSapratipakSaparigraho vAda.' (gau0 sU0 1.2.1) / tatra nipuNAn niSNAtAn pragalbhAnityAzaya. / tarjayanti trAsayanti / kAmAdikarkazaripuprakarAn kAmAdayaH kAmakrodhalobhamohamadamAtsaryAdaya. paTasaMkhyAkAH, ta eva karkazAH, krUrasvabhAvAH ripavaH paripanthinaH, teSAM prakara. samUha , tAn jayanti svAdhInAn kurvate / ye tAvakaM tvadIyaM yat smaraNaM vAcikam , upAMzu, mAnasaM vA cintanaM, tasya saubhagaM subhagasya karma aN pratyaya , saubhAgyaM arjayanti prApnuvanti / 5-kalisampadaM kalezcaturthayugasya, 'kaliH strI kalikAyAM nA zUrAji kalahe yuge' iti medinI / saMpadaM svabhAvolvaNaM mAhAtmyaM ardayanti, abhibhavanti 'arda gato yAcane ca' / TupTAH pariNAmato du khaparyavasAyinya', yAH vAsanA. manorathapragatAH, tAnyeva andhatamasAni niviDAndhakArAH tAni / andhayati tAmyati anenetyandhaM tAdRzaM ca tat tamazceti samAsAnto'c pratyayaH / vimardayanti cuurnnynti| saubhAgyamAriNi / saubhAgyaM subhagavaM sarati taccIlA, tatsaMbuddhiH / 'sR' dhAtoNini , DIpa ca / bhAgyotkarSadAyinItyartha. / ce zrImatIm supamAzAlinIm / hRdayavezmani mAnamAbhoge, citrayanti citracadudRDkayanti / te jaganti bhUrAdIn trayo lokAn , pavitrayanti pAranaM kurvanti / 6-mukhamUkti sukhollAsitAM vAcam / da alpaM, na dabhraM adabhraM, tatkurvanti zrabhrayanti pracurayantItyarthaH / tatkarotIti Nic / vidyAnAm kalApaH samUhaH, sa gya kRSimaNDalaM masyakadambakam , taM abhrayanti meghermedurayanti / dezAntareSu saMdezAd dUratara-tameSvapi janapadeSu, caritAni lokavRttAni karmANi, vizeSayanti Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya-stavaH dezAntareSu caritAni vizeSayanti, ye zarmadhAma tava nAma nirUpayanti // 6 // te devakAli ! kukRtAni nikRntayanti, saMsAra-duHkha-nigaDAni vibhaJjayanti / zAnti parAmadhimanaH paricArayanti, ye tvatkathAmRtaramAn satataM dhayanti // 7 // te nUtnendIvarAme ! bhavabhayajaladhiM zIghUmullaMghayanti, pradhmAtasvarNavarNe ! nikhilasukhakalollAsamAsAdanti / vaiziSTyamAnayanti / zarmaNaH maGgalasya dhAma, lokAtizAyipadam tava bhavatyAH nAma nirUpayanti hRdayArUDhaM kurvanti / 'vibhAvayanti' ityapi pustakAntare pAThaH / ___ 7-kukRtAni, nirayopabhogaphalAni kutsitAni karmANi, nikRntayanti kRtsnaM chindanti | saMsAraduHkhanigaDAni saMsArodbhavAni du.khAnyeva nigaDAni, zRGkhalArUpANi bandhanAni, tAni vibhaJjayanti troTayanti / adhimanaH cittAbhoge, sAmIpyArthe'vyayIbhAvaH / parAMzAntiM ekAntikamzamasaMtoSasukham, parizIlayanti, anubhavanti / tvatkathA, bhavatyAzcaritopavarNanaM eva amRtarasa pIyUSadrava tAn , satataM avizrAntaM yathA syAttatheti kriyAvizeSaNam , dhayanti pibanti / 'gheTa pAne' kartari laT / _____-nUtnendIvarAbhe ! nUtnaM navInaM, yadindIvaraM nIlakamalaM, tadvadeva AbhA dIptiyasyA , tatsaMbodhanam / mahAkAlIsvarUpeNAnugrAhiNI ityartha. / bhavaH saMsAra eva trAsajanakatvAt dustaratvAcca bhayajaladhiH, bhItInAM samudra, taM zIghra drAgeva, ullaGghayanti utplavante / pradhmAtasvarNavarNe / pradhmAtaM uttaptaM yat svarNa hema, tadvat vaNe. kAntiyasyA. sA, tatsabuddhiH, uttaptahemarucire ityarthaH / nikhilasukhakalollAsam , nikhilA uccAvacA yA' sukhakalA.AnandodgamA,tAsAM ullAsa sphArA samRddhiH, tam / zrAsAdayanti, anAyAsena labhante / mahAlakSmIsvarUpeNa jagatAmanugrahakartI ityAzayaH / phullanmallImatallIpratibhaTasuSame ! phujantI vikasantI, yA mallImatallI prazastA mallI, kuTajavRkSodbhavaM zvetavarNa mallikApuSpam, tasya pratibhaTA pratispaddhinI suSamA zobhA yasyAHsA, tatsaMbuddhi / 'matallikA marcikA prkaannddmuddhtlljau| prazastavAcakAnyamUnI'tyamaraH / prAzastyavAcakarUr3hizabdatvAt' 'prazaMsAvacanaizca Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH phullanmallImatallIpratibhaTasupame ! harpamutkarpayanti zrImAtaH! saMtataM ye tava bhajanavidhau cittamAyojayanti / / 8 / / ayodhyAprAntavAsinyAH sudrshnkRtsthiteH| devakAlyAH stotrametat paThatAM ghaTatAM zivam / / 6 / / iti devakAlI-mahimA // 3 // (pA0 sU0 2. 1.66) iti samAsa. 1 matallikAdayo niyataligA avyutpannAzceti prAJca / arvAJcastvepAmapi vyutpattiyogaM samarthayante / harSe naisargikaM mana prasAda utkarpayanti utkarpayuktaM ghaTayanti / zrImAtaH ! sakalAnAmapi zaktivigrahANAM samaSTibhUte ! zrIvidyArUpiNi / ye tava bhavatyAH, bhajanavidhau sevAsaraNiSu, citta prAyojayanti, tadekarupatAM nayanti / Adya caraNatraye mahAkAlI mahAlakSmImahAsarasvatInAmabhimukhIkaraNama | carame tu sarvasamaSTirUpAyA rAjarAjezvaryAH ityavadheyam / ___-ayodhyA-prAntavAsinyA , sAketaparisare dakSiNasyAM dizi pratimAtmanA suzobhitAyA , sudarzanena ikSvAkuvaMzodbhavena bhUbhRtA kRtA vihitA sthitiH pratimApratiSThApanaM yasyAH, tasyA' devakAlyA etannAmnA suprathitAyA stotraM stava, paThatAM asakRdAvartayatA, lokAnA ziva zreya', ghaTatAm saGgacchatAm / // iti devakAlI-mahimA / / 1ayaM ayodhyAnagarInAtha sudarzana., kasmin samaye prAdurabhUt ityaitihAsikadRzA na kimapi vaktuM pArayAmaH / viSNumahApurANAdupalabhyamAnAsu rAjJA vaMzaparamparAsu tat kAlakalanAsu ca nAsyollekha. kvacana dRSTimupagataH / tathApyayaM ikSvAkukulotpanna , aticiratanazceti paurANikAH / yato vAlmIkirAmAyaNasya bAlakANDe rAmavivAhAvasare purodhasA vasiSThena gotra-zAkhoccAraprasaGge ye pUrvapumpA nAmamAhaM nirdiSTA', tepvayaM ekonatriMzattama iti bhAratabhramaNopadarzitAna yaMzAnukramAdavagamyate / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-stavaH . caturtha-stavaH / viviktataragomatIjaTharamadhyasiddhAzramAM purogatasarovarasphuradagAdhapAthazchaTAm / / vizAlatalatuGgabhUlulitanibamUlAlayAM bhajAmi bhayakhaNDikAM sapadi caNDikAmambikAm // 1 // na lakSyaghaTanAzrayAM na ca vizeSavezmAvahAM, ghaTAnukRtigomatIvahanabhAvyamAnAspadAm / caturtha-stava. / . 5-atizayena viviktaM viviktataram / ekAntato janazUnyam / atizAyane tarap / 'viviktaM pUtavijane' ityamaraH / gomatyAH prasiddhAyA' srotasvinyA yat jaTharaM kukSi , tanmadhye siddhaH AzusiddhidaH, Azramo vAsasthAnaM yasyA. sA, tAm / 'saridgarbhastaDAga' siddhibhUH' ityAgamaH / purogate saMmukhasthite sarovare sphurat cakAsat yat agAdhaM atigabhIraM pAtha jalaM taizchaTA dIptiryasyAH, tAm / vizAlaM vistIrNa, yat talaM AdhArabhUmiH, tatra yA tuGgA unnatA bhUH, tatra lulite luTite nimbamUle Alayo vAsasthAnam yasyA , tAm / sapadi sadya., bhayaM bhIti khaNDayati vidArayati iti bhayakhaNDikA, tAm / caNDikA ambikAM, mAtaram bhajAmi seve| 2-lakSyaM jJayaM ghaTanAyAH pratimAyA AzrayaH AdhAro yasyA. sA, tAm / nimUttikenApi catvareNa samUtikeva bhAsamAnAmiti bhAvaH / vizeSaM vezma gRhaM Avahati iti vizeSavezmAvahA, tAm / mndiraadisnniveshshuunyaamityrthH| ghaTAnukRti , kummAkAreNa pravahantI yA gomatI, tasyAH vahane taTopakaNThe vahivarUpe vA bhAvyamAnaM pratIyamAnaM AspadaM sthAnaM yasyAH, tAm / udyate anena iti bahana, __ karaNe lyuTa / 'taraNo bhelako vAriratho naustarikaH savaH / / hoDastarAndhurvahanaM vahinaM vATaH pumAn / ' iti trikANDazeSaH / bhAvyamAnamiti bhavateNijantAt karmaNiM zAnac / namatAM __ bhaktathA pratIbhavatAM, janAnAM lokAnAM, ye manorathAH mano'bhilASA., teSAM pAracanaM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH namajjanamanorathAracanacArucintAmaNiM, bhajAmi bhayakhaNDikA sapadi caNDikAmambikAm // 2 // nirantarasamullasatkamalakINapAthojinI pratAnaghanasaMpadA kamapi saMmadaM tanvatIm / trikoNasarasImayIM, pariNati puro vibhratIM, bhanAmi bhayakhaNDikA sapadi caNDikAmambikAm // 3 // anugraharasacchaTAmitra saraHzriyaM yAntike vikAsayati, padminIdalasahasrasandAnitAm / pratikSaNasamunmipatpramadamedurAM tAmahaM, bhajAmi bhayakhaNDikA sapadi caNDikAmambikAm // 4 // sarvato ghaTanaM, tatra cAruH manojJaH, cintAmaNiriva cintAmaNiH, tAm / cintAmAtreNa abhISTasaMpAdikAmityarthaH / caramaH pAdaH pUrva vivRta., sarvatra yojanIya. / ___3-nirantaraM azrAntaM samullasantI zobhamAnA, yA kamalakINI jalAcchannA, pAthojinI padminI, tasyA' pratAnena vistAreNa ghanA sAndrA saMpata saMpatti , tayA / pAthasi jale jAyate iti pAthojam / janerDa , tato iniH / saMpaditi kivantam / kamapi lokottara, saMmadaM pramoda, tanvatI vistArayantIm / trayaH koNA yasyA sA trikoNA, trikoNAkAreNa pariNamantI yA sarasI saraH, tanmayoM tadAkArAm / 'kAsAraH sarasI sara.' ityamaraH / 'sarasIH parizIlitum' iti naipadhIyacarite / pariNati avasthAnaM pura. svasaMmukhe vibhratI dhArayantIm / anyatpUrvavat / 4-yA antike samIpe, anugraha. abhISTasaMpAdanecchArUpa' prasAda , sa eva AnandapradatvAt rasa , tasya ccaTAmiva paramparAmiva / padminyA. nalinyA' yat dalasahasraM sahasrAvadhIni pani, tena sandAnaM dAma saMjAtamasyAH sA, tAm / sarasa. taDAgasya, zrI zobhA, tAm / sarovicchittimityarthaH / vikAsayati unmIlayati / pratikSaNaM anuvela, samunmipat udaya gacchat , yaH pramado harpaH, tena bhedurA anizayasnidhA, tAm / 'medhairmeduramambaramiti' jayadevaH / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracaNDayati vikrama, jhaTiti khaNDayatyApadaH, sumaNDayati vAkkalAM, sadasi daNDayatyuddhatAn / karaNuyati rodasI, guNasamRddhibhiryA hi tAM __ bhajAmi bhayakhaNDikAM sapadi caNDikAmambikAm // 5 // zrutA'bhilapitA, matA, sukalitA, samabhyarcitA, sudhApRSatavarSibhinavanavairvacobhiH stutaa| jayAya khalu kalpate bahuvidhAhatA, tAmahaM bhajAmi bhayakhaNDikA sapadi caNDikAmambikAm // 6 // 5-vikrama parAkrama, pracaNDayati ulbaNasvabhAvatAM nayati / 'caDi kope'| Apada trividhadukhodbhavAH vipadaH, jhaTiti sadya eva khaNDayati, khaNDakhaNDa vidadhAti / vAkkalAM, vAcAmaizvarya sumaNDayati, samyag bhUSayati / 'maNDa bhUSaNe' curaadiH| sadasi adhisabham , uddhatAn , duvinItAn daNDayati dnnddpryogairnushaasti| guNAnAM rajoguNabhuvAM zauryAdInAM, samRddhiH atizayitA vRddhiH, tAbhiH / rodasI bhuvamantarikSaM ca 'dyAvAbhUmIturodasI' ityamara. 1 karaNDayati karaNDamaJja va anAyAsena paripUrNa saMpAdayati / karaNDo nAma vaMzAdibhinirmita, tAmbUlapUgAdiphalAnAM nivAnapAtram, yasya pracuraH pracAro bhAratabhUmau bahudhA dRSTacaraH / karako'pyatra prayujyate / 'tAmbUlakarakavAhinI' ityevamAdiprayogAzca bANabhaTToktipu sulabhAH / tadityaM jagadambAcaraNacintakasya guNasamRddhiH skArIbhavantI bhUlokAdantarikSalokAntaM yAvat vyApriyata iti bhAva. / anyat pUrvavat / 6-zrutA karNakuharaM praviSTA, abhilaSitA sarvAtmanA abhISTA, matA hRdayAntAtA, sukalitA samyak parizIlitA, samabhyarcitA, gandhAdi-paJcopacAra. samyagupAsitA / sudhAyAH pRSatAH vindava, tAn varpanti srAvayanti iti sudhApRSatavarSiNaH, tai. / 'pRSanti vindupRSatAH' ityamaraH / navanavaiH nUtana-nUtanaiH kalpanAcamatkRtiramaNIya., vacobhiH vAgvilAsaiH stutA, samyaG niAto, bahuvidhAbhiH vividhAbhiH saparyAbhagibhiH, zrAdRtA hRdayAnta pravezitA, svanu jayAya abhyudayAya, kalpate prabhavati / anyat pUrvavat / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH itastata uditvaravratatinavRkSAvalI luladvihagamaNDalImadhurarAvasaMsevitAm / skhalatkusumasaurabhaprasarapUryamANAzramAM : .. .. bhajAmi bhayakhaNDikAM sapadi caNDikAmambikAm / / 7 / / dvipatkulakRpANiko, kuTilakAlavidhvaMsikAM, , vipadvanakuThArikAM, trividhaduHkhanirvAsikAm / kRpAkusumavATikA, praNatabhAratIbhAsikA, bhajAmi bhayakhaNDikAM sapadi caNDikAmambikAm |8|| / 7-itastataH, uditvarAH udayonmukhyaH, utpUrvAdiNaH 'iNanazijisartibhyaH karap' (pA0 sU0 3.2. 163) iti karap ! yAH vratataya. latApratAnAni, tAsu naddhA udvRttA, 'Naha bandhaneta / yA vRkSANaM zrAvalI drumapaMktiH, tasyAM lulantI itta' tato vA viluThantI, vihagAnAM pakSiNAM yA maNDalI samUha', tasyAH madhurarAvaiH sarasakUjitaiH, sasevitAM saMstutAm / skhalanti vRntazlathAni patayAlUni vA yAni kusumAni, tepAM saurabhaM sugandhi',' tasya -prasareNa vyAptyA pUryamANaH sarvato vyApriyamANaH, Azramo yasyA. sA, tAm / anyat pUrvavat / -dvipanAM paripanthinA kulaM dvipatkula, sapatnajanAnAM vaMzaH / tasya kRte kRpAriNakeva pANikA zurikA, tAm / nizitakapANadhAreva anAyAsena ripakalaM utsAdayati iti bhAvaH / kuTila. cakrasvabhAvoM ya. kAla , kRtAnta. tasya vidhvaMsikA, vinAzakarI tAm / svayaM jagatAmantaka. kAlo'yasyAH anucara iva AjJAvazaMvada ityAzaya / vipada', saMsArotthA zrApada., tA eva du.khabahulatvAdinA durgamatvAt vanAni kAnanAni, tepAM kRte kuThArikA kuThAravaducchedakI, tAm / kuThAronAma 'kulhADI ti loke prasiddha kApTacchedakamastram / trividha AdhiprabhRtibhiruddhataM yad du.khaM, saMtApaH tasya nirvAsikA nirvAsanacaturA, tAm / kRpAH anukampA eva kusumAni prasUnAni, teyAM vATikA puppodyAnamityarthaH / praNatepu pAdavandanapareSu bhAratyAH vAgdevyAH bhAsikA skRtipradA tAm / vidyArthibhirArAvyamAnA yathAbhilapitAM caidupyasampada prasAdIkaroti ityAzaya. !! , Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha-stavaH brahmADAdhikadehApi gomatItIracaGkramA | jayAya bhajatAM bhUyAccaNDikA caNDavikramA // 6 // 1,MAM iti caNDikA - stutiH || 4 || " sa P 9d 6- brahmANDAdhikaH deho yasyAH iti brahmANDAdhikadehA / brahmANDabhANDa-to'pi vipulazarIrAbhogA satI, gomatyA. suprasiddhAyAH sarita', tIre taTapradezecakrama. bhUyiSThaM bhramaNaM, yasyA. sA / yA hi vizvazarIrA na sA taTabhramaNaparAyaNA bhavitumarhati iti virodhAbhAso nAmAtra alakAraH / 'AbhAsatve virodhasya virodhAbhAsa ipyate' iti lakSaNAt / tatparihArastu - adhikadA vAJchitAdayadhikaM dAtu IhA icchA yasyAH seti tathAbhUtA / tata eva ca lalitAsahasranAmAdiSu - 'sarvezvaro sarvamayI sarvamantrasvarUpiNI' ityAdi paThyamAnaM saMgacchate / lIlAkaivalyamiti vA mantavyam / paryante tu 'vizvavapuzcidAtmA' ityeva paryavasyati / caNDa atyupra*, vikramaH parAkramo yasyA. tathAbhUtA, caNDikA svanAmadhanyA bhajatA jayAya bhUyAditi zam | // iti caNDikA - stutiH // 1 caNDI - ( cAMdana- kUDA ) ityAkhyayA vyapadizyamAnaM tadidaM prAcInatamaM caNDikAyatana sAMpratika- uttarapradezagauravabhUtAt lakhanaUnagarAt pazcimasyA dizi upagomatItIraM aSTakrozAntare vijanaprAyaM pradezamadhyAste / vidyAnAthanAmA kazcana siddhapuruSa purA iha tapazcaritavAniti tatratyebhyo brAhmaNavRddha ebhyaH saMzRNumaH / etatkuTIrasya bhagnAvazeSazcAdyApyasmAn smArayati tapobhUmerasyA: mahattvam / etaduttaraM sugRhItanAmadheya sarasvatyAnandanAtho mahAtmA cirAyAtra tapasyan prAnimUrtikamapi caNDikAcatvaraM mahiSamardinIsthApanena samUrtikaM saMpAditavAn / yaddarzanArthamadhunA paraH sahasrA janatA pratyamAvAsyaM ekatritA bhavati / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 durgA - puSpAJjaliH paJcama- stavaH / icchAmAtrasuparvaviniHsRta tejaHpuJjaracitalajitAGgi ! | niguNato guNabhAvamupeyupi ! jaya jaya, vikasaddIrghApAGgi 1 // 1 // paJcama- statraH / 1- icchAmAtra 'taddaikSata bahusyAM prajAyeya' ityAdyAmnAyaprasiddho bahirunmukhIbhAva, tadeva suparva zobhano vazaH, tasmAt viniHsRta. bahirullasita, yaH tejapuJjo bhAsAM caya:, tena racitaM lalitaM sundara aGga deho yasyAH tatsaMbuddhiH / 'sarvasyAdyA mahAlakSmIstriguraNa paramezvarI' ityAdinA pratipAditasvarUpA / ziva eva yadA svahRdayavartinamarthatattvaM vahiH katu munmukho bhavati, tadA zakti riti prathAmAdhatte / tathA ca parAsUkte 'kRtyeSu devi ! tava sRSTimukheSu nityaM svAbhAvikeSu visaratsu yadunmukhatvam / iccheti tat kila nirUpitamAgamajJa rjAnAsi yena vidadhAsi ca taM tamartham // vAsiSTharAmAyaNe ca 'zivaM brahma viduH zAntamavAcyaM vAgvidAmapi / spandazaktistadiccheyaM dRzyAbhAsaM tanoti sA // iti / ayamevArthaH sArabhUto mAlinIvijaye vitatya pratipAdyate'yA sA zaktirjagaddhAtu kathitA samavAyinI / icchAtvaM tasya sA devI sisRkSoH pratipadyate // evametaditi jJa eyaM nAnyatheti sunizcitam / jJApayantI jagatyatra jJAnazaktirnigadyate // evaMbhUtamidaM vastu bhavatviti yadA puna. / jJAtvA tadaiva tadvastu kurvantyatra kriyocyate // evamepA trirUpApi punarbhedairanantatAm / arthopAdhivazAd yAti cintAmaNirivezvarI // iti Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 paJcama-stavaH aSTAdaza bhujavallisamarpita zastrakSapitamahAsurapAli ! / mahiSAsuravadharakSitaloke ! . jaya-jaya, janani ! jayAmbujanAli ! // 2 // ekApyaGgakalAmiranekA vRtivarivasyAsuSamAmeSi / nirguNataH guNazUnyatvarUpAyAH 'sAkSI cetA kevalo niguNazca' iti shruteH| guNAstAvat kevalaM zarIradharmANa eva iti na te ciddharmavatvamAzrayanta iti bhAvaH / etaduhizya mAtsye himavantaM prati nAradaH 'lakSaNaM devakoTyaGkaH zarIrakAzrayo guNAH / iyaM tu niguNA devI naiva lakSayitu kSamA // ' guNaMbhAvaM sattvarajastamorUpaguNatrayarUpaM vigrahaM upeyuSI upAdadhAnA tatsaMbuddhiH / vikasantau dI! Ayate apAGgo netraprAnte yasyAH / 'jaya jayeti mahAlakSmI lakSyIkRtya vIpsA / ..... 2-aSTAdazabhujAH eva vallayaH vratatyaH, tAsu samarpitaH samyagAhitaiH, zastra: AyudhaiH, kSapitAH niHzeSIkRtA mahAsurANAM uddAmarakSasAM pAlI pNktirnyaa| mahiSAsurasya suprasiddhasya durdAntasya vadhAt rakSitaH lokaH saMsAro'nayA / ambujasya paTcakrarUpasya dehasya nAlI nAladaNDa tatsaMbuddhi. | mAyA-bIja-svarUpiNI iti paramArthaH / tata eva parAprAvezikAdau bhaDgyantareNa 'yathA nyagrodhabIjastha zaktirUpo mahAdraM mH| tathA hRdayavIjasthaM vizvametaccarAcaram / / ' ityevaMrUpo rAjAnaka-kSemarAjAcAryaprabhRtInAM trikadarzanavidAmudghoSaH / / prakRtimayapatra-vikAramaya-kesara-saMvinnAlAdivizeSArthayojanamapi bhAgamoktadizA yathAyathamavadheyam / AdhArapadmasya kAmagiripIThatvaM kAmezvarIsthAnatvazcApi AgameSvAmnAyata iti saMkSepaH / adhikaM tu varivasyArahasyAdyAgamasandarbhebhya AkalanIyam / 3-ekA api aGgakalAbhiH aNimAdyAbhiH, anekA nAnAvidhazaktitrAtarUpeNa sphurantI anekatAmupayAtA, AvRtiH AvaraNaM, tatsahitA yA varivasyA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH brahma-viSNu-ziva-sRSTividhAyini! jaya-jaya lokAlokamahezi ! // 3 // bhaktazokazaGka ddhAtinipuNe ! , zaraNAgata-sauhitya-vidhAtri ! / naisargikakaruNArasaste ! ___ jaya-jaya, bhUpaNabhUSitagAtri ! // 4 // saparyA, tasyAH supamAM zriyaM, epi prapadyase / brahma-viSNu-zivAnAM sRSTiH sarjanaM vidadhAti iti tatsaMbuddhiH / ataeva laghustave- 'tvattaH kezavavAsavaprabhRtayo'pyAvirbhavanti dhruvam' ityAdhu pazlokyate / tata eva ca zivasUtreSu 'citiH svatatrA vizvasiddhihetuH / sA svecchayA svabhittau vizvamunmIlayati / tannAnA'nurUpa grAhyagrAhakabhedAt' ityAdinA pronmIlitaH svAtantryavAdo mahAntaM hRdayasaMvAdamAvahati / asya ca sphItataramupavRhaNamapi AgamAnubhavayuktivAdapurassaraM pratyabhijJAdarzane mahAmAhezvarairAcAryAbhinavaguptapAdaiH kriyamANaM hRdayAvarjakamiti vibhAvanIyam / 'citirUpeNa yA kRtsnametad vyApya sthitA jagat ' iti caNDIpATha. / pazcastavyAmapi 'viribcyAkhyA mAtaH | sRjasi harisaMjJA tvamavasi trilokI rudrAkhyA harasi vidadhAsIzvaradazAm / bhavantI sAdAkhyA zivayasi ca pAzaughadalane. tvamevaikAnekA bhavasi kRtibhedaigirisute // iti / loko nAma mukhyayA vRttyA prakAzasvabhAvatvAt pramAtA, alokazca tadadhInaprakAzatvAt prameyam / tathA ca grAhyagrAhaka-ubhayakoTyu pazleSarUpo lokAloka', tasya mahezI mahatI svAminI / athavA lokAloko nAma aruNodayazailaH, tasya mahezI / rAjarAjezvaryAH sUryamaNDalAntaravartinItvamAgamaprathepu suprasiddham / 4-bhaktAnAM zoka. manyuH sa eva pIDAkaratvAt zaMkuH sUcyagra. kIlaka', tasya yA uddhatiH uddhAraH vahiruttepo vA tatra nipuNe vidagdhe || zaraNaM Agatasya caraNazaraNamApannasya duHkhasaMtaptasya yat sauhityaM suhitasya tRptasya bhAvaH SyaJ , tarpaNam , tasya vidhAtrI saMghaTayitrI, tatsaMbuddhiH / naisargika. svAbhAviko ya karuNArasaH vAtsalyarasapUraH sa. sUta' yasyA sA | karuNArasasya prsvbhuurityrth.| bhUSaNena svarNaratnAdyalaMkAreNa bhUpitaM alaMkRtaM gAtramasyAH tatsaMbodhanam / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama-stavaH sRSTyAdau sAcivyamupetam , yattasyApi ca sAramudeti / mAtastava tava vigrahaghaTakaM ____ jaya-jaya durmatizAtanaheti ! // 5 // tatrAyatrikamaindavamAruNa mAnalamaJcati, maJja ladhAma / 5-sRSTyAdau sRSTi-sthiti-saMhArarUpe triguNakarmaNi, yat sAcivyaM sacivasya karma sAhAyyamityarthaH, upetaM saMprAptaM, tasyApi yat sAraM vAgbhavamAyAkAmAnAM samaSTiH, udeti udayaM yAvi, he mAtaH ! tat mUrdhAbhiSiktaM bIjakadambaka, tava vigrahasya maMtrarUpazarIrasya, ghaTaka yojakam / duSTA vivekazUnyA, yA matiH tasyAH zAtanaM vinAzanam 'jAyate patrazAtanam' iti mImAMsA, tatra hetiH zastrabhUtA / mantravarNA hi dhyAnanirUpitasya dhyeyasya vigrahaghaTakA iti paramArthaH / taditthaM prakRte vakSyamANamAdyatrikam'vAgabIjamAdIndusamAnadIpta, . hImatejodhu timad dvitIyam / kAmaM ca vaizvAnaratulyarUpaM, tRtIyamAnantyasukhAya cintyam // ' ityAdikamasmatparamaguroH saptazatIsarvasvato'nusandheyam / tatra saptazatIti tAlavyAdiH pATho mantragaNanAbhiprAyeNa, dantyAdistu nandAdisaptazaktInAM cikhyApayiSayeti tata evaavdhaarym| 6-tatra navArNamaMtravidmahe, ayaM caNDikAmbAyAH navArNo mantrarAna kalivi. saMsthule'pi samaye AstikasattamAnAM ArttAnAM kalpadru mAyamANaH sakale'pi bhAratamaNDale zraddhAspadIbhavan parIkSyate / zrAdya Adau bhavaM, trikaM trayANAM savaH, kan / aindavaM vAgbhavabIjaM, AruNaM mAyAbIjaM, AnalaM kAmabIjamityetattritayasamaSTeH, majulaM manoharaM ca taddhAma paJceti karmadhArayaH / yato bhavatI eva samastamapi prapaJcasArabhUtaM aJcati kroDIkaroti / ataeva yathAkramaM tattadbIjasvarUpamAsthAya vANI-vAk , mAyA-zrI., kAmaH-icchAvizeSaH eteSAM samaSTe Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 durgA - puSpAJjaliH vANI - mAyA kAmavikAzini ! jaya-jaya siddhi- vidhAnalalAma ! ||6|| madhyaM jAmbUnadavandhUka sphuTitendIvara - bhAnyakkAri || ugrArticchidure ! dayamAne ! jaya-jaya jaGgalamaGgalakAri ! // 7 // antimamaJjana pANDura dhUmra dyutisaMkAza mahitakulahantri ! | rvyaNTezca vikAzinI sphArollAsinI, tatsaMbodhanam | siddhInAM aSTavidhAnAM yad vidhAnaM saphalIkaraNaM tatra lalAma pradhAnabhUte ityarthaH / 7-madhyaM navArNamantrasya madhyo bhAgaH / jambUnade bhavaM jAmbUnadaM suvarNam / tathA ca paThyate 'tIramRt tadrasaM prApya sukhavAyuvizoSitA / jAmbUnadAkhyaM bhavati suvarNa siddhabhUSaNam // ' bandhUkaM japAruNaM puSpavizeSa / sphuTitaM vikasitaM yat indIvaraM nIlakamalaM tasya bhAM dyutiM nyakkaroti tiraskaroti iti tatsaMbuddhiH / ugrA utkaTA sA cAsau zrAti pIDA ca tasyAH chidurA cheDanakAriNI ityartha. tatsaMvodhanam | 'ApanArtiprazamanaphalAH sampado hyuttamAnAm iti kAlidAsaH / dayate iti dayamAnA kartari zAnac / jaMgale vanapradeze maMgalaM zubhodakaM karoti iti tatsaMbuddhiH / - he zrahitakulahantri ! na hitAH zrahitAH zatravaH nan tatpuruSa / tepAM kula vaMzaH tasya hantrI vinAzakartrI / antimaM caramo navArNamantrabhAgaH / aJjanaM kRSNavarNa, pANDaraM zvetavaraNa, dhUmra kRSNalohitaM, tepAM samuditA yA ghutiH dIptiH tatsaMkAzaM tatsamAnam / kenApyanirvacanIyena tejapuJja ena bhAsamAnAmityarthaH / sakalAni samastAni yAni samIhitAni manorathA', teSAM sAdhane maMpAdane, cukha: pravaNA, 'tena vitta' iti cup pratyayaH / jagadrUpeNa , Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha-stavaH sakalasamIhitasAdhanacuJco ! jaya-jaya-jaya, jagadaGka rakatri ! // 8 // ayodhyA-pazcimapranti-kalpitapratiyAtanA / yAtanAkSataye bhUyAdeSAmahiSamadinI // 6 // iti mahiSamardinI-gItiH // 5 // bhAsamAnaM yadaDakuraM, bIjasya prathamaH pariNAmaH, tasya kI vidhAtrI / bhavatyA eva sakalaH sRSTiprapaJcaH pravartyata iti bhAvaH / -ayodhyAyAH pazcimaprAnte, sarayU-tamasayorantarAlavartinyAM paNDitapuryA, 'zivadurgApITha' ityaparAbhidhAnAyAM, kalpitA pratiSThApitA, pratiyAtanA pratimA yasyAH sA / eSA samanantaraM stutA, mahiSamardinI mahiSaM mahiSAsurAkhyamasuraM mRgAti iti mahiSa-mardinI, kauzikI svarUpamApannA caturbhujA mahAlakSmIH / mahiSAsurasya vadhakathA caNDIpAThAdau suprasiddhA / yAtanA' saMsArodbhavAH tIvravedanAH tAsA taye vinAzAya bhUyAt / // iti mahiSamardinI-gIti // 1-asyA. saMnivezapramANaM tu bhagavatA valmIkajanmanA itthaM nirdiSTam 'manunA mAnavendraNa yA purI nirmitA svayam / AyatA daza ca dve ca yojanAni mahApurI / / zrImatI trINi vistIrNA suvibhaktamahApathA / / ' iti / (vAlmIkirAmA0 bAlakA0 5,sarga) 2-sAMpratika-ayodhyApurIsaMnivezAt pazcimAyAM dizi aSTakozAntare 'paNDitapurI' ityAkhyayA suprasiddha tadidamAzramapadam / iha kUpArAmasaMnikarSa jagajjananIpIThasaMbhUta vindhyapASANe nirmitamekaM manoharaM laghu zivamandiraM vidyotte| yatra jagatAM mAtApitarau pArvatIparamezvarau viraajt.| atra caikaH zilpakalAkamanIyaH pASANotkIrNaH zilAlekho'pi nirmAtu paricayamAvahannetena saha saMlleSitta Aste / ita uttarAzAmukhe krozaikamitAntarite bhuva. pradeze gharghareNa saMzliSyA vAsiSThI bhagavatI sarayUH pravahati / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH sssstth-stvH| jananamaraNajanmatrAsaghorAndhakAra prazamanakaraNAyAnAya kAcitpradIptiH / taruNataraNirAgaM, mlAnimAnaM nayantI, viharatu mama citte candrakhaNDAvataMsA // 1 // na bhavati khalu yAvatkAyavaiklavyabhAvo, na ca patati, kRtAntaradRSTi-prapAtaH / nanu hRdaya ! samudyaddInadainyAvasAda praNayanarasikAM, tAM tAvadAsAdayAzu // 2 // sarasasarasijAtasphArasaundaryasAra sphuradavayavakANDodAmalAvaNyavApI / psstth-stvH| 1-jananaM dehotpattiH, maraNa paJcabhUteSu layaH, tAbhyAM janma prasavo yasya evaMbhUto yaH trAsa. bhayaM tadeva ghoraM dAruNa, andhakAraH tamisra, tasya prazamanakaraNAya dUrotsAraNAya, anhAya vAsarAya, kAcit atizayorjitA, pradIptiH prakRSTA dya tiH,| taruNa. navoditaH sa cAsau taraNi sUrya , tasya rAgaM lohitavarNatvaM mlAnimAna malinatvaM mlAnAdimanic / nayantI prApayantI / candrasya khaNDaH zakalaM sa avataMso bhUpaNa yasyAH sA, candrakhaNDAvataMsA, mama citte manomandire, viharatu viharatAm / prArthanAyA loT / 2-kAyasya zarIrasya, vaiklavyabhAva vAkyaprayukta zaktikSayarUpo vyAkulIbhAvaH / yAvat na khalu bhavati, notpadyate / kRtAntasya yamasya karA kaThorA sA cAsau dRSTizca tasyAH prapAtaH paripatanam na ca bhavati / nanviti AmantraNe avyayam / hRdaya ! mAnasa ! samudyat samudgacchat yat dInasya durgatasya dainyaM dAridraya tasya yo avasAda virAmaH, tatpraNayane tatsaMpAdane, rasikAM rasajJAM, tAm jagadambAm, tAvat tadavadhi, prAzu yathA syAt tatheti kriyAvizeSaNam / prAsAdaya bhajasva / 3-rasena sahitaM sarasaM, tAzaM yat maramijAtaM kamalaM, tasya sphAreNa vipulena, saundaryasAreNa cArutvotkarpaNa sphurantaH sphUrti vahantaH, ye avayavAH Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha- stavaH anusaradanukampApUrapUrNAtimAtraM zamayatu, mama tApaM sA zazAGkArthacUDA 13 || janani ! natanilimpI maulimandAramAlA zlathakusumamarandamlAnapAdAravinde ! | bhavaparibhAviddhe vAsanAjAlaruddhe, 35 masRNanayanapAtaM pAtayAsmin varAke ||4|| sakalabhuvanabhAraM paMcakRtyAvasAnaM, natisukRtiSu devepUccakairarpayitvA / 'gAni, teSAM ye kANDAH skandhAH teSu yad uddAma atyutvaNaM, lAvaNyaM dehasaundarya, tasya cApI dIrghikA / lAvaNyapadArthazca 'muktAphaleSu chAyAyAstaralatvamivAntarA / pratibhAti yadaMgeSu tallAvayamihocyate // ' ityevaMrUpo draSTavya | anusaratsu anugamanaM kurvatsu viSaye, yA anukampA kRpArasaH, tasyA. ya pUraH pravAharUpa:, tena pUrNA bharitA / sA zazAGkArdhacUDA, zazAGka. pIyUpakiraNa tasya artha khaNDaH, cUDAyAM jUTikAyAM asyAH sA / atimAtraM ekAntanaH, mama bhaktahRdayasya tApaM vyathArUpaM satApaM, zamayatu dUrIkarotu | , 4 - he janani / mAtaH ! natAH praNatA, yAH nilimya. devAMganAH, tAsAM mauliSu kezapAzepu, yAH mandAramAlAH pArijAtasrajaH, tAbhyaH zlathAni cyutAni yAni kusumAni teSAM yo maranda. raja. karaNarUpaH tena mlAnaM vicchAyaM pAdAravindaM caraNasaroruhaM yasyAH sA tatsaMbuddhiH / bhavAt saMsArAt yaH paribhava. tiraskAraH, tena viddhe zaravyabhUte chidrite vA / vAsanAnAM antaraGa kuritAnAM cirantanInAM, jAlai samUhai, ruddha e sarvAtmanA baddha, asmin varAke, zocanIye mayi, masRNaM snigdhaM premNA parItaM ca yannayanapAtaM dRSTinikSepaH, taM pAtaya asAraya | 5-sakalasya samastasya, bhuvanasya jagata, yo bhAraH saMbhArarUpaH sRSTiprapannaH, tam / paJcakRtyAni utpatti-sthiti-saMhAra-tirodhAnAnuprahAtmakAni avasAnaM samAptiryasya tathAvidham / paJcavidhaiH kRtyaireva jagataH sarvo'pi sRSTiprapacaH pari Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH kimapi nigamarUDhaM gUDhatattvaM prapannA zizirayatu, madIyaM svAntamazrAntameSA // 5 // janani ! yadi bhavatyAH zakirAtmaprabhAvaM - vyapanayati, tadAnIM niSkriyo loka essH| iti paricitatattve'pyajJabhAvaM bhajanta stavasamayavimUDhAH saMsaranti, skhalanti // 6 // prakRtiguNavikArAH prAkRte vyApriyante, na khalu puruSabhAve darzane'smin sphuTe'pi / samApyata ityarthaH / iyaM paJcakRtyasamaSTireva yathAkramaM zrAbhAsana-rapti-vimarzanavIjAvasthApana-vilApanatazca bhAgamepUddhadhyata iti pratyabhijJAhRdayAdiSu spaSTam / natayaH praNatayaH, tAbhiH ye sukRtina. puNyavantaH teSu / deveSu brahmAprabhRtiSu / uccakairityakacapratyayAntamavyayam / atyartha bhRzaM, arpayitvA tadadhInaM vidhAya / kimapi cetohAri, nigamAH, vedAH, catuHSaSTisaMkhyAkAni taMtrANi .ca, tepu rUDhaM prasidvaM yat gUDhatatvaM antaHsAraM, taM prapannA saMprAptA satI, epA vizveSAmapi mAtRrUpeNAvasthitA, azrAntaM vADhaM yathA syAt tathA madIyaM svAntaM mAnasaM, zizirayatu zItalayatu / 6-he janani ! yadi bhavatyAH zaktiH pUrNAhantAcamatkAra', Atmana svasya prabhAvaM sAmathrya vyapanayati nirasyati, tadAnIM eSa puro dRzyamAno loka saMsAraH niskriya. nippandaH saMpadyate / iti ilyaM, paricitatattve api, jJAtasAre'pi vastuni, azabhAvaM mUDhaprAyAmavasthAM bhajanta. zrAsevyamAnA., tava bhavatyAH, samayavimUDhAH samayAcAraparAGmukhAH, mugdhAtmAna iti yAvat / saMsaranti bhUyobhUya. sasAribhAvaM bhajante, svajanti patanamanubhavanti ca / dvimukhA eva narA. pade pade vyAmohabhAjaH patanaparyavasAyinazca jAyanta iti bhAvaH / tathA ca zAntistava - 'pApado duritaM rogA samayAcAralAnAt / ' iti / -prakRteH mUlaprakRteH, ye guNavikArAHguNAnAmupaplavabhUtAH vikRnayaH / te ca naprakRtirayinirmadAdyA pranivilaya sapta / pokharAkamnu vikAro na praphutirna vikRtiH puruSa / / ( mAMkhyakArikA) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha- stavaH tava samaya saparyA bhAvanAndhaH zarIrI, sakalajanani ! nAhaM bhAvabhAvaM jahAti ||7|| zrutirapi parimAtu yAM na zaknotyazeSAtaditarajanagAthA jalpanAstAM, sudUre - 37 iti sAMkhyanaye saMkhyAtAH / prAkRte prakRterayaM prAkRtaH, tasmin prakRtisambandhini / vyApriyante vyAptyA zravatiSThante / puruSabhAve puri zayAne jIvapadAbhilapye svAtmamahezvare, na khalu vyApUtA bhavitumarhanti / 'asaGgo'yaM puruSa: ' (sAMkhyasU0 1. 15) iti zAsanAt / iti evaMrUpeNa, asmin prakRtipuruSavivecanApare darzane, sphuTe sphIte satyapi tava bhavatyAH yA samayasaparyA samayAcAraiH samRddhA antaryAga-bahiryAgarUpA varivasyA, tasyAH bhAvanayA punaH punacintanarUpayA andhaH AnandanimIlitanayano bhavanniva / zarIrI pAzatrayasaMdAnito jIvaH / he sakalajanani ! azeSabhuvanamAtaH ! ahaMbhAvasya zrahaGkArAparaparyAyasya ahamitisphuraNAtmakasya, bhAvaM avasthAm na jahAti na muJcati / pratyuta zrahaMbhAvabharita evollasati iti tAtparyam / 1 8-yAM zrutiH, zrAmnAyo'pi, azeSAt azeSavizeSabhAvAt, parimAtu zrabhidhAtu na zaknoti na prabhavati / taditarAH, ye janAH zrasmadAdayaH, teSAM gAthA padyamayI jalpanA, sudUre viprakRSTatare, AstAM tiSThatu / iti evaMrUpeNa vihitaviveka, kRtanizcayaH 'pAhi pAhi' 'rakSa rakSa' iti jalpan, zratabhAvena pralapan, kathamapi yena kenApi rUpeNa tava bhavatyA, pAdayo dhyAne tadekatAnatArUpe cintane, dattAdaraH bahumAna., syAm bhaveyam / zrayamatra niSkarSa - zrUyata eva hiraNyagarbhAdiguruparaparayA na tu kenacit kriyata ityapauruSeyI svayaM pramANabhUtA vAgapi yadabhidhAtu nAlaGkarmIraNA, tadA vAgantarasya kA kathA / tata eva 'atadvyAvRttyA yaM cakitamabhidhatte zrutirapi' ityevamAdi pravRttam / iha prakAzAzena ziva iti vimarzAzena zaktiriti vyavahArastu bhedavivakSAyaiva pravavRte / zivAdvayadarzane 'zaktizca zaktimadrapAd vyatirekaM na vAJchati / tAdAtmyamanayornityaM vandidAhikayoriva // ' ityAdinirUpaNAt / tata eva ca Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 durgA-puSpAJjaliH iti vihitavivekaH pAhi pAhIti jalpan kathamapi tava pAdadhyAnadattAdaraH syAm // 8 // // iti sakala-jananI-stavaH // 6 // 'sA sphurattA mahAsattA dezakAlAvizepiNI / saiSA sAratayA proktA hRdaya parameSThinaH / / ' ityevaM pratyabhijJAdiSu sAraniSkapaH / 'puramathiturAhopurupikA' 'parabrahmamahiSI' ityevaMvidhA AlApAstu upAsanAbhiprAyeNaiva nIyamAnA- saGgacchanta iti saMkSepaH / // iti sakalajananI-stavaH / / 1-iyameva bhuvanezvarIprabhRtividyAsamaSTInAM prasavabhUmiH, sarvatattvAnAmadhiSThAnabhUtA ca / asyAH sakalajananItvam'kAmo yoni. kamalA vajrapANi guhA hasA mAtarizvAbhramindra / punarguhA sakalA mAyayA ca purUcyeSA vizvamAtAdividyA / / ' iti zaunakazAkhIyayA AtharvaNazrutyA yAvedyate / tathA Rgvede'pi 'indro mAyAbhiH pururUpa Iyata' ityevamAdyA pratipattaya / tata eva cAsyA mahimAnaM puraskRtya 'tripurA paramAzaktirAyA jAtA mheshvrii| sthUlasUkSmAvibhAgena trailokyotpattimAtRkA // kavalIkRta-ni zepatattvagrAmasvarUpiNI / yasyAM pariNatAyA tu na kiMcita parizipyate ||'ityaagmvedinaaN ghaNTAghoSa ini dik / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama-stavaH sptm-stvH| nirargalasamunmipannavanavAnukampAmRta pravAharasamAdhurImasRNamAnasollAsini ! / namajjanamanorathapraNayanakadIkSAvrate ! nidhehi mama mastake caraNapaGkajaM tAvakam // 1 // namanmRDajaTATavIgalitagAGgatoyazrite ! ___ sphuranmadhuravigrahapracurakAntisaMdAnite! / susaurabhakarambite ! tripuravairisImantini ! tvadIya-padapaGkaje mama mano milindAyatAm // 2 // sptm-stvH| 1-nirargalaM svacchandaM, samunmiSantI AvirbhavantI, yA navanavA navollAsapracurA, anukampA kAruNyaM, tadeva amRtaM sudhA, taduttyo ya. pravAharasaH rasanijhara , tasya yA mAdhurI madhurimA, tayA masRNaM snigdhaM mAnasaM ullasati yasyA. sA tathAbhUtA / tatsabuddhiH / namantaH zraddhayA pravIbhavantaH ye janA , teSAM ye manorathA hRdayottthA abhilASAH, teSAM praNayanaM samyak pUraNameva, ekA dIkSA yAgaH, saiva vrataM niyamo yasyAH tatsabodhanam / mama mastake zirasi, tAvakaM tvadIyaM, caraNa.paGkajaM pAdapadma, nidhehi sthApaya prArthanAyAM loT / pRthviichndH| 2-namantI mRDasya zivasya, yA jaTATavI jaTaiva aTavI, jaTAbharaH tato galita skhalitaM, yat gAGgatoya mandAkinIsalila, tena zritA sevitA / sphuran ulnasan , yo madhuravigraha lAvaNyamaya zarIra, tasya yA pracurA kAnti chavi , tayA sandAnite baddha / 'baddha saMdAnitam' ityamaraH / sandAna saMjAtamasya ityarthe tArakAditvAt itan / tripuravairiNaH tripurAsurahantu' zivasya sImantinI yoSit / tvadIya yat padapaGkajaM caraNAravindaM tasmin / mama manaH milindAyatAm milindo bhramaraH sa iva tanmayIbhAvam ApadyatAm / milindAyatAmityAcArArthe kyaca / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH udaJcaya gaJcalaM, racaya sAndrasAndrAM dayAM vikAsaya nijaM padaM, vighaTayAzu duHkhatrayam / aye ! prakaTayAdhunA vidhutatarkajAlAmala prabodharasamAdhurI vividhamaGgalArambhiNi ! // 3 // tvayaiva jagadaGka ro bhavanavikriyAM nIyate, kimityaparakalpanA tadudarAntarAlambinI / ananyasadRzakriye ! bhagavatIM vihAyAhakaM kathaM kathaya cetanaH zazavipANamAptuyate // 4 // 3-dRzau apAGga eva aJcalaM, tat udaJcaya unmIlaya / sAndrasAndrAM ghanAdhanAM, dayAM racaya vistAraya / nijaM padaM, svakIyaM dhAma vikAsaya, duHkhatrayaM AdhyAtmika-Avidaivika-AdhibhautikarUpaM Azu vighaTaya viyojaya / aye iti komalAmantraNe avyayam / vividhAni yAni maGgalAni abhISTArthasiddhirUpANi teSAM prArambha. unmeSa. asti asyAm , tatsaMbuddhiH / vidhutaH dUraM uttiptaH, tarkajAlo yasmAt tAdRzaH, nirastazaGkAtaka. ya' amalaH nirmalaH prabodharasaH svasaMvidullAsaH, tasya mAdhurI prakaTaya prakAzaya / 4-tvayA bhavatyA eva, jagadaDkura. jagadutpattivIja, bhavanavikriyAM bhAvavikArarUpAmavasthAM, nIyate iti kalpanaiva stheyatayA hRdayasaMvAdamAdadhAti / tasyA. udaraM tadudaram tadudarAntaramAlamvate iti tadudarAntarAlamvinI, tadantaHpAtinI pratiprasavAyamAnA, aparA kalpanA kAraNAntaravAdaH, kimiti niHsAratayA prastUyatAm / samAnamiva dRzyate iti sadRzaH / na vidyate anyasadRzI kriyA vyApAra asyAmiti tatsaMbuddhiH / lokottaraghaTanAtatpare itibhAvaH / bhagavatI aizvaryollAsamayIM, vihAya utsRjya, cetana. sacetano bhavan , ahakaM ahaM, 'avyayasarvanAmnAmakaca prAk Te.(pA-sU053.71)ityakac pratyaya / zazaviSANam avasturUpaM kalpanAmAtrasAra zazazRdbha, zrAptuM adhigantuM, kathaM yate udyukto varte iti kayaya, tvameva abhidhatsva / jagataH sRSTinirUpaNaprastAve kvacid vizrAmo vAcya iti nayena vividhakAraNakalpanAsaMghaTTa kevalaM gauravAya pariNaman na todakSama iti lAghavAt bhavatyA sakAzAdeva sarvamapIdaM dRzyajAnaM prasUyata ityabhyupagama eva hRdayaMgama panyA iti bhaavH| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama stavaH bhavedyadi japAvanI saridudaJcadarkacchaTAsphuTAruNima majjimA masRNalohitehAnjinI / 41 kathaMcana tadA mano janani ! tAvakAGgaprabhA zriyaM tulapitu vrajettadapi tasya kApeyakam ||5|| nisargamadhurAkRte ! girizanetrarA kAyite ! navAvRticamatkRte ! parilasatsaparyAkRte / mayAdya manasA dhRte'ciraya mAtarudyaddayA sudhAhadanimajjanAkaraNakelisImAyite ! // 6 // 5-yadi avanI dharAmaNDalaM japApuSpavat aruNAruNaM bhavet / saMbhAvanAyAM liD / japApuSpaM, 'guDahala' iti loke prasiddhaM raktavarNaM puSpam / sarit taTinI, tasyAM uduzrvataH udayaM gacchata, arkasya vivasvataH, yA chaTA dIptipuJjaH tasyA api yaH sphuTaH sphIta, aruNimA lauhitya, tasya majimA majjanam avagAhanamiti yAvat, yadi nAma bhavet / ihApi punarmasRNalohitA snigdharaktavarNasvarNA, anjAnAM samUha abjinI kamalavanI yadi syAt / tadA he janani ! tAvakAni yAni agAni sindUrAruNavarNAni karacaraNAdIni teSAM prabhAzriyaM dIptisaundarya tulayitu' upamAtu kathaJcana kathaM kathamapi vrajet yAyAt / paraM tadapi tAdRzam upamAsAmaJjasyamapi, tasya kavikarmAsaktasya kavituH, kApeyakaM kapicApalavadupahAsAspadameva kevalaM bhavet kApeyakamiti 'kapijJAtyordaka' (pA0 sU0 5. 1. 127 ) iti Dhak pratyayaH, tataH svArthe kan / 6 - nisargamadhurA svabhAvasundarA AkRti svarUpaM yasyA. tatsabodhanam / girizasya zivasya vAmanetrasvarUpeNa rAkAyite, pUrNacandramaNDalatvena zobhamAne / nava navasaMkhyAkA' yA AvRtayaH AvaraNAni tAbhi: camatkRte maJju lasvarUpe / rAjrAjezvaryA navAvaraNatvaM AgamazAstre suprasiddham / paritaH navAvaraNamaNDalarUpeNa saha lasantI yA saparyA varivasyA, tasyAH kRte saparivArAyAstava arcanArthamti bhAvaH / mayA zradya pUrNacandrollAsite pUrNAtithiparvaNi, manasAdhRte, ekatAnena hRdayAnta. pratiSThApite, udyantI yA dayA tasyAH ya. sudhAhRdaH zragAdhapIyUSa saraH, tatra nimajjanAkaraNe snAnAvagAhanasaMpAdane yA keli. krIDA tasyAH sImAyite sImAbhUte he mAtaH ! aciraya snAnAdikaM nirvartya satvaraM yAgamaNDapamalaGka uruSva / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 durgA-puSpAJjaliH mahezvaraparigrahe ! stutiparAyaNAnugrahe ! mahAsphuraNavigrahe ! nirayayAtanAnigrahe ! / prasIda sukhasaMgrahe ! praNataduHkhabhaGgAgrahe ! vinAzitamahAgrahe ! vimalabhaktiyogagrahe ! // 7 // mahAbhayanivAriNI, sakalazokasaMhAriNI, bhavAmbunidhitAriNI, duritajAtavidrAviNI / ahaMmatividAriNI, patitamaNDaloddhAriNI, mamAntaravihAriNI, bhavatu saukhyasaJcAriNI // 8 // / / iti saukhyApTakam // 7 // 7-mahezvareNa parigrahaH svIkAro yasyAH sA, tatsaMbuddhi / mahezvarasya parigraha. kalatramiti vA vigrahaH / parigRha NAti parigrahaNaM vA parigrahaH / 'prahavRnizci'(pA.sU.3.3.58) ityAdinA ap / 'parigrahaH kalatre ca mUlasvIkArayorapi' ityajaya / mahezvarasadbhini ityarthaH / stutau parAyaNaH tatparaH, tasmin anugrahaH abhISTapradAnarUpa. prasAdo yasyAH / mahAsphuraNaM pUrNAhantAcamatkArasAraH svasaMvidAmodabhara. tadeva vigraha kAyo yasyA. / nirayayAtanAH narakotyA tIvravedanAH, tAsAM nigrahA nirodhinI / sukhasya caturvargaprabhavasya saMgraha samAharaNaM yasyAm, tathAbhUtA / praNatAnAM du khabhaGga du khotsAdane Agraha abhinivezo yasyAH / mahAn sa cAsau grahazca mahAgraha mahatsaMkaTaM, navagrahAdyuttho rogAdijanito vA mRtyusamo duHkhasapAtaH / vinAzitaH mahAgraho'nayA / vimalena zuddha na bhaktiyogena grahaH grahaNa yasyA / sarvANi padAni saMbodhanAntAni ityavadheyam / / ___-mahAbhaya Adhi-vyAdhyutttha zArIra mAnasaM ca udvagakaraM sAdhvasam, caurAdibhUtopadravazca tasya nivAriNI dUrotsAriNI / sakalA. saMsArodbhavA. ye zokA. zuca , tepAM sahAriNI sahArakI / bhava sasAra eva, dustaratvAt ambunidhiH samudra', tasya tAriNI tArayitrI / duritajAta duSkRtarAziH tasya vidrAviNI kSaraNakartI / ahamatiH 'aho aham' ityevarUpo mAyiko'hantAvezaH tasya vidAriNI / patitAnAM pathacyutAnAm yanmaNDalaM samUhaH, tasya udghAriNI uddhAraparAyaNA | mama antare hRdaye vihAriNI viharaNazIlA | saukhyasya AtmAnandarUpasya laukikasya ca sacAriNI saMcArodyatA bhavatu jAyatAm / prArthanAyAM loT / // iti saukhyASTakam / / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama-stavaH aSTama- stavaH / zrAdAvekAM lokasisRkSArasajuSTAM, dvandvAbhyuSTAM bhRtanikAyAn kalayantIm / mAyAmukhyairnAmabhirAdyairupadiSTAM, " mUlAdhArAdA ca vizuddheH pravibhaktAM, vande'mandadyotakadamyAM jagadambAm ||1|| zAbdI sRSTi, pAtravizeSAd ghaTayantIm / zrautaiH smArtaiH pauruSamUkta rupagItAM, 43 vande'mandadyotakadambAM jagadambAm ||2|| aSTama- stavaH / 1 - Adau jagannirmANAt prAk, ekAM dvitIyAM, lokasya jagataH, yA sisRkSA sraSTumicchA, tadrasena rAgeNa juSTA Ananda nirbharA tAm / dvandva N dAmpatyarUpaM strIpuMsayormithunaM, tatra avyuSTAM kRtAdhivAsAm bhUtanikAyAn, jarAyuja- aNDaja - svedajodbhijjeti caturvidhAn bhUtasaGghAn kalayantIM ghaTayantIm / mAyAmukhyaM eSu tai', 'mAyA kuNDalinI kriyA' ityevamAdibhiH pArAyaNaprazastaiH nAmabhiH abhidhAnai., AdyaH RSimunyAdibhi Aptavarge, upadiSTAM viziSya vovitAm / amanda' sphAra. dyotakadamba prakAzastomo'syAmiti amandadyotakadambA tAm, sakalajananIM vande abhivAdaye | : 2- mUla cAsau AdhArazca mUlAdhAra bhUtattvapradhAnaM kulakuNDAdivya . padezyaM SaDAdicake prathamam / tata Arabhya suSumNAdhvanA svAdhiSThAna - maNipUrAnAhatacakrAn vibhedayantI, A ca vizuddha e vizuddhiparyantam / pravibhaktAM vitatAm / ADabhividhau / vizuddhirnAma SoDazadalapadmAdhiSThAnabhUtaM zrIvAkUpam / pAtravizeSAt kRpAkaTAkSapUtAdanurUpabhAjanAt / pAtratva caivaM smaryate 1 'na vidyayA kevalayA tapasA vApi pAtratA / yatra vRttI ime cobhe taddhi pAtraM prakIrtitam // ' zAbdI sRSTiM, zabdAtmakaM vivarta, ghaTayantImityatrAntarbhAvitaNyarthaH, preraNyA tathA kalayantIm / zrautaiM. zrutibhavai., smArtaiH smRtyupArUDhaiH, paurupasUktai zrutimadhurAbhi. pauruSakRtibhiH, upagItAM bhAvopahArairacitAm, anyat pUrvavat / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 durgA-puSpAJjaliH aindrIM bhUtiM bhaktajanebhyo vitarantI, hI kurvANAM, tadvimukheSu prativelam / zrI nirdolAM tadbhavanAnte vidadhAnAM, vande'mandadyotakadambAM jagadambAm // 3 // 3-bhaktajanebhyaH bhaktyucchalitahRdayebhyazcaraNArAdhakebhyaH, aindrI indropabhogayogyAM, bhUtim aizvarya,vitarantI saprasAdamupaharantIm / tebhyo vimukhA. tadvimukhAH bhaktajanasapatnAH, teSu prativelaM pratinimepaM, hrIM kurvANAm , parAjitatvena lajjA'dhomukhAn vidadhatIm / athavA mAyAvIjapratipAdyAH sRSTisthitisaMhArAstadarthatvena paryavasyanti iti tAn janmajarAmaraNaklezakadarthitAn kurvANAm / atra 'hI I' iti padayoH samAse hImiti rUpam / tacca kUTapArAyaNavartmanA sadgamayya neyam / asya viSNo. patnI 'I' ityevaM rUpo'rtho'pi yathAsaMbhavamunneyaH / tadityaM kalpadru mAyamANasyAsya mAyAvIjasya tatpratipAdyAyAzriyazcArtho yathAprasaGgamUhanIya. / evamuttaratra zrIpade'pi draSTavyam / hImiti svarAderAkRtigaNatvAdavyayatvam / ataeva lalitAtrizatyAM 'hIM namaH' iti caturthyantaM prayujyamAnamupapadyate / vastutastu 'aim' ityAdInAM varNavizeSANAM tadvizeSaghaTitAnAM kUTAnAM ca yathAnyAyaM yathAdarzanaM vA paJcAzatastripaSTa varNAnAmiva vyavasthaiva nyAyyA / ataeva poDazasvarepu pazcasvarAn gRha NAnA jyotipikA, navasvarAn gRhaNAnA vaiyAkaraNAzca stheyabhAvaM na jahati / dIkSitaiH zabdakaustubhasya paspazAhnike dIrghalakAraM pazyadbhiH kiJcidabhihitamapIti tata evAkalanIyam / api ca, jAtyAdizabdavibhAgasaMrambho'pi kevalIbhAvena IzvaraM nAbhidhatte / jAtyAdikakSAtikrAnta vastu kathamivAbhidhyAt / paramezvara iti vRttistu abhidhatte ityanyadetat / kimiyatA, oGkAro'pi tAdRzadoSAvartAnnAtiricyate / ataeva ca - 'IzAnaH sarvavidyAnAm iti pratipAditaM vastu svAbhidheyaM varNakUTapArAyaNaM caturasra manyata ityalaM prsktaanuprsktyaa| tadbhavanAnte bhaktajanAsyAvAsepu, nirdolAM nizcalA, zrIM zriyo'vasthAnaM vidhaanaam| varATikAnvepaNAya pravRttazcintAmaNi labdhavAniti vAsiSTharAmAyaNokta AbhANakanyAyena iha vAgbhava-mAyA kamalAvIjaprayogaH bhagavatyA stripurasundaryAnitArIyogo'pi zlepamaryAdayA dhvanito yathAyathaM vibhAvanIya / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama-stavaH kiM vandhUkaH, kiM nu japAbhiH, kimu rakta - ___ jaisyadbhAskararAgairuta sRssttH| aGga riGgatkAntivitAnairabhirAmAM, vande'mandadyotakadambAM jagadambAm // 4 // yA'pAho tApanirAsAya saparNA, varNAtItA varNavizepAJja pmaannaa| tAM vaicitryodbhAsanasUnAvalivallI, - vande'mandadyotakadambAM jagadambAm // 5 // __4-bandhUkaH bandhUkapuSpaiH kiM nu, japAbhiH japApuSpairvA kiM nu, raktairaruNavarNaiH ajairutpalai rvA kimu ? udyataH udayaM gacchataH bhAskarasya bAlAtapamUrtaH, rAgaiH lohitavarNe, sRSTairabhiniSpanna rvA kimu? yato hi aruNimAtizayamAvahanto'pyamI laukikA padArthasArthAH niyatiniyantraNayA svasvotkarpavizrAntibhuvo guNAdhAna zA spRhaNIyA bhavanto'pi nAmbayA aruNAgarAgayA saha upamAtulAmadhiroddha alaGkarmINA iti kimebhiH sRSTairasRSTairvA phalamupakalpanIyam / riGgantInAM sphItaM samupasarpantInAM, kAntInAM bhAsAM, vitAnaH vistAraH yeSu evaMbhUtaiH aGgaH karacaraNAdibhiH abhirAmA sundarIm / | 5-aho ityAzcarye'vyayam / yA, aparNA na vidyate parNa patraM adanIyatvena yasyA. sA tathAbhUtA / tathA ca purANe 'AhAre tyaktaparNAbhUt yasmAd himavataH sutA / tena devaraparNeti kathitA pRthivItale / / ' athavA 'aparNA tu nirAhAsa tAM mAtA pratyabhASata' iti nirAhArA ityarthaH / kumArasaMbhave'pi'svayaM vizIrNadra maparNavRttitA parA hi kASThA tapasastayA puna' / tadapyapAkIrNamataH priyaMvadAM vadantyaparNeti ca tAM purAvidaH / / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH nIpazraNIzAlini cintAmaNigehe, pIThAsInAmAvRticakrarupagUDhAm / brahmAdibhyo vAJchitamarthaM prathayantI, vande'mandadyotakadamyAM jagadambAm // 6 // parNa patanamiti niruktyA patanarahitA vaa| athavA apagataM RNaM yasyA. seti / taduktaM devIstave 'RNamiSTamadattvaiva tvannAma japato mama / zive ! kathamaparNeti rUDhi rAyate na te / ' pratyakSaM pazyato lokasya, tApanirAsAya saMtApApanuttyai, saparNA parNamAtmani gRhaNAnA / varNebhyaH pazcAzatastripaNTervA atItA atikrAntA / athavA varNAH satvarajastamAMsi, tebhyaH atItA niSkrAntA, sAmyAvasthAbhimAninI ityarthaH / varNavizeSAn mAtRkodbhavAn mantrazarIraghaTakAn juSamANA sevamAnA / vaicitryasya nAnAvidhasya pramAtRprameyaparigatasya udbhAsanAya vahirullAsAya yAH sUnAH tanayAtvamanuprapannAH svAGgAdevollasantyaH sahasrAdhikAH zaktayaH, tAsAM AvaliH paGktiH, tasyAH vallI vratatIm / 6-nIpAnAM kadambakusumAnAM zreNI vIthIM zAlate tathAbhUte, kadambaprAkAraparivRte cintAmaNigehe pIThAsInAm / pIThamiha zrImAturupavezanArtha paJcabhivrahmabhinirmito maJcakavizepaH, tatra AsInAm upaviSTAm / zrAvRticakraH AvRtInAM AvaraNadevatAnAM cakraH samudAyaH upagUDhAM kRtaparirambhAm / brahmAdibhya. brahmaviSNurudrebhyaH vAJchitamiSTamartha prayojanajAtaM prathayantI pAtanvatIm / cintAmaNigehaM bhagavatyAH pradhAna vAsabhavanam / tacca 'sudhAsiMdho madhye suraviTapivATIparivRte maNidvIpe nIpopavanavati cintAmaNigRhe / zivAkAre maJce paramazivaparyaGkanilayAM bhajanti tvAM dhanyA. katicana cidAnandalaharIm / / ' ityevamupavarNyamAnaM alaukikaM kimapi divyamAgAram / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama-stavaH sphUrjatsAndrAmodataraGgAvalilInai rarcAmAptAM, poddshmukhyrupcaaraiH| udyannAnAlaGka tiratnazrutipuJjA, vande'mandadyotakadambAM jagadambAm // 7 // mAdyadda vArandhanamasyAnikurambA, vyApacchailacchedavilakSIkRtazambAm / 7-sphUrjat sphArasphurat , yaH sAndraH prAmodaH ghanAnandaH, tasya yA taraMgAvaliH vIcipravAha', tatra lInaH antaHsaMpRktaiH, poDazamukhyaiH gandhAdibhirupacAraiH bhAvopahArAyamANaiH / yattu paramAdvayadarzane saMvinmayatayAvasthAnameva yAgaH, tatsamApattireva ca phalamiti pratipAdayatA svAtmatayA pratyabhijJAnameva iha pUjApadArtha ityAdi siddhAntitam , tatkevalaM uttamAdhikAriparameva mantavyam / asmadAdInAm laukikaupAsanAmArgastvasmAd bhinnapraNAlika eveti deshiksmyH| tata eva ca tantrAloke 'pUjA nAma na puSpAyaryA matiH kriyate dRddh'aa| nirvikalpe mahAvyomni sA pUjA hyAdarAllayaH / / ityAdi paThyate / ataeva AgamavidaH 'indriyadvArasaMgrAhya rgandhAdyarAtmadevatA / svabhAvena samArAdhyA jJAtu so'yaM mahAmakhaH // iti / tathA - 'karaNendriyacakrasthAM devoM saMvitsvarUpiNIm / vizvAhaMkRtipuSpaistu pUjayet sarvasiddhaye / / ' ityevamAdi ca pratipadyanta iti sudUrekSikayA paryAlocyam / udyantyaH cakAsantya., yAH nAnA anekAH alaMkRtayaH AbhUSaNAni, tAsu jaTitAnAM ratnAnAM dhu tipuJjaH dIpticayaH asti asyAm / 8-mAdyantaH harSollAsaparItAH, devAH druhiNaprabhRttayaH, taiH prArabdhA. pravartitAH, yAH namasyAH nataya., tAsAM nikurambaH samUhaH asti asyAm / vyApadAM bhayakarApadAM yaH zailaH kUTaH, tasya cche dena samyagucchedena, vilakSIkRta. vismayamAnItaH zambo vanamanayA, tAm / AjJAdAne anucaratvamApanna bhyo brahmAdibhyaH AdezapradAnA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 durgA-puSpAJjaliH zrAjJAdAnAndolanahRdyAdharavimba, vande'mandadyotakadambAM jagadambAm // 8 // brahmaviSNumahezAMzca gamayantI maharSitAm / 1 yantrAtmanA pariNatA punAtu paramezvarI // 6 // || ityamvA-vandanA ||8|| vasare yat AndolanaM itastato vA vijRmbhaNaM tena hRdyaM ramaNIyaM adharavimvaM adharoSThakAnti ryasyAH tAm / 6- brahmaviSNumahezAn maharpitAM maharSibhAvaM, gamayantI prathayantI, yantrAtmanA trikoNAdiyantrAkAreNa pariNatA pariNatimAsAdayantI paramezvarI parabrahma mahiSI punAtu pavitrayatu lokAn / iha brahmAdInAM RpitvamityutkarSasya parAkASThA / 'atastvAmArAdhyAM harihara viriJcyAdibhirapi' iti, tathA 'tvadanya. pANibhyAmabhayavarado daivatagaNaH, tvamekAnaivAsi prakaTitavarAbhItyabhinayA' iti ca vastusthitikathanameva pratipattavyaM, na punazcATUktiriti zam / // ityambA-vandanA // 1 - yantrapadena zrIcakramiha parAmRzyate / yanmahimAzaMsanaM vedeSUpaniSatsu ca vividhabhaGgibhirupavarNyamAnaM parIcyate / asyoddhAro yAmale 'vindutrikoNavasukoNadazArayugma manvasranAgadala saMyutaSoDazAram / vRttatrayaM ca dharaNI sadanatrayaM ca zrIcakrametaduditaM paradevatAyAH // ' iti / evaM - 'caturbhiH zivacakrazca zakticakrazca pazcabhiH / zivazaktyAtmakaM jJeyaM zrIcakraM zivayo vapuH // iti ca / zivazaktisaMpuTamace momasUryAnalAtmake cAsmin yantrarAje UrdhvamukhAni trikoNAni zivAtmakAni adhomukhAni ca zaktyAtmakAnIti pratipattavyam / 'adhomukhaM catuSkoNaM zivacakrAtmakaM vidurityapi tantrAntarAnuziSTo mArgaH / tatra ca yathAmnAyaM sva-svadezikamatAnusaraNameva zaraNyaM pratImaH / ekamapIdaM mAtRkAditAdAtmyamahimnA meru- kailAsa - bhUprastAraistridhA paryavasyati / asyollekhaprakAro'pi saMhAra-sRSTi-sthitibhedaiH kalpasUtra- vizuddha zvaratantrAdiSvanekadhA prapacita iti / sundarItApinI - prapaJcasArasaMgraha- vAmakezvarAdiSu ca bhUyAnasya vistara ityadhikaM tata eva draSTavyam / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama-stavaH nvm-stvH| raktAmarImukuTamuktAphalaprakarapRktAGghripaGkajayugAM, vyaktAvadAnasRtasUktAmRtAkalanasaktAmasImasuSamAm / yuktAgamaprathanazaktAtmavAdapariSiktANimAdilatikAM, bhaktAzrayAM zraya viviktAtmanA dhanaghRNAkAmagendratanayAm // 1 // AdyAmudagraguNahayAbhavannigamapadyAvarUDhasulabhAM, gadyAvalIvalitapadyAvabhAsabharavidyApradAnakuzalAm / navama-stavaH / 1-raktAH anuraktAH, yA amaryaH devADganAH tAsAM mukuTeSu muktAphalAnAM yaH prakara' samUhaH, tena pRkta cumbitaM anapaGkajayo. padapadmayoyuge yugala yasyAH / vyaktaM prasiddha yat avadAnaM karmavRtta, tena sRta vyApta sUktaM prazaMsAvAda, eba amRtaM tasya Akalane zravaNe saktAM prasaktAm / asImA sImAmatikrAntA suSamA saundarya yasyAH sA tAm / yukta. yogyatayA saMmata , yaH AgamaH ardhanArIzvaramukhodgata, tasya prathane prakhyApane, zaktaH sAmarthyabharita , ya. AtmavAdaH ahamAmarzaH tena pariSiktA ArdrAkRtA aNimAdilatikA yasyA sA tAm / bhaktasya AzrayA zaraNIbhUtA, tAm / viviktaH dambhAhakArAdizUnyaH sa cAsau AtmA ca tena / dhanA niviDA yA ghRNA anukampA tayA zrAktAM ArdrAm / agAnAM indraH himAlayaH tasya tanayAm / zraya zaraNaM prapadyasva / 2-AdyAM mUlakAraNarUpAM, ugrAH utkaTA. ye guNA dayAdAkSiNyAdayaH taiH hRdyA manojJA bhavantI, nigamapadyA tantrAnuziSTo mArga , tasmin avarUDhAnAM, pariniSThitAnAM kRte sulabhA sukhena labhyA / gadyAnAM apAdAnA padasamUhAnAM yA zrAvalI vIthI, tayA valita. sameta. ya. padyAnAM chandobadvAnA avabhAsabhara. sphUrtiprAcuyeM, tathAvidhAyAH vidyAyAH jJAnarAzeH pradAne vitaraNe kuzalAM nipuNAm / vidyAdharIbhiH kinnaravadhUbhiH vihitaM sapAditaM, pAdAya hitaM pAdyaM pAdaprakSAlanajalaM tadAdikaM yasyA , tAm / bhRzaM atyantaM yathAsyAttathA avidyAyA ajJAnasya avasAdanaM ucchedaH tasya kRte niravadyA sundarA prAkRtiryasyA. tAm / mananena anta Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 durgA-puSpAJjaliH vidyAdharIvihitapAdyAdikAM, bhRshmvidyaavsaadnkRte| hRdyAzu dhehi niravadyAkRti mananavedyAM mahezamahilAm // 2 // helAlulatsurabhidolAdhikakramaNakhelAvazIrNaghaTanA lolAlakagrathitamAlAgalatkusumajAlAvabhAsitatanum / lIlAzrayAM, zravaNamUlAvataMsitarasAlAbhirAmakalikA, kAlAvadhIraNakarAlAkRti, kalaya zUlAyudhapraNayinIm // 3 // khedAturaH kimiti bhedAkule, nigamavAdAntare pariciti kSodAya tAmyasi vRthAdAya bhaktimayamodAmRtakasaritam / rbhAvanayA vedyAM vedituM yogyAm / mahezasya zivasya mahilA patnom / hRdi Azu ghehi dhAraya / 3-helayA vilAsena lulantI viluThantI yA surabhe vasantasamayasya dolA, 'hindoleti' prasiddhA tasyAH adhikakramaNe padbhyAM ativegena paricAlane yA khelA krIr3A, tayA avazIrNA viparyastA ghaTanA kezapAzo yasyAH sA tathAbhUtA / lolAH caJcalAH yeH alakAH cikurAH teSu grathitAH gumphitA. yAH mAlAH puSpasrajaH tAbhiH galantaH adhonirgacchantaH ye kusumajAlAH puSpaprakarAH tairavabhAsitA zobhitA tanurdeho yasyAH, tAm / lIlA vilAsaH Azrayo yasyAH, tAm / zravaNamUle karNaprAnte avataMsitA vibhUSitA rasAlasya cUtasya abhirAmA manohAriNI kalikA maJjarI yasyAH tAm / kAlasya antakasya avadhIraNe avajJAyAM tatpratidvandvitayA karAlA bhayotpAdinI AkRtiH svarUpaM yasyAH tAm / zUlaM trizUlaM AyudhaM praharaNaM yasya saH zulAyudhaH zaGkaraH, tasya praNayinI priyasahacarIm kalaya hRdi bhAvaya / 4-bhaktimayaM bhaktyucchalitaM yat AmodAmRtaM tasya ekA sarit taraMgiNI tAm / AdAya avigamya / bhedaiH anyonyamatopamardakaiH prasthAnaH Akule saMkule, nigamasya vedAde yo vAda ahaMpUrvikayA jalpa. tadantare paricitaye paricayamadhigantu yaH kSodaH AmraDanam tasmai / khedAtura. viSAdavyapraH san, kimiti vRthA nirarthaka tAmyasi vilazyasi / pAdau eva avanI dharitrI, bhagavatyAzcaraNayoravanI vena Agame nirUpaNAt / tasyA yA vivRtiH vivaraNabhUtA vedAvalI trayI, tasyAH stavananAdaH stutizabdaH asti yasyAM sA, tAm / uditvarAyAH vRddhiMgatAyAH Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama-stavaH pAdAvanIvivRtivedAvalIstavananAdAmuditvaravipa cchAdApahAmacalamAdAyinI bhaja viSAdAtyayAya jananIm // 4 // ekAmapi triguNasekAzrayAnpunaranekAmidhAmupagatAM, paGkApanodagatatakAbhiSaGgamunizaGkAnirAsakuzalAm / aGkApavarjitazazAGkAbhirAmarucisaMkAzavaktrakamalAM, mUkAnapi pracuravAkAnaho vidadhatIM kAlikAM smara manaH // 5 // vAmAM gate, prakRtirAmAM smite, caTuladAmAJcalAM kucataTe, zyAmAM vayasyamitabhAmAM vapuSyuditakAmAM mRgAGkamukuTe / vipadaH yaH chAdaH chAdanaM taM apahanti, tAm / vipacchAyApramAthinImityarthaH / acalA sthirA yAmA lakSmIH tasyAH dAyinIm / jananI viSAdAtyayAya khedApagamAya bhaja sevasva / 5-ekAM advitIyAM api, triguNAnAM satvarajastamasAM yaH sekaH ArdIkaraNaM, tadAzrayAt tatkAraNAt punaH anekAbhidhAM nAnAbhidheyatAM upagatAM prAptAM, asaMkhyairnAmabhirabhihitAmityarthaH / paGkasya pApasya apanodagataH nivAraNottya yaH taGkaH duHkhaM tasya abhiSagaNa parAbhavena 'abhiSaGgaH parAbhave' ityamaraH / munInAM yA muktiviSayiNI zaGkA sandehaH tasya nirAse nirasane kuzalA, tAm / aGkApavarjitaH kalaGkarahita , ya zazAGka candra' tasya yA abhirAmA hRdyA, ruciH zobhA tatsakAzaM tattulyaM vaktrakamalaM mukhAmbujaM yasyAH sA tAm / mUkAna vAkzaktirahitAnapi pracuraH vAkaH yeSAM tAn vAcAlAn vidadhatoM sampAdayantI, he manaH ! kAlikAM zyAmAM smara cintaya / dakSiNadezIyo mUkakavisArvabhaumaH ambAprasAdAt 'mUkapaJcazatI' praNinAyeti lokaprasiddhiH / 6-gate gamane vAmAM manoharAM, smite ISaddhasane prakRtirAmA nArIsvabhAvAM,kucataTe stanataTe, caTula caJcalaM dAma eva aJcalaM aMzukaM yasyAH sA tAm / vayasi zyAmAM SoDazavArSikI taruNIm / vapuSi zarIre amitaH bhAmaH krogho yasyAH, sA taam| mRgAGka. candraH mukuTe yasya tasmin mahezvare uditaH udIrNaH kAmaH icchAvizepo yasyA tAm / mImAMsAm vetti adhIte vA iti mImAMsikA, tAm , siddhAntapratiSThApikAm / duritasya yA sImA parAkASThA tasyA antikAM antakarIm / mayasya Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH mImAMsikAM, duritasImAntikAM vahalabhImAM bhayApaharaNe - nAmAGkitAM, drutamumAM mAtaraM, japa nikAmAMhasAM nihataye // 6 // sApAyakAMstimirakUpAnivAzu vasudhApAna bhujaGgasuhRdo hApAsya mUDha ! bahujApAvasaktamuhurApAdya vandyasaraNim / / tApApahAM, dvipadakUpArazoSaNakarI, pAlinI trijagatAm ., . pApAhitA, bhRzadurApAmayogibhirumAM, pAvanI paricara // 7 // sphArIbhavatkRtisudhArItidAM, bhavikapArImudarkaracanA-.'. . . . . kArIzvarI, kumativArImRSiprakarabhUrIDitAM, bhagavatIm / apaharaNe dUrIkaraNe, bahalaM bhImaM yasyAH, tAm atidAruNAm / nAmabhiH sahasranAmnA aGkitAM nirdiSTAm / umAM mAtaraM pArvatI, nikAmAni paryAptAni yAni aMhAMsi duritAni teSAM nihataye apanuttaye drutaM japa sevasva / ... 7-hA iti khede avyayam / mUDha ! mugdhamate ! timirasya tamasaH kUpAn gartAniva Azu apAyakaiH sahitAH tAn , vinAzonmukhAn / bhujaGgAH, viTAH suhRdaH sakhAyo yevAM tAn / vasudhAM pAnti iti vasudhApAH bhUbhUjaH tAn / apAsya dUramutsRjya, bahu jApAvasaktaH bahu vipulaM yathA syAt tathA japaniSThaH san , muhuH bhUyo'pi, vandyasaraNiM lokAnumatazAsanAm / tApaM trividhaM saMtApaM apahanti, tAma / dviSatAM zatrUNAM ya. akUpAraH samudraH, tasya zoSaNakarIm / trijagatAM trayANAM lokAnAM pAlanI yogakSemasampAdinIm / pAnti asmAdAtmAnaM iti pApaM tasmai ahitAM nAzakatayA virodhinIm / ayogibhi. saMyamAdizUnyai. itastato vyAsaktacittazca janai bhRzaM atyantaM durApAM duHkhaikalabhyAM, pAvanI pAvitryabhUmi umA zailatanayAm pArvatI paricara paricaryAparo bhava / 8-sphArIbhavantI vikAzamupagacchantI yAH kRtiH racanArUpo gumphaH, tasyai sudhArIrti pIyUpaprasravaNaM dadAti tathAbhUtAm / bhavika kalyANa tasya pArI payaHpUram, loke 'bhArI' iti prasiddha jalapAtraM kalyANakalazImityarthaH / pArayati pAryate vA 'pR pUttau' gham DIpa ca / gargarIpUrayoH pArI' iti vizvaH / udakasya bhAvina. karmaphalasya 'udarka eSyatkAlInaphale madanakaNTake' iti medinI / yA racanA nirmANa tasya kAri zilpinI, sA cAsau IzvarI svAminI ca tAm / kumateH Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama-stavaH cArIvilAsaparicArI bhavadgaganacArI hitArpaNacaNAM, mArIbhide girizanArImampraNama, pArIndrapRSThanilayAm // 8 // jJAnena jAte'pyaparAdhajAte vilokayantI karuNAdRSTyA / apUrvakAruNyakalAM vahantI, ___sA hantu mantUn jananI hasantI // 6 // // iti AdezAzvadhATI // 6 // kubuddhaH kRte vArI bandhanarajjuH taam| vAryate anayA iti vArI / '' dhAtoNica in ca / 'vArI syAd gajabandhinyAM kalasyAmapi yoSiti' iti medinI ! RSiprakaraiH RSisaGgha bhUri IDitAM stutAm 'IDa stutau' / bhagavatIM aizvaryollAsinIm / cAraH cArugatiH nRtyAMgavizeSabhUtaH padanikSepaH sa asti asyAM, tasyA yo vilAsaH tena paritaH cAro asti asyAH tathAbhUtA bhavantI gaganacArI AkAzacArI / bhUmicAryAkAzacAryAdiSoDazacArINAM lakSaNAni saMgItagrantheSudraSTavyAni / hitAnAM arpaNaM prasAdIkaraNam tena vittA caNA tAm / mArI mahAmArIbhayaM bhinatti, tasmai / girizanArI zivavallabhAm / pArIndraH siMhaH, tasya pRSThaM nilayo yasyA. sA tAm / praNama praNatiparo bhava / ____-jJAnena buddhipUrvakaM aparAdhajAte AgaH samUhe, jAte api karuNATyA karuNAsiktadRzA, vilokayantI sasnehaM pazyantI, sA jananI apUrvA apratimA yA kAruNyakalA karuNodayaH tAm / vahantI dhArayantI, hasantI hAsamAcarantI mantUn aparAdhAn / 'Ago'parAdho mantuzcetyamaraH / hantu dUrIkarotu / - // ityAdezAzvadhATI / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 durgA - puSpAJjaliH dazama- stavaH / zraye ! mAtaravyAjakAruNyapUrNe ! padaM tAvakaM mAmakaM cittametu / jagadvAsanAbhAsanAdharpaNAbhiH parikliSTamAlambamanviSyate manobhUtama zrAntamazrAntametra, bhramadbha UtasargeSu no zaMzamIti 1 na vinde'ravindekSaNe ! svAsthyabhAvaM vat // 1 // bhavatyAH prasAdaM samantAt pratIkSe ||2|| zaraNye ! bhavatyA labhe yena pAdaM na mayyasti tAdRgguNasyAMzako'pi / dazama- stavaH / 1- ye iti komalAmantraNe avyayam / mAtaH ! janani ! avyAjaM nirmAyaM yat kAruNyaM karuNArasapravAhaH tena pUrNe ! bharite ! mAmakaM madIyaM cittaM tAvakaM tvadIyaM padaM caraNAmbujaM etu adhigacchatu / jagadvAsanAH saMsArotthA eSaNAparaparyAyA manobhilASAH / tAsAM yA bhAsanA uddAmavijRmbhaNAH, tAsAM gharSaNAbhiH avamAnanAbhiH parikliSTaM vyAkulIbhUtaM manaH, ataeva mayA tat caraNarUpaM lam avalamvaM anviSyate mRgyate / 2- azrAntaM azAntaM yat manobhUtaM pizAcasvabhAvaM manaH, durnigrahatayA manaso bhUtatvarUpaNam / bhUtasargeSu paJcabhUtAntaHpAtinISu sRSTiparamparAsu zrazrAntaM nirargalaM yathA syAt tathA bhraman AhiNDamAna. no zaMzamIti samyaktayA no zAmyati / zAmyateryaGlugantAllaT | aravindavat IkSaNaM nayanaM yasyAH sA tatsaMbuddhiH / kamalalocane ityarthaH / svAsthyabhAvaM zamasudhorjitAM zrAtmanaH svAbhAvika sthiti, na vinde nalabhe / bhavatyAH prasAdaM anugrahaM samantAt sarvataH pratIkSe AzonmukhaH pratipAlaye / 3- zaraNe sAdhuH zaraNyA, tatsaMbuddhiH / zaraNAgatavatsale ! yena yatprabhAveNa bhavatyAH pAdaM caraNazaraNaM labhe, tAckU tathAbhUtaH guNasya jJAnavinayAdeH aMzako'pi lavo'pi mayi nAste na vartate / sarvathAhaM guNaiH parivarjita ityarthaH / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama-stavaH paritrANakatri ! tvamevAtmadRSTyA rujAjAlajIrNAGgaka mAmavAzu // 3 // yadAcAryamUrtyA bhavatyA pradiSTaM na tatsAdhane sAvadhAnA matirme / aho visphuradvAsanAklezapAzA __vRto bambhramImyAzu mAtaH ! prasIda // 4 // lamadbha risindUrapUraprakAzaM kimapyudyaduddAmamodapravAham / akampAnukampAparItaM prasanna bhavatyAH svarUpaM mamAntazcakAstu // 5 // paritrANakatri rakSaNaparAyaNe, tvaM eva bhavatI eva AtmahaSTyA svataH pravRttayA dayAhazA, rujAyAH vividhaprakRtikasya rogavRndasya yo jAlaH indrajAlasadRzaH, tena jIrNa jarAyuktaM aGga deho yasya, tam / mAM ananyagatikam / Azu satvaraM ava rakSa / prArthanAyAM loTa / 4-AcAryamUl gurumUl / AcAryazca 'AmnAyatattvavijJAnAcarAcarasamAnataH / yamAdiyogasiddhatvAdAcArya iti kathyate // ityuktalakSaNa / 'tAmicchAvitrahAM devoM gururUpAM vibhAvayet' ityAgama. / bhavatyA tvayA yatpradiSTa kartavyatayAdiSTaM tatsAdhane tasya saMpAdane me matiH prajJA na sAvadhAnA na jAgarUkA | aho iti khede avyayam / viskurantI visphUrjantI yA vAsanA manomaJjarI sA eva klezapAzaH duHkhajanmA bandhanarajju', tena AvRtaH nigaDitaH vambhramImi itastataH paryaTAmi / he mAtaH ! Azu prasIda prasannA bhava / 5-lasat vidyovamAnaH yaH bhUri bahalaH sindUrapUraH sindUrapravAhaH tasya prakAzaH udyoto yasmin tat / kimapi cetohAri, udyataH udgacchataH, uddAmamodasya pramodAtizayasya pravAhaH parIvAho yasmin tat / akampA dRDhA yA anukampA tayA parItam paripUrNa prasanna prasAdayukta bhavatyAH svarUpaM aruNaprabhApUra mamAntaH antarAtmani cakAstu ullasatu / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH caturvargasampatpradAnapravINaiH, sphuradbhizcaturbhibhujairbhAsamAnam / dhanurvANapAzAGka zaM sAdhu vibhra bhavatyAH svarUpaM mamAntazcakAstu // 6 // 6-caturNA vargaH caturvargaH, dharmArthakAmamokSANAM samavAyaH sa eva paramAbhilaSaNIyatayA saMpat saMpattiH / tasyA pradAna vitaraNe pravINaiH niSNAtaiH, sphuradbhiH zobhAmAvahadbhiH, caturbhiH catuHsaMkhyAkaiH bhujaiH hastai rbhAsamAnaM dIvyantam / dhanuH puNDretumayaM cApaH / vANAH puSpamayAH sAyakAH / pAzAMkuzau svanAmaprasiddhau / sAdhu yathA syAt tathA bibhrat dhArayat bhavatyAH zrImatyAH svarUpaM sarvAGgasubhagaM mamAntaH hRdayAmbuje cakAstu dIvyatu / asyA eva 'AdhArAbje dhanurvANavaradAbhayalakSitAm / dhyAyed bandhUkapuSpAbhAM kAmarAjasvarUpiNIm // ' ityevamAdIni kAmanAghaTakAni dhyAnAni / tata eva parAparavAsanAbhaiderekasya eva vastunaH sahasradhA kriyamANaM varNanavaicitryaM nAtibhidyate / ataeva ca uttaracatuHzatyAdipu 'icchAzaktimayaM pAzamaMkuzajJAnarUpiNIm / kriyAzaktimaye vANadhanupI dadhadujjvalam / ' tathA 'mano bhavaidikSudhanuH pAzo rAga udIritaH / dvaSaH syAdaDkuzaH paJcatanmAtrAH puSpasAyakAH / / ' iti tantrarAjAdipu pratipAditaM tattvopavRhaNaM mana prasAdaphlakamekavAkyatayaiva naitavyam / yogavAsiSThAdipu 'sAmAnyaM paramaM ceti va rUpe viddhi me'nagha / / pANyAdiyuktaM sAmAnyaM yattu mUDhA upAsate // paraM rUpamanAdyantaM yanmamaikamanAmayam / brahmAtmA-paramAtmAdi zabdairetadudIryate // ' ityuktarupA saraNistu sAmAnyajanagamyA pracaratyeva iti kiM vahUktyA / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dazama-stavaH ... zive ! yatra netrAyate trAyate'pi . . . . . . ..... sphurannaryamA candramA jAtavedAH / tadAhrAdi kAmezvarAGkAnuSakta ...", " - bhavatyAH svarUpaM mamAntazcakAstu // 7 // tadAstAM, tvadIyaM svarUpaM virUpaM .. ... yadudbhAsane zrantimetyAgamo'pi / -zive ! zivasvarUpiNi ! yatra nisargasundare tava rUpe sphuran aryamA audayikAvastho raktavarNaH sahasrakiraNaH, candramA pUrNakala . sudhAMzu', jAtavedAH pradIpto jvalana / netrAyate netramivAcarati AcArArthe kyaDa locanAyata ityarthaH / / brAyate. api, rakSAkarmayapi jAgarUkam / 'traiD pAlane' kartari laT / kimiyatA, tribhirebhirevAdhiSThitaM sakalamidamAbhAti bhuvanatalamiti trayo'pyete, vizvasya sphUrtipradAtAro avantyasmAn / ataeva laghustave- ... - 'devAnAM tritayaM trayI hutabhujAM zaktitrayaM trisvarA . strailokyaM tripadI tripuSkaramatho tribrahma vrnnaastryH| - - yat kiMcijagati tridhA niyamitaM vastu trivargAtmakaM, . .. ... - - tatsarva tripureti nAma bhagavatyanveti te tatvataH // iti / evaM tantrarAjAdiSu trikUTAvidyAyAmeSoM. ekaikakUTAdhipatyamabhidadhatA mUla'vidyayA saha abhedaH prkaashitH| tadityam- - / / 2. . . . 'nityAnityodite mUlAdhAramadhye'sti pAvakaH / / sarveSAM prANinAM tadvaddhRdaye ca. prbhaakrH|| mUrdhani brahmarandhrAdhazcandramAzca vyavasthitaH / tattrayAtmakameva syAdAdyAnityA-trikhaNDakam-' --', tat Aha lAdi pUrNollAsakara kAmezvarasya- zivasya aGkAnuSaktaM utsajhopagUDha ardhanArIzvarAtmanA pariNatamiti bhAva / bhavatyA svarUpaM mama caraNAsaktasya antaH hRdayAkAze cakAstu vilstu| 8-tvadIyaM bhavatyAH, virUpaM nirguNaM sUkSma vA rUpa prAstA, yathAyathaM tiSThatu tAvat / durjeyatayA tasya tu prasaGga eva nAyAti / yadudbhAsane yasya visphArakaraNe, AgamaH AmnAyo'pi, zrAnti eti vizrAnti bhajate / vedAdayo'pi tava nirAkArAyAH varNane vizrAntA ityarthaH / vayaM tu, tat kAruNyAmRtakomalaM mahezAnupaGgi mahezvarAsaktaM sphurat yat sAndrakAraNyaM karuNojita.kaTAkSa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH tAM vyAmRzAmi vizvezI daharAkAzarUpiNIm // 3 // yadAjJayA svasvakRtye paJcabhUtAni jAgrati / tAM siddhipANigrahaNakalyANakalazI . stuve // 4 // 'vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAt . saMprajJAtaH / ' virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nyaH / ' (yo0 da. 1. 17-18) dhyAnotkarSamahimnA kartRkaraNAnusandhAnamantareNaiva dhyeyamAtragocaratayA nirbhAsamAnaH samAdhiH / sa eva yathAvidhi sevitaH nirastarajastamastomaH sattvaguNasyodre kAt yathottaramutkarSabhUmimaznuvAnaH, cirataramAsevyamAnazca saMprajJAtaH / asyApi nirodhe sarvavRttinirodharUpo nirvIjazva dvitIyaH pariNamati / bhavati cAtra sArasaMgrAhikA padyadvayI-- - . 'brahmAkAramanovRttipravAho'haMkRti vinaa| . . saMprajJAtasamAdhiH syAt dhyAnAbhyAsaprakarSata. / / manaso vRttizUnyasya brahmAkAratayA sthitiH / yAsaMprajJAtanAmAsau samAdhirabhidhIyate / / ' iti / antaH hRdayAgAre, pratyakSIkriyate anubhavamArga nIyate / tAM daharAkAzarUpiNIM daharapuNDarIkAtmanA bhAsamAnAM, vizvezI vizveSAmIzvarIm, vyAmRzAmi antaHparAmazAmi / daharamahimA chAndogyopaniSadi evaM zrUyate 'atha yadidamasmin brahmapure daharaM puNDarIkaM vezma, daharo'sminnantarAkAza', tasmin yadantaH, tadanveSTavyaM tadvAva vijijJAsitavyam / ' iti / - stutikusumAJjalAvapi bhana yantareNa- - 'omiti sphuradurasyanAhataM ... .. . . . . garbhagumphitasamastavADmayam / dandhvanIti hRdi yatparaM padaM tatsadataramupAsmahe maha' // ityAdhu pshlokitm| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdaza- stavaH zyAmAmapi parisphUrjataDitkAntakalevarAm / vande trivigrahAM nAnAvigrahAmapyavigrahAm ||5|| saMsArasarpa- saMdaSTa-svAsthyasaMpAdanodyatAm / zraye // 6 // udyatsAndradayAdRSTi-dRSTa-bhaktakulAM durvAsanAsarinmagnasamuddharaNa tatparAm / upAse paramezAnIM sthAsnusauhitya sAdhanIm ||7|| 4- yadAjJayA yannidezamanuvartamAnAH, paJcabhUtAni pRthivyAdIni, svasvakRtye svasyavyApArajAte jAprati vyApriyante / tAM siddhirUpAbhyAM pANibhyAM grahaNaM AdAnaM yasya evaMbhUtasya kalyANasya maGgalasya kalazIM payaHpUram stuve staumi / 'STu stutau / ' 61 5 - zyAmAM rajastamobahulAmapi sattvAzrayAM zAMbhavIm, tathA ca gauDapAdIyaM sUtram - ' zAMbhavIvidyA zyAmA' iti / evaM devIbhAgavate 'pi 'zAMbhavI zuklarUpA ca zrIvidyA raktarUpikA / zyAmalA zyAmarUpAsyAdityetA guNazaktayaH / / ' iti / parisphUrjantI spaSTamullasantI yA taDit vidyut tadvat kAntaM manoharaM kalevaraM vapu ryasyA' sA tAm / tripurasundarIviprahAmityarthaH / trivimAM trayo vigrahAH icchA - jJAna-kriyArUpAH yasyAH sA tAm / nAnA aneke vigrahAH zarIrANi yasyA, tAm / anekazaktitrAtarUpeNasphurantIM jagadAtmanA vA ullasitAm / avigrahAM nirAkArAm / sAkAra nirAkArarUpAbhyAM anekadhA pariNamantImiti paramArthaH / ghande praNato'smi / 'vadi abhivAdanastutyo' ityataH kartari laT / " 6-saMsAra eva sarpo bhujaga:, tena saMdaSTasya kavalitasya jantoH svAsthyasaMpAdane ArogyakaraNe udyatAm sannaddhAm / udyantI vikasantI yA sAndrA dhanA dayAdRSTiH karuNorjito dRkapAtaH tayA dRSTaM nibhAlitaM bhaktakulamanayA tAm / zraye zaraNaM prapadye / 'zrin sevAyAm ' kartari laT / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH antarUlamadhovizvagvikasanmahimAzrayAm / vidyAmavidyAhataye pratipadya' mahezvarIm // 8 // ye caikatAnamanasaH samudIrayanti durgAprasAdagaditaM stavaratnametat / " durvAsanA durAzottthA mRgamarIcikA, sA eva sarit taTinI tasyAM magnasya antarnipatitasya samuddharaNe uddhArakaraNe tatparAM samudyatAm / sthAstu sthirasvabhAvaM zAzvataM vA 'SThA gatinivRttau'ityataH 'glAjisthazca pasnuH' (pAsU03. 2.136) iti tAcchIlye rasnuH / yat sauhityaM tRptiH tasya sAdhanI sAdhanarUpAm / paramezAnI parabrahmamahiSIM upAse bhaje |upopsRssttaat As dhAtoH kartari laT / 8-antaH brahmANDagarbhe, Urdhva uparibhAge, adhaH adhobhAge, viSvak sarvataH vikasan vijRmbhamANaH yo mahimA tasya AzrayA AdhArabhUtA, tAm / vidyAM SoDazamAtRkAM / vidyAntaHpAtinAM akArAdikSakArAntAnAM varNAnAM zuklAdirUpANyapi AgameSvAmnAtAni / tathA ca sanatkumArasaMhitAyAm 'akArAdyAH svarA dhUmrA sindUrAbhAstu kAdayaH / DAdiphAntA gauravarNA aruNAH paJcavAdayaH / / lakArAdyAH kAJcanAbhA' hakArAntau taDinibhau / ' iti / mAtRkAviveke tu 'zrakAra sarvadevatyaM raktaM sarvavazaMkaram / ' ityAdinA pratyakSaraM varNavizepo'pyuktaH / avidyAhataye avidyA anityeSu nityatvAbhimAna. anAtmani dehendriyAdau ca 'AtmabuddhirityevaM vAsanApratAnaH , tasyAH hataye samUlaghAtaM nivRttaye mahezvarI sphArazvaryazAlinI pratipadye prapanno'smi / prapUrvAt padyateH kartari laT / ___-ye janAH ekatAnamanasa. ananyavRttikAH santaH, etat prakRtaM durgAyAH paramezvaryAH prasAdena anugrahabhareNa abhihitaM gaditaM tvadIyAbhirvAgbhi stava janani ! Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza-stavaH te'ntaHpramAdamabahatya samUlaghAtaM durgA-prasAdanakRte praguNIbhavanti // 6 // // ityantarvimarzaH // 11 // dvAdaza-stavaH / zodhaya mAnasasaraNiM, bodhaya vijJAnakorakAepabhitaH / sAdhaya sakalamanorathamapArakaruNAnidhe ! mAtaH ! // 1 // janani ! yadi tvamupecAmasmadvIkSAkate samAzrayase / zrAdiza kumudavikAze dhanyA candradyuteH kAnyA // 2 // vAcA stutiriyam / ityevamAdi nidarzanAt / evaM puSpAJjalisamarpakena etannAmnA prasiddhana lavinA gaditamityevaMrUpo'rtho'pi yathAyathamanusandheyaH / stavaratnaM staveSu ratnAyamANamidaM samudIrayanti bhaknyA abhiSTuvanti, te samUlaghAtaM paJcavidhaklezAnAM mUlocchedapurassaram / samUlAkRtajoveSu hankRgrahaH (pA0 sU0 3.4. 36.) iti Namula / antaHpramAdaM cittavikSepasahabhuvAM antarvatinI anavadhAnatAM avahatya ucchidya durgAyAH svanAmadhanyAyAH jaganmAtuH yat prasAdanaM sphAraM hRdayAvarjanaM tasya kRte praguNIbhavanti atitarAM sAmarthya bhAjo bhavanti / vasantatilakA-vRttam / dvAdaza-stavaH / 1-mAnasasaraNiM manorUpAM padyAM zodhaya vimalA vidhehi / abhitaH samantataH, vijJAnakorakANi vijJAnarUpAH kalikAH bodhaya vikAsaya / he apArakaruNAnidhe ! niravadhikAruNyanidhAne! sakalaM manorathaM sarvavidhAM mano'bhilASAM sAdhaya saMpAdaya / AryAvRttam / 2-he janani ! asmadvIkSAkRte asmAkaM snehekSaNavyApAre yadi tvaM upekSA samAzrayase, upekSAbhAvaM audAsInyaM vA bhajase tarhi Adiza kathaya kumudavikAze kArodaye candrA teH jyotsnAyAH, anyA aparA kA dhanyA upakArarUpastha zreyaso bhAjanIbhUtA / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH . sAdhurvA'sAdhurvA yauSmAkatvena vizruto jagati / mAvarupekSAyoge kathaya kathaM jIvanaM ghaTate // 3 // idamarthaye tvavazyaM karmakalAprasaravAdhyamAno'pi / janmani janmani bhavatI, na vismarAmi smarAmyeva // 4 // pratiphalatu cittaphalake bhavatI bhavatItravAsanAzamanI / zamanaprazamanasaraNI zaraNIbhUtA prapaJcasya // 2 // udgha tamAnasazalyAM, sphUrjakalyANakalpanAkalyAm / bhaktAya sAdhuvallIM kalaye lalitAM sphuranmAlyAm // 6 // 3-sAdhuH ziSTaH, asAdhuraziSTo vA, yauSmAkatvena tvadIyatvena jagati iha saMsAre, vizru to'smi vikhyAto varte |he mAtaH ! upekSAyoge avajJAprasaGga jIvanaM prANanameva kathaM kena rUpeNa ghaTate saMbhaviSyati / bhaviSyadarthe laT / iti kathaya vAcaM dehi / 4-idam yakSyamANaM, avazyaM nUnaM bharthaye abhyarthaye, yat karmaNaH lokavRttasya prapancaikajanmanaH vyApArajAtasya, yA kalA navanavo udayaH, tasya prasareNa Adhikyena vAdhyamAnaH ananyagatikatvena nyagbhAvaM nIyamAna , janmani janmani bhave bhave saMsaraNadazAmadhizayAno'pi bhavatIM tvAm smarAmyeva sotkaNThaM antarvimRzAmi, na vismarAmi tvadvimukho na bhavAmi / 5-cittaphalake cittAdarza, bhavasya jagataH yAH tIvravAsanAH uddAmavyApArajanmAno manorathAH tAsAM zamanI vizrAntidAyinI bhavatI pratiphalatu pratibimbatu / zamanaprazamanasya zamano yama tasya prazamanasya abhibhavasya saraNI pravAha. / prapazvasya vizvottthasya zaraNIbhUtA aashrytvmaapnnaa| 6-uddha taM utkSiptaM mAnasasya cittasyazalyaM dussahatvena duHkharUpa kIlakaM anayA tAm |sphuurjt yatkalyANaM niHzreyasaM tasya yA kalpanA racanApAramparI, tatra kalyA nipuNA tAm / bhaktAya upAsakAya natu vaiSayikapravAhapatitAya, sAdhuvallI kalpabhUruhanatatIm / sphurat dInyata mAlyaM dAma yasyAH sA, tAm / lalitAM mahAtripurasundarI kalaye cintaye / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdaza-stavaH kamale bhAskarabhAmiva kumude cAndrImivAmalA bhAsam / bhavane dIpazikhAmiva, cetasi bhAntI samIhe tvAm // 7 // vandhUkabandhurAGgI, vilasatkAruNya sundarApAGgI / bhAsvadbha paNabhaGgI, mAnasasaGgIkRte bhUyAt // 8 // yAvigrahApi sarvatra paJcAyatanavigrahA / yajatAM smaratAM sAstu, bhogasvargApavargadA // 6 // // ityAryAbhyarcanA // 12 // 7-kamale padma bhAskarasya bhAmiva arkasya dIdhitimiva,kumude kumudvatyAM, amalA nirmalA, cAndrI aindavI bhAsaM jyotsnAmiva / bhavane vAsagRhe dIpazikhAmiva dIpajyotiriva tvAM cetasi bhAntI cakAsantI samIhe abhilaSAmi / / ___-vandhUkavat bandhUkapuppAruNimeva vandhuraM sundara aGgam yasyAH sA / bandhUka. bandhujIvakanAmA bagadezaprasiddho mhaavRkssH| vilasat vizeSeNa bhAsamAnaM yat kAruNyaM karuNodaya tena sundare rucire apAGga netraprAnte yasyA sA : bhAsvadbhapaNAnAM dyu timatA alaGkArANAM bhaGgI rcnaavishesspaatriibhuutaa| mAnasasya ekAkino manasa' saGgIkRte sahavAsAya bhUyAt / 6-yA sarvatra avigrahA api azarIrA api pazcAnAM AyatanaM paJcadevatAsmaka vigraha zarIraM yasyAH saa| iha paJcAyatane bhagavatyA eva prAdhAnyAt itarepA ca guNIbhAvAt paJcAyatanavigrahatvamasyA iti draSTavyam / upAsanAtme saguNabrahmapaJcadhArAsu 'yathAbhimatadhyAnAdvA' (yo0 da0 1. 36) iti nItyA anyatamAyA prAdhAnyamAsthIyate / tathA ca paJcAyatanImuddizya gaNezavimazinyAm'zambhau madhyagate harInaharabhUdevyo, harau zaMkare bhAsyenAgasutA racau haragaNezAjAmvikA. sthApitA. / devyAM viSNuharaikadantaravayo lambodare'jezvare nAryA zakarabhAgato'tisukhadA vyastAstu te hAnidA. // iti / sA yajatAantaryAga-bahiryAgavatAm / smaratAM nAmapArAyaNAdikena smaraNaM kurvatAm / bhoga aihalaukika navanavopabhujyamAna. zriyollAsa , svarga svarlokasukha,, apavarga kaivalya ca, tAn dadAti iti tathAbhUtA astu / / / ityAryAbhyarcanA // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH trayodaza-stavaH / ayaM dAtA tuSyedayamapi dharitrIparivRDhaH prasIdedityAzA jagati bahu tAvad bhramayati / zive ! yAvadyuSmaccaraNayugale namrakamale vyapetAnyAsaktinahi bhavati bhaktiH zikhariNI // 1 // divA tattatkAryavyatikaraparItena manasA nizAyAmapyArAnmuhurupacitasvapnamahasA / parAkrAnto dRye janani ! jagatAmekazaraNe ! kathaM vIkSopekSAsaraNimanusatu prabhavasi // 2 // tryodsh-stvH| 1-ayaM amukanAmA dAtA dAnakartA tuSyet saMtuSTo bhavet / ayaM epaH, dharitrIparivRDhaH bhUbhartA api 'prabhuH parivRDho'dhipa. / ' ityamaraH / prasIdet prasanno bhavet / prapUrvakAt 'Sadlu' dhAto. liD / iti evaMrUpA AzA tRSNAmarIcikA, tAvat bahu atimAtram , bhramayati gRhAd gRhaM saMcArayati / he zive | kalyANini ! yAvat bhavatyA. namrakamale kamalAdapi komale caraNayugale / vyapeta. nirgata. anyasmin AsaktirUpa praNayo yasyAH seti bhaktervizeSaNam / zikhariNI zailazRGga ivonnatasvabhAvA na bhavati / zikhariNIpadamiha zliSTa draSTavyam / tena prakRtastave zikhariNIchanda ityapi sUcitam / 2-divA prAtarArabhya dinAvasAnam yAvat , tattatkAryANAM avazyakartavyatayA pratyahamupasthitAnAM, yo vyatikara' sambandha , tatra parItena pariveSTitena manasA / nizAyAM rajanyAm aArAta samIpato dUratazca, pArAd dUrasamIpayo ityamara. / ' muhu upacitaM vRddhi gata yat svapnarUpaM mahaH tejorUpaM cAkacakya tena / parAkrAnta. parito'bhibhUtaH dUye paritApaM sahe / 'dUi paritApe' iti devAdikAt kartari laT / he jagatAmekazaraNe / ekAvalambabhUte ! vIkSAyA snehaSTe., yA upekSA audAsInyaM, tasyA saraNi mArga, kathaM kena rUpeNa, anusatu anugantu prabhavasi zaknosi / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C.. trayodaza-stavaH bahu bhrAntaM mAtardizi dizi durAzAhatadhiyA parAM kASThAM nItaM malinamapi bhUpAlacaritam / itiprAyaH kRtyaiH parikalitakAye mayi dayA sudhAdhArAsAraiH ziziritadRzaM pAtaya manAka / 3 // parityakto mitrairapi bahu vicitrairaharahaH kathaivAnyeSAM kA pratipadanijArpitadhiyAm / durAdhivyAdhibhyAM vyathita iha varte trijagatAM zaraNye ! karNe kiM gamayasi na me kranditamidam / / 4 / / 3-he mAta / dizi dizi pratidizaM vI'sAyAM dvirbhAva |duraashyaa marumarIcisannibhayA hatA kuNThitA dhI yasya sa tena / bahu yathAsyAttathA bhrAnta caDa kamitam / malina api parivAdagandhaiH kaluSitaM api, bhUpAlAnAM lakSmIdurlalitAnA rAjJAM, caritaM uccAvacaM vilasitaM, parAM kASThAM cATukAritAdibhiH atiraJjitAmavasthA nItaM prApitam / AzAgrahAstai. maryAdAmatilaDghya asapi sadiva khyApitamiti bhAvaH / itiprAyai. evamAdibhi kRtya karaNaceSTitaiH parikalitaM aharaha. ativAhitaM kSapita vA kAyaM deho yasya sa , tasmin / mayi dayanIye, dayaiva sudhA tasyA dhArAsArai dhArAsaMpAte / ziziritA cAsau dRk ca ziziritahak tAm, zItalA dRSTiM manAka Ipat , pAtaya saMghaTaya / 4-aharaha. dine dine, bahu vicitra uccAvacai vicitrasvabhAvai. mitra. mitratayA jagati vizrutai , parityakta. sarvathopekSita. / pratipada pade pade nijAthai svArthasandhAnaphale samarpitA samAsaktA dhIviSaNA yeSAM teSAm / anyeSAM gajanimIlikayA pazyatAM saMsAriNAM tu kathA eva kA ? teSAM vArtaMva nodeti / he trijagatAM ekazaraNe / ekAvalambabhUte / zaraNye ! zaraNAgataparAyaNe durAdhaya. dusahA mAnasottthA satApA , vyAdhaya. zarIropamardinyo rogavedanA , tAbhyAM vyathita. anta saMtapta , iha saMsAre varte tiSThAmi / me mama azaraNasya krandita vilapitaM karNe kiM na gamayasi na zRNoSi / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH dhRtApyuccairvANI vrajati bahudhA saMzayapathaM kathaM tiSThet padmA kramalazitanAlakSatapadA / idAnIM kAruNyaM janani ! yadi cice na kurupe tadArtivyastasya prakathaya kathaMkAramavanam // 5 // tvayAcAryAkRtyA kathitamapi pathyaM na kalitaM / na tathyaM tvatsevAsaraNiSu mamAdyApi karaNam / aho dhyAtu vAJchannapi. caTulacittena bhuknaM vihatu jaMghAlaH kathamiva bhajAmyamba bhivatIm // 6 // na saktistvatpUjAvidhiSu na ca bhaktistava pade kna vA zaktiAne bhavatu taralAnAmavipaye / 5-uccai. udAttahRdayena dhRtA vazIkRtA api vANI bahudhA nAnAbhaJyA saMzayapacaM vrajati sandehamaD kurayati / kamalasya yat zitaM tIkSNaM kaNTakitaM vA nAla', tena kSata vikSate pade caraNe yasyA saa| evabhUtA kamalA kathaM kathaGkAra tiSThet sthAtuM prabhavet / he janani ! idAnI asminnapi samaye yadi citta kAruNyaM dayAbhAvaM na kurupe nonmIlayasi tadA Ativyastasya pIDAvidhurasya, kathakAra kena rUpeNa avanaM rakSaNa bhavediti prakathaya dhAnApaya / 6-tvayA bhavatyA prAcAryAkRtyA gurumUl kathitaM zrAdipTaM pathyaM hitopadeza na kalitaM manasi na kRtam / tvatsevAsaraNipu tvadArAdhanamArgeSu mama karaNa indriyavarga ,adyApi adhunApi, na tathya na samyak pravRttam / aho| caTulacintana caJcalena manasA dhyAtu ekatAnaH san tvanmayo bhavitum, vAJchannapi abhilapannapi bhuvanaM saMsAraM vihA~ jahAla iva, jarA vegavatI asti asyeti lac / jahAjIvako dhAvaka iva, amba ! bhavatIM tvA,kathaM kena prakAreNa bhajAmi zrArAdhayAmi / ___ 7-tvatpUjAvidhipu saparyAsaraNiSu na sakti. na prasakti , na ca tava pade bhakti , na vA tvadIyacaraNe anurAga. / avipaye viSayAtikrAnte vastuni dhyAne nadekanAnatAspe taralAnAM calacittAnA zakti. sAmarthya kva vA bhavatu kathamiva saMghaTatAm / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodaza-stavaH iti klezakliSTe mayi yadi na te mAtaradhunA dayAyogo yogo bhavati januSo niSphala iha // 7 // sudhAdhArAkArAM mayi vitara dRSTiM sakaruNA maye! mAtastvatto gatiriha mamAnyA na bhuvane / prasUpAcaM tyaktvA kathaya kathamanyaM zizuriyA hayA vA daNDo vA bhavatu punaraudAsyamatule // 8 // sNsaarpngknirmgnsmuddhrnnpnndditaa| maNDitA sakalaizvaryaiH sA parA saMprasIdatu // 6 // // ityavasthA-nivedanam // 13 // iti klezai. avidyAsmitAdibhiH paJcavidha , kliSTe vyAkulite mayi madviSaye, he mAta / yadi te adhunA dayAyogaH karuNAprasaro na jAyate, tadA januSaH paJcabhUtapiNDasyAsya dehasya yogaH utpattiH, iha saMsAre niSphala eva nirarthaka eva / ____-mayi sudhAdhArAkArAM pIyUSasArasarasAM, sakaruNAM kRpAparItAM, dRSTiM dRSTipAtaM vitara dadasva / aye iti viSAde avyayam / mAta / iha bhuvane asmin jagati tvatta' anyA aparA kAcana mama gatiH gantavyasthAnaM na sabhavati / zizurvAla. pramUpAzva mAturutsaGgaM tyaktvA vihAya anyaM apara kathaM iyAt yAyAt / 'iNa gatI' ityata sabhAvanAyAM liD / iti tvameva kathaya abhidhehi / he atule / nirupame / dayA karuNA daNDaH tADanAdikam vA, audAsyaM taTasthabhAvo vA bhavatu jAyatAm / 6-saMsArarUpaM yat paGka kardamam tatra nimagnAnAM ni zepeNa magnAnAm ataeva kUrmapurANe 'ye manAgapi zarvANI smaranti zaraNArthina / dustarApArasasArasAgare na patanti te // iti / samudbharaNe samyaguddhArakaraNe paNDitA kuzanA, sakalai. samastai aizvarya. vibhUtibhi., maNDitA vibhUSitA, sA parA kulakuNDAdhivAsinI tripurasundarIti prasiddhA saMprasIdatu prasAdasumukhI bhavatu / // ityavasthA-nivedanam / / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 durgA-puSpAJjaliH caturdaza-stavaH / apArakAruNyasudhAsamudra-riGgattaraGgAvalilInacetAH / vandAsvRndAthitakalpavalli ! durgAprasAdasya gatistvamekA // 1 // asiimsaarlyltaaprtaan-vijmbhnnodyaanvishaalsiimaa|| niHzeSabhaktAtivinAzazIle ! durgAprasAdasya gatistvamekA // 2 // udAracAritravikAzagandha-saJcAraNADambararodasIkA / hRdyAvadAnotkarabhAsamAne ! durgAprasAdasya gatistvamekA // 3 // caturdaza-stavaH / 1-apAra aparimeyaM yan kAruNyaM, tadeva sudhAsamudra sudhAsAgara , tatra riGgantIpu zanairupasarpantIpu taragANAM UrmINAM zrAvalipu paDiktapu lInaM nimagnaM ceto mAnasaM yasyAH sA, tathAbhUtA / vandAravaH vandanazIlA 'zUvandyorAruH (pA0 sU0 3.2 173) iti prArupratyayaH / teSAM vRndena saGghana arthitA abhyarthitA kalpavallI pArijAtavratatI tatsaMbuddhi / durgAprasAdasya puppAJjalinivedayitu. tvaM bhavatI ekA ananyA gatiH zaraNIbhUtA / asi ityadhyAhAryam / vaMzasthendravaMzayorupajAti / 2-asIma sImAmatikrAntaM yat sAralya audArya tadeva latApratAna' vallIvistAra. tasya vijRmbhaNAya vikAzAya yadudyAna upavanam tasya vizAlA mahatI sImA paryantabhUmi / ni zepA samastA yA. bhaktAnAM sevAsaktAnA Ata ya. dukhaparamparAH, tAsAM vinAza samucchedakaraNameva zIlaM svabhAvo yasyA tatsambuddhi / caturthazcaraNa. pUrvavadeva sarvatra vyAkhyeyaH / 3-udAraM sarala yat cAritraM caritam / svArthe aNa / tasya yo vikAzagandhaH utphullatayA saMsarpana surabhi., tasya saJcAraNe sarvata pramAraNe ya ADambara saMrambha, sa rodasIkaH bhuvo gaganAntaM vyApta yasyA sA / hRdya manoja yat avadAnaM parAkrama. tasya utkareNa rAzIbhUtena bhAsamAne / vidyotamAne ! / zepaM prAgvadeva yojanIyama / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdaza-stavaH saMsAradAvAnaladInabhaktaprasAdanakAmRtapUrapUrtiH / upAsakaprINanavaddhakakSe ! durgAprasAdasya gatistvamekA // 4 // daurbhAgyatUlajvalanAyamAnasahasranAmazravaNArdra cittA / nisargasaubhAgyavisarganiSThe ! durgAprasAdasya gatistvamekA // 5 // klizyatkavitvatratatIvitAnaprakAzanAnabhranabhasyavRSTiH / samucchaladbhaktivizeSatuSTe ! durgAprasAdasya gatistvamekA // 6 // dRkapAtamAtrArpitasAdhyasiddhi niSevaNAnanditasAdhakendrA / vadAnyasImAyitacittavRtta ! durgAprasAdasya gatistvamekA // 7 // 4-sasAra eva dAvAnala. davadahana, tatra ye dInAH dayanIyA bhavatA' kRpAkAkSiNaH, teSAM prasAdanAya prasannatAye ekA amRtapUrasya pIyUSapravAhasya pUrti pUraNI / 'pR pAlanapUraNayo 'iti ktin / upAsakAnAM saparyAparAyaNAnAM prINanAya satoSAya baddhaH dRDhIkRta. kakSaH aMcalamanayA tatsaddhi / anyatpUrvavat / 5-daurbhAgyaM duradRSTaM, tadeva tUla kArpAsa tasmin jvalanAyamAnasya agnisAdbhavata sahasranAmnAm 'zrImAtA zrImahArAjI zrImatsiMhAsanezvarI / cidagnikuNDasaMbhUtA devakAryasamudyatA / / ' ityAdirUpANA zravaNena AdraM vilanna citta mano yasyA' sA | nisarga akRtrima yat saubhAgya saubhaga, tasya visarge vitaraNe niSTA vrataM yasyA seti saMbuddhi / zeSa spaSTam / 6 pilazyantI mlAnimAnaM bhajantI, kavitvasya kavikarmajIvAtu , zaktiH sAmathya sA eva vratatI, tasyAH yo vitAna svairollAsa , tasya prakAzane jIvanadAne anabhrA nirmeghA nabhasyasya bhAdrapadamAsasya 'syunabhasyaprauSThapadabhAdrabhAdrapadA:samA. ' ityamara / vRSTi dhArApravAho jalaprapAtaH / samucchalat samudrivato bhAvaritazca yo bhaktivizeSa', anurAgAtizayaH tena tuSTA prasannA / zeSaM prAgvat / 7-dRzo' pAtaH dRkpAta , dRSTisamarpaNam / tanmAtreNaiva tAvataiva arpitA prasAdIkRtA, sAdhyasya cikIrpitasya, yA siddhiH sAphalyaM, tasyA nipevaNena AcaraNena Anandita pramodamAnItaH sAdhakendra' sAdhakasattamaH anayA / vadAnyaH bahuprana', tasya sImAyitA sImAbhUtA cittavRttirmanovyApAro yasyAH sA ttsNbuddhiH| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH padmAmanopendramahendramaulimandAramAlAGkitapAdapIThA / mAtaH ! zizUktizravaNasvabhAve ' durgAprasAdasya gatistvamekA // 8 // sevAsaktasurAsurAvaliziromAlyAntarAlaskhalakhUlIdhUsarapAdapIThaviluThatsaubhAgyasImAyite ! / nirvyAjasthirabhaktiyogasulabhe! mAtastavArAdhane ceto me'nizamudgatAdhikarasaM caipulyamAlambatAm // 6 // // ityAtmArpaNam // 14 // 8-padmAsana. parameSTI, upendro viSNu', mahendraH zaMkara , teSA maulau mUnisazliSTe kirITe yA mandArasya mAlA pArijAtasraka tayA aDvitaM cihinataM pAdapIThaM pAdasthApanAsana yasyA sA / he mAtaH ! zizokteH sulabhaskhalitasya bAlabhASitasya zravaNasvabhAvaH zravaNe abhiruciryasyA , tatsabodhanam / zepaM praagvn| 6-sevAsaktAnAM sevAparAyaNAnAM, surAsurANAM devAnAM dAnavAnAM ca yA Avali. zreNI tatzirasi mUni, yat mAlyaM puSpadAma, tadantarAlAt tanmadhyAt, rakhalantI vikirantI, yA dhUlI raja'kaNikA, tayA dhUsaraM kiMcin pANDuratAM gata yat pAdapIThaM caraNAvAraH, tatra viluThat samantato lulan yat saubhAgyaM subhagatvaM tasya sImAyite sImAmupete ! nirvyAjA akRtrimA nirdambhA ca yA sthirA bhaktiH dRDho'nurAga , tamyAH yogena saMyogena sulabhe ! suprApe ! tabArAdhane tavopAsane, he mAta' ! me ceta. svAntaM anizaM naktadivaM udgataH utpanna', avika' AzAtIta , raso rAga. yasmin taditi kriyAvizeSaNam / vaipulyaM prAzastyaM, AlambatAM samAzrIyatAma / 'lavi avasrasane' iti bhauvAdikAn prArthanAyA loTa / zAla-vikrIDitaM chanda / / / ityAtmArpaNam // iti durgApuSpAskhalau prathamo vizrAma / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-prasAdASTakam durgaa-prsaadaassttkm| vande nirvAdhakaruNAmaruNAM zaraNAvanIm / kAmapUrNajakArAdyazrIpIThAntarnivAsinIm // 1 // 1-nirbAdhA svatantraprasarA karuNA dayAdAkSiNyaM yasyAM sA tathAbhUtA, tAm / karuNAghanAmiti bhAvaH / aruNAM lohitavarNAm ! 'jayati karuNA kAcidaruNA' ityAdi prAcInastavaH / iha svAtmana eMva tripurArUpatvamityAgamasiddhAntaH / tacca vimRzyamAnaM svAtmani anurAgarUpameva paryavasyati iti tejastanturUpAtmanA pariNamantyAH zakticakra kanAyikAyA asyA aruNatvaM svasaMvedanasiddham / etaduddizyaiva tantrarAje 'svAtmaiva devatA proktA lalitA vizvavigrahA / lauhityaM tadvimarzaH syAdupAstiriti bhAvanA / / ' ityevamAdi savistaraM nirUpyate / zaraNasya lokayAtrAprapaJcAyamANasya rakSaNavyApArasya avanIM vizrAntidhAmatayA ekAvalambabhUtAm / sRSTi-sthiti-layakAriNyaH brahmAdirUpAstisra. zaktayaH, tatsamaSTirekA ityevaM vAmA, jyeSThA, raudrI, ambiketi nAmnA prasiddhAzcatasraH zaktayaH santi / tAsAmadhiSThAnabhUtAH kAmarUpaM pUrNagiriH, jAlandharaM, oDyAnaJcati catvAraH pradhAnA. zaktipIThA. / catvAro'pyete AntaropAstiSu prAdhAnyamApannAH yathAkramaM mUlAdhArAnAha~tavizuddhyAjJAtmanoM prathiteSu cakrapadAbhilagyeSu devIrUpatvena vibhAvyanta iti sakSepaH / tata eva uttaracatu:zatIzAstre 'vAsanAdvizvarUpasya svarUpe vAhyato'pi ca / etAzcatasra zaktyastu kA pU jA o iti kramAt // ' ityAdikamAdyAkSarasaketena pratipAdyate / tadanurUpamihApi stave zrAdyayo' kAmagiripUrNagiripIThayo. 'nAmaikadeze nAmagrahaNamiti' nyAyena nirdeza' / jakAra Ayo yasyeti samAnAdhikaraNo bahuvrIhiH / zrIpIThazabdenoDDyAnaM parAmRzyate / 'paJcAzatpITharUpiNI' iti lalitAnAmasu paThyate / tatra paJcAzacchabdo lakSaNayA ekapaJcAzatparo draSTavyaH / antarnivAsinIm tadadhiSThAtRrUpeNa antaHsthitAm / vande stuve abhivAdaye ca / 'vadi abhivAdanastutyo.' / vandanaM hi tadanupraveza iti siddhAntAt sarvathA tAdAtmyena tAmanupravizAmItyantA arthAbhivyaktiriha kaverabhipretA yathAyathamanusandhAtavyA / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 durgA-puSpAJjaliH . prasiddhAM paramezAnI nAnAtanupu jAgratIm / 2-prasiddhAM paNDitAdipAmarAntalokai.ahamiti vedyatayAnubhUyamAnAm | akArAdi hakArAntamAtRkAsvarUpeNa ahamiti sphuraNAtmikAmityAzayaH / taduktaM virUpAkSapaJcAzikAyAm 'svaparAvabhAsanakSama AtmA vizvasya ya prakAzo'sau / ahamiti sa eva ukto'hatAsthitirIdRzI tasya / / ' amumevArthaM 'mAtRkAcakrasaMbodha' iti zivasUtre varadarAjAcAryo'yuktavAn 'ato'kArahakArAbhyAmahamityapRthaktayA / prapaJca zivazaktibhyA kroDIkRtya prakAzate / / ' anyatrAyucyate 'akAraH sarvavarNAgya prakAzaH parama ziva' / hakArontyaH kalArUpo vimarzAkhya prakIrtitaH // ' iti / paramA utkRSTA ca sA IzAnI svAminI ca tAm / prmaishvryshaaliniimityrthH| nAnAtanupu brahmAdistamvaparyantAsu jaDAjaDAtmikAsu sRSTivyaktipu / jAgratI prabuddhAM, . caitanyAtmanA sphurantImiti bhAva / 'jAgR nidraakssye'| zatrantAnDIp / 'nAbhyastAcchatu' riti numa. pratipedha. / advayasya parasparaM sAmarasyamApannasya nirupAdhikasya zivazaktirUpasya, yaH Anandasadoha. nirargalo AnandollAsabharaH, tasya mAlinI paJcAzadvarNamAtRkAbhimAnidevatAsvarUpiNIm / brIhyAdipAThAdini / yathoktamAgamarahasye 'akArAdikSakArAntA paJcAzadvarNamAtRkA / pRthaga varNA. zazidharA paJcAzadvIjasajakA // mAlinI maiva vikhyAtA sarvamaMtrasvarUpiNI / ' iti / sRSTikAraNatayAbhyupagamyamAne zivazaktirUpe brahmaNi arthatvavacchabdatvamapi pratitiSThatIti caturasram / aD kuratacchAyayoriva parasparasaMpRktayoreva zabdA. rthasRSTayo. prAdurbhAvAvagamAt / tata eva 'vAgarthAvidha saMpRktau' ityAdikamapyupapadyate / vAkyapadIye bhagavadbhata hariNA'yuktam Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgAprasAdaSTakam advayAnandasaMdohamAlinI zreyase zraye // 2 // jAgratsvapnasuSuptyAdau prativyakti vilakSaNAm / 'na so'sti pratyayo loke ya zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate / / ' athavA mAlinIpadamiha mAyAbIjaparaM draSTavyam / tathAca mAyAvIjasvarUpiNImityartho'pIha kaNTharaveNopAtta / 'hrIMkAra ubhayAtmaka.' ityAdi brahmANDapurANoktyA mAyAbIjena mitha samarasApannasya zivazakta yubhayAtmana' brahmaNa eva pratipAdanAt / kiMca mAlinIpadasya gaurIrUpo'rtho'pi yathAsaMbhavaM utprakSitu zakya. / tathA ca vizva : 'mAlinI vRttabhede syAnmAlAkArastriyAmapi / campAnagayoM gauyA ca mandAkinyAM ca mAlinI / / ' iti / zreyase zreya.phalAvAptaye zraye zaraNaM prapadya / 3-jAyadAdayaH kAlakramAnuprANitA avasthAvizeSAH / tatra ca sarvasAdhAraNyena artha viSayIkRtya bAhyAntarobhayavidha indriyajanya jJAnaM lokasya jAgradavastheti vyapadizyate / anta karaNamAnahetu asAdhAraNArthanirmANaprakRti vikalpa eva svapnAvasthetyucyate / sarvAkAreNa arthasphuraNazUnyatA ca suSuptirabhidhIyate / taditthaM ekasyaiva vastuno nirvikalpa-savikalpakatayA pramitiviSayIbhavana jaagrtsvpnau| tatraiva svarUpAnabhijJAna saupugtamiti viveka. / yaduktaM zivasUtreSu'jJAna jAgrat' 'svapno vikalpa' aviveko mAyAsauSuptam / ' (zivasU. prathama unme. 8,6,10) etepAM vizada vyAkhyAnaM tu zivasUtravimazinyAM draSTavyam / eta eva jAgradAdayo yogabhUmikAsu dhAraNA-dhyAna-samAdhirUpatayA prakhyApyanta ityavadheyam / AdizabdAt turIyAvasthAyA turyAtItasya ca parigraha. / iyaJca turIyAvasthA zivasUtreSvevaM lakSitA - 1-evamAdisthalepu bIjArthAvagataye asmatprapitAmahairAcAryazrIsarayUprasAdadvivedacaraNaiH praNIto varNabIjaprakAzAkhyo mantrakozaH sudhIbhi IpTavyaH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 durgA - puSpAJjaliH seve sairibhasaMmardarakSaNeSu kRtakSaNAm ||3|| tattatkAlasamudbha tarAmakRSNAdisevitAm / 'tripu caturtha tailavadAsecyam / ' (zivasU tRtIya unme 20 ) ayaM bhAva -triSu jAgradAdi padepu, caturthaM zuddhavidyAprakAzarUpaM turyAnandarasAtmakaM dhAma, tailavat-Asecyam / yathA tailaM krameNa adhikAdhikaM prasarad AzrayaM vyApnoti tathA Asecyam / etadupaSTambhenaiva 'jAgratsvapnasuSu teSu turyAbhogasaMbhavaH / ityAdikamapyAsUtritam / jAyadAdyavasthAbhiranuvRttametattarIyameva mahAsphurattAdizarAgamepUddhopyate / etatsarvamabhipretya tantrAloke 'yasya yad yat sphuTaM rUpaM tajjAyaditi manyatAm / yadevAsthiramAbhAti svarUpaM svapna IdRza // asphuTa tu yadAbhAti suSupta tat puro'pi yat / trayasyAsyAnusandhistu yadvazAdupajAyate / srakasUtrakalpaM tatturyaM sarvabhedepuM gRhyatAm // ' iti | AcArya zaMkarabhagavatpAdairapi saundaryalaharyAm 'turIyA kApi tvaM duradhigama niHsImamahimA / ' ityAdinA turIyAyA mAhAtmyamunmIlitam / turyAtItaJca paramapramAtRtayAvasthitaM mahAprakrAzarUpaM sarvabhAveSvanusyUtam / yadukta N spandazAstre 'jAgradAdivibhede'pi tadabhinne prasarpati / nivartate nijAnnaiva svabhAvAdupalavdhRtaH // ' iti / prativyakti pratiprakAzaM tattatkAryasaMpAdanavelAsu kimapi lokottaramadbhuta ca kauzalamAtanvatImityAzayaH / vilakSaNAm alaukikaizvaryavatIm / sairibho mahiSAsura. tajjanito yo lokAnAM samaI: aruntudaM niSpIDanam, tato rakSaNeSu rakSAkarmasu, kRna. vihita kSaNa. utsavo anayA tAm / mahAlakSmIsvarUpeNAvatINAM mahipamardinImityartha | seve tAdAtmyena Alaye | 4- tattatkAleSu kRtayugAdi dvAparAntepu, samudbhUtAH avatAravigrahatvena pRthivyAmavatIrNA ye rAma-kRSNaprabhRtayaH pUrNapADguNyamahimAnoM mahApuruSA. tai. sevitA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 durgA prasAdASTakam ekadhA dazadhA kvApi bahudhA zaktimAzraye // 4 // stavImi paramezAnI mahezvarakuTumbinIm / savizeSamupAsitA, tAm / dazAvatArANAM hRdayagrAhicaritaM kAzmIrikasya mahAkave. kSemendrasya dazAvatAracarite draSTavyam / ekadhA ekatvarUpayA zaktisamaSTyA pratibhAsamAnAm , kvacit dazadhA dazasakhyAkAbhi mahAvidyAbhi vigrahatvamApannAm , kvApi ca bahudhA nAnAzaktimUrtibhiH pariNatiM bibhrANAm / ata eva cAsyAH cicchakterlIlAvijRmbhitam 'nityaiva sA jaganmUrtistayA sarvamidaM tatam / tathApi tatsamutpattirbahudhA zrUyatAM mama / ' 'sarvasyAdyA mahAlakSmIritraguNA paramezvarI / lakSyAlakSyasvarUpA sA vyApya kRtsnaM vyavasthitA / / ' ityevamAdi zrutisahodara mahAvAkyaistatra tatra bahudhA pratipAditam / zakti sarvaizvaryazAlinI mAtRkAsarasvatI, Azraye sarvAtmanA hRdi kalaye / dazamahAvidyAzcAgamarahasye 'kAlI tArA mahAvidyA SoDazI bhuvanezvarI / bhairavI chinnamastA ca vidyA dhUmAvatI tathA / vagalA siddhavidyA ca mAtaMgI kamalAtmikA / etA daza mahAvidyA. siddhavidyA prakIrtitA' / / iti / AsAM dazAvatAratvaM yathA muNDamAlAtantre 'prakRtirviSNurUpA ca purUpazca mahezvara / evaM prakRtibhedena bhedAstu prakRterdaza / / kRSNarUpA kAlikA syAt rAmarUpA ca tAriNI / vagalA kUrmamUrti syAnmIno dhUmAvatI bhavet / / chinnamastA nRsiMha. syAd vAmano bhuvanezvarI / kamalA bauddharUpA syAt durgA syAt kalkirUpiNI / / svayaM bhagavatI kAlI kRSNastu bhagavAn svayam / ' iti / 5-paramezAnI svAnta kroDIkRtaazeSavedyavargollAsinIm / mahezvarasya zivasya, kuTumbinI patiputrAdivibhava. prazastasaubhAgyavatIM purandhrIrUpA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 durgA-puSpAJjaliH sudakSiNAmannapUrNA lambodarapayasvinIm // 5 // medhA-sAmrAjyadIkSAdivIkSArohasvarUpikAm / mityAzayaH / sudakSiNAM atizayitaudAryazAlinIm / zyAmalAdivarUpeNa ca zivasahadharmiNIm / annapUrNA pazcimAmnAya-prasiddhavidyAdhidevatAm , anvarthanAmaguNAM ca zivapatnIm / lambodarasya lamba dIrghamudaraM yasya tasya gaNezasya / payo'syAstIti payasvinI saurabheyI / 'asmAyAmedhAsrajo viniH' iti matvarthIyo vini / tAm / zizoH stanyapAnAdikarmaNA dhAtrIsvarUpamApannAmityartha / vAlye vayasi durgacAmuNDAbhyAM saMbhUya gaNezasya paripAlanAt / ataeva sarvadevanamasyasya ara lambodaratvaM dvaimAturatvaJca purANAdipUpavarNyamAnamupapadyate / tadevAmayamakApi lAyAtrAmapaskata nAnAvidhAM vyavahArabhamikAmArUDheti tAtparyam / evamAdibhAvanopapArAya 'AsAM madhyAttu devInAM yadekA sphurati svataH / mastidaiva satataM sAmarasyena yAntyalam // yadekataraniryANe kArya jAtu na jAyate / tammAt sarvapadArthAnAM sAmarasyaM vyavasthitam / / ' ityevarUpA abhedaparyavasAyinI AgamoddiSTA upasaMhArasaraNiH / stavImi staumi / 6-dhiyaM jAnaM kSiNoti prApayati iti dIkSA / sadguruNA AdhIyamAnaH AgamaprasiddhaH saMskAravizepa / 'dIkSa mauNDejyopanayananiyamatratAdezeSu' / tathAcoktaM tantrAloke 'dIyate jJAnasadbhAva. kSIyante pshuvaasnaa.| dAnakSapaNasaMyuktA dIkSA teneha kIrtitA / / ' iti / seya guruhRdayaniviSTena paramezvareNa kAruNyAt kaTAkSapAtAdinA saMpAdyamAnA acirAdeva zipyasya bhuktimuktizciyamunmIlayati / dezikAnugrahekalabhyazcAyaM dIkSAmArga. ANava-zAkta-zAmbhavAdibhadai. tato'pi ca zaktipAtasya tIva-tIvrataratyAdinA ca nAnAbhedopazlipTaH AgamazAstre bahudhA prapazcitaH / zrutismRtisamayAcAranidaH sadgurorevAtra dIkSAkarmaNyadhikAra iti sarvathA tadAyatta evAyaM mukti Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA prasAdASTakam tAmAlambe zivAlambAM parAprAsAdarUpikAm // 6 // avAmA vAmabhAgeSu dakSiNeSvapi dakSiNA / sopAnarahasyalAbhaH / sa ca viralena kenApi puNyavatA bhaktibhAjA labhyata iti zAstrasamayaH / ataeva yathAvasara mahAbhAratAdipvapi 'Rtasya dAtAramanuttarasya nidhiM nidhInAM caturanvayAnAm / ye nAdriyante gurumarcanIyaM pApAMllokAMste vrjntyprtisstthaan||' ityAdinA dezikanAthasyaiva etadupAyatayAnvAkhyAnamiti sNkssepH| medhA-sAmrAjyadIkSAdi AgamAnuziSTAnAM tattahIkSAvizeSANAM yA vIkSA anugraharasAmu taM nibhAlanaM saiva Aroha' kaivalyadhAmnaH uparyupari unmIlanam, tatsvarUpikAM tadAtmanA sphurantIm / ayamiha medhAdIkSAkrama - 'kAlikA ca tathA tArA chinnamastA ca SoDazI / vagaleti ca medhAkhyA dIkSA sarvottamA smRtA / / ' iti / ito'pyupArohakrameNa sAmAjyamevA - 'vAlA tArA ca vagalA chinnA pratyaMgirA tathA / sAmrAjyamedhA kathitA sAdhakAbhISTadAyinI / / ' iti / parAprasAdo rUpikA AkAro yasyAH sA tAm / parAprAsAdo nAma zivazaktisAmarasyAtmA bIjamantravizeSaH / sa ca ardhasakArahakArAbhyAmupeta. caturdazasvareNa ca sayuto'rdhacandraghaTita' 'shau ' ityevaMrUpaH / ayamasyoddhAra' 'candro viyatsamArUDho'nugrahendudvayAtmakaH / bindumAnekavarNAtmA parAprAsAda saMjJakaH / / ' bindu.-sakAra , viyat-hakAraH, anugrahaH-aukAraH / zeSaM spaSTam / ziva Alambo yasyA athavA zivasya AlambA ityubhayathA vigRhya vyAkhyeyam / tathA ca zivasamarasAkArAM cidAnandaghanAmityAzaya. 1 Alambe sarvata shrnnmaashrye| 7-vAmabhAgeSu vAmAGgasthiti saubhagaM juSamANApi avAmA vaambhaavbhibhuutaa| yA hi vAmA na sA avAmA bhavitumarhati iti virodhAbhAsaH / parihArastu vAmA Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH advayApi dvayAkArA hRdayAmbhojagAvatAt // 7 // mantrabhAvanayA dIptAmavaNI varNarUpiNIm / pratikUlA ityarthAzrayaNAt / sarvAvasthAsu patyuranukUlatayA samarasojvalA iti tAtparyam / dakSiNeSvapi dakSiNabhAgamavalambamAneSvapi dakSiNA saralA udArasvabhAvA ca / advayA zivasAmarasyamaznuvAnA api dvayAkArA dvaitaprathAmavabhAsayantI / ekasyA eva vimarzazakterayametAvAn vijRmbhaNollAsa. yad dvaitAdvaitamaryAdayA tattadanantavaicitryabhUmikAM pratipadyamAnApi svasvAtantryabhAvamajahatI sarvamapi zabdArthaprapaJcabhUtaM bhuvanAbhogaM svAtmani kroDIkaroti / uktaJca cidgaganacandrikAyAm 'yAhamityuditavAk parAbhidhA yaH prakAza uditAvigrahaH / dvau mithaH samuditAvihonmukhau tau SaDadhvapitarau zraye zivau / / ' iti / evam 'citsvabhAvyAdasau devaH svAtmanA vimRzana vibhuH / anAzritAdibhUmyantA bhUmikAH pratipadyate // iti ca / hRdayAmbhojagA, hRdayameva sukumAratayA ambhojaM puNDarIkaM tsminndhisstthitaa| hRdayaM hi nAma pratiSThAsthAnamucyata ityabhinavaguptaguravaH / tata eva copanipadi hRdayaM tad vijAnIyAta vizvasyAyatanaM mahat / ' ityAdikaM paThyate / vAma-dakSiNazabdAbhyAM iha lokaprasiddhayA ubhayavidhAcArapradhAnayA upAsanApraNAlyA yathAruci sevyamAnA ityevaMrUpo vyaDyArtho'pi saMbhavaduktiko yathAthayamanusandheya. / avatAt rakSatAt / iha avateranye'yarthAH saMbhavanto nopekSaNIyA' / 8-mantrasya traipurAde. bhAvanayA punpunshcintnruupyaa| dIptAm prakAzakasAmarasyamupAgatAm / mananatrANadharmANo hi mantrA. ityAmnAya. / zivasUtreSvapi'citta mantra , 'mahAdAnusandhAnAnmantravIryAnubhavaH / iti / tathA ca mantramantriNorai kAtmyAnusandhAnaphlAtmikA kriyaiva iha mukhyo bhAvanA padasyArtha. / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA prasAdApTakam parAM kandalikAM dhyAyan prasAdamadhigacchati // 8 // // iti durgA prasAdASTakam // 15 // 81 ataeva vijJAnabhaTTArake - 'bhUyo bhUyaH pare bhAve bhAvanA bhAvyate hi yA / japaH stotraM svayaM nAdo mantrAtmA japya IdRzaH // ' ityAdikaM puraskriyate / seyaM antaryAgarUpAyAmupAstau sakalaH, sakalaniSkalo, niSkalazceti tridhA pariNamati / uktaJca yoginIhRdaye AjJAntaM sakalaM proktam tataH sakalaniSkalam / unmanyante pare sthAne niSkalaJca tridhA sthitam // ' iti / upAsakasya cittazuddhitAratamyameva AsAM bhUmikAnAM bhede niyAmakam / tadevaM pUrva- pUrva bhUmikAmupArUDhasyaiva uttarottarabhUmikAyAmadhikAra ityarthataH paryavasyati / mImAMsakasamatA liDAdivAcyA zAbdIbhAvanA pravRttirUpA ArthIbhAvanA ca prakRtAnupayuktatayA nAtra lakSyabhUteti draSTavyam | tattvatastu vicAryamANe sApi vimarzazaktikroDAnnAtiricyata ityanyadetat / padArthodayasaMrambhAtmanaH svAtmasaMvitsvarUpasyaiva mukhyayA vRttyA mantrazabdArthatvamiti dezikasiddhAnta / tatsvarUpaparAmarza eva japa ityucyate / 'kathA japa' iti zivazAsanAt / paramArthatastu prakAzakarUpasyAtmano vimarzazaktirevAnuprANanamiti siddhAntAt sA eva mantrajapAdizabdAnAma bhidheyatayA prathata iti kathanaM nAsamaJjasam / prakArabhedastu kevalamavaziSyate / sa ca rucivaicitryAdi nAnAkAraNajAtena apahnotumazakya eveti vipazcito vibhAvayantu / avarNA vAcyavAcakabhedavyavahAramapRthaktayA parAmRzantIm / tata uttarakakSAmArUDhA varNarUpatAmavabhAsayantIm | adhvAno hi SaT ityAgama | yaduktam 'varNa kalA padaM tattvaM mantro bhuvanameva ca / ityadhvaSaTkaM devezi / bhAti tvayi cidAtmani / ' iti / teSu bhuvana-tattva-kalAntAnAmeko vibhAga, mantra - pada - varNAntAnAJca dvitIyaH / prathamo vAcyavarga dvitIyazca vAcakavargamavabhAsayati / taditthaM mantrAtmakena bhAvanAkaraNena zravarNarUpAM pUrvAmavasthAM ujjhitya varUpAmuttarAmavasthAM pravizantImityAzaya / idamiha pratipattavyam - sarvavarNAnAM kAraNabhUto nAda eka hi prathamaM parArUpa: mUlAdhAracakrAdutthito maNipUrAnAhatayorAgatya prAraNamanobhyAM saMyujyamAna pazyantI madhyamAtmanA pariNataH kaNThe vaikharIrUpavarNAtmakatA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 durgA-puSpAJjaliH sApadyata iti / evamiha nityoditamahAmantrarUpA pUrNAhaMvimarzamayI parA vAkzaktiH AditAntarUpa-azeSazakticakragarbhiNI tattadgrAhya-grAhakabhUmikAM prakAzayati / atabhAvabharitasya parAsvarUpaparAmarza evaM pAryantiko pratiSThetyucyate / uktaJcApi 'svadehe jagato vApi sthUlasUkSmatarANi ca / tattvAni yAni nilayaM dhyAtvAnte vyajyate parA / / ' ayaMbhAvaH-nijadehasya Ahozvina sarvasyApi jagata saMbandhIni sUkSmANi sUkSmatarANi ca prakRtimahadakArAdIni tathA pRthivyAdIni tadvikRtibhUtAni sthUlazarIraghaTakAni yAni santi tepAM sva-svakAraNeSu layaM dhyAyataH paryante parAbhaTTArikAvirbhAva iti / tata idamapi na vismartavyam- svAtantryazaktireva parA, saiva krama sraSTumicchantI aparA, saiva ca kramarUpA satI parApareti vyapadezaM labhate / spaSTazcAyamarthastantrAlokAdiSu mahAgurUNAM sandarbheSu / kiJca, evamAdyabhiprAyeNaiva vijJAnabhairavAdipu 'avindumavisarga ca akAraM japato mahAn / udeti devi / sahasA jJAnaugha. paramezvaraH / / ' ityAdinA anuttarakrama unmIlita. / vinduH avibhAgasya saMvedanamadvaitajJAnam / visargo bhedaprathAsarjanAtmakaH kakArAdyakSarasRSTirUpaH / tadrahitaM prathamAkSaramakAraM anuttarasvarUpa vimRzataH sarvavidhAyA' jJAnabhUmeH sraSTA paramezvaraH prAdurbhavati / so'yamanuttarakramaH 'na caika tadanyat dvitIyaM kuta. syAt na vA kevalatva na cAkevalatvam / na zUnyaM na cAzUnyamadvatakatvAt kathaM sarvavedAntasiddha bravImi // ' iti zAMkarAdvaita-siddhAntasiddho'pIti vimarzakai. samanoniyogaM vibhAvanIyam / evaMrUpAM parAM kandalikA prakAzAkuravaijayantI dhyAyan yAvanmanolayaM tadekasAmarasyamanubhavan / yaduktaM vijJAnabhairave 'bhuvanAdhvAdirUpeNa cintayet kramazo'khilAn / sthUla-sUkSma-parasthityA yAvadante manolayaH / / iti / prasAdaM pUrNakhyAtirUpaM AnandollAsaM adhigacchati-svAyattIkuruta itishivm| // iti durgA prasAdASTakam / / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navadurgA - stavaH navadurgA - stavaH / kAryeNa yAnekavidhAM zrayantI pUrvakAruNyarasArdracittA nivArayantI smaratAM vipattIH / sA zailaputrI bhavatu prasannA // 1 // svargo'pavargo narako'pi yatra vibhAvyate TakkalayA viviktam | yA cAdvitIyA'pi zivadvitIyA sA brahmacAriNyavatAd bhayebhyaH || 2 || 83 navadurgA - stavaH / 1 - yA kAryeNa kAryagauraveNa anekavidhAM zrayantI nAnAsvarUpaM AdadhatI, smaratAM cetasi bhAvayatAM, vipattIH zrApadaH, nivArayantI dUrIkurvantI, vijayate ityadhyAhAraH / sA apUrvakAruNyarasAdra cittA apUrva: ya. kAruNyarasaH karuNApravAhaH tena Ardra' dravIbhUtaM citta N yasyA sA / zailaputrI himavata kanyA pArvatI, prasannA bhavatu prasIdatu / upajAtivRttam / 2-yatra yasyAM svarga. divyo lokaH, apavargo muktimArgaH, narakaH nirayazca dRkkalayA, dRzyate zranayA iti dRk tasyAH kalA sAmarthyaM tayA / jJAnadRSTya tyartha. / ataevAgame 'niyatAneva nirbhidya kAMzcidarthAn nijecchayA / unmajjayati yat svasmAd dRkzaktiH sA nigadyate / ' ityupabR MhaNaM puraskriyate / viviktaM pUtaM vibhAvyate anubhUyate / yA, dvitIyA 1-sarvavidhaizvaryakhanirapi bhagavatI himavatastapazcaryayA prasannA karuNAparavazA pratitucchataramapi putrIbhAvamApede iti kiyadabhinandanIyamasyA vAtsalyamityAdikathArasaH kUrmapurANe sphIto draSTavyaH / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 durgA-puSpAJjaliH pAdau dharitrI kaTirantarikSa yasyAH ziro dyauruditAgameSu / anyadyathAyogamayogadUrA sA candraghaNTA ghaTayatvabhISTam // 3 // svarAD-virAT-saMsRtirADakhaNDa brahmANDabhANDAkalanakavIrA / api, na vidyate dvitIyo yasyA' sA tathAbhUtA-api zivadvitIyA shivshcrii| brahma saccidAnandarUpa,taccArayituprathayituzIlamasyA sA brahmacAriNI brahmarUpapradA / bhayebhya' saMsArottthAbhyo bhItibhya. 'bhItrArthAnAM bhayahetu.' (pAsU0 1.4.25) ityapAdAne paJcamI / avatAt rakSatAt / 'ava rakSaNe' / 3-yasyAH pAdau caraNau AgameSu vedAdipu tadupabRhaNabhUteSu purANAdiSu ca dharitrIrUpeNa vizvaMbharAtvena, kaTiH kaTipradezaH antarikSarUpeNa nabhomaNDalatvena zira. zirobhAgazca dyau. suralokatayA uditA kathitA / anyat tadatirikto dehabhAga. yathAyogaM yathAyatham prathate / yadukta 'yasyAgnirAsyaM dyau mUrdhA khaM nAbhizcaraNau kSitiH / sUryazcakSurdizaH zrotre tasmai lokAtmane namaH // iti / sA ayogadUrA, yogaH zivena saha sAhacaryarUpaH samAgamaH tAdAtmyasambandho vA, sa na bhavati ityayoga , tena dUrA varjitA / zivasya sahadharmiNItvamanupravipTetyarthaH / candraH ghaNTAyAM yasyAH sA / candravannirmalAM ghaNTAM bibhratIm / tathA ca rahasyAgama.-'AhlAdakAriNI devI candraghaNTeti kIya'te / ' iti / abhIpTaM mano'bhilaSitaM ghaTayatu saMpAdayatu / 4-svenaiva rAjate iti svarAT / sa ca brahmANDAntaravartisamaSTiliGgazarIrAbhimAnI IzvarapadAbhilAya. / vizepeNa rAjate, iti virAT / brahmANDAtmakasthUladehAbhimAnitvaprathAM vibhraann.| saMsRtyA rAjate iti saMsRtirAT / tadubhayakAraNAvyAkRtAbhimAnI / ebhistribhi' samuditaM yadakhaNDaM brahmANDam brahmaNa utpAdako aNDAkAro Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navadurgA - stavaH sA pApavidhvaMsanasadma kUSmA - DAvyAdapAyAdayadAnazaueDA ||4|| mAturatve dviradAnanasya pANmAturatve ca kumArakasya / ekaiva mAtA paramA matA yA sA skandamAtA mudamAdadhAtu ||5|| katasya gotrAdathavA'parasmAt 85 kiM vetarasmAt kathamekikaiva / bhuvanakopa, tadeva bhANDaM AdhArapAtram / tasya Akalane samantAt grasane ekavIrA advitIyavIryA / pApAnAM yat vidhvasanaM zAtanaM tasya sadma dhAmabhUtA / ayasya zubhodarkasya dAne zauNDA udaaraa| 'saptamI zauNDe' ( pA0 sU0 2.1.40 ) iti samAsaH / sA kUSmANDA, kutsita. USmA tApatrayarUpaH saMtApo yasmin saMsAre sa aNDe yasyA. saa| saMtApataptasya vizvasya grAsakarI ityartha. / apAyAt vinAzAt zravyAt rakSet / 'ava rakSaNe' ityato liDa / 5- dvirado hastI sa iva AnanaM mukhaM yasya sa dviradAnana. gaNeza tasya / dvayormAtrIrapatya pumAn dve mAtura tasya bhAvaH tasmin / durgAcAmuNDAbhyAM paripAlitatvAt gaNapati mAtura iti nAmnA prasiddhimupagato loke / kumArakasya kArtikeyasya / SaNNAM mAtRRNAmapatya pumAn SANmAturaH tasya bhAvaH tasmin / kRttikAtrikaM, gaGgA, pRthvI, pArvatI ceti SaNmAtara. purANeSvAmnAtAH / bhagavatyA. prabhava sanatkumAraH skanda ityAkhyAyate / tathA ca chAndogye paThyate- 'bhagavAn sanatkumArasta skanda ityAcakSate / ' iti / tasya mAtA / yA ekaiva paramA mAtA jJAnibhirapi mAtRbhAvenAbhilaSitA, mAtA janmadA matA iSTA / 6 - katasya maharSe gotrAt vaMzAt athavA Ahozvit aparasmAt tadbhinnAt / kiMvA itarasmAt anyasmAt kasmAccana, kathaM jAtA utpannA iti vaktuM na pArayAma. / yA ekA ekA eva svArthe kan / mAtAhvayatAM mAtRzabdAbhidhAnaM itA prAptA, sA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 durgA-puSpAJjaliH jAteti mAtAhvayatAmitA yA kAyAyanI sA mamatAM hinastu // 6 // kAlo'pi vizrAntimupaiti yasyAM kA'nyA kathA bhautikavigrahANAm / prapeJcapaJcIkaraNakadhAtrI sA kAlarAtrI nihatAd bhayAni // 7 // kAlIkulaM zrIkulamapyapAraM kRSNAdyupAsApravaNaM yatazca / sA'nantavidyAvitatAvadAnA gaurI vidadhyAdakhilAn pumAn // 8 // kAtyAyanI ajJAtajanmavRttAntA mamatAM mAyArUpAM mamatvavuddhiM hinastu nAzayatu / 'hisi hiMsAyAm' iti rudhAdigaraNIyAt prArthanAyAM loT / 7-kAla sAkSAnmRtyurapi yasyA jAgarUkAyAM vizrAntiM vinAzaM upaiti prApnoti / anyeSAM bhautikavitrahANAM paJcabhUtazarIrANAM kA kathA ka. prasaGgaH / sarvasaMhArakasya kAlasyApisaMhI ityartha. / prapaJcasya sRSTya pahitasya yat paJcIkaraNaM paJcIkaraNaprakriyayA ekatvaghaTanaM tasya ekadhAtrI ekaiva prasavitrI / evaMbhUtA sA kAlasya rAtrI vinaashkiiN| 'kRdikArAdaktina' iti DIp / bhayAni bhItayaH nihatAt naashytaat| 8-yataH yasyAH sakAzAdAvibhUya / 'paJcamyAstasil' iti paJcamyarthe tasi. / kRSNAdInA yogavibhUtInAmapi upAsAyAM pravaNa upAsyatayA samAhataM kAlIkulaM AdyAyA. satatiparaMparA, zrIkulaM zrImAtuzca vaMzavitAna., apAraM pari 5-seyaM devakAryasaMpAdanecchayA kAtyAyanAzrame avatIrNA, maharSiNA ca putrIvadeva vAtsalyasnehasaMbavitA kaumArabhAvamanupAlayantyapi svatantraprasareva cirAya tasthau ityasyAH kAtyAyanIti nAma loke prathAM prApaditi purANAgamamukhAd vinAyate / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navadurgA-stavaH gRNanti yAM vedapugaNasAMkhya yogAgamAdeva maharSayazca / pupAn prapautrAn sudhiyaH zriyazca sA siddhidA siddhikarI dadAtu // 6 // cchedAtItam / kAlIkula-zrIkulAntatizaktimaNDalaM yathA Agamarahasye 'kAlI tArA raktakAlI bhuvanA mahiSamardinI / tripurA tripuTara durgA vidyA pratyagirA tathA / / kAlIkulaM samAkhyAtaM zrIkulaM ca tataH param / sundarI bhairavI vAlA vagalA kamalA tathA // dhUmAvatI ca mAtaGgI vidyA svapnAvatI priye / madhumatI mahAkAlI zrIkulaM bhASitaM mayA / / ' iti / ataH sA gaurI anantavidyAbhiH jJAnasvarUpAbhiH anantazaktibhiH, vitataM vyApta avadAnaM parAkamo yasyAH sA / akhilAn loka-paralokasambandhina , pumarthAn puruSArthasAdhyAn caturvargAn , vidadhyAt saphalIkuryAt / vipUrvAt ddhaatelidd| ___-maharSaya sAkSAtkRtamaMtrarUpadevatAzarIrAH / yAM mahAmahimazAlinIm / vedAt trayIrUpAt / purANAt AkhyAyiketihAsarUpAt / sAMkhyAt prakRtipuruSavivecanaparAdAtmadarzanAd / yogAt cittavRttinirodharUpAt muktipratipAdakazAstrAt / AgamAt ardhanArIzvara-mukhodgatAd / gRNanti nizcinvanti / 'gR zabde' ityata. kartari laT / sA siddhikarI anurUpanAmaguNA siddhidA muktipradA / sudhiya vidyAvadAtAn putrAn, tadvadeva zAkhAprazAkhopacitAn yogyatamAn prapautrAn / guNodArA avicchinnAM ca kulasantatimityarthaH / zriyaH lakSmyazca dadAtu vitaratu / 1-AgamarahasyaM nAma asmatprapitAmahairAcAryazrIsarayUprasAdadvivedapAdai. saMkalitaH tntrprmeysndrbhH| . Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 durgA-puSpAJjaliH yA caNDI madhukaiTabhapramathinI yA mAhiponmUlinI yA dhUmrakSaNacaNDamuNDadalinI yA raktavIjAzinI / zaktiH zumbhanizumbhadaityadalinI yA siddhilakSmIH parA sA durgA navakoTimUrtimahitA'smAn pAtu sarvezvarI // 10 // // iti navadurgA-stavaH // 10-yA parabrahmasvarUpiNI caNDI kopanazIlA / bhayajanakakopArthakAt 'caDi kope' ityata. pacAdyaci 'pigaurAdibhyazca' iti DIpa / uktaJca bhuvanezvarIsaMhitAyAm 'yadyAd vAti vAto'yaM sUryo bhItyA ca gacchati / indrAgnimRtyavastadvat sA devI caNDikA smRtA // " iti / tata eva rudrAdhyAyyAmapi 'namaste rudramanyava-' ityArambhamantre prathamaM manyava gya praNatiH prayujyamAnA sAdhu saGgacchate / loke'pi caNDabhAnu. caNDavAta ityevamAdiprayogepu bhayajanakakopArthakatvaM suprasiddhameva / kiJca 'bhIpAsmAdvAta. pavate bhISodeti sUrya / / ___ bhIpAsmAdagnizcendrazca mRtyurdhAvati paJcamaH / / ' ityAdi zrutirapyatramaMvAdinIti draSTavyam / madhukaiTabhavadhapradhAnaM zrImahAkAlIcaritaM saptazatyA. prathamAdhyAyarUpaM prathamacaritram / evaM dvitIyAdhyAyamArabhya caturthAdhyAyAntaM mahipAsuravadhAkhyaM zrImahAlakSmIcaritaM madhyamacaritram / tataH paJcamAdArabhya trayodazAdhyAyAntaM zumbha-nizumbhavadhAtmakaM zrImahAsarasvatIcaritamuttaracaritram / anayaiva ca dhUmrakSaNasya, caNDamuNDayo. raktavIjasya ca vadhaH kRta ityepAmantarbhAva. uttaracaritre eva draSTavyaH / vistarastvasmatprapitAmahAnAM saptazatI-sarvasvata AkalanIyaH / yA caNDI parA anuttarA, siddhilakSmI sidveH saubhAgyabhUtA zrIrUpeNAvasthitA, sA navakoTibhi mUrtibhiH svarUpavitAnabhUtairaGgazaktibhi. mahitA pUjitA, sarvezvarI sarvasyApi carAcarasya svAminI asmAn pAtu avatu / / / iti nvdurgaa-stv.|| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamUrti-stavaH assttmuurti-stvH| yaH pArthivaM liGgamupetya zAla ___ grAmo ghaTo'zvatthamukho bhava~zca / nAnAvidhAn mUrtaguNAn prapede tamaSTamUrtizaraNaM prapadye // 1 // pnycdsh-stvH| 1-ya. pRthivyA idaM pArthivaM, mRnmayaM liGga upetya, zAlagrAmaH zAlAnAM vRkSANAM grAmaH yasmin saH / etannAmnA prasiddhaH parvatavizeSaH, yadudbhatAH zyAmavarNazilAH viSNupratimAtvena pUjyante / caTaH vaTavRkSa., azvatthamukhaH pippalavRkSapradhAnazca bhavana arthAt zailUSa iva tattadbhamikAmadhitiSThan / nAnAvidhAna asaMkhyeyaguNadharmAn , mUrtaguNAn pRthivyAdibhUtapaJcakadharmAn , prapede Asede, taM aSTamUrti aSTau bhUmyAdaya. mUrtayo yasya sa tam / zaraNaM prapadya zaraNamApanno'smi / zivasya aSTamUrtayazcaivaM saMkhyAyante 'kSitirjala tathA tejo vAyurAkAzameva ca / yaSTArkazca tathA candro mUrtayo'STau pinAkinaH / / iti / ihedamavadheyam taditi sarvanAmna strItve'pi aSTamUrtiriti samAnam / aSTamUrtiriti prasiddha zivazaktinAma / tathA ca raghuvaMzakAra.-'avehi mAM kiGkaramaSTamUrte' iti / 'aSTamUrtirajA jaitrI' iti brahmANDapurANam / upabRhaNaM tu 'tvamarkastvaM soma stvamasi pavanastvaM hutavaha.' iti zivamahimnapadyAdau / tathA 'manastvaM vyoma tva marudasi marutsArathirasi' iti saundaryalAdI ca draSTavyam / yAvadda vatAvizeSANAM samaSTi. paramezvara' / abhiyuktAnAM yatra devatApadena vyavahAraH saH zrotaH smArto vA devatApadArtha etasmAd bhinna / vistarastu nirukta-vRhaddavatAdisandarbhato'vadheya. / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH yo'mmAsi pAvitryaguNasya sImA mAsAdayaMstIrtha prNpraabhiH| etAM trilokI zatadhA punIte tamaSTamUrti zaraNaM prapadye // 2 // ya AzrayAt tritvamupAgato'pi tA trayImantraguNena bhRyaH / carAcarAdhAratayAtmabhUta stamaSTamUrti zaraNaM prapadye // 3 // yo yoginAM yogavibhUtisiddhaya / / samAdhisiddhAnta-pathAdhirUDhaH / 2-yaH ambhAMsi AsAdayan , jalamUrtyA sphuran / tIrthaM nAma nadyAdevataraNabhUH pavitra sthAnam / tasya paraMparAbhi. samUhai. pAvitryaguNasya pavitratArUpasyotkarpasya sImAM AsAdayan etAM trilokI trayANAM lokAnAM samAhAraH, tAm / 'taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (pA.sU 2.1.51) iti dvigu.| 'akArAntottarapado dviguHstriyAmiSTa.' iti bhApyakArepTyA strItvam / 'dvigoH' (pA sU 4.1.21) iti DIp ca / zatadhA anekaprakAraiH punIte pavitrayati / 'pU pavane' ityata kartari laT / ___3-ya. AzrayAt AdhAragauravAt tritvaM satvarajastamorUpaM upAgataH prAptaH san , trayImantraguNena trayyA ye mantrAH teSAM guNena utkAMdhAnarUpeNa puna. tretA, dakSiNAgni-gAIpatya-AvahanIyarUpeNa samuditaH / carAcarasya sthAvarajaGgamAtmakasya jagataH, AdhAratayA adhikaraNatayA, AtmabhUta. analarUpeNa anta sthitaH, taM apTamUrti zivaM zaraNaM prapadya zraye / 4-ya. yoginAM yogayuktAtmanAm / yogaH prANasaMyamanAtmaka. saMprajJAtAsaMprajJAtalakSaNaH kriyAvizepa. / tasya vibhUtemahata aizvaryasya, siddhyai sAdhanArtha / samAdhiH 'tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH' ityuktarUpaH, sa eva siddhipradatvAt siddhAntapathaH siddhAntabhUto mArgaH, tasmin adhirUDhaH upArUDhaH / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamUrti-ratavaH caturvidhaprANi-nikAyamUla stamaSTamUrti zaraNaM prapadye // 4 // yo'nantakhasyApi gurUgarIyA nomityaho vyastasamastarItyA / 'khaM brahma' pAThena yajuSTvamApta stamaSTamUrti zaraNaM prapadye // 1 // yo devapaurogavatAM prayAtaH .. sUryAzrayAt tRptikaraH pitRNAm / ApyAyakaH sarvamahauSadhInAM tamaSTamUrti zaraNaM prapadya // 6 // caturvidhAnAM aNDajAdibhedabhinnAnAM prANinAM zarIriNAM nikAyasya saGghasya mUlaM AdikAraNam / zepaM pUrvavadeva yojanIyam / 5-aho! ya' anantasya aparimeyasya, khasya zUnyAkRterAkAzasya / vyastasamastarItyA vyastena akAra-ukAra-makArAtmakena, icchA-jJAna-kriyApratipAdakena praNavAnta pAtinA varNasaGghAtena, samastena avatIti omiti padena brahma-viSNu-rudrAtmakatAmadhizayAna / garIyAn prazasyamahimA / guru sarvAnugrAhaka / 'kha brahma' iti catvAriMzadadhyAyAtmikAyAH zuklayajusaMhitAyA upasaMhAramatra , tasya pAThena yajuSTvaM prAptaH yAjuSamahimAM saMpratipanna / anyat pUrvavat / 6-yaH devAnAM paurogavatAM puro'gre gacchati iti purogaH gamerDapratyaya' / tasya bhAva. paurogavatA, tAm / pradhAnatvarUpAM purogAmitAM bhajana , sUryAzrayAt sahasrakiraNasya saMparkAt , pitRNAM marIcipramukhAnAM tRptikara. tarpaNa-zrAddhAdikarmaNA saMtoSAdhAyakaH / sarvamahauSadhInAM sarvAH sahadevI-zaGkhapuSpIprabhRtayaH devasnAnadravyabhUtA aSTa mahauSadhayaH, anyAzca vanaspatayaH / tAsAM ApyAyaka' tarpakatayA prItikaraH / itarat prAgvadeva yojanIyam / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgApuSpAJjaliH ya uSNatAdyotakhagardakendra mekAyanaM muktipathonmukhAnAm / dhAmaya'juHsAmamahodayAnAM tamaSTamUrti zivamekamIDe // 7 // AtmA ya eko yata eva viSvag brahmANDavaicitryavikAzabhUmA / tamaHprakAzAdivisargabIja tamaSTamUrti sahazaktimIDe // 8 // tarkAgnitattvanilayaM vilayaM bhramANA mAnandasindhusadanaM kadanaM kusRSTeH / 7-yaH uSNatAyA USmaNa , dyotasya AtaparUpasya prakAzasya / khagasya candrAdinavagrahamaNDalasya, RkSasya azvinyAdernakSatravRndasya ca kendra madhyamaNiH / muktipathonmukhAnAM sAyujyasAmI'yAdicaturvidhaM muktisopAnamArurukSa NAM, ekAyana ekamayanaM vipayo yasya tat, ekaM gantavyasthAnam / trayIzarIraghaTakAH RgyajuHsAmAna eva mahodayA utkarparUpamahimAbhRtaH / tepAM dhAma padam / eka advitIyaM zivaM pArvatIpati IDe-stuve / - 8-ya eka kevala. AtmA AtmasvarUpeNa sarvatra AtataH / yata eva yatsakAzAdeva, viSvamaJcatIti viSvak sarvata., brahmANDavaicitryasya, pAzvaryabhUmerasyAH brahmANDamANDaparigatAyAH vaicitrIparaMparAyA., vikAzasya vahirullAsasya bhUmA antaryAmitvenAvasthitaH / yazca tamasa. prakAzAdezca vizvAnta kroDIkRtasya yAvad vastusaMbhArasya, yo visarga' abhivyaktirUpo bahirunmepaH, tasya vIja AdikAraNam / anyat pUrvavat / ___-'aDvAnAM vAmato gatiriti' niyamAt tarkAgnizabdAbhyAmiha paTatriMzato grahaNamavasIyate / tathAca zaivadarzanaprapaJcitasya patriMzattattvapratipAdyasya zivAdidharaNyantasya tattvasamUhasya parAmarzaH / paTa-triMzattattvAnAM nilayaM AdhAra Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamUrti-stavaH etanmahezvarapadastavanaM hi yasmin jJAte vasantatilakAyitavizvametat // // // ityaSTamUrti-stavaH // 16 // bhUmim / paryantataH paramazive eva sarvatattvasamaSTervizramAbhyupagamAt / bhramANAM manovikArANAM vilayaM pralayabhuvam | AnandasindhoH Anandabharitasya mahArNavasya sadanaM AgAram / kusRSTe. kukalpanAjAtasya kadanaM mardanam / evaMvidhaM tadetat prakrAntaM mahezvarasya sarvavidhaizvaryazAlinaH padastavanaM caraNayoguNAnuvAdaH / yasmin prazaMsAvAde jJAte zabdato'rthatazca hRdayAntaHkalite sati etat puro dRzyamAnaM vizva vasantatilakAyitam surabhisamaya iva vividhAmodarasAsvAdaiH paripUrNam vibhAjyate / vasantatilakAyitazabdena-chandaso nAmApi dhvanitam / / / ityaSTamUrti-stavaH // * 1 tanyate sarva tanvAdikaM yatra tat tattvam , tananAt vA ApralayaM tattvam , tasya bhAvaH iti vA tattvamiti vyutpattisaraNiH / ayaJca tattvavyapadezo upadezyajanApekSayaiva na vastuta iti darzanahRdayam / yato'yaM sarvAvabhAsaH caitanyamahezvara vizvaprapaJcasvabhAvo'pi san saMvidekaparamArtha eva / paryantataH sarvatra saMvida evAnugamAt iti yuktyAgamasiddha parIkSaNIyam / tata eva stheyAH paThanti 'tIrthakriyAvyasaninaH svamanISikAbhi rutprekSya tattvamiti yadyadamI vadanti / tat tattvameva bhavato'sti na kiMcidanyat saMjJAsu kevalamayaM viduSAM vivAdaH / / iti / . ataeva ca paramArthasAre 'bhArUpaM paripUrNa svAtmani vizrAntito mahAnandam / / / -- icchAsaMvitkaranirbharitamanantazaktiparipUrNam // sarvavikalpavihInaM zuddha zAntaM layodayavihInam / yat paratattvaM tasmin vibhAti patriMzadAtma jagat / / iti / ' tattvaparicayastu SaT-triMzattattvasaMdohAdiSu draSTavya iti dik / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH caNDIzASTakam / AsmAkInaM karAlaM javamiha bhuvane kaH sahedityakhaLa haMkArollAsavalgallaharizataluThallolayAdomatallI / mallImAleva yasyodbhaTavikaTajaTAkoTare niSpatantI dIvyatyabhrasravantI sa mama hRdi sadA bhAtu candrArdhacUDaH // 1 // vyomnIvAmbhodalekhA hRda iva laharIdhoraNI pUpaNIva zyAmAkAntAMzulakSmIrudayamatha layaM yAti yatra trilokI / caNDIzASTakam / 1-iha bhuvane jagatItale zrAsmAkInaM AvayorasmAkaM vA aya AsmAkIna iti vigraha', tam / zrAsmAkamityarthaH / asmadaH khan , InAdeza , tataH tasminnaNi ca yuSmAkAsmAko' (pA. sU 4.3.2) ityAsmAkAdezaH / karAlaM bhayotpAdakaM javaM jalapravAhavegaM kaH sahet , ko nAma dhanyaH soDhuM zaknuyAt / iti hetoH akharvaH atyunnata. ya ahaGkArollAsa abhimAnodaya. garvAhlAdo vA tena valgantInAM ahamahamikayA plutaM pravahantInAM, laharINAM mahAtaraGgANAM yat zataM tatra luThan itastata upasarpana , lola. caJcala', yAdomatallI prazasto jalacaraH yasyAM tathAbhUtA / 'yAdAMsi jalajantava' ityamaraH / abhraM gaganaM tataH savantI abhrasravantI jaha nutanayA / mallImAleva, mallI svetavarNo mallikApuSpaH, tasyAH mAleva sragiva yasya udbhaTavikaTajaTAkoTare udbhaTA prazastA vikaTA vizAlA ca yA jaTA kezapAzaH tasyAH koTare gahare niSpatantI adhaskhalantI dIvyati zobhAmAvahati / sa candrArdhacUDaH, candrArdhaH cUDAyAM jUTikAyAM yasya evaMvidhaH bhagavAnindumauli. mama taccaraNaikazaraNasya hRdi hRdayAda" sadA nirantaraM bhAtu ullasatu / sragdharovRttam / 2-yomni nabhomaNDale, ambhodalekhA iva ambho dadAti iti ambhodo vArivAhaH, tasya lekhA isa paDikariva / hade agAdhajalAzaye laharINAM mahAvIcInAM dhoraNI iva parampareva / pUpariNa bhAskare zyAmAkAntAMzulakSmIriva zyAmA rAtriH Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caNDIzASTakam jvAlAjihvAla phAlajvalanakavalitoddarpakaMda vIro 65 hIro vRndArakANAM vizadayatutarAM zemuSIM so'STamUrtiH // 2 // kaNThapIThe udyatsAndrAmbuvAhavyatikara suSabhAsaMnibhe zaMpArAjIva yasyAvanidhara duhiturdolatA jAjvalIti / sa trailokyanAtho'dititanayadhunI mugdhaDiNDIrapiNDa prakhyaH zrIGkaTIko mama niviDatamogranthibhedAya bhUyAt // 3 // tasyAH kAnto nizApatizcandraH tasya aMzulakSmIriva mayUkhasuSameva / trilokI svarga-martya-pAtAla-lokAtmakastribhuvanAbhogaH, udayaM unmeSaM, atha layaM astaJca yAti vrajati / jvAlA eva jihvA rasanA tasyAM yat AlaM analpaM phAlarUpaM jvalanaM, phAlaM nAma bhUmividAraNArtha lAGgalamukhe Ayojito lohavizeSaH / tena kavalitaH AtmasAtkRtaH, uddarpaH ahaMkArAvaliptaH kaMdarpavIraH prazastabalo'naGgaH yena tathAbhUtaH / vRndArakANAM devAnAM madhye nirdhAraNe SaSThI / hIra H ratneSu hIraka iva mUrdhAbhiSiktaH / saH lokavedaprasiddhaH / aSTamUrti aSTau bhUmyAdaya. mUrtayo yasya tathAbhUtaH / taruNenduzekhara asmAkaM caraNArAdhanatratinAM zemuSIM prajJAM vizadayatutarAM prakarSavijRmbhitAM saMpAdayatu / 3-udyat udayaM gacchat ya sAndra. ambuvAhaH nUtano jaladhara. tasya vyatikareNa saMparkeNa yA suSamA saundarya tatsaMnibhe tatsadRze, ghanAghana iva saundaryavAhini iti bhAva | yasya kaNThapIThe kaNThapradeze, zampAyAH saudAminyA. rAjI iva zreNI iva / avanidharasya himazailasya, duhituH AtmajAyAH pArvatyAH, dorlatA vAhuvalayaM jAjvalIti prakAzAtizayaM tanoti / saH trailokyaikanAtha. trayANAM lokAnAM samAhAra trilokI / trilokI eva trailokyam / 'caturvarNAdInAM svArthe upasaMkhyAnam' iti svArthe SyaJ / tasya ekanAthaH zradvitIyo bhartA / zradititanayAH devAH, teSAM yA dhunI taTinI gaGga eti prasiddhA, tasyA mugdhaH sundara yo DiNDIrapiNDaH phenasamUhaH tatprakhyaH tatsaMnibha' | zrIkaGkaTIkaH mahAdevaH, mama bhaktiprava 9 1- kaGkaTIka - rerihANAdi zivaparyAyatayA zAradAdeza - prasiddhAH zavdA. kAzmIrakakAvyeSu haravijayAdiSu draSTavyAH / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH saMtApasvinnacUDAmRtakiraNagalatsphArapIyUpadhArA bhAlAgnau yasya dugdhAhutiriva satataM syandamAnA ckaasti| sa brahmANDaprakAzAvanalayaghaTanAnATikAsUtradhAro gaurIprANapriyo naH prathayatu nitarAM tAni tAnIhitAni ||4|| zrIpIyUpAdivastuprakaravibhajanodbhUtavAdakavijJA devaMmanyA mahecchA ahaha kati divo bhArabhUtA na santi / Nasya niviDatamogranthibhedAya niviDatamA atyantaM ghanIbhUtA yA tamogranthiH tamorUpaM pAzavandhanaM tasya bhedAya unmocanAya zithilIkaraNAya vA bhUyAt jAyatAm / 4-yasya zazizekharasya bhAlAgnau vahnipradIpte lalATaphalake / saMtApena dAhoSmaNA, svinnA svedabahulA yA cUDA jUTikA, tatsakAzAt amRtakiraNasya candramasa', galantI adha sravantI yA sphArA prazastA pIyUSadhArA amRtajalAnajyandaH / dugdhasya payasa. Ahutiriva prakSepa iva satata azrAnta yathA syAt tathetikriyAvizeSaNam / syandamAnA srotorUpeNa kSarantI, cakAsti saundarya bibharti / sa. brahmANDasya tribhuvanAbhogarUpasya, prakAzAvanalayAnA prakAzaH AvirbhAva, avanaM rakSaNam , layaH tirodhAnam / eSAM trayANAM yA ghaTanA racanApATavam , saiva nATikA jagannATyarUpo vyApAra tasya sUtradhAraH abhinayapravartako mukhyaH zailUSaH / gauryA' pArvatyA. prANapriyaH prANebhyo'pi priyatama / na asmAkam tAni tAni lokadurlabhAni mano'bhilaSitAni, nitarAM atitarAMprathayatu upabhogAya vizadayatu / 5-zrIpIyUSAdivantuprakarANAM, samudramanthanAdadhigatAnAM uccAvacAnAM lakSmyAdinAnAvastunivahAnAM yad vibhajanaM parasparaM vibhajya savibhAgapUrvakamAdAnam / tatra vibhajanAvasare udbhUtaH samutpanno yo vAda. mithaHprasaktaH saMgharparUpo vAkkalaha , tasmin ekavijJA mukhyatayA vidagdhAH / kevala vibhAgakaraNakamAtracaturA iti tAtparyam / devaMmanyAH ahaMpUrSikayA divipatsu Atmana. / prAdhAnyaM puraskurvANA / mahecchA. mahAnubhAvAH / diva svarlokasya, bhArabhUtAH dhobhAraikavAhina. / ahaha iti khede avyayam / kati na santi, nAmadhAriNa' ke Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 caNDIzASTakam devastvekastrilokAdmaraviSakavalIkAra kelIvidagdho vardhayartAnukampAdhRtatanughaTanAsecano rerihANaH // 5 // puSpAne vADhaM vibudhaviTapiSUtkarSapuSpaprakarSaM tantrasupto'pi sadyo mayapuradahanaM yo vyadhAdvizvabhUtyai / so'vyAnmUrto'pyamUrtI yatirapi satatAhInabhogopabhogI kAntAzliSTo'pyakAntaH zazadhara mukuTAlaMkRtirdevadevaH || 6 || vA nAsate / eka: ananyasadRzaH, trilokasya amara bhakSaNaprasakta yat viSaM garalaM, tasya kavalIkAraH nigaraNameva keliH krIDAvyApAraH, tatra vidagdhaH nipuNo rerihAraNa: devadeva zivaH / ArtAnAM trividhaduHkhataptAnAM upari yA anukampA vAtsalyarUpo dayAbhAva; tayA dhRtA dhAritA yA tanu zarIraM tena Asecana. atimanoharaH / varvarti atizayena cakAsti / 6- puSpANAM kusumasaGghAtAnAM nehA surabhisamaya / sa iva bADhaM atyantaM yathA syAttatheti kriyAvizeSaNam / vibudhA. sumanasa eva viTapina. pAdapAH teSAM utkarSarUpa. saubhAgyaika phalaH yaH puSpAtmaka prakarSaH kusumasamRddhirUpo udaya tam / supta nidritaH sannapi tanvan vitaran / yo hi nidrAti sa kathaM anyasmai utkarSa vitaritu prabhavediti virodhAbhAso nAmAtrAlaGkAraH / virodhanirAsastu suSThu tAjaTA yasyetyarthAzrayaNAt kartavyaH / yaH vizvabhUtyai jagatAM vaibhavasya saMrakSaNAya, lokAnAmabhyudayAya ca / sadya sapadyeva, mayapurasya mayetinAmnA prasiddha ena zilpinA nirmitasya, sthApatyakalAramaNIyasya nagarasya / dahanaM bhasmIbhAva vyadhAt vyadhatta / sa mahAmahimamUrti, mUrtaH sannapi amUrta, lokopakRtyai dayAdAkSiNyAdibhiranurUpai. sAtizayai guNai. nAnAzarIramAzrita. / amUrta adRzyatanuH / yo hi mUrtaH na sa amUrto bhavitumarhati iti virodhAbhAsaH / parihArastu saguNa-niguNatvarUpAbhyA vibhrAjamAna ityarthAzrayaNAt / yatiH bhikSuH sannapi satataM avirataM ahInaH atyutkRSTa yaH upabhoga. nAnAvidho viSayAsvAdaH taM upabhuGkte tacchIla' ahInabhogopabhogI / atrApi pUrvavat virodhAbhAso draSTavyaH / tannirAsastu hInAM sarpANAM yaH inaH svAmI vAsukiH tasya yaH bhogaH pharaNA tAmupabhuGkte ityevaMrUpArthakaraNAt / kAntayA gauryA liSTaH liGgita. sannapi, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH devAnAM sArvabhaumo vividhabhavabhavAjJAnavATIkuThAraH zreyaH zrIraGgazAlAkhilanigamakalAkalpanollAsasImA / sA hobhaGgavIjaM munijanahRdayAgAraratnapradIpa: kazcidbha mAstu bhUtyai sphuTakumudavanIbhArgavIgeyakAntiH // 7 // kroDakrIDatpRdAkUtkaTavikaTajaTATopaTaMkArakeli trudhyannakSatracakrakramikacaTacaTAkArivRSTiprakRSTam / akAntaH kAntayA rahitaH vidhura iti yAvat / ihApi virodhaH AbhAsate / sa ca evaM pariharaNIyaH- akAnAM klezAnAM pApAnAM vA anto yasmAditi / zazadharaH zazaM mRgabhedaM dharati iti zazadharaH candraH, sa eva mukuTasya zirobhUSaNasya alaMkRtiH AbharaNaM yasya tAdRza. / sa. devadevo mahAdevaH asmAn avyAt rakSet / -devAnAM amarANAM sArvabhauma sarvabhUmerIzvara. 'sarvabhUmipRthivIbhyAmaNabau' ityaNa / cakravartI pArthiva. / vividha' anekayonimukta. yo bhavaH utpattiH tatra bhavAnA utpannAnAM ajJAnAnA tamorUpANAM yA vATI upavanaM, tasyAH kRte kuThAra. parazuriva sadyaH saMhAraka. / zreyasa' muktidhAmna. yA zrIH suSamA, tasyAH raGgazAlA abhinayabhUmiH / akhilA. ye nigamA' vedopavedAH, upaniSadAdayo vedazirobhAgAzca tepAM yA kalA navanavo udaya', tasyAzca ya kalpanollAsaH kalpanAprasUta. aAhnAdaH / tasya mImA pAryantikIbhUH / sarvANi yAni aMhAsi pApasaGghAH tepAM bhagasya ucchedasya bIjaM AdikAraNam / munijanAnAM sanakAditapomUrtInAM hRdayAgArasya mahataH pratiSThAyatanasya, ratnapradIpaH sna iva bhAsvaraH prakAzastambhaH / sphuTA vikasitA yA kumudavanI kahAravATikA / sA iva bhAsamAnA yA bhArgavI pArvatI, tayA geyA kAntiH supamAsaubhAgya yasya tathAvidha / kazcit anirvacanIyamahimA / bhUmA paramAtmA / bhUtyai sarvavidhotkarSAya astu jAyatAm / / 8- koDe utsaGge krIDatAM khelAM kurvatAM pRdAkUnAM sAraNAM, utkaTe mahati prazaste, vikaTe vizAle jaTAyA ATope saMbhAre, yA TaMkArazabdAnAM keliH krIDA, tayA truTyana yo nanAcakra tArakavRnda', tasya ca yA kamikA yathottaraM Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caNDIzASTakam uccairdordaNDakhaNDa bhramaNavalayitAzebhacItkAracaNDaM ex pAdaprakSepakamprakSiti madanakRpastANDavaM naH punAtu ||8|| // iti - caNDIzASTakam // vegavatI caTacaTAkAriNI caDhacadeti zabdAyamAnA, vRSTiH varSaNaM tayA prakRSTaM bhavyam | uccaiH unnatasya, dordaNDasya bhujayugalasya, yaH khaNDaH zakalaM tasya bhramaNena itastata. calanena valayitAnAM sarvato veSTitAnAM, zrAzAnAM diGmaNDalAnAM, ye inA kariNaH tepAM cItkAreNa cItkArazabdena bhayotpAdakena vRMhitena vA caNDa atyugram / pAdaprakSepakamprakSiti pAdaprakSepena pAdanyAsena kamprA kampanavatI kSiti, dharitrI yasmin / etAdRzaM madanakRSaH manmathamAnabhaJjakasya zivasya tANDava taNDunA muninA proktaH suprasiddho nRtyavizeSa. / na asmAn punAtu pavitrIkarotu / // iti caNDIzASTakam // 1 - nRtyaM tAvat puMstrIbhedabhinnatayA dvividhaM paribhASyate / tatra puM nRtyasya pratinidhibhUtaM tANDava strInRtyasya ca lAsyam / yathoktam 'pu' nRtyaM tANDavaM prAhu strInRtyaM lAsyamucyate / ' iti / tadidamubhayaM jagato mAtApitRbhyAM pArvatIparamezvarAbhyAM pravartitaM mithunasRSTirUpasyAsya vizva-prapazcavyApArasya tadgatasya ca AnandarasollAsasya sarvasvabhUtam / kalpanayaivAsya sakalamapi brahmANDaM paribhramanniva zralakSyate / ekenaivAnena sauramaNDalAdArabhya dharAmaNDalAntaH vizvavikAsaskArarUpaH sarvo'pi kriyAkalApa. pratibimbitaH san tANDavasya vilakSaNaM jJAnagUDhaM ca rahasyamAcedayati / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 durgApuSpAJjaliH hariharASTakam / ekatra zRGgArarasAnuviddha paratra vairAgyapathAdhirUDham / parasparasnehagekadRzyaM vandAmahe hAriharasvarUpam // 1 // upAsanAkoTikathAnake'pi dvatopasargasya jihIrSayeva / advatabhAvArpitakalikAyaM vandAmahe hAriharasvarUpam // 2 // hariharASTakam / 1-ekatra viSNurUpAtmanA lIlAvigrahatAmupeyupi, zRGgArarasena lalitamadhurAbhi zRGgArarasa-vicchittibhiH, anuviddham AzliSTam / zRGgArarasojitAM bhUmikAmAdadhAnamiti yAvat / paratra zivAtmanA avatIrNaH san / vairAgyapathaM virAgasya bhAvo vairAgyam / tasya panthAH vairAgyapathaH / samAsAnto'c pratyaya. / 'viSayavi. tRSNasya vazIkArasaMjJA vairAgyam / ' (yo. da. 1. 15) tasmin adhirUDhaH tam / vairAgyabhAvamanupraviSTamiti yAvat / paraspara anyonyaM snehahazA anurAgAtizayena eka abhinna dRzyaM sAkSAtkAro yasmin / tathAvidhaM hAriharasvarUpaM hariharayoridaM hAriharaM svarUpaM vandAmahe pratIbhAvena AnatAH sma. 1 upajAti-vRttam / / 2-upAsanAnAM IzvaropAstInAM yAH koTayaH uccAvacA. bhedopabhedAH tAsAM kathAnake vividhAkhyAnavaicitryodbhAsite satyapi / dvatopasargasya dvidhA itaM dvItaM tasya bhAva dvaitam dvivAbhAva. pArthakyamiti yAvat / tadeva asada papravRttatayA upasarga. utpAtaH tasya jihIryA hAtumicchA / 'yohAra tyAge' ityata sannantAdapratyayaH / tayA iva / sarvAtmanA dvaitacchedAyavetyarthaH / advaitabhAve ekasmin cidra paparamArthe arpitaH upasarjanIkRta. kelirUpa. kAya. vigraho yasmin tathAbhUtam / tata eva anuttaraprakAzapazcAzikAdipu Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hariharASTakam hariharasyaipa haro harezca sauhArdasImAnamupaiti bADham / ityAdarAd vyAsagavISu gItaM vandAmahe hAriharasvarUpam // 3 // ekatra lakSmIlalitAnukAri paratra gaurIgurutApahAri / 'zivAdikSitiparyantaM vizvaM vapurudabbayan / paJcakRtyamahAnATyarasikaH krIDati prabhuH // ityevamAyuktayaH prathante / caturthazcaraNaH sarvatra samAnArthako yathAyathaM yojanIyaH / 3-eSa hariH harasya, harazca hareH bADhaM atyantaM yathAsyAttathA / sauhArdasya anyonyAnurAgarUpasya sImAnaM utkarSAtirekaM upaiti prApnoti / hariharayoH paramArthato na kazcana bhedaprasara iti tAtparyam / iti hetoH vyAsagavISu kRSNadvaipAyanoktiSu AdarAta zraddhAbharAt gItaM savizeSamupazlokitam / tathA ca hariharayoH snehAnubandhamudizya mahAbhArate 'yastvAM vetti sa mAM vetti yastvAmanu sa mAmanu / nAvayorantaraM kiMcinmA te bhUd buddhiranyathA // adyaprabhRti zrIvatsaH zUlAko me bhavatvayam / mama pANyaGkitazcApi zrIkaNThastvaM bhaviSyasi / / ' (zAntipa. mona. a. 343 zlo. 133-134) tata eva ca ' 'ubhayorekA prakRtiH pratyayabhedAcca bhinnavadbhAti / kazcinmUDhaH kalayati hariharabhedaM vinA zAstram // ' ityAdhu cyamAnaM para saMvAdamAvahati / haratIti hariH harazca / pUrvatra 'aca i.' (uNA. 4 / 136 ) paratra 'pacAdyac' (pA. sU. 3. 1. 134) / - --4-ekatra viSNurUpatvaprathAM dadhAne sati / lakSmyAH lalitaM zRGgArAnuguNazceSTAvizeSaH taM anukaroti anusarati iti tathAbhUtam / zRGgArodayairupaskRtamiti Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH sarasvatIgItaguNapravAha candAmahe hAriharasvarUpam // 4 // gAGga staraGgaradhaUrdhvazobhi vizeSitaM zeSavijRmbhitena / zaGkhAvadAnAkalanAsu kalyaM vandAmahe hAriharasvarUpam // 5 // anyonyakAyacchavikalpitena zyAmena gaureNa ca rocissaaddhym| bhAvaH / paratra zivarUpe, gauryA. pArvatyA. yo gurutApa. patitvAvAptirUpaphalakAmanayA gabhIratamaH saMtApaH, taM harati iti tathAbhUtam / sarasvatyA vAgdevatayA gItaH vAcya-lakSya vyaGgathavidhayA prakAzitaH guNAnAM pravAho yasya tat / zeSa prAgvat / 5-gAgaH mandAkinIprabhavai. taraGgaH vIcicchaTAbhiH / adhaH caraNaprAnte Urdhva zirobhAge ca zobhate ityadhaUrdhvazobhi / viSNupadAd zivasya jaTAjUTAcca bhAgIrathyA udgama iti purANAdipu suvyaktam / tata eva cAsyA viSNupadIti nAma loke prathAM prApat / evaM mudrArAkSasAdau 'dhanyA keyaM sthitA te zirasi' ityupakramya 'devyA nihotumicchoriti surasaritaM zAdhyamavyAd vibhorvaH / iti / tathA 'skhalantI svarlokAdavanitalazokApahRtaye / jaTAjUTagranthau yadasi vinivaddhA purabhidA / ' iti gaGgAlaharyAdau ca kavInAM vAniSyanda. / zepa sarparAjo vAsukiH tasya vijRmbhitena ekatra zayyAstaraNAdinA paratra kaNThAdyAbharaNatAM gatena tattad vilasitena / vizeSitaM premAspadIbhUtam / zaGkhaH pAJcajanyaM nAgavizeSazca / tasya yat avadAnaM vikramAcaritaM tasya AkalanAsu anusandhAnepu kalyaM nipuNam / anyatspaSTam / 6-anyonyasya parasparatya yA kAyacchaviH dehA tiH tayA kalpitena prativimbitena zyAmena zyAmavarNena gaureNa gauravarNena ca rocipA prabhayA pATyamvicam / utsarpiNI anyonyavyatipaktA yA gaGgAyamunayoH ami. taraGgasaMtati. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hariharASTakam utsarpigaGgAyamunormisaMsthaM vandAmahe hAriharasvarUpam // 6 // paryantabhImA guNabhedadRSTi .. mA bhUca nau mAyikavigrahe'pi / ityullasadvarNaviparyayAmaM vandAmahe hAriharasvarUpam // 7 // na vastuto brahmaNi kalpiteSu mAyAvatAreSu bhidAvakAzaH / tasmin saMsthaM avasthitam / parasparaM saMpRktayoH gaGgAyamunayoH saGgama iva kamapi vicchittivizeSamAvahantamiti bhAvaH / etavarNanAnurUpameva ihedaM padyadvayam'pariNatazaradindusundarAbhaM - vadanamanabhranabhonibhazca knntthH| . . iti zubhamubhayaM vibhorabhinna tridazadhunIyamunAviDambi vande / / himahimakarahAri vAri gAGga kuvalayakAnti kalindakanyakAmbhaH / ivi zubhamubhayaM prabhuprasAdAd vapuriva hAriharaM varaM prapadye // ' 7- nau zrAvayoH mAyikavigrahe mAyA asti asyeti mAyikaH Than / mAyAjanitaH kAlpaniko vA yo vigrahaH zarIrAdhAnaM tasminnapi / paryante tattvataH - paramArthAkalanaprasaGge bhImA bhedopaskArakatayA bhayotpAdinI / guNaiH satvarajastamorUpaH, yA bhedadRSTiH pRthaktayA hariharayoH svarUpapratipattiH, sA mA bhUt mA prasAGkSIt / 'na mAjhyoge' ityaDAgamapratiSedhaH / iti hetoH ullasantI sphItaM cakAsantI varNaviparyayasya anyonyazyAmagaurarUpAyAH varNasaGkrAnteH aAbhA dIptiryasmin tat / zeSa spaSTam / 8- vastutaH paramArthadRzA, brahmaNi pratyagAtmasvarUpe parabrahmaNi, kalpiteSu upAsakajanacittAvataraNArthaM nAnAvidhAM nAmarUpAtmikAM kalpanAbhUmimavatIrNeSu / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 104 durgA-puSpAJjaliH itIva satyApayitu nirUDhaM vandAmahe hAriharasvarUpam // 8 // etanmAyikanAmarUparacanAprAgbhAravisphUrjitaM satyaM vAnRtameva vetyubhayathAvAde'pavAdAspadam / vandAlahara mAyAvatArepu triguNAtmikAM nAmarUpazayyAmadhitiSThatsu / bhidAyAH bhedanaM bhidA / 'pidbhidAdibhyo'D' ityaGpratyayaH / tasyAH avakAzaH avasaraH nopatiSThate / tathA ca rAmatApinyAm 'cinmayasyAdvitIyasya niSkalasyAzarIriNaH / upAsakAnAM kAryArthe brahmaNo rUpakalpanA / / ' evam 'brahmaviSNuzivA brahman pradhAnA brahmazaktayaH / ' ityAdikaM yogavArtikAdipu pratipadyAmahe / asyaivopabRhaNam 'nirvizeSa paraM brahma sAkSAtkartumanIzvarAH / ye mandAste'nukampyante savizeSanirUpaNai. // vazIkRte manasyeSAM saguNabrahmazIlanAt / tadevAvirbhavet sAkSAdapetopAdhikalpanam / / ' iti / itIva satyApayituM evamidamiti satyAbhidhitsayA eva / satyApazabdAt 'satyApapAze ti Nic tatastumun / niruDhaM anAdikAlAt prasiddha hAriharasvarUpaM candAmahe / 6- etat dRzyAtmanA pariNataM, janairanubhUyamAnaM vA / mAyikanAmarUparacanAprAgbhAravisphUrjitaM mAyikI mAyodbhAvitA yA parabrahmaNaH nAmarUpayoH racanA anantaprakArAyamANaH kalpanAvinyAsa', tasyAzca ya. prArabhAraH, utkarSaH tena visphUrjitaM vividhAkAravahalam / satyaM RtaM anRtaM asatyaM vA, iti evaMrUpeNa * iha prakRtayoH hariharayoH paramArthatattvaM parAmazadbhiH puSpAJjalikArANAM asmatpitAmahacaraNAnAM cAturvarNyazikSAyAH vedadRSTi sadhIvibhavaM vibhAvanIyA / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hariharASTakam 105 siddhAntaM sudhiyAM hRdi prathayitu dvadhAvasAnAyitaM zAntaM hAriharasvarUpamavatAsaMsArabhIterjagat // 6 // // iti hariharASTakam // ubhayathA sadasadra patayA, vAde tattvanirNayapurassaraM nirUpaNe, apavAdasya vizeSavidhirUpasya bAdhakasya, AspadaM sthAnam / sudhiyAM satyakAmAnAM manISiNAM na tu matsariNAm / hRdi cittAdarza, dvaidhasya dvaitarUpasya yat avasAnaM virAmaH, tadAkAratayA nirNIto yaH siddhAntaH, satyaikarUpo niSkarSaH tam / prathayitu yathAyathaM vijJapayitum / zAntaM zamataraGgitaM anAsthAkara davAdopadravaizva ekAntato virahitam / hAriharasvarUpaM mitho bhinnatayA pratibhAsamAnamapi paramArthato'bhinnam / saMsArabhIteH jagadekajanmano bhayAvataraNAt / jagat vizvAtmakamidaM pratiSThAnaM avatAt rakSatAt / zArdUlavikrIDitaM vRttam / // iti hariharASTakam // 1-ekaH khalu paramezvara iti sarvasammataH siddhAntaH / na ca / 'anastamitabhArUpastejasAM tamasAmapi / ya eko'ntaryadantazca tejAMsi ca tamAMsi ca / / sa eva sarvabhAvAnAM svabhAvaH paramezvaraH / bhAvajAtaM hi tasyaiva zaktirIzvaratAmayI // ' ityAdinA puraskriyate / tatazca veveSTi iti viSNuH, zivayati iti zivaH iti zabdavyutpattyA ubhayavidho'pi vAcyArthaH parasparaM saMyujyamAna ekAmeva vyakti nirdizati iti hariharayorabheda zAstreSvabhihitaH saGgacchatetarAm / tata eva adhyAtmarAmAyaNe 'ayaM ca vizvodbhavasaMyamAnAmekaH svamAyAguNabimbito ya. // virazciviSNvIzvaranAmabhedAn dhatta svatantraH paripUrNa zrAtmA // ' ityupazlokyate / evaM kavisRSTAvapi___'harizaMkarayoH sitAsitaM bhujagArAtibhujaGgalAJchanam / vapurastu mude viruddhayorapi saMsargi na bhinnatAM gatam / / ityevamupavaNyate / adhikaM dinubhirasmat pitAmahAnAM hariharabhedanirAso vilokanIyaH / yadante evamupasaMhRtam 'matikardameSu magnAnupAsakAnRjupathaM samAnetum / hariharabhedanirAso'janiSTa zAstrANi saMdhAya ||' iti / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH ziva-gAthA / jaya jaya girijAlaMkRtavigraha; .jaya jaya binatAkhiladikpAla / jaya jaya sarvavipattivinAzana,. jaya jaya zaMkara dInadayAla // 1 // jaya jaya sakalasurAsurasevita, jaya jaya vAJchitadAnavitandra / jaya jaya lokAlokadhuraMdhara, jaya jaya nAgezvara dhRtacandra // 2 // ziva-gAthA / 1- girijayA pArvatyA alaMkRta. vibhUpitaH vigraha. deho yasya tatsaMbuddhiH / jaya jayeti sarvatra vI'sAyAM dvirukti.| vinatA. praNatAH akhilAH samastAH dikpAlA dizAmadhIzAH yasya sa. / sarvAsAM vipattInAM ApadAM vinAzanaH saMhArakaH / dIneSu durgateSu dayanIyeSu vA dayAla. dayAlu' / dInadayAlazabdo ArtatrANamabhidadhat IzvaraparyAyatayA loke vahulaM prayujyate / sa cAtra kavinopanivaddho bhaktasya adhikAdhikA devavipayAM ratiM puSNAti / evamAdisthaleSu apabhraMzazabdA api prayujyamAnA rasabhAvAdiparipoSakatayA paraM cArutvotkarSa ghaTayantIti kvismyH| kvacit satyAvazyake prAsanirvAhArthamapi tathA prayujyamAnaM na doSAyeti zabdasAdhutvapakSapAtibhirnAtra vimanAyitavyamiti sakSepa. / evamuttaratrApi draSTavyam / asyAM gItikAyAM bhagavataH svAbhimukhIkaraNAya sarve'pi saMbodhanAntA eva zabdA prayuktA iti teSAM samAsa-vigraha-pradarzanAvasare pratipadaM saMvodhananirdezo mandaprayojana iti kRtvA naivAhata ityavadheyam / 2- sakalai samastaH surAsurai. devaH dAnavaizca sevita. bhakta thA samupAsitaH / vAJchitasya manomilapitasya dAne vitaraNe vitandraH vigatA tandrA yasya tathAbhUtaH nirAlasa ityarthaH / lokAlokasya lokAnAM tribhuvanarUpANAM AlokaH prakAzaH Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivagAthA jaya jaya paNDitapurInivAsin, 1 1 jaya jaya karuNAkalpitaliGga / jaya jaya saMsRtiracanA zilpin CT jaya jaya - bhaktahRdambujabhRGga / / 3 / / jaya jaya bhogiphaNAmaNiraJjita, jaya bhUtivibhUSitadeha / {1 jaya yasmin tAdRzaH yaH udayAcalazailaH tasya dhura dharati bibharti tathAbhUtaH / nAgAnAM sarpANAM IzvaraH prabhuH / dhRtaH mUrdhni dhAritaH candro yena sa' | 3 - paNDitapuryAM etannAmnA suprasiddhe paNDitAnAmAvAse nivasati tacchIlaH paNDitapurInivAsI tataH sambuddhiH / atreyaM puSpAJjalikArANAM padyadvayI prasaGgAdudbhiyate 107 'akhaNDasaubhAgyavibhUtisUtivizvambharAlaMkaraNaikahetuH / samIhitAkalpa nakalpavallI jayatyayodhyA kamalAlayA ca // 1 // tasyAH pRSThacarIva pazcimadizi krozASTakAbhyantare pANDityAspadamasti paNDitapurI pilkhAMbaparyantabhU / yatrAbhyarthanato'pi bhUridatayA gItAvadAnotkaraH prAyadyatizekharo vijayate zrIjaGgalIvallabhaH // 2 / / =1 karuNayA anukampAtizayena kalpitaM gRhItaM liMga pArthivAdirUpaM yena tathAbhUtaH / sasRteH sasArarUpAyAH yA racanA nirmANakauzalam tasya zilpI kAru. vizvakarmAsvarUpo vA / bhakkAnAM hRt mAnasameva ambujaM kamalaM tatra bhRna. bhramarAyamANaH / 4 - bhoginAM zrahInAM yAH phaNA: sphaTAH 'sphaTAyAM tu raNAdvayoH' iti kopaH / tAsu ca ye maraNayaH taiH raJjitaH prasAditaH / bhUtyA bhasmanA 'bhUtirbhasitabhasmani ' ityamaraH / vibhUSitaH samyagalaGkRtaH deho yasya saH / pitRvanaM zmazAnabhUmiH Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 durgA-puSpAJjaliH jaya jaya pitavanakeliparAyaNa, jaya jaya gaurIvibhramageha // 4 // jaya jaya gAGgataraGgalulitajaTa, jaya jaya maGgalapUrasamudra / jaya jaya bodhavijRmbhaNakAraNa, jaya jaya mAnasapUrti vinidra // 5 // jaya jaya dayAtaraGgintalocana, jaya jaya citracaritrapavitra / jaya jaya zabdabrahmavikAzaka, jaya jaya kilvipatApavitra // 6 // 'zmazAnaM syApitRvanam' ityamaraH / tatra yA keli. krIDAvyApAra tasyAM parAyaNaH prasaktaH / gauryAH pArvatyAH vibhramANAM zRGgAraceSTitAnAm gehaH sadanam / 5- gAGgaiH surasaritsaMbhavaiH taraGgaiH vIcibhiH lulitA itastata ArdrAbhUtA jaTA kezasamUho yasya tathAbhUtaH / maGgalapUrANAM mAGgalikAnAM apAM samudraH sAgaraH / vodhaH jJAnam tasya yat vijRmbhaNaM sphArollAsa tasya kAraNaM nidAnabhUtam ) manasi bhavaM mAnasaM manovAJchitaM tasya pUrtI yathAyathaM saMpAdane vinidraH vigatanidraH prabuddha iti yAvat / 6- dayayA vAtsalyarasapUreNa taraGgite sikke locane nayane yasya tAdRzaH / citrai. vismayakaraiH, caritraiH lokoddidhIrpayA yathAvasaramanuSThitaH taistaiApArajAte, pavitra pUtam / zabdabrahmaNaH akArAdi jJAntasya varNarAze', vikAzakam prakAzakabhUmim / tathA ca paThyate vAkyapadIye 'anAdinidhanaM brahmazabdatattvaM yadakSaram / vivartate'rthabhAvena prakriyA jagato yata' / / ' iti / kilviSaM pApameva saMtApajanakatvAt tApaH tasya dhavitram / dhUyate anena iti dhavitraM vyajanam / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivagAthA 104 jaya jaya tanvanirUpaNatatpara, jaya jaya yogavikasvaradhAma / jaya jaya madanamahAbhaTabhaJjana, ___jaya jaya pUritapUjakakAma // 7 // jaya jaya gaGgAdhara vizvezvara, jaya jaya patitapavitravidhAna / jaya jaya vaMnAda kRpAkara, jaya jaya ziva ziva saukhyanidhAna // 8 // 7- tantrANAM zivazaktimukhodgatAnAm , nirUpaNe samyak prakAzane, tatparaM zrAsatam / svayamadvitIyo bhavannapi paramazivaH prakAzavimarzarUpaM dvividhaM vigrahaM viracitavAn / tatra vimazIzena praznaH prakAzAMzena ca taduttaramityevaMrUpeNa tantrANamardhanArIzvaramukhAdAvirbhAvaH / tathAcoktaM svacchandatantre 'guruziSyapade sthitvA svayameva sadAzivaH / praznottaraparairvAkyaistantraM samavatArayat / / ' iti / tathA tantraM jajJe rudrazivabhairavAkhyamidaM tridhA / / vastuto hi tridhaiveyaM jJAnasattA vijRmbhate / bhedena bhedAbhedena tathaivAbhedabhAginA // ' iti / / tadevaM bheda-bhedAbheda- abhedapratipAdakatayA ziva-rudra-bhairavAkhyaM idaM zAstra vidhA samudbhUtamiti taatprym| yogena cittavRttinirodharUpeNa vikasvaraM vikazanazIlaM dhAma pada yasya tathAbhUtaH / madanaH kAmadevaH sa eva lokasya ajeyatayA mahAbhaTaH atyugraparAkramo vIraH tasya bhaJjanaH mAnabhaGgakaraH / pUritaH pUrNatAM nItaH, pUjakasya arcanatatparasya kAma manorathaM yena saH / 8-dharatIti dhara. pacAdyac / gaGgAyAH dharaH dhArakaH / vizveSAM IzvaraH svAmI vizvezvaraH / patitAnAM loka-paralokabhraSTAnAM varNAzramabahibhUtAnAM vA pavitraM Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjali ya imaM zivajayavAdamudAra - / paThati sadA zivadhAmni / tasya sadAzivazAsanayogA nmAdyati saMpannAmni // 6 // // iti ziva-gAthA / / pUtaM vidhAnaM vidhirUpeNa sthitam / sukhasya bhAvaH saukhyam / bhogamokSobhayAtmakaM yat svAntaHsukham, tasya nidhAnaM nidhirUpeNa vartamAnam / ___-yo jana. imaM prakRtaM madukta udAraM udArabhAvena zuddhAntaHkaraNena ca racitaM, zivasya sarvalokaguroH jayavAdaM jayajayeti zabdaiH pratipadamudIritaM vAdaM guNAnuvAdarUpaM zrArAtrika, sadA avicchinnatayA zivadhAnni zivAlaye zivasannidhAne vA paThati arthAnusandhAnapurassaraM uccarati / tasya nAmni nAmoccArasamakAlameva, sadAzivasya karuNaikadhAmnaH zaMkarasya, zAsanayogAt-zAsanaM AjJApradAnaM tasya yogAt sNvndhghttnaat| saMpat sarvavidhA api saMpatti mAdyati modamupayAti / // iti ziva-gAthA / / 1-arAvyApi nivRtta ArAtrikam nIrAjanam / ThaJ / 'bhAratI' iti loke prasiddham / dIpaM hi nizyeva pradarzyate, idaM punardine'pi daya'te / tannimittakaH stutipATho'yupacArAdArAtrikamityucyate / ayamatra vizeSaH 'tatazca mUlamantreNa datvA puSpAJjalitrayam / mahAnIrAjanaM kuryAt mahAvAdyajayasvanaiH / / prajvAlayettadarthaM ca kapUreNa ghRtena vA / ArAtrikaM zubhe pAtre viSamAnekavartikam // iti / anyacca'Adau catuppAdatale ca viSNo nAbhideze mukhamaNDalaikam / / sarveSu cAGga pu ca saptavArA nArAtrikaM bhaktajanastu kuryAt / / ' iti / prAyeNa tattadezabhApAveva devAnAmArAtrikAni suprasiddhAni santi / devavANyAM punareSAM virala pracAro dRSTaH / prakRtA ziva-gAthA'yArAtrikabhAvamadhurA paraM manastopaM janayati / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *'sarayU-sudhA 111 - sarayU-sudhA / te'ntaH sattvamudazcayanti racayantyAnandasAndrodayaM daurbhAgyaM dalayanti nizcalapadaH saMbhuJjate saMpadaH / zayyotthAyamadabhrabhaktibharitazraddhAvizuddhAzayA mAtaH ! pAtakapAtakatri.! sarayu tvAM ye bhajantyAdarAt // 1 // kiM nAgezazirovataMsitazazijyotsnAchaTA saMcitA kiM vA vyAdhizamAya bhUmivalayaM pIyUSadhArA''gatA / sryuu-sudhaa| 1-he mAtaH / pAtakapAtakatri / sarayu / pAtayati adho gamayati iti pAtakam / pAtityasapAdakaM pApam / tasya pAtaM pAtana karoti iti tatsabodhanam / ye janA. lokAH, tvAm bhavatIm / zayyotthAyaM zayyottthAnAduttarakSaNe / 'apAdAne parIpsAyAma' (pA. sU. 3. 4. 12) iti Namul / parIsA tvarA / evaM nAma kharate yadavazyaM kartavyamapi nApekSate, kevalaM zayyotsthAnamAtramapekSate / adrabhrabhaktibharitazraddhAvizuddhAzayA. / adbhA pracurA yA bhaktiH anurAgabAhulyam, tayA bharitA paripUrNA yA zraddhA AdarAtizaya., tayA vizuddha. ativimala. prAzaya. ceto yeSAM te tAdRzAH santaH / AdarAt. sanmAnabuddhathA bhajanti snAnAdinA tvadutsaGga sevante / te anta hRdayadhAgni sattvaM sIdantyasmin guNAdyAH iti sattvam balAdikam / 'sattvaM guNe pizAcAdau bale drvysvbhaavyo.|' iti medinI / udazcayanti vardhayanti / Anandasya pramodasya yaH sAndra' niviDa', udayaH ullAsaH tam / racayanti saMpAdayanti / durbhAgyasya bhAvo daurbhAgyam durdaiva dalA ta. khaNDayanti / nizcalapada. nizcalaM sthiraM padaM yAsA tAH / saMpada. nAnAvidhAni vaibhavAni / saMbhuJjate Asvadante / 'bhujo'navane' (pA. sU. 1. 3. 66) iti kartari taD / iha upabhogo bhujerarthaH / zArdUlavikrIDitaM chandaH / 2-kiM nAgezasya sarayUtaTamalaG kurvANasya jyotiliGgasya zivasya / 'nAgeza dArukAvane' iti zivapurANAt / bhavati cAtra nAgezvaramahimAvedakaM mAmakaM padyam Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH utphullAmalapuNDarIkapaTalIsaundarya sarvakaSA mAtastAvakavAripUrasaraNiH snAnAya me jAyatAm // 2 // prazrAntaM tara saMnidhau nivasataH kUleSu vizrAmyataH pAnIyaM pitrataH kriyAM kalayatastattvaM paraM dhyAyataH / udyatpremataraGgabhaMguradRzA vIcicchaTAM pazyato dInatrANapare ! mamedamayatAM vAsiSThi ! ziSTa vyH||3|| vidyotate yadupakaNThamudAradhAni ___nAgezvaraH sa bhagavAn dayamAnamUrtiH / yo gallanAda-sarayU-jala-vilvapatrai rabhyarcyate janatayA natayA samantAt / / ' zirasi mUrdhni avataMsitasya vibhUSitasya zazinaH jyotsnAchaTA candrikApravAhaH / saMcitA rAzIbhUtA / kiM vA vyAdhInAM paJcabhUtazarIrAtprabhavantInAM zamAya dalanAya / pIyUSasya dhArA sudhArasapravAhaH / bhUmivalayaM vasudhAmaNDalaM AgatA saMprAptA / utphullA vikasitA, amalA manohAriNI ca yA puNDarIkasya sitAmbhojasya, paTalI samavAyaH, tasyAzca yat saundarya lAvaNyaM, taM sarva kaSati sarvAtirekamAnayati iti tathAbhUtA / he mAtaH ! janani ! tAvakaM bhavatyAH yat vAripUraM apAM rAziH tasya ca yA saraNiH pracAha sA / me snAnAya anna_hyamalotsAhanapurassaraM avagAhanAya jAyatAm saMpadyatAm / 3-he vAsiSTi ! vasiSThasya iyaM vAsiSThI tatsaMbuddhiH / vasiSThatanayAtvena bhUvalayamavatIrNe / dInAnAM durvalAtmanAM trANapare rakSaNodyate / azrAntaM nirantaraM yathA syAt tatheti kriyAvizeSaNam / tava sannidhau bhavatyA. samIpe, nivasataH nivAsaM kuvetaH / kUleSu ubhayatIrepu vizrAmyataH sulabhaM nidrAsukhamamcataH / pAnIyaM salila pibata' AsvAdayata / kriyAM sandhyopAsanAdidevapUjAnta vyApAra, kalayataH anutiSThataH / paraM tattvaM nAmavikAravaja pratyagAtmasvarUpaM brahmapadAbhidheyam / dhyAyataH antarbhAvayataH / udyatpremataraGgabhaMguradazA udyantaH udayaM gacchantaH premANe eva taraGgA, taiH bhaMgurA vakrA yA hak draSTiH, apAGgaprekSitaM vA tayA / vIcInAM itastato luThantInAM UrmINA chaTA saundarya tAM pazyata. avalokayata. / mama stutikatu, idaM ziSTaM avaziSTaM vaya. AyuSyaM ayatAm samAptimApadyatAm / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarayU-sudhA 113 gaGgA tiSyavicAlitA ravisutA kRSNaprabhAvAzritA kSudrA gomatikA parAstu saritaH prAyo yamAzAM gtaaH| tvaM tvAkalpanivezabhAsurakalA pUrNenduvimbojjvalA saumyAM saMsthitimAtanoSi jagatAM saubhAgyasaMpattaye // 4 // majjannAkanitambinI-stanataTAbhogaskhalatkuGkumakSodAmodaparamparAparimilatkallolamAlAvRte / 4-gaGgA suradIrghikA / tiSyena kalikAlena / 'tiSyaH puSye kaliyuge' ityamaraH / vicAlitA vizeSato'nyathAbhAvaM prApitA / uktazca paurANikaiH 'kalau paJcasahasrANi viSNustiSThati medinIm / tadardhaM jAhnavItoyaM tadardhaM grAmadevatAH // iti / ravisutA yamunA / kRSNasya bhagavataH prabhAvaM sAmarthya prAzritA prapannA / kRSNaikavazaMvadA ityartha / gomatikA gomatInAmnI sarit / alpArthe kan / kSudrA durblaadd'ii| AsAmeva tisRNAM uttarabhArate avasthAnAt / parAH AbhyaH atiricyamAnAH, saritaH nadya , yamAzAM' dakSiNAM dizaM gatAH saGgatAH / tvam bhavatI eva ekA / AkalpanivezabhAsurakalA-kalpAntamabhivyApya vartate ityAkalpaM 'ADmaryAdAbhividhyo' (pA. sU 2. 1. 13) iti samAsaH / tAdRzaM yo niveza. sanniveza / tena bhAsurA dIptizIlA kalA udayo yasyA. tathAbhUtA / pUrNenduH rAkAsudhAkaraH tasya vimbavat kiraNajAlavat ujjvalA zubhrA / jagatAM lokAnAM saubhAgyasya subhagatvasya yA saMpatti prAcuryam tasyai / saumyAM svabhAvamadhurAm / saMsthiti avasthAnam / AtanoSi vistArayasi / prAD pUrvAt tanoteH kartari laT / 5-majantya snAnaM kurvatyaH, yAH nAkasya svarlokasya, nitamvinyaH devAGganAH, tAsAM stanataTasya kucakuDmalasya ya AbhogaH paripUrNatA, tasmAt skhalat niryat yaH kuD kumasya kezarasya kSodaH cUrNam / tasya AmodaparamparAbhiH surabhisaMtAna. parimilantya parasparaM samparkamanubhavantyaH yAH kallolamAlAH taraGgANAM tataya. / tAbhiH zrAvRte samantAt pariveSThite / he mAtaH ! brahmaNa parimeSThinaH Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 durgA-puSpAJjaliH mAtabrahmakamaNDalUdakalasatsanmAnasollAsini ! tvadvArA nicayena mAmakamalastomo'yamunmUlyatAm // 5 // iSTAn bhogAn ghaTayitumivAgAdhalakSmI parAyA vAtArabdhasphuritalaharIhastamAvartayantI / gandhadravyacchuraNavikasadvArivAso vasAnA sA naH zIghra haratu sarayUH sarvapApaprarohAn // 6 // jayati vipulapAtraprAntasaMrUDhagulmavratatitatinivaddhArAmazobhA zrayantI / kamaNDaloH, kasya jalasya maNDa staraM lAti labhate vA iti kamaNDaluH / kuNDIbhUto jalapAtravizeSa. / ya ekAntata idAnI caturthAzramiNAM snehapAtrIbhUtaH / tasya udakena jalena lasan satAM mAnasasya ullAsaH AhnAdaH asti asyAmiti tatsaMbodhanam / tvadvArA apAM, nicayena salilarAzinA / ayaM mAmakaH madIyaH malastomaH bAhyAbhyantaro malapaTalaH / unmUlyatAm niravazepaM vidhIyatAm / utpUrvakAt mUlayateH karmaNi loT / 6-yA iSTAn manasaH priyAn / bhogAn aihikAmuSmikAn saukhyopabhogAn / ghaTayituM sampAdayitumiva / parArdhyA zreSThatamA / agAdhA ananumeyA ca lakSmIH sAkSAnmahAlakSmIrUpeNAvibhUtetyarthaH / vAtena marutA prArabdhAH pravartitAH, yAH sphuritAH caJcalAH laharya kallolA eva hastAH yasminniti kriyAvizeSaNam / tad yathA syAt tathA AvartayantI ambhasAM bhramaNaM pravartayantI / gandhadravyeNa candanAdisugandhadravyajAtena yat churaNaM samparkaH, tena vikasan bahirullasan yo vArivAsaH salilarUpaM paridhAna vastram , tasmin vasAnA vasanamAcarantI / 'vasa AcchAdane' ityataH kartari zAnac / sA suprasiddhA sarayU / sarvAn nAtAjJAtAn ! pApaprarohAn pApAkurAn / zIghra drutaM, haratu dUrIkarotu / 7- vipulaM vizAlaM yat pAtraM tIradvayAntaram / yathAha vizvaH ___ 'pAnaM tu bhAjane yogye pAtraM tIradvayAntare / pAtraM sa vAdau parNe ca rAjamantriNi cepyate' / / iti / tasya prAnte pradeze, saMsDhaH prarohaM gato, yo gulma' aprakANDaH stambaH mUla Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarayU-sudhA nizi zazikarayogAtsakate'pyamvusattAM sapadi viracayantI sA'pagAvaijayantI / / 7 / / . aMhAMsi nAzayantI ghaTayantI sakalasaukhyajAlAni / zreyAMsi prathayantI sarayUH sAketasaMgatA pAtu // 8 // ya imakaM sarayUstavakaM paThenniviDabhaktirasAplutamAnasaH / sa khalu tatkRpayA sukhamedhate'nugataputrakalatrasamRddhibhAk // 6 // // iti sryuu-sudhaa|| pranthirvA / vratatInAM latAnAM tatiH vistAraH 'tataM vyApte vistRte ca' iti medinI / tayA nibaddhaH pariveSTito, ya ArAmaH upavanam, tasya zobhAM suSamAM zrayantI ddhtii| nizi rAtrI, zazikarANA candrakiraNAnAM, yogAt saMparkAt, sakate vAlukAmaye pradeze api 'saikata sikatAmayam' ityamaraH / ambusattAM jalAvasthAnabhramaM sapadi sadyaH viracayantI ghttyntii| sA lokaprasiddhA ApagAnAM nadInAM vaijayantI patAkA jayati sarvotkarSeNa vartate / mAlinI chandaH / 8-zrahAMsi kalmaSAni, nAzayantI prakSAlayantI / sakalAni samagrANi yAni saukhyAnAM antaHkaraNAnukUlatayA vedanIyAnAM, jAlAni vRndAni, tAni ghaTayantI sNpaadyntii| zreyAMsi maGgalAni prathayantI vistArayantI / sAkete rAmasya rAjadhAnyAM ayodhyAyAM, saMgatA samAyAtA, sarayU pAtu avatu / 'pA rakSaNe' kartari loTa / zrAryA-vRttam / __-ya. imakaM imam / 'avyayasarvanAmnAmityakaca ' / nibiDa. sAndra. yo bhaktirasaH zraddhApIyUSam, tena AplutaM AHkRtaM mAnasaM yasya tathAbhUta. san / saravAH stavakaM stavam pUrvavadakac / paThet pAThaM kuryAt / sa khalu tasyA. kRpayA, anugatapunakalatrasamRddhibhAk anugatAH AjJAvartinaH, ye putrAH prAtmajA., kalatrANi gRhiNyazca, samRddhiH sphAramaizvaryam / etAH bhajate iti tathAvidha. san / sukhaM yathA syAt tathA edhate vRddhimupagacchati / / / iti sarayU-sudhA / / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 durgA-puSpAJjaliH gomtii-mhimaa| mAtomati ! tAvakInapayasAM pUreSu majjanti ye te'nte divyvibhuutimtisubhgsvloksiimaantre / vAtAndolitasiddhasindhulaharIsaMparkasAndrIbhavan mandAradrumapuSpagandhamadhuraM prAsAdamadhyAsate // 1 // AstAM kAlakarAlakalmapabhayAd bhIteva kAryaM gatA madhyepAtramuDhasakatabharAkIrNA'vazIrNAmRtA / gomatI-mahimA / he mAtaH ! gomati ! tAvakInapayasAM tvadIyasalilAnAM pUreSu pravAheSu ye manjanti snAnamAcaranti / 'Tumasjo zuddhau' ityataH kartari laT / te ante dehapAtAnantaram / divi bhavAH divyAH, svargalokabhavAH yA vibhUtayaH aizvaryANi, tAsAM ca yA sUtiH prasavaH tayA subhago ramaNIya yaH svarloka. devabhUmi. tasya sImAyAH antare madhye / vAtena pavanena, AndolitAH kampitA', yAH siddhasindho. viyadgAyAH, laharyaH tAsAM saMparkeNa sAndrIbhavan ghanIbhAvaM gacchan / yo mandAradramaH pArijAtavRkSa', tasya puSpagandhena kusumasorabheNa, madhura hRdya, prAsAda hAya adhyAsate adhitiSThanti / tavAyaM apUrvaH ko'pi mahimA iti bhAvaH / / zArdUlavikrIDitaM chndH| 2- kAlasya antakasya yat karAlaM bhayAnaka kalmaSaM pApaM tasya bhayAt / bhItA iva basteva, kAya kRzasya. bhAvaH tam / daurvatyaM gatA AstAm tiSThatu tAvat / madhyepAtraM jalAdhArabhUmerantarAle udUDha' rAzIbhUta' / utpUrvAt 'vaha prApaNe' iti ka' | yaH saikatasya vAlukAyAH bharaH atizayaH, tena AkIrNA samantato vyAptA / pAipUrvAt kirateH ktaH, niSThAnatvaJca / ataeva avazIrNa zuSkatAM gata amRtaM jalaM yasyA. sA / gaGgA bhAgIrathI, yamunA kalindutanayA vA / nitAntaviSamAM atitarAM zocanIyAM, kASTAM dazAM samAlambhitA prApitA / samAD pUrvAt labhateya'ntAt ktaH / he mAtaH ! janani / tva bhavatI tu, samA samAnA, vaipamyarahitA AkRti. svarUpaM yasyAH tathA bhUtA khalu / yathApUrva prAgika adhunApi, varIvartase avasthitiM bhajase / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gomatI-mahimA gaGgA vA yamunA nitAntaviSamAM kASThAM samAlambhitAmAtastvaM tu samAkRtiH khalu yathApUrvaM varIvartase // 2 // yA vyAlolataraGgAbAhu vikasanmugdhAravindekSaNaM bhaujaGgI gatimAtanoti paritaH sAdhvI parA rAjate / pIyUSAdapi mAdhurImadhikayantyArAdudArAzayA sA'smatpAtakasAtanAya bhavatAsrotasvatI gomatI // 3 // kumbhAkAramurIkaroSi kuhacitvApyardhacandrAkRti dhatse bhUtalamAnayaSTighaTanAmAlambase kutracit / 3- yeti kartRpadam / vyAlolAH aticaJcalAH taraGgAH kallolA eva vAhU yasmin taditi gatevizeSaNam / vikasat yat mugdhaM sundaraM aravindaM raktotpalaM tadeva IkSaNaM nayanaM yasmin tAdRzam / bhujago jAraH, tasya iyaM bhaujaGgI tAm / kulaTAjanocitAM gatiM pravRtti Atanoti racayati / paritaH samantataH parA utkRSTA sAdhvI saccaritrA kulavadhUriva rAjate zobhate / 'rAjR dIptau' ityataH kartari laT / yA hi kulaTA na sA sAdhvI bhavitumarhati iti virodhAbhAso nAmAtra alaGkAra. / tatparihAraprakArastu-bhujaGgaH sarpaH, sa iva kuTilA vakA gati gamanaM yasyA sA tathAbhUtetyarthAzrayaNAt / evaM paratra sAdhvI manoharA ityarthakalpanAca / udAra kRpAmasRNaH Azaya AkUtaM yasyAH sA tathAbhUtA satI / ArAt samIpataH / pIyUSAt amRtarasAdapi mAdhurI jalagataM mAdhuryaM adhikayantI adhikamadhikaM vardhayantI / 'tatkarotIti Nic / sA srotasvatI vegavatI, gomatI asmatpAtakasya duritajAtasya, sAtanAya tanUkaraNAya, bhavatAta bhUyAt / 4-kuhacit kasmiMcit sthale, kumbhAkAraM kumbho ghaTa. sa iva prAkAra svarUpaM urIkaroSi aGgIkaroSi / kumbhasadRzaM pravahantI dRzyase ityarthaH / kvApi ardhacandrAkRti ardhacandrakhaNDamiva AkAraM dhatse dhArayasi / kutracit bhUtalasya bhUmaNDalasya mAnayaSTi. mAnadaNDam / tasyA. ghaTanA AkAraM Alambase prapadyase / kvApi anta. svakroDe taDAgasya vartanatayA saMsthApakatayA siddhAzramaM siddha. sadya. siddhiprado ya AzramaH tam / siddhibhUmi suyase prakaTIkaroSi / asyA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjali antaH kvApi taDAgavartanatayA siddhAzramaM sUyase mAta!mati ! yAtabhaGgividhayA nAnAkRtirjAyase // 4 // rodhobhaGginivezanena kuhacidvApIyase pIyase kvApyuttAlataTAdharAmbukalayA kUpAyase pUyase / mAtastIrasamatvataH kvacidapAM garvAyase trAyase kutrApi pratanuspadena sarito nAlIyase gIyase // 5 // tAnAsannatarAnapi kSitiruho yAH pAtayanti kSaNAttAsvartho ghuNakIrNavarNaghaTananyAyena saMgacchatAm / upakaNThe vibhrAjamAnaM caNDikAyatanaM siddhAzramatayA loke prasiddhamityAdi purAvRttaM caNDikA-stutau vivRtaM tata eva draSTavyam / he mAtaH gomati ! yAtasya gatAgatasya yA bhaGgiH racanAvicchitti', tasyAzca yA vidhA prakAra , tayA nAnAkRtiH vividhAkAraramaNIyA jAyase saMpadyase / 5- rodhasaH tIrasya 'kUla rovazca tIraMca pratIraM ca taTaM triSu / ' ityamaraH / yA bhaGgiH racanA, tasyAH nivezanena vinyAsena kuhacit kutracit, vApIyase vApImiva Acarasi / vApI iva paraM gAmbhIrya dhArayasi ityartha / vApI nAma jalAzayavizeSaH / 'vApI snAtumito gatAsi' iti kAvyaprakAzaH / pIyase janai. AsvAdyase ca / kyApi uttAlaM ucchitaM, yat taTaM tIraM, tasya adhare tale ambukalayA jalasamRddhathA kUpAyase kUpasadRza AkAraM prapadyase / pUyase lokAn pavitrIkaroSi / he mAta. ! tIrasya samatvata., samabhAgAvasthAnAt, kvacit apAMjalAnAm / saMvandhasAmAnye paSTI / gataH bhUchidraM khAtaM vA / sa iva Acarasi gartAkAreNa pariNamasi / trAyase rakSA karopi / kutracit padena jalasannivezena pratanuH vizeSata. kRzazarIrA satI, sarita. nadyA , nAlI iva jalanirgamamArga iva Acarasi / gIyase janaiH prazasyase ca / 6- yAH srotasvinyaH saritaH, AsannatarAnapi tIrasazliSTAnapi kiM punaragatAnityarthaH / tAn sacchAyAn / kSitiruha. vRkSakadambakAn / kSaNAt nimeSamAtrAdeva, pAtayanti dharAzAyinaM kurvanti / tAsu ghuNakIrNavarNaghaTanAnyAyena ghuNA' kASTAdibhakSakAH kRmivizepA , te kIrNA daSTatayA utkIrNA yA varNAnAM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 gomatI-mahimA gomantAcaladArike ! tava taTe tUghallatApAdape sadyo nivRtimeti bhaktajanatA tAmaihikAmuSmikIm / / 6 / / etattApanatApataptamudakaM mAbhUditIvAntike mAdyatpallavatallajadrumatatI yatrAtapatrAyate / mAtaH ! zAradacandramaNDalagalatpIyUSapUrAyite / zayyotthAyamajasamAhnikakRte tvAM bADhamabhyathaye // 7 // ekaM cakramavApya tatrabhavato dAkSAyaNIvallabhAdevo daityavinAzakastribhuvane svAsthyaM samAropayat / akSarANAM ghaTanA niSpatti. / tannyAyena, arthAt lokaprasiddhena ghuNAkSaranyAyena / arthaH prayojanaM, saGganchatA saMghaTatAM nAma / aprayAsopanata kadAcidetadevaM sambhAvyatAM na punaH sArvatrikamiti bhAvaH / he gomantAcaladArike ! gomantAcalasya etannAmnA prasiddhasya zailasya dArike tanaye / udyantyaH udayaM gacchantyaH prarohantyo vA latAH pAdapAzca yasmin / tathAbhUte tava taTe bhaktajanatA zraddhAlurlokaH / tAM aihikI iha lokabhavAM / AmuSmikI paralokabhavAM ca / sadyonirvRti snAnasamakAlameva saMsArikaM sukhaM muktipadazca / eti adhigacchati / 7- tApanaH sahasrarazmi. sUrya., tasya tApena USmaNA saMtaptaM uSNaM etat udakaM pAnIya mA bhUt naiva jAyatAm / itIva evaM matvaiva, mAdyantI harSollAsamadhigacchantI, pallavatallajAnAM komalakisalayAnAM, drumANAM vRkSANAM ca tatI pakti yatra yasyAH tIropAnte, AtapatrAyate prAtapAt trAyate ityAtapatram chatram / tadiva Acarati / kUlasthitAbhikSazreNIbhizchatracchAyAmiva tanvatImityAzaya / he mAtaH ! zAradacandrasya sphItaprakAzasya zaratkAlikasyendo maNDalAta, galat sravat yat pIyUpapUraM amRtasya niSyanda', tadAkAratAM gate / ajasra nirantaraM, zayyotthAya prAtaHprabodhasamayAduttarakSaNe eva / Ahnikasya ahnA sAdhyaM Ahnikam , Than / snAna-sandhyA-tarpaNAdisaMpAdanArtha tvAM bhavatIm / bADhaM atyantaM abhyarthaye saMprArthaye / pratyahaM tavatIramupAzritasya mama azeSamAhnikaM saMpadyatAmiti bhAvaH / 8- daityAnAM asurANa, vinAzaka saMhAraka', deva bhagavAn viSNuH / tatrabhavataH sarvalokapUjyAt dAkSAyaNIvallabhAt-dAkSAyaNI pArvatI, tasyA. vallabha. Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 durgA-puSpAJjaliH tacakraM tvayi bhAsate'pi vahudhA nizcakramahopahA yatvaM dIvyasi tattavaiSa mahimA citrAyate trAyini ! // 8 // ye gomatIstutimimA madhurAM prabhAte saMkIrtayeyururubhaktirasAdhirUDhAH / teSAM kRte sapadi sA zaradindukAnti kIrtiprarohavibhavAn vidadhAti tuSTA // 6 // // iti gomatI-mahimA // dhavaH ziva. tasmAt / eka advitIyaprabhAvaM cakra sudarzanAkhyam / yaccaivamupavaya'te zizupAlavadhe 'tasyAtasIsUnasamAnabhAso bhrAmyanmayUkhAvalimaNDalena / cakreNa reje yamunAjalaughaH sphuranmahAvarta ivaikavAhuH // avAgya adhigamya, tribhuvanaM trInapi lokAn / svAsthya AdhivyAdhirahitatayA sukhasaubhAgyayuktam / samAropayat prAtiSThipat / samAGa pUrvAt ruhadhAtoya'ntAt kartari laD / tvayi bhavati tat suprasiddhaM cakraM jalAvarta. bahudhA nAnArUpeNa bhAsate vidyotate / yata. nizcakraM nirgataM cakraM yasyA. tathAbhUtA satI cakraM vinaivetyarthaH / aMhopahA aMhAsi pApAni apahanti tathAbhUtA tvaM bhavatI, yat dIvyasi bhAsi, tat tava bhavatyA eva mahimA bhUtiprakarpa. / he trAyini ! rakSAparAyaNe ! citraM Azcarya Acarati iti citrAyate- Azcarya janayati bhvtii| arddharcAdipAThAt cakrazabdasya dviliGgatve'pi lakSyAnusAreNa liganiyama ityavaseyam / 6- ye janA , prabhAte aruNodayavelAyAM, urubhaktirasena hArdikena anurAgaraseNa / adhirUDhAH prAplutAH santa., imAM manApitAM gomatIstuti saMkIrtayeyuH kaNThapAThaM paTheyuH / teSAM kRte sA sapadi jhaTityeva tuSTA prasannA satI / zaradindoH zAradacandrikAyA kAntiriva kamanIyaM, kIrte' yazasa, prarohAn aMkurAn , vibhavAn sampadazca vidadhAti saMpAdayati / vasantatilakA-vRttam / // iti gomatI-mahimA / / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yamunA- kulakam yamunA - kulakam / ciragRhItajagattamaso rave - rjanitayA prasRteva tamazchaTA / 1 ghanatamAlasapatnasamucchala laharikA harikAmita gopikA // 1 // 9 yamunA- kulakam / 1- ciraM cirAya gRhItaM nipItaM jagato vizvasargasya tamaH zrandhakAraprasaro yena tasya / ravervizeSaNametat / evaMvidhasya bhagavataH saptasapteH janitayA kanyArUpeNa avatIrNayA | ataeva tamasaH ghanAndhakArasya chaTA iva prAgbhAra iva, prasRtA srotorUpeNa pariNatA ityutprekSA vyajyate / uktaJca daNDinA 'manye zate dhavaM prAyo nUnamityevamAdibhiH / utprekSA vyajyate zabdairivazabdo'pi tAdRzaH // ' iti / 121 ghana nIrandhra' yastamAla haritavarNastamAlapAdapaH tasya sapanatvena pratibhaTatayA samucchalantya. ambukaNairutpatantyaH / larkSya eva laharikA. svArthe kan / taraGgasaMtatayo yasyAM sA, tathAbhUtA / hare. yaduvaMzamuktAmaNe. kRSNAkhyadhAmna kAmitaM hRdayAbhilaSitaM gopAyati rahasyavadrakSatIti tathAbhUtA / bhagavato lIlAvilasitasya AzrayabhUriti tAtparyam / drutavilambitaM chandaH / ita Arabhya mathurA-mAdhurI paryanta 1 - ekavAkyatApannaH zlokasamudAyaH kulakamityucyate / yathA samanvaya pradIpe 'yatra vAkyArthavizrAnti: zlokenaikena jAyate / tanmuktakaM yugaM dvAbhyAM tribhi. syAtilakaM puna. / / caturbhiH syAccakkalaka paJcabhiH kulakaM tataH / mahAkulakamityAryAH kathayantiH tataH param // ' iti / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH salilakeliparAyaNavallavI kamanakAyarucicchuraNAdiva / dalitanIlamaNicchavisodarI suravarAravarAjitaveNikA // 2 // asitapakSanizAdizikhAskhala ttimiranirbharasaMcayanAditra / sarvatra yamakaM zabdAlaMkAra. / arthAlaMkArastu yathAsaMbhavaM svymuuhniiy'| yamakalakSaNaM tvAcAryadaNDinoktam 'avyapetavyapetAtmA yA vRttivarNasaMhate / yamakaM tacca pAdAnAmAdimadhyAntagocaram / / ekadvitricatuSpAdayamakAnAM prakalpanA / AdimadhyAntamadhyAntamadhyAdyAdyantasarvataH / / atyantaM bahavastepAM bhedA sabhedayonaya / sukarA duSkarAzcaiva dRzyante tatra kecana / / ' iti / evamasya prabhUtatamabhedasya yamakAlaMkArasya tattadvizeSAn dikSubhirasmatpitAmahacaraNAnAM sAhityadarpaNasya chAyAkhyA vivRtipUrtidraSTavyA / 2- salilakeliH jalakrIDAvyApAraH, tasyAM parAyaNA AsaktamanA yA vallavI gopavadhUH, tasyAzca yaH kamanaH kAmuka abhirUpo vA kAyaH zarIrAbhogaH tasya ruce prabhAyAH churaNAdiva samparkAdiva / dalitasya dvidhAvibhaktasya nIlamaNe yA chaviH dIpti., tasyAH sodarI sahodaraprasavA svasA iva nIlavarNA / surAH devA. vidvAMsazca teSAM ye varAH zreSThAH abhISTA vA pAravAH stavanazabdA. taiH rAjitA zobhitA veNikA jalapravAho yasyA sA / 3- asitaH sitetara. sa cAsau pakSazca iti asitapakSa kRSNapakSaH / tasya ca yA nizA yAminI sA eva andhakArabahulatvAt adri. zailaH, tasya zikhAyAH zRGgapradezAt / skhalan adha. pravahan yaH timiramya nira. tamasA prapAta., tasya Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yamunA - kulakam prakaTitA sphuTakAla kuzezaya cchavisamA'visamA pratibhAsinI || 3 || vikacapaGkajakoza parisrava nmadhurasAzrayaNAdiva sabhramA / dyutisavarNatayA bhramarabhramad vrajavadhUjavadhUta jalAntarA ||4|| ghanapayaH pariNAmavazAdiva pracuranIlimamajjimabhidrumaiH / 123 sacayanAt iva rAzIkaraNAd hetoH sphuTaM vikasitaM yat kAlakuzezayaM kRSNavarNa kamalam / 'sahasrapatraM kamalaM zatapatraM kuzezayam' ityamaraH / tasya yA chavi. kAntiH tatsamA tatsadRzI / zraviH chAgaH meSo vA / 'avi nArve ravau mepe zaile mUSikakambale' iti medinI / tadvat pratibhAsate zobhate iti zravisamA pratibhAsinI / chAga iva kRSNavarNenollasantI iti bhAvaH / 4 - vikacAni vikasitAni yAni paGkajAni aravindAni teSAM koza. kuDmalaiH, parisravataH niSyandamAnasya, madhurasasya puSparasasya 'madhu madya puSparase ityamaraH / AzrayaNAt iva saMcayakaraNAdiva hetoH / sabhramA bhrameNa zrambhasAM Avartena sahitA / 'Avarto'mbhasAM bhramaH / ' ityamaraH / dyutiH kAntiH tasyAH savarNatayA sAmyena / dvayoH kalindakanyAyAH AbhIravadhUnAJca zyAmavarNatayA ityartha' / bhramarai madhupazreNibhiH hetubhUtAbhi / bhramarasaMpAtahetuneti yAvat / bhramantyaH bhramarabAdhayA trasyantya. yAH vrajavadhvaH gopAGganAH, tAbhi javena vegena dhUtaM kampitaM jalAntaraM salilapravAho yasyAH tathAbhUtA / 5 - ghano jalada, sa iva yaH payasAM apAM pariNAmaH nIlavarNatvaprAptiH, tadvazAdiva tasmAdiva kAraNAt / yAmunaM hi jalaM nisargata eva kRSNavarNAbhamiti bhAvaH / pracure paryAptA yA nIlimA zyAmabarNabAhulyaM tatra majjimabhiH kRtasnAnaiH / ubhayatIragataiH taTadvayopAntavartibhiH drumaiH pAdapai. zamitaM nivAritaM Atapasya prasa Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH ubhayatIragataiH zamitAtapa prasaraNA zaraNAgatavatsalA // 5 // sagaNakAliyabhogiphaNairiva prakaTanIlasaroruhakorakaiH / parivRtoditavallavamaNDalI rasikatA sikatAzritadhIvarA // 6 // pravitatAyatasaikatakaitavA damaranimnagayeva karambitA / raNaM vyAptiranayA / zaraNAgatepu caraNazaraNaM saMprApteSu vatsalA vaatslysnehbhritaa| 6- gaNai. sahitAH sagaNaH, tathAbhUtAH ye kAlipabhogina' kRSNasarpAH, teSAM pharaNaiH iva prakaTA. skuTaM dRzyamANA' nIlasaroruhANa nIlakamalAnAM korakAH kuDmalAH yasyAM tathAbhUtA / 'kalikA koraka. pumAn' ityamaraH / parivRtA tattadAvazyakI caryA samAgya nadIsaMtaraNAdi manovinodAya vartuMlAkAreNa saMghaTitA taTopakaNThamalaDkurvANA iti yAvat / uditA prasannavadanA yA vallavAnAM AbhIrANAM maNDalI, tasyA rasikA parivRtoditavallavamaNDalIrasikA, tasyA bhAvaH tattA / vallavasamudAyasya rasa tyarthaH / sikatAyAM vAlukAyAM AzritAH zaraNaM gatA. dhIvarAH kaeNvartAH yasyA. sA tthaabhuutaa|| 7- pravitataM samantato vyAptaM zraAyataM dIrgha ca yat saikata vAlukApradezaH tasya kaitavAt vyAjAt amaranimnagayA bhAgIrathyA karamvitA AzliSTA iva / karambaH saMjAto asyA iti itan / sitAsite hi gaGgAyamune iti ghaNTApatha / prayAgAdanyatra ca nAnayo. kacit saMgama. saMbhavatIti suprasiddhaM tAvat / paraM kavisRSTipu mathurAyAmapi dvayoH saMgama utprekSita iti draSTavyam / ataeva raghuvIkAraH 'yasyAvarodhastanacandanAnAM prkssaalnaadvaarivihaarkaale| kaliMdakanyA mathurAM gatApi gagormisaMmatajanneva bhAti / / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yamunA-kalakam vipulakUlavikAsigataspRhA dikamaThA kamaThAvali saMkulA ||7|| niyamitendriya karmaTha maNDalA caritasAMdhya vidhAnavikasvarA / karasarojagRhItaghaTasphura " tsukamanIkamanIyataTAntarA ||8|| ityevamavarNayat / evaM mAghakavirapi raivatakavarNane 'ekatra sphaTikataTAMzubhinnanIrA nIlAzmadyutibhidurAmbhaso'paratra / kAlindIjalajanitazriyaH zrayante vaidagdhImiha saritaH surApagAyA. // 125 iti bhaGgayantareNa ubhayoH saMgamamupavaritavAn / vipulaM vizAlaM yat kUlaM taTaM tasmin vikAzina. suzobhitAH / gataM prazAnta spRhAdikaM lokaiSaNArUpaM yeSAM tathAbhUtAH teSAm / viraktAdirUpeNa vargIbhUtAnAM sAdhUnAM maThA AvAsAH yasyAM tathAbhUtA / kamaThAnAM kacchapAnA yA Avali. pakti. tayA saMkulA saGkIrNA / 'kUrme kamaThakacchapau ityamara' | , - niyamitAni nigRhItAni indriyANi karmajJAnarUpANi yeSAM te niyamitendriyA / teSAM sayatAtmanAM jJAninAmityAzaya / karmaThAnAM karmazUrANAM yanmaNDalaM samudAya tena zracaritaiH yathAvidhi saMpAditaiH / sAMdhyavidhAnavikasvarA-sadhyAyAM bhavaM sAndhyaM tasya yat vidhAnaM vidhi tena vikasvarA vikAzonmukhI 1 yathAniyamaM sAyaM prAta. kriyamANena paramezvaropAstirUpeNa saMdhyAvaMdanAdikarmaNA prasannavadanAmivopalacyamANAm / karau hastau eva komalatayA saroje kamale tAbhyAM gRhItena dhRtena ghaTena jalakalazena sphurantI zobhAmAvahantI yA sukamanI sundarI tayA hetubhUtayA / kamanIyaM manoharaM tadasya tIrasya antaraM madhyaM yasyAH sA / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH adhijalocchitadAravapaTTikA talaniviSTayatIzapariSkRtA / vikRtibhedavijRmbhitasaMhitA madhurimA dhuri mAdakRtAM gatA // 3 // sarasasaMmiladunmadamAdhurI pracuramajjanajarjaritomikA / bhagavatI yamunA vRjinApahA vijayate jayatejanakRt satAm // 10 // // iti yamunA-kulakam / / -jalaM adhi ityadhijalam / sAmIpyAthai avyayIbhAvaH / jalopakaNThe ucchitAnAM aunatyena sthApitAnAM dAravapaTTikAnAM devadAruprabhRtibhiHkASThanirmitAnAM paTTikAnAM taleSu AdhAreSu niviSTaH upaviSTa. yatIzaiH mumukSubhiH pariSkRtA vibhUSitA / vikRtibhedAH jaTA-mAlAdirUpAH taiH / vikRtayastvevaM smaryante 'jaTA-mAlA-daNDarekhArathadhvajazikhAghanAH / kramamAzritya nirvRttA vikArA aSTa vizrutA / / ' iti / vijRmbhitA vibhUSitA yA saMhitA yajurvedAdirUpA tAsAM madhurimA madhurasya bhAva. / mAdhuryAmatyarthaH / mAdakRtAM mAdaM harSa kurvanti iti mAdakRtaH teSAM mAnasollAsakarANamityarthaH / dhuri gatA pramukharUpatAM saMprAptA / 10- sarasaM yathA syAt tathA sammilantya. gADhamAznipatya., unmadA. yauvanonmAdamadhurA., yAH mAthuryaH mathurAnivAsinyaH yopita , tAsAM pracuraiH yathArucitaiH, mananaiH jalasnAnakelibhiH, jarjaritAH jIrNatAM gatA. UrmikAH taragAvalayo yasyAH sA tthaabhuutaa| vRjinaM pApamapahanti iti vRjinApahA jJAtAjAtebhyaH pApakarmabhya. sadyo muktidAyinI / bhagavatI aizvaryazAlinI, yamunA kalindagiritanayA, satAM sanmArgAzrayiNAM jayatejanaM karoti iti jayatejanakRt / Azu vijayapradA vijayate iti zivam / / / iti yamunA-kulakam / / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathurA-mAdhurI mthuraa-maadhurii| jayati sA paramAdbhutarAdhikA rmnnvRttpvitrtriikRtaa| kusumitadrumarAjivirAjitA vratatikAtatikApariveSTitA // 1 // sarasarAsavihAraratasvabhU crnnpngkjlaanychitbhuutlaa| vanaguhAntaravAsakasajjikA navaratA varatAmarasodakA // 2 // myuraa-maadhurii| 1-sA lokavizrutA, paramazvAsAvadbhutazca paramAdbhutaH anekAzcaryANAM khaniH / evaMvidho yo rAdhikAyA. vRSabhAnusutAyAH vRndAvanalalAmabhUtAyAH, ramaNaH patiH bhagavAn vAsudevaH, tasya yat vRttaM lokAtizAyicaritaM, tena savizeSaM pavitrIkRtA iti pavitratarIkRtA / pAvitryotkarSamAnItA ityarthaH / kusumittAH sapuSpAH yAH drumarAjaya pAdapazreNayaH tAbhi. virAjittA vibhUSitA / vratatI eva vratatikA latApratAnam / svArthe kan / 'vallI tu vratattilatA' ityamaraH / tAsAM tatikAbhiH paGktibhiH pariveSTitA parivRtA jayati / yamakAlavAra. / drutavilambitaM chanda / 2- rasena madhurAlApena sahitaH sarasaH / evaMbhUto yo rAsasya gopapriyasya krIDAvizeSasya, vihAraH lIlAprasaraH tasmin ratta. anuraktaH yaH svabhUH nArAyaNasvarUpaH zrIkRSNaH / svenaiva bhavati iti svabhUH / kim / tasya caraNapaGkajAbhyAM pAdAravindAbhyAM lAJchitaM aGkitaM bhUtalaM yasyAH sA tathAbhUtA / nAsti avaratA thasyAH sA anavaratA utkRSTA / vanazca guhA ceti vanaguhe tayoH antare araNyaparvatapradezayorantarAle aparA vAsakasajikeva suzobhittA / vAsakasajikA ca'kurute maNDanaM yAtu sajjite vAsavezmani / sA tu vAsakasajjA syAt-' ityukta Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 durgA-puSpAJjaliH abhinavasphuTazAkhizikhAskhalaskusuma saMhatisaMkula saMcarA / nadadudArakhagAvaliruccakai rupevanA pavanAdhutapallavA // 3 // rucirakuJjagRhAntarasaMcara dbhujagabhojivikAsitatANDavA / sunayanAnayanAdarajRmbhitA ||4|| vipulasUrasutApulinAntare vikirakelivimardasamuccara tkusumasaurabha sAMdradigantarA / rUpo nAyikAvizeSaH / varaM sundaraM tAmarasaM kamalaM udakaM jalana yasyAM tathAbhUtA / 3 - abhinavAH nUtanAH, sphuTAH vikasitAzca ye zAkhinaH taravaH, teSAM zikhAbhiH zAkhAbhiH skhalantI nipatantI yA kusumAnAM saMhatiH puSpacayaH, tayA saMkulaH sambAdhaH saMcara saMcAro yasyAM tathAbhUtA / nadantI madhuraM kUjantI yA udArA mahatI cAsau khagAvaliH vihagazreNi tayA uccakai unnatAni upavanAni yasyAM tathAbhUtA / pavanena vAyunA A samantAt dhutA kampitAH pallavAH kisalayAni yasyAM sA / 4 - ruciraM maJjulaM yat kuJjagRhaM latAmaNDapaM tadantare saMcarantaH itastataH saJcAraM kurvantaH ye bhujagabhojinaH bhujagAn sarpAn bhuJjate iti bhujagabhojino mayUrAH / taiH vikAsitaM prakAzitaM tANDavaM nRtyaM yasyAM sA / 'tANDavaM naTana nATya' lAsyaM nRtyaM ca nartane' ityamaraH / vipulaM atimahat yat surasutAyA: kAlindayA: pulinaM toyotthitaM taTaM tadantare / zobhane nayane netre yAsAM tAsAM sunayanAnAM kaTAkSavatInAM sImantinInAM, nayanAdaraiH zrapAnaprekSitaiH, jRmbhitA prasannavadanA / 5 - vikirAH vihaMgAH, teSAM yaH kelivimardaH krIDArasAsaktatayA parasparamupamarda:, tena samucarana vahirnigacchan yat kusumasya saurabha AmodabharaH, tena Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 mathurA-mAdhurI kimapi cetasi narma vitanvatI murajito'rajitoddhatasaMpadaH ||shaa sphurita kavidhacchavitUlikA likhitavarNacayaharinAmabhiH / madhuracitrabhRtAsu kanatmajA sukhacitA khacitA''layabhittiSu // 6 // niviDabhAvasamedhitabhAsvara svarajupAM rajasAM tamasAmapi / kSatikRtAM mahatAM harikIrtana dhvaniramA niramAnitakalmaSA // 7 // - sAndra ghana digantaraM dizAmantarAlaM yasyAM tathAbhUtA / ara satvara jitA svAyattIkRtA uddhatAnAM darpavatAM rakSasAM sapat yena sa', tasya / murajitaH muramathanasya / muro nAma daityavizeSa. / tasya vadhAt bhagavato murajiditi nAma loke prasiddhi prApat / 'pArthenAtha dvipanmuram / ' iti mAgha. / cetasi mAnasAbhoge / kimapi lokottarAhlAdakaram / narma krIDAM vitanvatI vistArayantI / 6- sphuritA unmIlitA, yA naikavidhA anekavarNavatI / nekavidhetyatra na zabdena saha supsupeti samAsa. / chaveH saundaryAdhAyakasya rUpasya, tUlikA kUrcikA / zalAketyartha. / 'tUlikA kathitA lekhyakUrcikA tUlazayyayo' iti vizva / tayA likhitaH samutkIrNa varNacayo varNAvaliryeSu tathAbhUtai. / harinAmabhi. viSNuvodhakaiH rAma-kRSNAdizabdai / khacitA saMyuktA / madhurANi hRdayapriyANi citrANi aAlekhyAni bibhrati iti madhuracitrabhRta. tAsu / manoharAbhizcitrAvalIbhiralaDkRtAsvityarthaH / evaMbhUtAsu AlayAnAM gRhANAM bhittipu kuDya pu / kanantI cAsau prajA ceti kanatprajA dIptimallokasamUha / tAsAM sukhai saubhAgyasUcakai. citA vyaaptaa| 7- niviDaH sAndrIbhUto yo bhAvaH zraddhAtizaya. tena samedhitaiH dIrghAkRtaH, bhAsvara pradIptai., svara varNoccAraNadhvanibhi , juSante prItimAzrayante iti niviDa Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 durgA-puSpAJjaliH vivudhasamasu pallavitollasa llalitabhAgavatAmRtasevibhiH / vividhabhaktajanaizca samantato calayitA layitAlavighUrNitA |8|| ayodhyAdipurIzleSeNa mathurAmahitarAmacaritrapavitritA llitsaarvniirtrnggitaa| bhAvasamedhitabhAsvarasvarajuSa. tepAm / bhaktyu keNa tArasvaraM paThatAmitibhAvaH / rajasAM rajoguNAnAM tamasAM tamoguNAnAJcApi kSatikRtAM vinAzakAnAm / mahatAM bhaktatallajAnAm / harikIrtanaM kalipradhAnaM nRtyavAdyavahula bhagavannAmoccAraNam / tasya dhvaniSu nAdeSu ramate iti tathAbhUtA / niramAnitaM niHzeSeNa tiraskRtaM kalmapaM vRjinamanayA tathAbhUtA ! pAparAzibhirasaMspRSTeti bhAvaH / 5- vivudhAH devAH teSAM sadmasu AlayeSu devamandireSvityarthaH / pallavitaM vistArayuktaM yathA syAt tathA ullasat cakAsat, yat lalitaM zRGgAramadhuraiH kathopakathanaistaraGgitaM, bhAgavataM suprasiddha bhagavadguNAkhyAnaparaM purANam / tadeva amRtaM pIyUpaM tatsevibhiH tadAsvAdaparAyaNaiH / zravaNAsaktairiti bhAvaH / vividhaiH anekadhA vibhaktaH, bhaktajanaiH bhaktirasAviSTamAnasaiH paurajanaiH,samantataH paritaH,valayitA puMstrImaNDalopamaNDalaiH pariveSTitA / layitAlavighUNitA-layaH nRtya-gIta-vAdyAnAmekatAnatArUpaM sAmyam / so'syAstItilayI / tAdRza. yaH tAlaH mUrcchanArUpa , karatAla-karAsphoTanAdirUpazca tena vighUrNitA sazira kampa aanndnimiilitaa| ita Arabhya stavasamAptiparyantaM kavinA ayodhyAdisaptapurIzlepeNa mathurAyAH varNanamupakrAntamityanusandhAtavyam___6- mahitaM lokepu pUjitaM, rAmasya rauhiNeyasya valarAmasya, pakSe rAmasya dAzaratheH / yat caritraM lokavRttaM caritaM, tena pavitritA pUtA / lalitAni sundarANi, dhAravaiH kalakalazabdaiH sahitAni sAravANi zabdAyamAnAnItyartha. / pakSe sarayvAM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 mathurA-mAdhurI dazarathasya purIva harIkSitA zubharatA bharatAzayasaMskRtA // 6 // satatasaMgatasAdhumahodayA 'dhimaNikarNikaviSNupadAJcitA / smarajita nagarIva zivojjvalA surucirA rucirAjitanAgarA // 10 // gahanasAlasamAkalitAvane pratidinaM vikasanmadhusUdanA / bhavAni sAravANi sarayUsamudbhUtAnItyarthaH / yAni nIrANi jalAni tai taraGgitA saMjAtataraGgA / dazarathasya rAjJaH purI ayodhyA, sA iva hariNA zrIkRSNena pakSe kapimaNDalena / IkSitA caJcalahapTyAdi priitaa| zubhe maGgalakarmaNi ratA anurktaa| bharato naTaH kaikeyIsutazca / tasya prAzayena vibhavena / ekatra nATyakalAnaipuNyena, paratra bharatasya asAdhAraNena bhrAtRsauhArdena, saMskRtA bhUSitA / 10- satataM nirantaraM, saMgatA sAdhavo manoharAH, mahodayAH utsavArambhAH yasyAM tthaabhuutaa| kAzIpakSe, satataM saMgataH sAdhuH zobhana', mahodaya' puNyajanako yogavizeSaH asyAmiti / sa epa mahodayo nAma puNyaprado yogavizeSaH kAzyAM sarvadaivAstIti nirNayasindhuprabhRtiSu dharmazAstranibandheSu spaSTam / evaM sAdhava. sAdhuzabditAH caturthAzramiNaH, mahodayAH bhAgyazAlino yasyAmityapi ubhayatra saGgamanIyam / adhikA prAcuryavatI maNInAM muktAdiratnAnAM karNikA kuNDalAdikarNAbharaNaM yeSu, tathAvidhaiH viSNupadai. viSNumandiraiH, azcitA prazastA / kAzIpakSa-adhimaNikarNikam-kAzyAM suprasiddhasya maNikarNikAtaTasya samIpe viSNupadena etannAmnAprasiddhana, sthalavizeSeNa azcitA sametA / smarajitaH zivasya, nagarI kAzIpurI, sA iva zivena kalyANena ujjvalA ramaNIyA / kAzIpakSe- zivena vizvanAthAbhidhena jyotirliGgana ujjvalA bhavyA / surucirA- sumanoharA / rucibhiH anurAgarasaiH rAjitAH suzobhitAH nAgarAH vidagdhAH yasyAM tthaabhuutaa| 11- gahanai ghanIbhUtaiH sAlaiH pAdapaiH / 'rasAlasAlaH samadRzyata' ityAdi naiSadhIyacaritam / samAkalitA samantataH privRtaa| dvArakApakSe- gahana. duSpraveza. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-yunAnaliH yadpurI va nAgaramaMzritA madhumAdhuramA sphuraddhayA ||11|| pravinavikramaramyaramAzrayA magnimAdadhatI balu bhAsvatIm / sphAritadhAmamahezamavantikA kavikalAbikalAkalanAlayA // 12 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathurA-mAdhurI adhigatA'dhikadakSiNamaNDalaM muditamuktisatIvarakAJcikA sadanukampakRtisthitizAlinI / suracitAracitAghavinAzanA // 13 // sRSTicAturyarUpA tasyAH avikalaM samagra yat AkalanaM tasya zralayA gehabhutA / evam ke yamunAjale ziprAjale vA vInAM pakSiNAM ye kalAH zravyaktamadhurAH zabdAH teSA avikalaM yathAyathaM yat kalanaM grahaNaM tasya AlayA zaraNIbhUtA / pate kavInAM kAlidAsAdInAM yAH kalAH kavitvasAmrAjyavaibhavAyamAnAH teSAM avikalaM vAstavikaM AmUlacUDaM ca yat AkalanaM, vAgvilAsAnAM paribhAvanaM, tasya A samantAt layaH saMzleSaH asti asyAmiti tathAbhUtA / 13 - adhikadakSiNamaNDalaM adhikAH aneke ye dakSiNA : udArapuruSAH, teSAM maNDalaM varga, adhigatA saMprAptA / kAJcIpate - adhikaM saptapurINAM madhye sarvApekSayA vizeSarUpeNa, dakSiNamaNDalaM dakSiNAM dizaM adhigatA saMprAptA / yataH kAvI hi dakSiNabhArate virAjate / jyotirgaNanAkrameNa tadidaM sopapattikamapIti parIkSaNIyam / " zrayamiha akSAMzagaNanAkramaH saptapurINAM nAmAni kAvI dvArakA ujjayinI kAzI" ayodhyA ... ... ... ... ... ... :: ... ... ... ... ... ... ... ... 26deg 148 mathurA 27 126 haradvAra 26 155' evamiha darzitena gaNanAkramerA kAncyAH sarvato dakSiNatvaM gariNatagolasiddham / satI prazastA anukampA dayA yeSAM te sadanukampAH, dayAzAlinaH taiH kRtA vihitA yA sthitiH avasthAnaM tayA zAlate zobhate iti sadanukampakRtisthitizAlinI / ... .. 133 akSAMzA. 656 ... 22 / 15 23deg16' 25 / 20 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 durgA-puSpAJjaliH sphuradudagrasuparvataraGgiNI vivudhdkssniruupitstkriyaa| vrajavatI mahatAM bahumAyakA gamahitA mahitA zrutazAsanaH / / 14 / / pakSe, satI vrtmaanaa| kampAyAH anu ityanukampam / kampAnadyAH nikaTe kRtA vihitA yA sthitiH tayA zAlate iti tathAbhUtA / atredaM mUkakavisArvabhaumasya mUkapaJcazatIpadya kALacyAH kampAsatve mAnam - 'kampAtIravanAntaraM viddhatI kalyANajanmasthalI kAJcImadhyamahAmaNivijayate kAcit kRpAkandalI / / iti| muditA prasannamanA *muktirUpA yo satI sAdhvI tasyAH varA abhISTA kAJcikA ekayaSTiH / 'candrahAreti' lokaprasiddhamAbhUpaNam / uktazcAnyatra-- 'ekayaSTirbhavet kAzcI mekhalA tvaSTayaSTikA / razanA poDaza jJeyA-iti / / pakSe-muditA modavatI muktirUpA satI yasyAM evaMbhUtA yA varA zreSTA kAJcikA kAJcIti suprasiddhA nagarI / suracitA suSTu yathA syAt tathA racitA nirmitA / evaM surai. devaiH paNDitaizca cinA vyAptA / racitApavinAzanA-racitaM saMpAdita aghAnAM pApAnAM du khAnAJca vinAzanaM saMhAra. anayA iti tathAbhUtA / etadubhayaM ubhayatra samAnatayA yojanIyam / 14-sphuran zobhamAna udA. utamana yasya tAdRzaH uccatama' ya suparvataH parvatepu ramaNIyo govardhanaH tasya ragiNI anurAgavatI / eva sphurantI udagrANAM unnatAnAM, parvaNAM utsavAnAM, taraGgiNI nadI yasyAM tathAbhUtA ityubhayatra yojanIyam / haradvAra-pakSe sphuran udagraH unnata ya. suparvataH zobhano himAlayaH tatra raGgiNI rAgavatI bhAgIrathI yasyAM sA / vivudhepu vidvatsu ye dakSA caturA taiH nirUpitA saMghaTitA satkriyA satkArarUpamAtithyaM yasyAM tathAbhUtA / haradvArapakSe-vivudho deva. sacAsau dakSazceti vivuvadakSa dakSaprajApatiH, tena nirUpitA anuSThitA satriyA yajJAdisabhArarUpA yasyAM tathAbhUtA / vrajaM gopTaM mathurAsamIpastha' pradezavizeSazca tadvatI brajavatI / haradvArapakSe Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathurA-mAdhurI amararAjapurIca suvajrikA bhujagarAjapurIva subhogakA / madhupurI pratisadma manohara navasudhA vasudhAmalabhUSaNA ||15|| * // iti mathurA - mAdhurI // 135 vrajAH prazastAH panthAnaH santiyasyAmiti vrajavatI prAzastye matup / mAyaiva mAyakA svArthe kaH / bahvI cAsau mAyakA ca bahumAyakA / mahatAM mahApuruSANAm vahumAyakA pracurAnurAgavatI / tathA dhanAdisaMpattiprAcuryeNApi bahumAyakAtvamanusandheyam / pakSe - aghaTanasAdhikA yA mahatI zaktiH tatsvarUpiNI mAyeti nAmnA purANAdiSu prasiddhA purI / yA sAMprataM haradvAretinAmnA prasiddhiM bhajate / ihedaM saptapurINA paricAyakaM kasyacit padyam 'ayodhyA mathurA mAyA kAzI kAnI avantikA / purI dvArAvatI caiva saptaitA mokSadAyikAH // ' Aga se pApAya pApakAriNe vA ahitA pratikUlA / AgamAya AgamoktakriyAkalApAdisaMpAdanAya AgatajanatAyai vA hitA hitopapAdikA / zrutaM zAstra tasya zAsanai upadezaH mahitA samRddhA / 15 - amarANAM rAjA iti zramararAjaH devarAjo indra' / samAsAntaSTac / tasya yA purI amarAvatI sA iva / vajrameva vajrikA, zobhanA vajrikA yasyAmiti tathAbhUtA / ekatra vajra N hIrakam paratra indrasyAyudham / bhujagarAjapurI kAzIpurI sA iva sundarAH bhogikAH vilAsinaH pate sarpAzca yasyAM tathAbhUtA / madhupurI madho daityasya purI mathureti loke prasiddhA / pratisadma pratyAvAsa, manoharantI cetazcamatkurvatI / navasudhA navA navInA yA sudhA 'cUnA' iti hindIbhASAyAM prasiddha gRhalepanadravyam / sA asti asyAmiti tathAbhUtA / vasudhAyAH vasundharAyAH amalaM divyaM yat bhUSaNaM tatsvarUpA vijayate / // iti mathurA - mAdhurI // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ durgA-puSpAJjaliH aatmopdeshH| zAstrapratiSThA guruvAkyaniSThA sadAtmadRSTiH paritoSapuSTiH / cavastra etA nivasanti yatra sa vartamAno'pi na lipyte'dhaiH||1|| aatmopdeshH| 1-zAstrapratiSThA / ziSyate anena iti zAstram / 'zAsu anuziSTau' / trayItaraGgitaH AptajanairupadiSTaH aGgopAGgatayA prasiddhaH hitAnuzAsanaparo grantharAziH / tasya pratiSThA gauravasaMrakSaNam / yataH zAstrAdeva yAvatkartavyakarmaNAM nirNaya avadhAryate / ataeva bhagavAn vAsudevaH 'yaH zAstravidhimutsRjya vatarte kAmacArataH / na sa siddhimavApnoti, na sukhaM na parAM gatim / / tasmAcchAstraM pramANaM te kAryAkAryavyavasthitau / jJAtvA zAstravidhAnoktaM karma kartumihArhasi / ' (gI0 16. 23-24) girati ajJAnaM, gRNAti upadizati ca tAttvikamarthamiti guruH zAstrarahasyopadeSTA / tasya vAkyepu upadezeSu niSThA evamidamiti nizcayArUDhatayA avasthAnam / tathA ca muNDakazrutiH 'tadvijJAnArtha sa gurumevAbhigacchet samitpANiH zrotriyaM brahmaniSTham / ' iti / evaM bhagavadgItAsvapi 'tad viddhi praNipAtena paripraznena sevayA / upadekSyanti te jJAnaM jJAninastattvadarzina' / / iti / sarvadA sarvasminnapi kAle, Atmani dRSTiH AtmadRSTi. / svAtmaparamArthacintanamiti yAvat / evaM vyavahAradazAyAM AtmanaH kartavyatayA iSTAnAM kriyamANa-kariSyamANa Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmopadezaH uddazyabhedena vidheyabhede zAstrANyanekAni bhavanti tAvat / tatrAstikairAdriyamANameva vibhAvanIyaM paramArthasiddhaya // 2 // karmaNAM hRdayasAkSikaM vAstavikaM vA nibhAlanam / tatra ca mAnuSasvabhAvasulabhAyAH doSasaMkrAnteH yathAkAlaM yathAnyAyaM ca zuddhanAntaHkaraNena parimArjanam / tata eva suhRdbha tvopadizatyAcArya: 'ahanyahani vIkSeta kRtaM caritamAtmanaH / kiM nu me pazubhistulyaM kiM nu tulyaM mahAtmabhiH / / ' iti / tadevamAtmana AlocanaM kurvatA sarvabhAvena apramAdinA bhavitavyamiti tAtparyam / paritopasya sarvavidhAyAH saMtoSavRtteH puSTi poSaNam / na punarasaTupAyAnavalambya lubdhakabuddha yA kevalamarthArjanAya dhAvanamiti / etadabhiprAyeNeva manuNyAhasma 'satoSaM paramAsthAya sukhArthI saMyato bhavet / saMtoSamUlaM hi sukhaM du khamUla viparyayaH / / ' iti / pataJjalirapi-'saMtopAdanuttamaH sukhalAbhaH / ' ityupadideza / tata idamapi na vismartavyam 'yad yat paravazaM karma tat tad yatnena varjayet / yad yadAtmavazaM tu syAt tat tat seveta yatnataH / / sarva paravazaM duHkhaM sarvamAtmavaza sukham / etad vidyAt samAsena lakSaNa sukhaduHkhayoH // iti / taditthaM lokayAtrAmanuvartamAnena yatra kvApi tiSThatA yathAlAbhasatuSTena bhAvyamiti bhAvaH / etA anupadaM parigaNitAH, catasro vRttaya , yatra yasmin puruSapuMgave nivasanti, sa aghaiH pApaprakRtibhUtai 1 khAdibhiH, vartamAno'pi tadantaHpAtamanubhavannapi, tai na lipyate na saMspRzyate / pratyuta ambhasA palAzapatramiva nirliptamevAtmAnamanupazyati / 2-uda zyasya cikIrpitumiSTasya, bhedena vidheyasya vidhAtumupAttasya kAryajAtasya bhedo bhavati / idamana tAtparyam Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dugA-puSpAJjAlaH vyAkhyAnalenAbhinivezabhAjA prameyabhedo bahudhAbhyudeti / tatrAsti mAtsaryakalaGkamuktA muktAvadAtA dhiSaNA pramANam // 3 // prayojanApekSitayaiva loke vyavahArANAM pravRttirvA nivRttirvA dRzyate / sarveSAJcArabdhakarmaNAM mUle yatkimapyuddazyatayA avazyamantastiSThatIti sarvairevAnubhUyate / tata uddezyasya bhedopagame vidheyamapi svabhAvatayA bhidyata eva / tadevamuDha zyAnusAreNaiva anekaprasthAnabhinnAnAM zAstrANAmavatAraH / teSu ca yathAprasaGgaM paraspara vaiSamyasaMpAte idaM grAhyamidaM veti anyatarapakSapratiSThAne pratibhAvato mandaprajJasya ca mahadvaizasamupatipThate / ubhayatra yatkiMcid gamakasya avazyaMbhAvAt / evamA diSvavasareSu AstikaiH Izvaronmukhai dUradarzibhiH, AdriyamANaM kartavyatayA nizcIyamAnaM karma, paramArthasiddhaya tattvanirNayopalabdhya vibhAvanIyaM siddhAntatayA sagamanIyam / 3-abhinivezo nAma yasya kasyacid vastuna sadasada paparicayAnantaramapi kacit gatAnugatikatayA kvacicca ahaMbhAvodrekeNa idamevaM bhavedityAgrahapahilatayA avasthAnam / tatra prAdhAnyena vyAkhyAbalameva sahakAribhAvaM bhajate / tadAdhAreNa ca yad yathA pratipAdayitumipyate tat tathA pratipAdyate / yathA vastudRSTayA ekamapibrahmasUtraM vyAkhyAnaragabhUmipvavatINe matijambAleSu nimagnaM sahasrazAkhamivAbhUditi nAtirohitaM mArmikANam zAstravedinAm / darzanAntareSvapyevaMbhUtAni nidarzanAni bahutra sulabhAni prekSAvadbhiH svayamutprekSituM suzakAnIti kimatra nidarzanaprayAsena / tadevaM prauDhivAdasahakRtena prakRti-pratyayAdimUlakena vyAkaraNAdiprapaJcopasthApanena, kAMcaca zAnnAntarasaMvAdAnupapattipradarzanena ca svAbhimatArthasya sthApanAye yAvadalamanudhAvanaM kriyate / yena ca vastusthitiranyathAnyathA nIyamAnA prameyasvarUpabhagAya tadvipralonAya vA pariNamati / evaMbhUte vyatikare taTasthena zAstrasidvAntajinAsunA visaMvAdaparIte zAtrike mArga kaH panyA pAzrayaNIyaH, kathaJca tatra vartitavyamiti prazna samAhitumuttarArdhamAramate tatra vinayAdanyAkulIbhRte'pi zAnnasamaye, samupanate ca yuktaayuktpriikssnne| mAtsapalamutA-anyazubha po matsara, tasya bhAvo mAtsarya anahiSNutvamiti yAvat / tadeva kana malinatvasaMmaga, tena muktA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 AtmopadezaH tarko'pratiSThaH zru tayo vibhinnA naiko RSiryasya mataM pramANam / dharmasya tatvaM nihitaM guhAyAM mahAjano yena gataH sa panthAH // 4 // asaMspRSTA / muktAvadAtA-mukteva avadAtA mauktikamiva dhavalavarNA / sattvaguNasnigdheti bhAvaH / dhiSaNA vastutattvavedinI prajJA eva pramANam - AtmasAkSikatayA pramANabhUtA / tatra ca svahRdayasaMvAda eva paraM prAmANyamitti tAtparyam / eSa eva ca rAjamArgaH / yata etadantareNa nAnyat kimapi vinigamakAntara hRdayasaMvAdasauSThavAya alaGkarmINamiti manvAdimahApuruSANAM vAkyabalenAgyanusandheyam / atredamabhijJAnazAkuntalIyapadyamavatarati 'satAM hi sadehapadeSu vastuSu pramANamantaHkaraNapravRttayaH / ' iti / 4-pUrvoktasya visaMvAdasya nirAsAya, svoktArthasya ca pUrveSAmapi saMmatatvena prakRtArthe mahAbhAratIyaM padya kicitparivartya upodvalakatayopanyasyate-'tarko'pratiSTha ityAdinA / tarkalakSaNazca yathAha gautamaH'avijJAtatattve'rthe kaarnnoppcitstttvjnyaanaarthmuuhstrk.|" (nyA. da.1-40) tarkasya caiSa svabhAvo yadayaM ekenotprekSyamANaH pareNa bAdhyate, tenA yutprekSyamANa anyena, tato'pItareNa ityevaM yathottaraM upamardasagareSu vyAhanyamAno navanavAM bhUmikAmAviSkurvan naikatra kacit pratiSThAM labhate / ataeva bhagavatA cAdarAyaNena 'tarkApratiSTAnAdagyanyathAnumeyamiti cedevamapyanirmokSaprasaGgaH / (vedAntada. 2. 1. 11) iti sUtrayatA tarkeSvanAsthA pratipAditA / tatra lokairutprekSitastoM yAvad bhUta-bhautikapadArtheSu prasajyamAno naivAsmAkamiha lakSyabhUta / sa tu svabhAvAnusAreNa yathAyathaM saMcaratAM tAvat / paramAgamike vastuni yadasya strairavijRmbhaNaM tanmUlapracyAvAya bhavan vAcyatAkoTiSvantarbhavati / tAdRzazcAcaM tarkaH AgamapravaNairAcArya. suparIkSya pratyAkhyAta. / tarkakoTInAmudgamaH tAsA bhaGgaprakArazca prakRtasUtre zArIrakabhASye savistaramupapAditare darzanArha / tata eva Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 durgA-puSpAJjaliH (mahAbhA. vanapa. 313 a. 17 zlo.) anekazAstrArthavimarzanena tattanmahAvyaktinidarzanena / traikAlikajJAnavikasvareSu mahAjanatvaM gurupUpadiSTam // 5 // - manusmRtikAra-- 'acintyAH khalu ye bhAvAH na tAMstarkeNa yojayet / prakRtibhyaH paraM yacca tadacintyasya lakSaNam / / ' ityevaM niradikSat / yatpunaranenaiva 'yastarkeNAnusandhatte sa dharma veda netaraH / ' ityAdikaM nirUpyate tattu sattarkaviSayaM, vineyAnAM vastusvarUpAvagamAyAtitarAmupAdeyaM samAdriyata eveti na tatra vipratipatteravasara iti sakSepaH / __ zrUyata eva hiraNyagarbhAdiguruparamparayA natu kenacit kriyata iti zrutiH, apaurupeyI vAk / tAsu zabdato'rthatazca vibhinnatA pratipAdyAnAM parasparaM visaMvAdaH / sa ca sahitAbrAhmaNAdigranthebhyaH viziSya vedazirobhAgatayA prasiddhebhyaH upanipadAdibhyazca supratIta eva / AmnAyArthamadhikRtya sAyanAcAryANAM RgvedabhApyabhUmikAdau kRtaM vivecanaM zrautamArgAnuyAyinAM suviditameveti kimatra paunaruttyena / Rpati AmnAyaM pazyati iti Rpi. / ayamasmAkaM AryAvartaH pradhAnA RpINAmAvAsabhUmiriti zruti-smRti purANaparamparAta. suvyaktameva / vibhinneSu kAleSvAvibhUtAnAmamIpA mahAvibhUtInAM hRdayAgArevAvirbhavantI vaidikavAGmayasya zabdArtharupA mahatI saMpattibhinnaprakRtikA rahatyArthabahulA ceti prAyeNa sarvepAmatravipaye aikamatyameva parIkSyate / evaJca rahasyopadezakAnAM RSINAM matasaMpAte katarat pramANabhUta iti prazne idamparatayA na kimapi vaktuM pAryate / na vA tevaprAmANyamAsthAtuM zakyata ityubhayata. pAzArajju / evaMvice vyatikare Astika mahAjananueNenaiva pathA gantavyamityuttarAcaina sidvAntavati / abhyudayani.zreyasasiddhirUpasya bhagavato dharmavRpasya tattva gudAyAM hRdayagahare nihitaM pratiSTitam , na paramArthato jJAtuM sukaram / ataH Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 AtmopadezaH yadetakatputrakalatramitra vidvaSyudAsInacarAcaraM hi / tannAmarUpAkhyavikAravarja brahmati vedAntavido vidanti // 6 // - gurvAdirUpo mahAjanaH, yena pathA gataH vyavahArapathaM praviSTaH, sa evAdhvAsmAkamapi gantavyatayAbhimata iti zAstraniSkarSaH / 5-anekAni aGgopAGgatayA bahulAni yAni zAstrANi teSu ca pratipAditAH ye arthAH prameyAvatArAH, teSAM vimarzanena pUrvAparasaGgatikena yathAyathamAlocanena, evaM tattanmahAvyaktInAM mahAprabhAvANAM bhagavadrAmakRSNAdInAM evaM guruparamparApraviSTAnAM alaukikapratibhAvatAM bhagavadvAlmIki-vyAsaprabhRtInAM taponidhInAM nidarzanena, saMvAdamApannena tattadudAharaNajAtena / traikAlikajJAna vikasvareSu-bhUta-bhavadbhaviSyatazcArtharAzIn karatalAmanakavadAlokayatsu yogavaibhavasaMpanneSu / mahAjanatvaM mahApuruSatvarUpasya vAcyArthasya vizramaH , tata pratiphalantyAH lokottarapratibhAyAH hRdagamatvaJca / gurupveva upadiSTam samAkhyAtam / etAn vihAya ko'nyo mahAjanatvarUpAM gurvImarthavyAptimAtmani sandhatta iti eta evAsmAkamagresarA pathapradarzakAH mahAguravo vA vyapadeSTumarhA iti tAtparyam / 6-yat etakat dRzyamANaM jagat tadantarvartamAnazca prAtizvika. putrakalanAdirUpo'ntaraGgabhUtaH kauTumbikaH paricchada., yo vA vidva yudAsInAdirUpo bahiraGgabhUtaH parikaraH / kiMvA ubhayo. samaSTirUpa yat carAcaraM, jaDAjaDasvabhAvatayA sRSTya pahito yAvadvastusaMbhAramukto lokasargaH , sa sarvo'pi nAmarUpAbhyAM varjitaH brahmapadavAcyatAmeva prathayati / jAyate, asti, vipariNamate, vardhate, apakSIyate, nazyati iti SaDbhAvavikArA eva nAmarUpaprathAtmakaM sRSTivyavahAramuddizanti iti bhAva / nAmarUpavilaye brahma va kevalamavaziSyate / ya vedAntina aupaniSadA vA 'sarvaM khalvidaM brahma' 'neha nAnAsti kiMcana' ityevamAdi zrutisaMvargaH brahmeti paricinvanti / tadityaM brahmasvarUpato'tiricyamAnaM sarvamapIdaMnAmarUpAtmakaM jagat asadapi sadiva pratIyamAnaM na khalu paramArthasaditi taatpryaarth.| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 durgA-puSpAJjaliH tadAtmaratnaM na bahuzru tena na vA taporAzivalena labhyam / prakAzate tattu gurUpadiSTa jJAnena janmAntarakhaeDakena // 7 // jAtyA guNena kriyayA ca samyaga gatapramAdo vidadhadvidheyam / - 7-tadidaM prAk pratipAditaM AtmaratnaM, ratna iva mahArgha svarUpakhyAtirUpaM, bahuzrutena anekaprasthAnabahulena zAstrADamvareNa, na vA taporAzivalena-kRchacAndrAyaNAdi vratopavAsarathavA AgamodiSTaH paJcadhAropAsanai tadaGgabhUtairjapa-pArAyaNAdibhirvA prAsAdayituM zakyate / tata eva gItAsu-nAhaM vedaina tapasA na dAnena nacejyayA' ityevamAdi gItam (bhaga. 11153) / kiMtu kevalaM tat gurupadiSTena guruNA pratibodhitena / jJAnena tattvopadezena / prakAzate yathAyathamAvirbhavati / yasya jJAnarUpasya prakAzaikamUrteradhigame saMsaraNakadharmANo janma-jarA-maraNAdaya. svataH parAbhUtAH na punarudbhavAyotsahante / 8-jAtyA-jAyate prAdurbhavati iti jAtirbrAhmaNatvAdirUpA / 'janI prAdurbhAve' / jAtiprabhaveNa atizayena / sa cAyamatizayaH zukrazoNitasamArabdhaH saMskArazANollIDho varNadharmatayA parIkSaNIyaH / na cAyaM jAtyutkarpaH kevalaM manuSyajAtiniSTha eva yAvad gajAzvAdicetaneSu evamAkarodbhaveSu ratnAdyacetaneSvapi samAnabhAvenAhito draSTavyaH / atremAni varNAzramasUtrANi 'kUpataDAgAdijalavad brAhmaNAdijAti bhinnasvabhAvA / ' azvAdivajanmanaiva jAti., karmaNA tu viziSyate / ' na hyavayavasAmye'pi karmaNA kopaM vAri nAdeyaM bhavati / ' etena varNA AzramAzca vyAkhyAtA. / (1 zrAhika. sU. 3. 4.56) guNyate Amantryate iti guNa. zIlAdirUpa. | 'guNa AmantraNe' / karaNaM kriyA, vyApAra / tadevaM jAtiguNakriyAsamArabdhenotkarpaNa yathAyathaM vyavahArada Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmopadezaH lameta yattena sadaiva tuSyan yateta bhAgyArpitakArya kAyaH // 8 // zAmavatIrNaH / gatapramAdaH mAnuSyakasulabhaiH zArIraiH mAnasaizca pramAdaiHparivarjitaH / kartavyakarmasvantaH pAtinIbhitruTibhirvivarjita iti yAvat / vidheyaM lokayAtrAsvAvazyakatayA samupanataM tattatkAryajAtaM, vidhad yathAyathaM saMpAdayat / yallabheta parizramasya pratiphalabhUta bahvalpaM vA jIvananirvAhArtha yatkimapyAsAdayet , tenaiva saMtuSyet / yataH parizramAnurUpaH saMpallAbho'pi bhAgyAyatta eva iti na tatra parAzrite vastuni udvignena anyamanaskena vA bhavitavyam / pratyuta bhAgye adRSTAdi nAnAnAmavyavahArye daive, arpita. nyastaH kAryakAyaH uccAvacasya karmaNa prasaro yena tathAbhUta. san , yateta udyogayantrito varteta / upapAditaJcaitat puSpAJjalikRtA cAtuvarNya zikSAyAm'udyogazastrapraNayIpramRSTa- . dhIdarpaNAlokitakAryakAya. / bambhramyamANo vasudhAntareSu samIhitArthAn kramazo'bhyupaiti / / udyogayantre parivartite'pi ce vayogAnna phalodaya syAt / - tathApi yatna karaNIya eva prArabdhazayyAzamitaklamena // - (cAtu. zi. trivarga. 136. 140) tathA dazakaNThavadhAkhye campUratne'pi 'sarvameva hi saMsAre pauruSAdeva labhyate / na tAdRk kiMcidapyatra yadalabhyamudIyate / / zAstropadiSTamArgeNa yad dehendriyaceSTitam / / tatpauruSaM tatsaphalamanyadunmattaz2ambhitam / ' iti / evam 'na yAtavyamanudyogai. sAmyaM puruSagardabhaiH / udyogo hi yathAzAstraM lokadvi tayasiddhaye // iti / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 durgA-puSpAJjaliH niSkAmacitta na kilakatAnaH parAmRzanvastu gurUpadiSTam / udArabhAvo racayeta saukhyaM paraM parepAmapi ki svaniSTham // 6 // // iti AtmopadezaH // ityayodhyAparaprAntavartipaNDitapurIvAstavyadvivedopAkhyAcAryazrIsarayUprasAdasutamahAmahopAdhyAyazrIdurgAprasAdadvivedaviracite durgApuSpAJjalau dvitIyo vizrAmaH / samAptacAyaM durgApuSpAJjaliH / zaM vobhtriitu| -niSkAmacittena kAmanAbahirbhUtena cetasA, paramezvarasamarpitena antaHkaraNena ca / ekanAnaH ananyavRttirbhavan , gurUpadiSTaM guruNAbhyanujJAtam / vastu-paramArthaMkarUpaM dhyeyam / parAmRzan- yathopadezaM avichinnaM vibhAvayan / udArabhAkaH rAgadveSAdibhiranabhibhUta. sarvabhUtahitaiSitayA vA pravRttaH / ata idamapya locanIyam 'avidvepeNa sarveSAM kurvan karma yathAkulam / sabhAjayan mahezAnaM vindenni zreyasaM dhruvam / / ' iti / parepAM antaraga-vahiraGgabhAvapratiSThAnAm lokAnAm / paraM. saukhyaM, AtyantikaM mana prasAdamAtmasaMtopaM vA racayeta puraskuryAt / kiM puna svaniSThamAtmagatam / yo hi vidveSyudAsInAnapi prasAdayituM samartho bhavet- tasminnantaHkaraNasaMpRkta sukharAziranurakta iva prayAsamantareNaiva pratiphalediti ko vA vizepa svasmin parasmin veti zivam / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parimalanirmAtuH paricayaH 145 jayati jagati saMvidAtmikAyA zvaraNasarojarajodbhavaH prsaadH| abhimatakaruNAbharai ryadasyA stavavivRtiH paripUritA mayaiSA // 1 // iti parimalagarbha eSa hRdyaH stutikusumaiH kalito'JjaliH prakAmam / dizatu sumanasAM manaHprasAda stavanarasAlazikhAstu puSpitAgrA // 2 // zubhavikramAvdaraviviMzatike (2012 vi.saM.) madhumAdhurI - subhagabhAvacite / pramitAkSarApi vizadArthavatI mama bhAratI gurumude'stu satI // 3 // ityayodhyApazcimaprAntavartipaNDitapurIvAstavya dvivedopAkhyAcAryazrIgirijAprasAdasutagaGgAdharadvivedakRtiSu puSpAJjaliparimalaH saMpUrNa iti zivam / atha parimalanirmAtuH paricayaHasti prazastajanatA janatApahantrI pratyAzabhAsvaramaNI ramaNIyakAntiH / uddaNDa-daNDadharayoddha zatairayodhyA / yo'dhyeti nAma nagarI nagarISu ramyA // 1 // ceto haranti mRdukampanakelikamrA yasyA udaparisare sarayUtaraGgAH / ebhyaH karAlakalikAlamalAbhiSaGga mUlAvasAdanakRte spRhayanti lokAH // 2 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 durgA-puSpAJjaliH vidyotate yadupakaNThamudAravAmina nAgezvaraH sa bhagavAn dayamAnamUrtiH / yo gallanAda-sarayUjala-bilvapatrai ramyacyate janatayA natayA samantAt / / 3 / / yasyAmasImamahimA mahimAnapUrva mArAdhyate sa puranAyaka zrAJjaneyaH / rAmAjJayA sakalalokadidRkSayeva ya stuGgaharmyanagametya bhRzaM cakArita // 4 // sAketato varuNadikkRtasannivezA bhrAjiSNu-sAmbazivamandirama garbhA / nAnAdrumavratati-kuJjamano'bhirAmA sA bhAti paNDitapurI mama janmabhUmiH // // ananyasAdhAraNadharmakoM ya AgamAdizru tapAradRzvA / sphuratprabhAvaH prapitAmaho me janAdRtaH zrIsarayUprasAdaH // 6 // sarasvatIvibhramaraGgabhUmiH kaviH parajyotiniviSTacetAH / durgAprasAdAkhyapitAmaho me cakAra yo naikavidhAn nivandhAn / / 7 / / saubhAgyasaujanyaguNairudAraH sAhityasevI gaNitAgamajJaH / anekabhASAkuzalazvakAsti mattAtapAdo girijAprasAdaH // 8 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parimalanirmAtuH paricayaH 147 prAste sa vidyAvinayAvadAto jyAyAn mahAdeva iti prasiddhaH / mayi sphuratsneharasodaya yaH sodaryasaubhAgyamabhivyanakti // 6 // tasyAnujaH zAstrarasAnuviddho ___ gaGgAdharo jJAnasatRSNavRttiH / yazcandracUDasmaraNAptakAmaH kulazriyaH saubhagamAdadhAti // 10 // jAgarti yo'sau jayapattane'smin gIrvANavidyAlaya rAjakIyaH / adhyApayan chAtragaNAnamuSmin nirmatsarapremapadaM prayAtaH // 11 // yo brahmapuryA nagaropakaNThe 'sarasvatI-pITha' kRtprtisstthH| yatrollasadgranthacayairanekai vipazcitaH svAntasukhaM labhante // 12 // zaM vobhavItu / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parimala meM udgha ta AcAryoM, kaviyoM tathA granthoM kI akArAnukramaNikA / pRSThAka 21,71,115,125 101 105 136 74,77,86 is sit 38 nAma ajaDapramAsiddhi abhinavagupta amarakoza anuttaraprakAza-pazcAzikA adhyAtma-rAmAyaNa abhijJAna-zAkuntala ajayakoSa Agama rahasya Apastamba-sUtra AtharvaNazruti uttaracatuHzatI Rgveda kAmakalAvilAsa kAlidAsa kAvyaprakAza kAlikApurANa kumArasambhava kUrma-purANa . gaNeza vimazinI gaGgAlaharI gautamasUtra gauDapAdasUtra gauDapAda-sUtra bhASya caNDIpATha 56,73 38 ur uru 158 45 66,83 *U 8,20,136 12 30,33 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGka 104,143 80 60,85 24 47,76,78 56,57,73 143 121,122 14,61 [ kha ] nAma cAturvarNya-zikSA cidgaganacandrikA chAndogyopaniSat jayadeva tantrAloka tantrarAja taittirIya AraNyaka dazakaeThavadha dazAvatAra-carita daNDI devI-bhAgavata devIstava nityAtantra nirNaya-sindhu nirukta naiSadhIya carita parazurAma-kalpasUtra paramArthasAra (abhinavagupta) parAsUkta parAprAvezikA pazcastavI pAtAla mahAbhASya pANini sUtra pratyabhijJA zAstra pratyabhijJA hRdaya prapaJcasArasagraha vANabhaTTa brahmANDapurANa bhagavadgItA 30,58 48 25 7,75 8,136,143 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma pRSThAka 76,101 62 28 bhaktisUna bhAratabhramaNa bhuvanezvarI saMhitA matsyapurANa manusmRti 140 mahAbhArata mAtRkA-viveka mAgha 18,126 mAlinI vijaya mudrArAkSasa 102 muNDamAlAtantra muNDakopanipad 136 mUkapaJcazatI 51,134 medinI 20 grAmala 48 yogadarzana 2,60,100 yogavArtika 104 yogavAsiSTha 56,56 yoginI hRdaya raghuvaMza 124 rAmatApinI 204 ladhvAcArya 11 laghustava 30,57 lalitA trizatI lalitA sahasranAma 27,71 lalitA stavaratna 13 varadarAjAcArya (zivasUtravArtikakAra) 84 varNavIja-prakAza varNAzrama-sUtra 142 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ UUUUS 58. 66. 0 61. 0 0 . 0 0 0 [ gha ] nAma pRSThAGka varivasyA rahasya vAmakezvaratantra vAkya padIya . 75,108 vAsiSTharAmAyaNa 28,44 vAlmIkIya rAmAyaNa 22,33 vijJAna bhairava vijJAna bhaTTAraka virUpAkSa pazcAzikA vizva 52,75,114,126 vizuddhezvaratantra viSNupurANa vRhaddevatA vRhadAraNyakopaniSata vedAntakalpataru vedAnta-sUtra 4,136 saptazatI-sarvasva sanatkumAra saMhitA samanvaya pradIpa 121 sAhityadarpaNa-vivRtipUrti sAMkhyakArikA sundarI tApinI 48 saundaryalaharI 7,46,76 spandakArikA 2,3,76 svacchandatantra (kAzmIra sirIja) stutikusumAJjali zabdakaustubha zAradAtilaka zAntistava zAMkarAdvata 67 66. * 62 122 36 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108 106. 110. 111. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ha ] saM0 pRSThAGka 2,4,30,75,80 113. 86 114. 111 115. 75 116. 37 120,125 117. 118. zivasUtra zivamahimnastotra zivapurANa zivasUtravimarzinI zivAdvayadarzana zizupAlavadha zulkayajuH sahitA zvetAzvataropaniSat SaTtriMzat tattvasandoha haravijaya hariharabhedanirAsa hemacandra trikANDa zeSa 121. 122. 123. 124.