Book Title: Atit ka Basant Vartaman ka Saurabh
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003064/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA basaMta vartamAna kA saurabha AcArya mahAprajJa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma kI anubhUti usa puSpa kA saurabha hai, jisameM atIta, vartamAna aura bhaviSya kI vibhAjaka rekhA nahIM hai| jo kAlAtIta hotA hai, usameM phira bheda kI kalpanA kaisI? AtmA astitva hai aura astitva kI anubhUti parama satya hai| parama satya kI vedI para baiThakara jo anubhava kiyA jAtA hai, vahI vAstava meM amiTa hotA hai| usameM miTane vAlI rekhA kA nirmANa karane vAle bindu nahIM hote / adhyAtma kI vedI vaha vedI nahIM hai, jisa para eka hI baiTha sake, dUsaroM ke lie avakAza hI na ho| yaha vaha Aspada hai, jahAM eka ke sthAna para hajAra baiTha sakate haiM aura hajAra meM eka kA darzana ho sakatA hai| Jajn Education International Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha UU AcArya mahAprajJa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdaka muni dhanaMjayakumAra (c) Adarza sAhitya saMgha, cUrU svargIya campAlAlajI dUgar3a evaM suputra sva. vijayasiMha dUgar3a kI smRti meM zrImatI jIvanIdevI dUgar3a azoka kAmarziyala kampanI guvAhATI (asama) prakAzaka : kamaleza caturvedI / prabandhaka : Adarza sAhitya saMgha, cUrU ( rAjasthAna ) / mUlya : paiMtAlIsa rupaye / prathama saMskaraNa 1666 / mudraka : pavana oNphaseTa priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI- 110032 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti 1 adhyAtma kI anubhUti usa puSpa kA saurabha hai, jisameM atIta, vartamAna aura bhaviSya kI vibhAjaka rekhA nahIM hai / jo kAlAtIta hotA hai, usameM phira bheda kI kalpanA kaisI? AtmA astitva hai aura astitva kI anubhUti parama satya hai| parama satya ke vedI para baiThakara jo anubhava kiyA jAtA hai, vahI vAstava meM amiTa hotA hai / usameM miTane vAlI rekhA kA nirmANa karane vAle bindu nahIM hote / adhyAtma kI vedI vaha vedI nahIM hai, jisa para eka hI baiTha sake, dUsare ke lie avakAza na ho| yaha vaha Aspada hai, jahAM eka ke sthAna para hajAra baiTha sakate haiM aura hajAra meM eka kA sthAna ho sakatA hai| 1 maiMne adhyAtma kA jIvana jIyA hai / kyoM jIyA ? yaha avyAkRta hai anirvacanIya ko vacana dene kI AvazyakatA nahIM hotI / vyavahAra kA jagat vyAkaraNazUnya nahIM hai| usameM pRSTa vyAkaraNa aura apRSTa vyAkaraNa - donoM calate haiM / kabhI-kabhI maiMne pRSTa vyAkaraNa kA prayoga kiyA hai aura kabhI apRSTa vyAkaraNa kA / prastuta pustaka meM ye donoM vyAkaraNa upalabdha haiN| jaba maiM cAlIsa varSa kA huA, maiMne jIvana kA siMhAvalokana kiyA / dIkSA ke pacAsaveM varSa meM maiMne apane Apako samajhane kA aura adhika prayatna kiyaa| hara ghaTanA ke prati jAgarUka rahane kA mujhe maMtra milaa| zubha ghaTanA aura azubha ghaTanA ko maiMne mauna ke Aloka meM pddh'aa| isa kSetra meM abhivyakti ko anivArya nahIM mAnA / kriyA meM adhika vizvAsa rahA, pratikriyA meM nahIM athavA bahuta kama / isa kriyA ne hI gaNa aura gaNapati zrI tulasI ke prati merI ekAtmakatA ko abhaMga banAe rkhaa| usa abhaMgatA ke svayaMbhU sAkSya haiM - mahAprajJa kA alaMkaraNa, yuvAcArya pada kI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyukti, mahAprajJa nAmakaraNa aura AcArya pada kA abhiSeka / gurudeva ne jaise-jaise ArohaNa karAyA, vaise-vaise maiMne kiyA, para kevala vyavahAra kI sImA meM sImita nahIM rahA / guru kI kRpA ko AtmA kI anubhUti se pRthak kara kabhI nahIM dekhA / yahI prastuta pustaka kA vaktavya hai, yadi koI dhyAna se par3ha sake / prastuta pustaka ke saMpAdana meM muni dhanaMjayakumAra ne niSThApUrNa zrama kiyA hai / jaina vizva bhAratI lADanUM 341 306 1 agasta 1966 AcArya mahAprajJa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya vartamAna kA vAtAyana visphArita haiM nayana ubharatA hai atIta prasRta hai anAgata smRtiyoM aura kalpanAoM kA gahana vana avasthita hai mAnava-mana dekhatA hai kabhI jIvana kA uttarAyana aura kabhI dkssinnaayn| vyakti jitanA dekhatA hai atIta utanA kahAM dekha pAtA hai anAgata sudUra atIta taka pahuMcatI hai dRSTi ajJAta raha jAtI hai kala kI sRSTi isIlie atIta kI gaurava-gAthA vaha rahatA hai gAtA, gunagunAtA basAtA hai smRtiyoM kA saMsAra jinase jur3A thA jIvana kA tAraaise the ve durlabha kSaNa aise the ve sajIva pala aise the ve vyakti detA hai abhivyakti jIyA huA hara pala bItA huA hara kala Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekara eka nayA rUpa banatA hai apanA hI prtiruup| atIta kA vasaMta-vartamAna kA saurabha mahAprajJa kA abhinava sRjana jIvana kA vihaMgAvalokana samaya kI zilA para sva kA aMkana jaise-jaise ArohaNa vaise-vaise sva kA mUlyAMkana vartamAna ke jharokhe se atIta kA darzana huA kartRtva kA aMkana sAkSya banA mahAprajJa alaMkaraNa dAyitva kI cAdara kA samarpaNa yuvAcArya kA manonayana mukhara huA prakRSTa vizvAsa AcAryapada kA abhinava ucchvAsa guru tulasI ne likhA vaha lekha bana gayA amiTa kAlajayI abhilekha visarjana kI syAhI se racA sRjana kA itihAsa yuga ko jIvanta bodha anAyAsa mahAprajJa dvArA jIe ye vilakSaNa kSaNa prastuta kRti kA antHkrnn| prastuta sRjana kI aMtarAtmA terApaMtha kI puNya-pratimA mahAvIra kI prAsaMgikatA AcArya bhikSu kI dArzanikatA jayAcArya kA vyaktitva pajya kAlagaNI kA kartRtva guru tulasI kA yugabodha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinakA jIvana svayaM sabodha mahAprajJa kA avadAna vikAsa mahotsava kA varadAna vastutaH yaha hai eka dastAveja aitihAsika aura prazasya chipe haiM jisameM vikAsa aura pragati ke rahasya / muni dhanaMjayakumAra jaina vizva bhAratI lADanUM (rAjasthAna) 15 agasta 1666 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 1. naI bhUmikA : nae saMkalpa 2. visarjana kA mahAmastakAbhiSeka kareM 3. terApaMtha kI zakti kA rahasya 4. Azcarya ke pIche chipA mahAn Azcarya 5. padAbhiSeka : zubha bhaviSya kA maMgalapATha 6. nayA dAyitva : nayA prasthAna 7. vikAsa mahotsava 8. vikAsa mahotsava : AdhAra-patra 6. nayA dAyitva : sabase bar3I kasauTI 10. guru kA vizvAsa : ujjvala bhaviSya kA ucchvAsa 11. 'samAja adhyAtma se anuprANita ho 12. dharmasaMgha zaktizAlI bane 13. atIta kA anAvaraNa 14. prajJA ko bhItara hI rahane deM 15. abhivaMdanA kisakI? 16. dIkSA kA prayojana 17. varadAna 18. svastha kauna? 16. mahAvIra ko pUjeM yA samajheM? 20. bAhubali : svataMtra cetanA kA hastAkSara 21. mahAvIra kI prathama jyoti : bAhubali 22. terApaMtha ke kucha pratibimba 23. jayAcArya : vartamAna ke saMdarbha meM 24. anuzAsana ke maMtradAtA : jayAcArya 25. AcArya tulasI kI Aloka rekhAeM 26. amRta mahotsava : abhinaMdana 27. prajJA kI pratiSThA kA prayatna 105 108 111 114 116 124 126 130 135 140 144 147 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 156 161 175 28, maryAdA patra : maryAdA mahotsava kA AdhAra 26. mAnavIya ekatA ke sajaga praharI : AcArya tulasI 30. parivartana kI paraMparA-1 31. parivartana kI paraMparA-2 32. parivartana ke lie vyApaka dRSTikoNa cAhie 33. saMghIya anuzAsana 34. usa saMgha ko praNAma 35. jaina paraMparA meM sevA kA mahattva 36. Avazyaka hai saMvatsarI kI samasyA kA samAdhAna 37. jaina zAsana kI ekatA : AcAra kI kasauTI 161 168 201 205 206 218 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. naI bhUmikA : nae saMkalpa maiM dasa varSa kI avasthA meM muni bnaa| muni banane se pUrva hI paricaya ho gayA muni tulasI se| pahale hI dina jaise hI muni banA, paramapUjya kAlUgaNI ne mujhase kahA-'tuma jAo aura muni tulasI ke pAsa rho|' 'unakI bhASA meM kahUM to tulachU ke pAsa rho|' ukAra pradhAna bolate the ve| samajhatA hUM-usI samaya pUjya gurudeva kAlUgaNI ne mere bhAgya kI lipi aMkita kara dii| ___maiM eka choTe gAMva meM jnmaa| bahuta hI choTA gAMva, jahAM vidyAlaya bhI nahIM thaa| maiMne vidyArthI ke rUpa meM kabhI vidyAlaya kA daravAjA nahIM dekhaa| muni bana gyaa| pUjya gurudeva (muni tulasI) ke saMrakSaNa meM rahane lgaa| bholA bAlaka thaa| kucha aisA yoga thA ki muni tulasI ne mujhe apanA liyA, apanA banA liyA, dUrI nahIM rhii| yaha eka suyoga thaa| pataMjali ne jise kahA- 'smaaptti'| to samApatti ho gaI, tAdAtmya ho gyaa| mujhe nahIM patA thA ki maiM bahuta likha-par3ha paauuNgaa| usa samaya kI ghaTanAeM Apako, sunAUM to bar3I vicitra lgegii| aise prazna par3hAte samaya maiM pUchatA thA ki muni tulasI ko kahanA par3atA thA- 'kyA tuma bhI kabhI samajha pAoge? kintu jise acchA guru mila jAtA hai use cintA karane kI AvazyakatA nahIM raha jaatii| maiMne kabhI apane jIvana meM cintA nahIM kii| mujhe kyA karanA hai, kyA khAnA hai, kahAM rahanA hai, kahAM sonA hai, ina sabakI maiMne kabhI koI cintA nahIM kii| jaba cintA karane vAlA koI dUsarA hai to maiM cintA kyoM karUM? dvitIya vizvayuddha meM jaba jarmanI ke vAyuyAna iMglaiNDa para bamavarSA kara rahe the to eka bur3hiyA nizcinta so jAtI thii| par3osI ne kahA-'hama saba Darate haiM, tuma itanA nizcinta hokara kaise so Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha jAtI ho?' usa bur3hiyA ne kahA-'cintA karane vAlA jaba Upara baiThA hai to maiM kyoM cintA karUM? prabala hai guru maiMne bhI kabhI cintA nahIM kii| phalasvarUpa merA sArA bhAra, sArA dAyitva isa uttarIya ko sauMpane vAle ne apane uttarIya meM le liyA, apane para or3ha liyaa| usa samaya merI sthiti ko jAnane vAle Azcarya karate haiM ki maiM kyA thA, kyA ho gyaa| kahAM thA aura kahAM pahuMcA diyA gyaa| maiMne kabhI nahIM socA ki maiM 'nikAya saciva' banUMgA kintu bnaa| maiMne kabhI nahIM socA ki maiM yuvAcArya banUMgA kintu bana gayA aura maiMne kabhI bhI yaha nahIM socA ki terApaMtha dharmasaMgha jaise vizAla dharmasaMgha kA AcArya bnuuNgaa| na ciMtana kiyA, na socA aura na cAhA, na maaNgaa| bahuta se loga merI janmakuMDalI ko dekhate haiN| Aja bhI cainarUpa bhaMsAlI ke sAtha bambaI se eka jyotiSI aae| samaya nahIM thA, kintu unhoMne Agraha kara dasa minaTa kA samaya liyaa| kuMDalI dekhI aura kahA-'Apane mAMgA nahIM, cAhA nahIM, kintu AcArya pada Apake guru ne Apako de diyaa| mujhe bahuta Azcarya huaa| usane kahA-'ApakA guru bahata prabala hai|' maiMne kahA- 'guru hI to prabala hotA hai aura prabala hotA hI kyA hai? aura jisakA guru prabala hotA hai, use phira isa duniyA meM koI cintA karane kI jarUrata nahIM raha jaatii| isa avasara para Aja maiM kyA kahUM? kyA maiM kRtajJatA prakaTa karUM? bahuta choTA par3atA hai yaha kRtajJatA shbd| jisa guru ne mere jIvana kA nirmANa kiyA, jisa guru ne eka abodha bAlaka ko prabuddhatA ke uccAsana para pratiSThita kiyA, usake lie maiM kRtajJatA jaise choTe zabda kA prayoga karUM, yaha maiM nahIM caahtaa| jo jIvanadAtA hotA hai, bhAgyavidhAtA hotA hai, use samajha lenA hI acchA hai| rAma ne hanumAna se kahA- 'maiM tumheM dhanyavAda denA nahIM cAhatA, kRtajJatA prakaTa karanA nahIM cAhatA, yaha jIrNa ho jAe, basa, mujhameM hI paca jAye ki hanumAna ne merI kitanI sevA kI hai|' gurudeva! Apane mujha para jo anaMta upakAra kiyA hai, kitanA vAtsalya diyA hai aura kitanA kyA-kyA kiyA hai, usake prati AbhAra vyakta karane Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI bhUmikA : nae saMkalpa 3 ke lie mere pAsa upayukta zabda nahIM haiN| paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA kahate haiM- 'pandraha sau varSa ke itihAsa meM, jaina paraMparA ke itihAsa meM guru-ziSya kA aisA saMbaMdha dekhane meM nahIM aayaa|' bhakta bhagavAn bana gayA maiM apanA saubhAgya mAnatA hUM ki mujhe aisA guru milA, jisane mere saubhAgya kA nirmANa kiyaa| Aja gurudeva ne mujhe apane Asana para pratiSThita kara diyaa| maiM mAnatuMga sUri ke una zabdoM ko yAda karUM, jo unhoMne bhaktAmara stotra meM likhe nAtyadbhutaM bhuvanabhUSaNa bhUtanAtha! bhUtairguNe vibhvntmbhissttuvntH| tulyA bhavanti bhavato nanu tena kiMga, bhUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM kroti|| mujhe lagatA hai saMbhavataH aNuvrata anuzAstA gaNAdhipati tulasI ko lakSya kara hI unhoMne ye paMktiyAM likhI hoNgii| unhoMne likhA-'isameM hameM koI Azcarya nahIM ki ApakI stuti aura ApakI bhakti karane vAlA Apake samAna bana jAtA hai|' AcArya mAnatuMga kahate haiM-'maiM usa bhagavAn ko koI mUlya nahIM detA, jo bhakta ko sadA bhakta banAe rakhatA hai aura svayaM bhagavAn banA rahatA hai| maiM usa bhagavAn ko mUlya detA hUM, jo apane bhakta ko bhI apane samrAna bhagavAn banA de|' isa zloka ko lAkhoM logoM ne par3hA hai, pratidina jaina loga isakA sasvara pATha karate haiM, kiMtu kisI ne bhI isakA kriyAnvayana nahIM kiyaa| isakA kriyAnvayana kisI ne kiyA hai to ekamAtra mere bhAgyavidhAtA ne kiyA hai| apanI bAta aba maiM apanI bAta khuuN| Apane to bahuta kucha kiyaa| mujhe jisa saMgha kA dAyitva sauMpA hai, vaha bahuta vizAla dharmasaMgha hai| saMkhyA kI dRSTi se, aura usase bhI adhika kArya kI dRSTi se| jaba gurudeva AcArya bane the. usa samaya hamAre dharmasaMgha meM mAtra eka sabhA thI-jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, klkttaa| isake atirikta na koI aura saMsthA, na koI aura Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha kaarykrm| gurudeva ne apane zrama se itanA vistAra kiyA dharmasaMgha kA ki Aja pUre deza meM lagabhaga cAra sau terApaMthI sabhAeM haiN| Der3ha sau se adhika yuvaka pariSadeM haiM, do sau ikyAvana mahilA maNDala kI saMsthAeM haiN| pacAsa se adhika aNuvrata samitiyAM, aNuvrata zikSaka saMsada ke Der3ha lAkha se adhika sadasya, deza aura videza meM sthApita prekSAdhyAna kendra, ahiMsA prazikSaNa kendra, jIvana vijJAna akAdamI, aura prAyaH hara kSetra meM cala rahI jJAnazAlAeM-itane sAre kAryakrama Apake die hue cala rahe haiN| maiM kahanA cAhatA hUM ki gurudeva ne saMbhavataH aura jyAdA dhyAna dene kI jarUrata nahIM smjhii| yaha kaise kahUM ki dhyAna nahIM diyA kintu saMkoca pUrvaka kahUMgA ki aura dhyAna dete tathA mujhase jyAdA kisI sakSama ko DhUMr3hate to kitanA acchA hotA! dubalA-patalA huuN| mere durbala kandhoM para itanA bhAra rakhate samaya gurudeva ne kucha socA to hogA hii| nahIM socA hogA, yaha maiM kaise mAna lUM? jarUra socA hogaa| kintu socatA hUM ki kitanA acchA hotA ki kisI majabUta kandhe vAle ko gurudeva cunte| para Akhira guru guru hotA hai| jo kara diyA, vaha mAnya hai, zirodhArya hai| Aja hI kyA, sATha varSa se svIkAra karatA A rahA hUM, Aja kyoM nahIM svIkAra karUMgA? anuzAsita aura vinIta dharma parivAra maiM isa avasara para pUre dharmasaMgha ko Azvasta aura vizvasta karanA cAhatA hUM ki mujhe kisI prakAra kI cintA nahIM hai| cintA karanA sIkhA hI nhiiN| isalie ki mujhe bhagavAn mahAvIra kA anekAnta darzana milA hai, mujhe AcArya bhikSu ke anuzAsana kA sUtra milA hai, mujhe pUjya kAlUgaNI kI ananta karuNA milI hai, unake sAye meM maiM jIyA hUM aura mujhe apane bhAgyavidhAtA mere guruvara tulasI kA to saba kucha milA hai| phira mujhe kisa bAta kI cintA? itane bar3e dAyitva aura itane bar3e dharma saMgha ke saMcAlana kA maiM pUrI niSThA ke sAtha, jaisA ki gurudeva ne saMkalpa karavAyA hai, nirvAha kruuNgaa| cintA isalie bhI mujhe nahIM hai ki aisA vinIta aura anuzAsita dharmasaMgha hameM milA hai, jo izAre ko samajhatA hai, AcArya ke iMgita ko mAna kara calatA hai, kahane kI jarUrata hI nahIM pdd'tii| mere sahayogI ke rUpa meM mahAzramaNa muditakumAra ko gurudeva ne pahale se hI tional Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI bhUmikA : nae saMkalpa 5 niyukta kara rakhA hai, jo mere antaraMga kArya ke sahayogI haiM / mahAzramaNIjI, jo hamArI sAdhviyoM aura samaNiyoM kA netRtva karatI haiM, merI pUrI sahayogI haiN| jaba itane zaktizAlI sahayogI hoM to phira maiM kyoM cintA karUM? mere sabhI sAdhu-sAdhviyAM AjJA aura anuzAsana ko pUrNarUpa se mAnane vAle aura AtmaniSTha haiM, ina sabakA sahayoga mujhe prApta | zrAvaka samAja atyanta vinIta aura anuzAsita hai, aisA samAja jise mila jAye, use kyA cintA hogI ? kRtajJatA ke svara maiM isa avasara para apanI svargIyA mAtA sAdhvI zrI bAlUjI ke prati kRtajJatA jJApita karatA huuN| unhoMne mujhe adhyAtma ke saMskAra diye / bacapana kI bAta yAda hai mujhe, jaba ve rAtri ke pichale prahara meM gAtI thIM - 'saMta bhIkhaNajI ro samaraNa kIjai / ' caubIsI, ArAdhanA ke bola unake dvArA mere bhItara jamate gae / sAdhvI mAlUjI, jinhoMne merA pAlana-poSaNa kiyA, ke prati bhI maiM kRtajJatA prakaTa karatA hUM / maiM nahIM bhUla sakatA chabIlajI svAmI ko, jinhoMne prathama bAra bIja bone kA kAma karate hue mujhase kahA -- 'tuma gaMgAzahara jAo, pUjya kAlUgaNI ke darzana kro| vahIM tumheM muni tulasI bhI mileMge, unake bhI darzana karanA / ' maiM kabhI nahIM bhUla sakatA sevAbhAvI muni campAlAlajI svAmI ko, caturvidha dharmasaMgha jinheM bhAIjI mahArAja ke nAma se jAnatA hai / unake sAtha meM bahuta varSa taka rahA aura unhoMne mere lie bahuta kucha kiyA / aura sabase adhika maMtrI muni maganalAlajI svAmI ke prati kRtajJatA / unake samAna dUsarA koI vyakti maiMne apane jIvana meM nahIM dekhaa| itanA prabuddha, itanA ciMtaka aura itanA gaMbhIra vyakti maiMne dUsarA nahIM dekhA abhI taka / mere sAtha ve jo kucha bAta karate, usase mujhe aisA lagatA, jaise ve sacamuca koI bIja bo rahe haiN| aura bhI aneka sAdhu-sAdhviyoM kA mujhe sneha aura saMrakSaNa milA hai, sabhI kA mujha para upakAra hai| sabake prati kRtajJabhAva se maiM abhivaMdanA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha karatA hUM aura cAhatA hUM ki hamAre dharmasaMgha meM isa taraha eka dUsare ko banAne kI, nirmANa karane kI prakriyA cAlU rhe| vyApaka dRSTikoNa gurudeva! Apane mujhe terApaMtha dharmasaMgha kA AcArya banAyA, kintu Apane apane lie adhyAtma kA vizeSa mArga cunA hai| abhI taka Apane apane hara kArya meM mujhe apane sAtha rakhA hai, adhyAtma ke kArya meM bhI rakhA hai| Apane dharma ko vyApaka rUpa diyaa| dharmAcArya kahate-vijJAna ne dharma kA satyAnAza kara diyA, kintu Apane mujhase kahA ki isa sacAI ko hameM svIkAra karanA hai ki vijJAna ne dharma kA bahata upakAra kiyA hai| usa samaya loga kahate-samAjavAda aura sAmyavAda ko eka muni ko nahIM par3hanA cAhie, anyathA vaha bhraSTa ho jaayegaa| kabhI aisI hI zikAyata * muniyoM ne gurudeva se kii| gurudeva ne kahA-'tuma loga cintA mata karo, vaha merI AjJA se par3ha rahA hai| maiMne sAmyavAda par3hA, samAjavAda par3hA, rAjanItika praNAliyoM ko par3hA, vijJAna ke bAre meM pddh'aa| yaha saba kucha na par3ha pAtA agara gurudeva kI preraNA aura nirdeza na hotaa| Apane dRSTikoNa ko bhI vyApaka banAyA hai| loga pUchate haiM mujhase ki aba Apa naI bhUmikA meM kyA kareMge? kala dUradarzana vAloM ne pUchA, aura bhI aneka viziSTa logoM ne pUchA ki aba Apa kyA kareMge? maiMne kahA- 'maiM koI nayA kAma to nahIM zurU karUMgA, hAM nayA kucha jarUra jodduuNgaa| pahalI prAthamikatA mAnava ke sAmane Aja tIna bar3I samasyAeM haiM 1. roTI kI samasyA, . 2. caritra kI samasyA, 3. mAnasika zAnti kI smsyaa| ye tIna bar3I samasyAeM haiM Aja kii| roTI kI samasyA ko sulajhAne kA dAyitva rAjanetAoM para hai| zeSa bacI do-caritra kI samasyA aura mAnasika zAnti kI smsyaa| caritra kI samasyA ko sulajhAne se bhI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI bhUmikA : nae saMkalpa 7 adhika varIyatA maiM denA cAhatA hUM mAnasika samasyA sulajhAne ko| maiM apanI aura apane dharmasaMgha kI pUrI zakti kA isa kArya meM niyojana karanA cAhatA huuN| (pUjya gurudeva ne TippaNI kI-yadi yaha samasyA sulajha jAe to samasyA raha hI nahIM jAyegI) gurudeva ne bilkula ThIka kahA ki prAthamikatA dI jA rahI hai garIbI ko, jabaki prAthamikatA denI cAhie caritra ko, mAnasika svAsthya ko, jinake AdhAra para garIbI panapa rahI hai aura cala rahI hai| garIbI caritrahInatA kI hI to upaja hai| mAnava jAti ke lie eka aura AzIrvAda maiM Apase cAhatA huuN|. use cAhe Apa merI nIti kI ghoSaNA samajheM yA kucha aur| vaha yaha 1. mAnasika samasyAoM ko sulajhAne meM, 2. adhyAtma aura vijJAna kA samanvaya karane meM, 3. adhyAtmaniSTha sAmyavAdI samAja vyavasthA ke dvArA svastha samAja kI racanA karane meM___maiM apanI zakti aura apane dharmasaMgha kI zakti kA niyojana karUM, yaha AzIrvAda Apa mujhe pradAna kreN| samAja se kaTa kara hama cala nahIM skte| hamArA vizvAsa ekAnta meM nahIM, anekAnta meM hai| jitanI acchI samAja-vyavasthA, utanA acchA caritra kA vikaas| jitanA acchA caritra, utanI acchI samAja kI vyvsthaa| ina donoM kA eka yoga hai, jise kabhI alaga nahIM kiyA jA sktaa| yahI hamArA mukhya kArya rhegaa| hamArA dRSTikoNa, jo vyApaka banA hai, kabhI saMkucita nahIM hogaa| terApaMtha dharmasaMgha kA asAmpradAyika vyApaka dRSTikoNa aura pUrI mAnavajAti ke lie nirdhArita usakA kAryakrama, jaisA gurudeva dvArA pradatta hai, vaisA hI clegaa| mujhe AzIrvAda deM ki usameM kucha aura jor3a sakU~, usameM kucha aura nikhAra lA skuuN| dharmasaMgha kI apekSAeM hamAre dharmasaMgha ko Aja kucha apekSAeM haiM 1. citta-samAdhi 2. sevA aura zrama Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha 3. ucca zikSA 4. svAsthya ke prati jAgarUkatA 5. anekAMta kA jIvana vyavahAra meM prayoga / hamArI pahalI AvazyakatA hotI hai -citta-samAdhi / hama apane saMgha meM sAdhu-sAdhviyoM kI antaraMga pariSad meM sabase pahalI prAthamikatA dete haiM citta-samAdhi ko / jo AcArya apane sAdhu-sAdhviyoM kI citta-samAdhi ko nahIM rakha pAtA, vaha saphala AcArya nahIM kahalAtA / prayatna rahA ki pratyeka sAdhu-sAdhvI ke citta-samAdhi rhe| dUsarI bAta hai sevA aura zrama kI / hamAre dharmasaMgha meM sevA ko itanA mahattva diyA gayA hai ki utanA aura kisI dUsarI cIja ko nhiiN| isake sAtha-sAtha ucca zikSA | korA bhajanAnandI nahIM bananA hai / yuga ke sAtha calane ke lie ucca zikSA kI anivAryatA hai / isake atirikta svAsthya ke prati jAgarUkatA aura anekAnta ko jIvana-vyavahAra meM lAnA, ye sUtra hamAre dharmasaMgha meM vikasita hote raheM, isake lie bhI maiM Apase AzIrvAda cAhatA hUM / rohiNI kA dAyitva nibhAUM cAra prakAra ke vyaktitva hote haiM * ujjhitA, bhogavatI * * rakSitA rohiNI / * pAMca cAvala dekara kahA gayA ki ise pAMca varSoM ke bAda lauTAnA hai / eka putravadhu ne unheM galI meM pheMka die, socA- pAMca varSa bAda nae cAvala de dUMgI / yaha ujjhitA kI manovRtti hai / eka khA gaI yaha socakara ki kahAM rkhuuNgii| yaha bhogavatI hotI hai / tIsarI hotI hai rakSitA / usane surakSita eka Dibbe meM rakha lie ki sasurajI mAMgeMge to nikAla kara de duuNgii| cauthI hai rohiNI / pAMca cAvaloM se khetI zurU kI aura mAMgA to bolI- 'aise nahIM, bailagAr3I lekara Ao aura lAda kara le jAo / ' sAre bahI khAte sAmane lAkara rakha diye / gurudeva ! maiM ujjhitA meM vizvAsa nahIM karatA, bhogavatI meM vizvAsa nahIM karatA / rakSitA meM karatA hUM para pUrA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI bhUmikA : nae sakalpa 6 nhiiN| Apa mujhe AzIrvAda deM ki maiM rohiNI kA dAyitva nibhaauuN| mahAbhArata meM puruSArtha ke cAra prayojana batAe gae haiM alabdhaM caiva lipseta, labdhaM rakSet prytntH| rakSitaM vardhayeccaiva, vRddhaM pAtreSu nikssipet|| etaccaturvidhaM vidyAt, puruSArthaprayojanam / asya nityamanuSThAna, samyak kuryaadtndritH|| jo nahIM milA, use pAne kI ceSTA kro| jo mila gayA, prayala ke sAtha usakI rakSA kro| jisakI rakSA kI, yA jo rakSita hai, use aura bar3hAo, utanA hI mata rkho| aura jo bar3ha gayA, use pAtra meM niyojita kro| ___ saMgha meM jo bar3hA hai, use maiM pAtra meM niyojita karane kA prayatna kruuNgaa| pAtra kA bar3A mahattva hotA hai| saMskRta kavi ne kahA hai-'jala kA agni ke sAtha vaira hai| agni meM jala DAlo, bujha jaayegii| bIca meM pAtra rakha do, pAnI garma hokara upayogI bana jaayegaa|' lakSya hai adhyAtma kA vikAsa ApakA AzIrvAda aura pathadarzana mujhe niraMtara milatA rahe ki maiM isa saMgha kI saMpadA ko surakSita rakhU, use bar3hAUM aura pAtra meM niyojita bhI kruuN| mere jIvana kA sadA se hI lakSya rahA-adhyAtma kA vikAsa / merI dhAraNA hai ki jisa vyakti, samAja yA rASTra meM adhyAtma kA vikAsa nahIM hotA vahAM phira aparAdha kA hI vikAsa hotA hai| aisA AzIrvAda deM ki adhyAtma ke kSetra meM adhika se adhika maiM svayaM aura saMgha kI zakti ko bhI lagA skuuN| ApakA AzIrvAda, ApakA varadahasta mere sira para hai| jo dAyitva Apane mujhe sauMpA hai, use calAne meM, bar3hAne meM, merI UrjA, prANazakti aura adhika sakriya bane, isI maMgalabhAvanA aura kAmanA ke saath| * 5 pharavarI 1665. AcArya padAbhiSeka ke avasara para diyA gayA vktvy| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. visarjana kA mahAmastakAbhiSeka kare Aja maryAdA kA mahotsava hai| Aja taka aisA kahIM nahIM sunA ki duniyA meM kahIM maryAdA kA bhI mahotsava hotA hai| vana mahotsava hotA hai, aura bhI aneka prakAra ke mahotsava hote haiM, kintu anuzAsana kA mahotsava apane Apa meM eka vilakSaNa bAta hai| AcArya bhikSu maryAdA-puruSa the| unhoMne kucha maryAdAeM banAIM aura saMgha ko eka nayA svarUpa pradAna kiyaa| jayAcArya ne saMghapuruSa ko cirAyu banAne ke lie maryAdA-mahotsava kI sthApanA kii| vaha maryAdA-mahotsava aba eka zatAbdI ko prApta kara cukA hai aura dUsarI zatAbdI meM cala rahA hai| ___ Aja dillI mahAnagara ke isa parisara (adhyAtma sAdhanA kendra) meM maryAdA-mahotsava manAyA jA rahA hai| terApaMtha kA sarvAdhika mahattvapUrNa anuSThAna, sabase mahattvapUrNa utsava, jo pUre dharmasaMgha ko prANa detA hai, Aja hamAre sammukha hai| anuzAsana kA mUla AdhAra ___ maryAdA cirasthAyI kaba ho sakatI hai? anuzAsana kA mUla AdhAra AcArya bhikSu ne batalAyA aacaar-nisstthaa| AtmA, adhyAtma aura AcAraisa bAta ko bhulA deM to na koI anuzAsana hogA, na koI maryAdA hogii| isa prakAra kA zAsana aisA hogA ki bAhara to anuzAsana aura bhItara chalanA-pravaMcanA aura ThagAI hI tthgaaii| jaba bhI khAdya aura ApUrti saMbaMdhI koI nayA kAnUna banatA hai, khAdya sAmagriyAM vilupta hone lagatI haiN| aisA isalie hotA hai ki yaha AcAra para AdhArita kAnUna nahIM hai, kevala vyavahAra para AdhArita hai| hamArI maryAdA kA yaha prAsAda AcAra-niSThA kI nIMva para khar3A hai| Upara kitanI hI maMjila le jAo, koI AMca Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visarjana kA mahAmastakAbhiSeka kareM 11 nahIM aayegii| AcAra-niSThA, adhyAtma-niSThA aura maryAdA kI niSThA bahuta jarUrI hai| kintu itanA hI hama paryApta nahIM mAnate, inakA nirantara vikAsa bhI Avazyaka hai| jo saMgha vikAsonmukhI nahIM hotA, naye yuga ke sAtha caraNa bar3hAne kI jisameM kSamatA nahIM hotI, apane lie vaha bhale hI ThIka ho, kintu duniyA ke lie kisI vizeSa kAma kA nahIM hotaa| cirajIvI hai ziSyatva hamAre sAmane do AyAma A gae-eka maryAdA kA mahotsava aura dUsarA vikAsa kA mhotsv| pUjya gurudeva ne kahA-'aba merA paTTotsava na manAyA jaaye|' ApakI isa bAta ko hama sabane svIkAra kara liyaa| Akhira guru kI AjJA hai| Apane mujhe AcArya banA diyaa| aba maiM Apa logoM ke lie AcArya hUM, kintu gurudeva ke lie to ziSya hI huuN| maiM prArthanA karatA thA, sujhAva detA thA aura gurudeva svIkRti de dete the| aba maiM prArthanA karUMgA ki aisA karanA hai, gurudeva apanI 'hAM' kara deNge| hAM to vahAM se lenI hogii| jo uttaravartI AcArya apane guru ke prati, apane AcArya ke prati acchA ziSya bana kara rahegA, vahI acchA AcArya bana sakatA hai| maiMne bahuta pahale eka padya par3hA thA aura Aja taka usa patha para calatA rahA hUM-sIsassa huMti sIsA na huMti sIsA asIsassa-jo ziSya bananA nahIM jAnatA, usakA koI ziSya nahIM hotaa| maiMne ziSya bananA sIkhA hai| AcArya bananA, guru bananA to nahIM sIkhA thA, vaha to sikhA diyA gayA, kintu ziSya bananA jarUra sIkhA hai| merA vaha ziSyatva cirajIvI hai, cirasthAyI hai| bhikSusvAmI se lekara vartamAna gaNAdhipati taka sabake prati samAna rUpa se merA vahI ziSyabhAva banA rhe| merI saphalatA kA sabase bar3A maMtra yahI hai| acchA AcArya banUM AcArya banane ke bAda kaI patrakAroM ne pUchA- 'aba ApakA kyA kAryakrama hogA? ApakI nIti kyA hogI? Apa kyA nayA karanA cAheMge? maiMne unakI bAta kA eka vAkya meM uttara diyA aura rASTrapati kaineDI kI bhASA meM diyaa| jaba kaineDI amerikA ke rASTrapati bane taba unase pUchA gayA-'aba ApakI nIti kyA hogI? aba Apa kyA karanA cAheMge Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha amerikA aura pUre vizva meM? unhoMne do paMktiyoM meM sIdhA-sAdhA uttara diyA- 'maiM aura kucha nahIM karanA cAhatA, merI koziza yahI rahegI ki maiM amerikA kA acchA rASTrapati bnuuN|' maiM bhI kahanA cAhatA hUM ki maiM apane guru kA acchA ziSya banA rahUM aura apane dharmasaMgha kA acchA AcArya banUM, isake atirikta merI aura koI icchA nahIM hai, maiM kucha nahIM caahtaa| isase adhika cAhata kI aura koI bAta hI nahIM hai / dharmasaMgha kI do bhujAeM gurudeva ne paTTotsava na manAne kI bAta kahI / aba aisA kaise ho sakatA hai ki paTTotsava na manAyA jaaye| usa samaya mere mana meM eka bAta AI ki paTTotsava manAyA jAye aura sthAyI rUpa se manAyA jaaye| isI cintana ke AdhAra para use vikAsa - mahotsava kA nAma diyA gayA / yaha vikAsa - mahotsava pUjya gurudeva ke paTTotsava ko to pratibimbita karegA hI, zeSa ATha AcAryoM ke paTTotsava bhI isameM samAhita ho jAeMge aura isa prakAra vikAsa - mahotsava terApaMtha ke nau AcAryoM ke paTTotsava kA mahotsava hogaa| yaha hamAre lie bar3e gaurava kI bAta hai / maiM mAnatA hUM ki jo vyakti, jo samAja aura jo saMgha akRtajJa hai, jisameM kRtajJatA nahIM hotI, vaha kabhI Age nahIM bar3ha sakatA / vaha Age bar3hegA bhI to kekar3A-nIti ke AdhAra para Age bar3hegA / candanamalajI baida ne kala kahA - 'Apa donoM meM tAlamela bahuta hai / ' zAyada aisA kahate hue ve bhUla gae ki tAlamela vahAM hotA hai, jahAM do hoM / tAlamela hamezA do vyaktiyoM ke bIca hotA hai| jahAM ekatva hai vahAM tAlamela kA prazna hI nahIM AtA / isa varSa saghana kArya karane hetu vikAsa - mahotsava kI kalpanA kI gaI hai / kalpanA bahuta bar3I hai | Aja maryAdA - mahotsava ke avasara para usa pUrI kalpanA ko prastuta karUM, saMbhava nahIM hai| abhI usa para bahuta ciMtana-maMthana cala rahA hai aura lambe samaya taka calegA, taba usakI pUrI tasvIra sAmane aayegii| eka maryAdA-mahotsava aura dUsarA isakA sahodara bana jAyegA vikAsa - mahotsava / ye donoM hamAre dharmasaMgha kI do bhujAeM hoNgii| saMgha isase tejasvI aura ojasvI banegA / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visarjana kA mahAmastakAbhiSeka kareM 13 AcArya bhikSu ke vacana meM chipA marma adbhUta medhA aura sUjhabUjha ke dhanI the AcArya bhikSu / jaba unase kisI ne pUchA ki Apake upAdhyAya kauna haiM? Apake pravartaka kauna haiM? taba unhoMne kahA - 'sAtoM padoM kA kAma maiM akelA hI kara rahA huuN|' uttaravartI koI AcArya isa taraha ke kisI pada kA sRjana kare to isake lie unakI manAhI nahIM thI, kintu hama unake iMgita ko samajheM, unakI bhAvanA ko samajheM / agara unakI bAta meM chipe marma ko hama samajheM to svataH hI yaha bAta sAmane A jAyegI ki saMgha meM yaha pUjA, pratiSThA, pada- lAlasA, ahaMkAra na panape, saMgha cirAyu rahe, isa hetu unhoMne yaha dUradarzI dAyitva svayaM saMbhAlA thaa| upAdhiyAM aura vizeSaNa jahAM vyakti ke pIche jur3e, vahAM ahaMkAra kA praveza huaa| maiMne ujjaina cAturmAsa meM dekhA eka munijI ko / unakA paTTA lagA huA thA / usa para likhe vizeSaNa par3hate-par3hate thaka gyaa| upAdhi na jor3eM vyakti ina upAdhiyoM se Dhaka jAtA hai| maiM apane dharmasaMgha ke hara sadasya se kahanA cAhatA hUM ki koI bhI vyakti kisI sAdhu-sAdhvI yA samaNa - samaNI ke pIche apanI icchA se koI vizeSaNa na jodd'e| kendra kI svIkRti yA saMghapati ke sivAya koI bhI kisI ke pIche yA svayaM kisI prakAra kA vizeSaNa yA upAdhi na jodd'e| Apa ise dharmazAstA kA nirdeza mAneM aura bhaviSya meM isa saMdarbha meM vizeSa jAgarUka rheN| jahAM kahIM bhI aisA dekheM, tatkAla aMguli -nirdeza kareM ki yaha hamAre dharmasaMgha kI vidhi nahIM hai| sevAbhAvI campAlAlajI svAmI kahate the ki bhalA sAdhu se bhI bar3A aura koI pada hai kyA ? AcArya kahAM se Ae? kahIM AkAza se to nhiiN| sAdhu se bar3A koI pada aura vizeSaNa nahIM hotA / akSuNNa rahe visarjana kI paraMparA visarjana kI hamArI paraMparA akSuNNa rahanI caahie| yaha visarjana koI rAjanItika kisma kA nahIM hai / jayAcArya dvArA yaha sUtra pradatta hai / hara agraNI jaba cAturmAsa parisaMpanna hone ke bAda gurudarzana karatA hai to w Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha sabase pahale guru-caraNoM meM visarjana karatA hai aura kahatA hai- 'gurudeva! maiM aura mere sAtha ke ye sAdhu yA sAdhviyAM, mere pustaka-panne-saba Apake caraNoM meM prastuta haiN| aba Apa jahAM rakhAeM, vahIM rahane kA bhAva hai|' kisako kahAM bhejanA hai, isakA nirNaya ekamAtra saMghapati karate haiN| hamAre yahAM isa saMbaMdha meM na to kisI prakAra kA Agraha, anurodha mAnya hotA hai, na siphAriza, na kisI prakAra kI pNcaaytii| hamArA dharmasaMgha tyAga, tapasyA aura visarjana kA saMgha hai, yaha koI rAjanIti kA akhAr3A nahIM hai| hameM ina saba bAtoM para dhyAna denA hai| AcArya bhikSu ne yaha jo eka netRtva kA vidhAna kiyA, vaha aTUTa hI rhegaa| isa paraMparA aura vidhAna kI kImata para koI bhI parivartana hameM abhISTa nahIM hai| maiM cAhatA hUM ki pada aura vizeSaNa ke bajAya dAyitva lie aura diye jaayeN| anugraha sAdhvIpramukhA ne Aja prAtaHkAla pUjya gurudeva se prArthanA kI-kala ke kAryakrama meM sAdhu-sAdhviyoM para anugraha nahIM kiyA gayA hai| saMgha ke hara sAdha-sAdhvI aura samaNa-samaNI ke citta-samAdhi rahe, yaha AcArya kA sabase bar3A anugraha hai| isa para dhyAna denA merA parama kartavya hai| kintu aupacArikatA ke rUpa meM sAdhvIpramukhAjI ke anurodha ko dhyAna meM rakhakara saMgha ke sabhI sAdhu-sAdhviyoM ko chaha mAsa taka vigaya-varjana se mukti rhegii| eka dUsarI bAta isI ke sAtha aura jor3atA hUM-sATha varSa kI avasthA se adhika avasthA vAle sAdhu-sAdhviyoM ko eka varSa maryAdA-mahotsava se lekara maryAdA-mahotsava taka samuccaya ke kArya se mukti rhegii| visarjana kA abhiSeka AcArya bhikSu ne visarjana kA sUtra diyA, jayAcArya ne diyaa| pUjya gurudeva ne do bAra de diyaa| isa saMbaMdha meM maiM kucha kahanA cAhatA hUM-gurudeva! kala Apane merA AdhyAtmika abhiSeka kiyA AcArya pada kaa| maiM cAhatA hUM ki AcAryavara ke isa visarjana kA abhiSeka koI kre| merI to Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visarjana kA mahAmastakAbhiSeka kareM 15 kSamatA nahIM ki gurudeva ke visarjana kA abhiSeka kara sakU~ kintu maiM bacapana se hI bhikSu svAmI ke prati jyAdA zraddhAzIla rahA huuN| maiM cAhatA hUM ki AcArya bhikSu aura jayAcArya merI bAta vahAM baiThe-baiThe suna leM aura apane bhakta kA eka kAma kareM ki gurudeva ne jo visarjana kiyA hai, usa visarjana kA mahAmastakAbhiSeka karane ke lie Apa donoM svayaM isa dharatI para pdhaareN| * AcArya padAbhiSeka ke bAda maryAdA-mahotsava para pradatta vktvy| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. terApaMtha kI zakti kA rahasya hamArA dharmasaMgha eka vizAla dharmasaMgha hai| bar3A isalie ki vaha zaktizAlI hai| maiM AkAra ko bahuta bar3A nahIM maantaa| eka bahuta bar3A AdamI thulathulA ho jAye, sau-Der3ha sau kilo kA ho jAye to use bar3A mAnane kA koI aucitya nahIM hai| bar3A vaha hotA hai, jo zaktizAlI hotA hai| saubhAgya se hameM zakti ke mUla tatva mile haiN| zakti ke mUla tattva pAMca haiM * anuzAsana bala * siddhAnta bala * manobala * adhyAtma bala * samAdhAna bl| anuzAsana bala pahalA tattva hai-maryAdA yA anushaasn| jisa saMgha ko anuzAsana-bala prApta hotA hai, vaha zaktizAlI hotA hai| jise yaha prApta nahIM hotA, AkAra meM bhale hI vaha AkAza ko nApa le, bar3A nahIM kahA jaayegaa| siddhAnta bala dUsarA tattva hai siddhAnta bl| AcArya bhikSu ne saubhAgya se hameM siddhAnta bala diyA hai| terApaMtha kI sthApanA koI havAI sthApanA nahIM hai| anuzAsana bhI cala rahA hai to havAI kiloM se nahIM cala rahA hai| maiM binA kisI ahaMkAra aura garvokti se kahanA cAhUMgA ki terApaMtha ko jitanI siddhAntabhUmi, AdhArabhUmi prApta hai, zAyada kisI aura ko prApta nahIM hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kI zakti kA rahasya 17 AcArya bhikSu ne aneka grantha likhe-ahiMsA kI caupaI, vratAvrata kI caupaI, nikSepa kI caupii| hara dRSTi se unhoMne siddhAnta para bahuta bala diyA aura nIMva aisI majabUta kara dI hai ki usake AdhAra para anaginata maMjiloM vAlA makAna khar3A kiyA jA sakatA hai| jahAM siddhAnta kA bala, ciMtana kA bala nahIM hotA, samasyA ulajha jAtI hai| jisake pIche koI ciMtana nahIM hotA, koI siddhAnta nahIM hotA, koI kasauTI nahIM hotI, koI mAnadaNDa nahIM hotA, usake sAmane samasyA hI samasyA dikhAI detI hai, koI kAma vaha nahIM kara paataa| manobala tIsarA tattva hai mnobl| saubhAgya se yaha bhI hameM prApta hai| manobala kI eka lambI paraMparA aura eka lambA itihAsa rahA hai hamAre dharmasaMgha meN| thor3e meM kahUM to aba taka hamAre dharmasaMgha kA jo aura jitanA vikAsa huA hai, vaha manobala ke hI AdhAra para huA hai| hamane apanI yAtrA zurU kI hai gAliyoM kI bauchAroM ke bIca, apamAnoM ke bIca, avarodhoM ke biic| yahAM taka kahA gayA-koI AcArya bhikSu ko Thaharane ke lie sthAna de de to ikkIsa sAmAyika kA daNDa / ina saba avarodhoM, dhamakiyoM aura cunautiyoM ke bIca hamArI yAtrA calI hai| manobala hamArA itanA prabala thA ki ratalAma meM hamAre eka muni veNIrAmajI ko eka dina meM nau sthAna badalane par3e the, kintu manobala DigA nhiiN| dhanya haiM ve hamAre sAdhu-sAdhviyAM, jinhoMne hamAre dharmasaMgha ke isa manobala ko banAe rkhaa| upAdhyAya amaramuni, jo sthAnakavAsI saMpradAya ke pramukha vidvAn sAdhu the, ne rAyapura kI ghaTanA ke prasaMga meM likhA- 'agara AcArya tulasI jaisA manobalI AcArya na hotA, usake sthAna para koI dUsarA hotA to ghuTane Teka detA, bhAga jaataa|' Aja bhI na jAne kitanI aura kaisI-kaisI samasyAeM AtI haiM, kintu manobala ke sahAre pAra ho jAtI haiN| adhyAtma bala cauthA tattva hai-adhyAtma bl| jisa saMgha ko adhyAtma kA bala prApta nahIM hotA, vaha kabhI bar3A nahIM bana sktaa| bIsavIM sadI kI samApti aura Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ikkIsavIM sadI kI dahalIja para khar3A hamArA dharmasaMgha adhyAtma kI dRSTi se Aja vizva ke kisI bhI dharmasaMgha se bar3A nahIM hai to kama to hai hI nhiiN| bar3A kahUM to bhI atizayokti nahIM hogii| hameM yAda hai dillI kA vaha prsNg| eka dina AcArya kRpalAnI, haribhAU upAdhyAya, jainendrakumArajI Adi aneka loga Ae, bole-'AcAryazrI! Aja hama Apase eka naI bAta karane Ae haiN|' gurudeva ne unheM kahane kI anumati pradAna kii| maiM pAsa hI baiThA thaa| ve bole- 'aNuzakti se saMtrasta isa vizva ko Aja aNuvrata kI sabase jyAdA jarUrata hai aura Apa adhyAtma kA netRtva karane meM hameM sabase sakSama vyakti dikhAI dete haiN| hamArI prArthanA hai ki Apa apane isa saMpradAya ke bhAra ko kisI dUsare ko sauMpa deM aura pUre vizva ke lie adhyAtma kA netRtva kreN| hameM adhyAtma kA bala milA hai| jahAM yaha bala nahIM hotA, dharma ke nAma para jhUThA pralobhana aura AzvAsana milatA hai, vahAM viDaMbanAeM panapatI haiM, vikAsa nahIM hotaa| Aja terApaMtha dharmasaMgha adhyAtma ke usa zikhara para hai, jahAM se nikalA huA zabda vizva meM guMjAyamAna hotA hai| isa prasaMga meM yAda A rahe haiM zrImannAnArAyaNa ke ve shbd| maharaulI ke isI adhyAtma sAdhanA kendra meM ikkIsa dina ke zivira ke daurAna unhoMne kahA thA-'isa (terApaMtha) maMca se jo bhI bAta nikalegI, merA vizvAsa hai ki vaha pUre vizva ko prabhAvita kregii| sArA saMsAra use sira jhukAkara svIkAra kregaa|' samAdhAna kA bala pAMcavAM bala hai-yuga kI samasyA ko samAdhAna dene kA bl| hamAre pAsa yaha bala na hotA to hamArI AvAja koI na suntaa| dillI kA yaha lagabhaga dasa mAha kA pravAsa samAdhAna upalabdha karAne kA pravAsa rahA hai| pUjya gurudeva ne dillI ke logoM kI samasyA, rAjanetAoM kI samasyA, cikitsakoM kI samasyA, sAhityakAroM kI samasyA, sabakI samasyAoM ko samAdhAna diyA aura vaha samAdhAna itanA mAnya huA ki samAcArapatroM aura dUradarzana ke dvArA sArI duniyA ko patA claa| maiM mAnatA hUM ki jo dharmaguru yuga kI samasyA ko nahIM jAnatA, jAnatA hai aura usako Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha kI zakti kA rahasya 16 samAdhAna nahIM de pAtA, yuga kI nabja ko nahIM pahacAna pAtA, kabhI vaha zaktizAlI nahIM ho sktaa| ___ pUjya gurudeva yugapradhAna haiN| hamArI paraMparA meM AcArya bahuta hue haiN| unameM do paraMparAeM prasiddha rahI haiM-vAcaka paraMparA aura yugapradhAna prNpraa| vAcaka paraMparA ke mahAn AcArya the umAsvAti aadi| yugapradhAna vaha hotA hai, jo yuga kI bhASA ko samajhatA hai aura unakI samasyAoM kA nidAna karatA hai| pUjya gurudeva ne yugapradhAna kI isa paribhASA ko apane kartRtva se sArthaka kiyA hai| __ anuzAsana bala, siddhAnta bala, manobala, adhyAtma bala aura yuga kI samasyA ko samAdhAna dene kA bala-ye pAMca bala jisake pAsa haiM, vaha zaktizAlI hai| terApaMtha ko ye pAMcoM bala mile haiN| vaha isa artha meM zaktizAlI hai| hameM sirpha eka kAma karanA hai ki korI yAtrA nahIM karanI hai| hameM yaha ciMtana karanA hai ki dharmasaMgha ko aura adhika zaktizAlI banAne ke lie svayaM kA kisa prakAra niyojana kreN| maryAdA-mahotsava hamAre dharmasaMgha kI rIr3ha hai, ise aura adhika majabUta bnaaeN| * padAbhiSeka se pUrva diyA gayA pahalA vktvy| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. Azcarya ke pIche chipA mahAn Azcarya Azcarya aura ati aashcry| eka AcArya svayaM apane uttarAdhikArI ke AcArya pada kA abhiSeka kre| Azcarya isalie ki terApaMtha kI AcArya paraMparA meM yaha pahalA ghaTanA prasaMga hai| Azcarya isalie ki jaina paraMparA meM bhI aisA prasaMga jAnane ko nahIM milA ki eka samartha AcArya ne apane AcArya pada kA visarjana kara apane ziSya meM AcArya pada kI pratiSThA kI ho| yaha virala prasaMga hai, isalie Azcarya kA viSaya bana sakatA hai| kintu merI dRSTi meM isase bhI bar3A eka Azcarya hai, jisa para zAyada jana-samudAya kA dhyAna nahIM gyaa| mujhase pUrva terApaMtha kI paraMparA meM aba taka yuvAcArya kI chaha niyuktiyAM huI haiN| unakA avasthAmAna isa prakAra hai : yuvAcArya kisa Ayu meM AcAryazrI bhAramalajI 26 varSa AcAryazrI RSirAyajI 30 varSa AcAryazrI jItamalajI 33 varSa AcAryazrI magharAjajI 23 varSa AcAryazrI mANakalAlajI 37 varSa AcAryazrI tulasI 22 varSa pUjya kAlUgaNI kI yuvAcArya ke rUpa meM sAkSAt niyukti nahIM huii| DAlagaNI ne uttarAdhikAra kA patra likhaa| usa samaya pUjya kAlUgaNI kI avasthA 33 varSa kI thii| merI yuvAcArya ke pada para niyukti huI, usa samaya maiM 58 varSa kA ho cukA thaa| sabase bar3I avasthA meM maiM yuvAcArya bnaa| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 varSa Azcarya ke pIche chipA mahAn Azcarya 21 AcArya banane kA avasthAmAna isa prakAra hai : AcArya kisa Ayu meM AcAryazrI bhikSu AcAryazrI bhAramalajI AcAryazrI rAyacandajI 31 varSa AcAryazrI jItamalajI 48 varSa AcAryazrI magharAjajI 41 varSa AcAryazrI mANakalAlajI 37 varSa AcAryazrI DAlacandajI 45 varSa AcAryazrI kAlagaNIjI 33 varSa AcAryazrI tulasI 22 varSa merI AcArya pada para niyukti 74 varSa kI avasthA meM (18 pharavarI 1664) huii| koI bhI AcArya itanI praur3ha avasthA meM na yuvAcArya banA aura na AcArya bnaa| yaha eka Azcarya hai| isa Azcarya ke pIche eka rahasya hai aura usa rahasya ke pIche chipA huA hai eka mahAn aashcry| kisI bhI AcArya ne apane uttarAdhikArI ke nirmANa meM itanA samaya nahIM lagAyA jitanA ki pUjya gurudeva ne lgaayaa| kisI bhI AcArya ke nirmANa-kauzala kI itanI kasauTI nahIM huI, jitanI pUjya gurudeva ke nirmANa kauzala kI huI hai| kisI bhI AcArya ke nirmANa kauzala ko itanI khyAti nahIM milI, jitanI pUjya gurudeva ko milI hai| vartamAna ke vaijJAnika yuga meM pratibhA ko tarAzane kI jitanI jarUrata hai, utanI zAyada atIta meM nahIM rhii| koI niyati kA yoga thA ki eka aisA vyakti hAtha meM A gayA, jo gAMva meM janmA huA, prakRti se sarala, jisane kabhI skUla kA daravAjA nahIM dekhA aura jo aMtarikSa kA jala hI pItA rhaa| kitanA kaThina thA aise vyakti kI pratibhA kA nirmaann| zAyada jJAta-ajJAta rUpa meM eka saMkalpa bana gayA ki yaha kArya kaThina hai, phira bhI mujhe karanA hai| kArya prAraMbha ho gyaa| kaThinAiyAM AtI giiN| phira bhI nirmANa ke hAtha apanI chenI ko calAte rhe| Akhira eka dina apane nirmANa kauzala se janatA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ke samakSa prastuta kara diyaa| isa akalpita ghaTanA para saba Azcarya cakita the| vaha Azcarya vartamAna ke Azcarya se adhika bar3A thaa| eka abodha zizu ko prabuddhatA ke uccAsana para AsIna kara denA kyA vizva kA mahAn Azcarya nahIM hai? * padAbhiSeka ke avasara para Alekhita eka lghu-nibNdh| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. padAbhiSeka : zubha bhaviSya kA maMgalapATha AcArya-pada ke visarjana aura Apake uttarAdhikAra kI ghoSaNA terApaMtha saMgha ke lie apratyAzita ghaTanA hai| acAnaka diyA gayA yaha uttarAdhikAra Apako kaisA lagA? nae dAyitva kI svIkRti ke samaya Apake mana meM kyA pratikriyA huI? uttarAdhikAra kI koI vizeSa pratikriyA nahIM huii| vaha yuvAcArya kI niyukti ke sAtha diyA jA cukA thaa| AcArya-pada kA visarjana aura AcArya-pada kI niyukti sacamuca mana ko Azcarya evaM navIna prasthAna se utpanna praznoM se Andolita kara rahe the| vAstava meM vaha kSaNa cintana kA nahIM, anubhUti kA thA, isalie 'kaisA lagA' isa prazna kA uttara denA sarala nahIM hai| aba taka terApaMtha kI anuzAsanA, vyavasthA aura paraMparA eka AcArya se jur3I rhii| aba eka ora Apake sAmane Apake guru haiM, dUsarI ora Apako AcArya banakara zAsanA karanI hai| aise kSaNoM meM kyA aMtardvandva nahIM ubharatA? - eka AcArya kI paraMparA hamAre saMgha kI akSuNNa paramparA hai| usameM na koI antara AyA hai aura na koI antara Ane vAlA hai| usase hone vAle lAbha pUre saMgha ke mAnasa ko AkRSTa kie hue haiM isalie use badalane kA prazna hI paidA nahIM hotaa| jala tAlAba kA ho yA barasate hue bAdala kA, donoM antarikSa jala haiN| vartamAna AcArya apane pUrvavartI AcArya kI AjJA ko zirodhArya karatA hai| yaha terApaMtha kA dhruva siddhAnta hai| antara itanA hai ki pUrvavartI AcArya ko tAlAba kA jala milA aura mujhe barasate hue megha kA jala mila rahA hai| yaha saubhAgya kA viSaya hai, antardvandva kA nhiiN| pUrvavartI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha AcArya ke pathadarzana ko vartamAna AcArya sAkSAt prApta kara sake, isa virala ghaTanA ko itihAsa kA svarNima pRSTha kahA jA sakatA hai / AcAryatva kI ghoSaNA ke bAda aura dAyitva nirvahana ke kSaNoM meM ApakI anubhUtiyAM kyA rahIM ? gurudeva ne mujhe bAra-bAra apane dAyitva ke prati sajaga rahane kA saMdeza diyaa| maiMne anubhava kiyA ki guru kI upasthiti meM dAyitva kA nirvAha karane vAle AcArya ko adhika jAgarUka aura adhika sahiSNu rahane kI apekSA hai / jayAcArya ne AcArya pada kA visarjana nahIM kiyA kiMtu ve apane yuvAcArya maghavA ko dAyitva sauMpakara gaNa- cintA se prAyaH mukta ho gae the| vartamAna sthiti usa ghaTanA kA agrima caraNa hai / kitanA acchA ho, maghavA kI anubhUti merI anubhUti meM saMkrAMta ho jAe / O N D gurudeva tulasI ne Apako apane jIvana kI sabase bar3I upalabdhi mAnA hai| Apa apane jIvana kI sabase bar3I upalabdhi kyA mAnate haiM? mujhe gurudeva kA ziSya hone kA saubhAgya milA, ise maiM jIvana kI sabase bar3I upalabdhi mAnatA hUM / ziSyatva ke sAtha-sAtha unakA anugraha, sAnnidhya aura preraNA kA suyoga milA, ye saba isI mahAn upalabdhi kI razmiyAM haiM gaNAdhipati tulasI ne eka saMgoSThI meM kahA thA - 'maiM AcArya mahAprajJa ko apane jIvana kAla meM apane se adhika yazasvI AcArya ke rUpa meM dekhanA cAhatA huuN|' guru ke ye zabda amiTa vizvAsa ke pratIka haiN| guru ke isa prabala vizvAsa ke pIche ApakI sAdhanA ke kauna se mAnaka rahe haiM? O maiM bhAgyavAdI nahIM hUM, kintu bhAgya kI sattA ko asvIkAra bhI nahIM krtaa| maiM puruSArtha meM vizvAsa karatA hUM, kintu vivekazUnya puruSArtha meM vizvAsa nahIM karatA / merA sarvAdhika vizvAsa AtmA kI vizuddhi meM hai, lezyA kI vizuddhi yA bhAva vizuddhi meM hai / usa bhAvavizuddhi ne gurudeva ke mana meM vizvAsa ke bIja boe / koI bhI chadmastha manuSya audayika bhAva se mukta nahIM hotA / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padAbhiSeka : zubha bhaviSya kA maMgalapATha 25 usameM audayika bhAva-janita alpatAeM, kamiyAM aura khAmiyAM bhI hotI haiN| pUrNa hone kA dAvA na kabhI maiMne kiyA aura na Aja bhI karatA hUM, kintu bhAvavizuddhi meM atyadhika vizvAsa rahA aura maiM mAnatA hUM ki usa vizvAsa ne hI gurudeva ke mana meM vizvAsa utpanna kiyaa| adhyayana, jJAnArjana, cintana, lekhana-ye saba vizvAsa utpanna karate haiM kintu merI dRSTi meM bhAvavizuddhi ina sabase adhika urvara vizvAsa-bhUmi hai| Apake jIvana kA adhikAMza samaya bauddhika, dArzanika aura AdhyAtmika bhUmikA meM bItA hai| isase saMgha vyavasthA ke sAtha kucha bAdhA mahasUsa nahIM hotI? bauddhikatA, dArzanikatA aura AdhyAtmikatA se zUnya hokara koI saMghIya vyavasthA karatA hai to vaha saMgha kA hita kama, ahita adhika karatA hai| hamArI paramparA meM pratyeka AcArya zrutasaMpanna, buddhisaMpanna aura adhyAtma-sampanna hue haiM isIlie saMgha kI vyavasthA sundara aura prabhAvI rahI hai| maiM zrutopAsanA aura AtmopAsanA karate hue bhI dharma saMgha kI vyavasthA se lambe samaya se jur3A rahA huuN| ataH yaha mere lie na koI nayA kArya hai aura na koI bAdhA kA prazna hai| hAM, samaya kA prazna ho sakatA hai| nayA kArya itanA hI hai ki saMghIya vyavasthA ko zrutopAsanA aura AtmopAsanA kI tulA ke dUsare palar3e meM samAna sthAna denA anivArya hai| gurudeva ne apane zAsanakAla meM aneka viziSTa yojanAoM ko nayA rUpa diyaa| Apa apane kAryakAla meM kyA guru dvArA saMcAlita yojanAoM ko hI gatizIla banAe rakhanA cAheMge yA Apa apanI bhUmikA para nae prayoga, nae AyAma kholanA caaheNge| bhaviSya kA nayA prArUpa kyA hai? - gurudeva kA vyaktitva bahuta zaktizAlI hai, phalataH bahuAyAmI rhaa| unhoMne aneka nae-nae kArya kie| aneka dizAoM meM vikAsa kiyaa| una saba kAryoM ko Age bar3hAnA hamArA karttavya hai aura dharma hai| vikAsa ko hama nayA mAne yA prAcIna kA unnayana maaneN| donoM zabdoM kA prayoga kiyA jA sakatA hai| mujhe apane guru se jo vikAsa Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ke sUtra mile haiM, unameM mujhe sabase jyAdA priya hai anekaaNt| maiMne usako samajhA hai aura jIyA hai| maiM use apanI saphalatA kA sabase bar3A mAdhyama mAnatA huuN| maiMne vItarAgatA aura anekAnta-donoM ko eka hI mAnA hai aura usakA anubhava kiyA hai| usakI Agamika mImAMsA aura jIvana vyavahAra meM adhikatama upayoga ho, yaha mujhe iSTa hai aura isa dizA meM maiM kucha karanA cAhatA huuN| Apane isa varSa yaha ghoSaNA kI thI-dillI, jayapura, lADanUM-ye tIna mukhya kendra haiN| Apane dillI ko pahalA, jayapura ko dUsarA aura lADanUM ko tIsarA kendra ghoSita kiyaa| isakA uddezya kyA hai? isake mAdhyama se Apa kyA kahanA cAhate haiM? dillI bhArata kI rAjadhAnI hai, antarrASTrIya kSetra hai| dillI meM kiyA huA kArya pUre vizva meM sahaja hI pahuMca sakatA hai| jainavidyA, aNuvrata, prekSAdhyAna, jIvana-vijJAna, ahiMsA kA prazikSaNa, jaina jIvanazailI, inako jana-jana taka pahuMcAnA hamArA lakSya hai| pahuMcAne kI suvidhA kI dRSTi se dillI kA sthAna pahalA, jayapura kA dUsarA aura lADanUM kA tIsarA hai| isa krama kA nirdhAraNa maiMne saMpreSaNIyatA ke AdhAra para kiyA hai| sAdhaka-samaNa yojanA kA eka krAntikArI prArUpa ina dinoM gurudeva ne prastuta kiyA hai| isa yojanA se Apa kisa prakAra ke bhaviSya kA saMketa denA cAhate haiM? - hamAre pAsa kucha hai, use maiM manoratha nahIM mAnatA kintu yathArtha mAnatA huuN| jo hai, vaha kisI eka samAja ke lie nahIM, pUrI mAnava jAti ke lie kalyANakArI hai| hamAre sAdhu-sAdhviyAM, samaNa-samaNiyAM tathA zrAvaka-samAja ke kAryakartA use janatA taka pahuMcAne kA prayatna kara rahe haiN| usa prayatna ko aura zaktizAlI banAne ke lie aura adhika vyaktiyoM kI apekSA hai| merA vizvAsa hai-sAdhaka-samaNa zreNI isameM bahuta upayogI bnegii| isakA dUsarA lAbha yaha hai ki sAdhaka-samaNa zreNI kA sadasya prazikSita sAdhaka banakara apane lie aura apane parivAra ke lie bhI bahuta kalyANakArI siddha hogaa| hamAre sAmane dakSatA kA prazna bahuta bar3A hai| saMsthA eka zakti hai para nambara do Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padAbhiSeka : zubha bhaviSya kA maMgalapATha 27 pr| pahale nambara kI zakti dakSatA hai| dakSatA kA vikAsa isa zreNI se jur3A huA hai, aisA vizvAsa ke sAtha kahA jA sakatA hai| AcArya banane ke bAda Apane saMgha ko do upahAra die-vikAsa mahotsava aura vikAsa prissd| inake prArUpa-prakalpanA kI pRSThabhUmi kyA hai?Apa inake dvArA saMgha ko kisa dizA meM le jAnA cAhate haiM? - pUjya gurudeva ne saMgha kA jo vikAsa kiyA hai, use niyojita DhaMga se calAnA sthAyitva ke lie apekSita hai| terApaMtha kI jo garimA bar3hI hai, usake mukhya hetu haiM-maryAdA aura vikaas| maryAdA kI upayogitA samajhAne ke lie hamAre pAsa eka sazakta mAdhyama hai mryaadaa-mhotsv| vikAsa-mahotsava vikAsa ke mahattva ko samajhAne ke lie utanA hI sazakta mAdhyama banegA, yaha hamArI dhAraNA hai| koI bhI saMgha anuzAsana aura vikAsa ke mAdhyama se hI tejasvI bana sakatA hai| vikAsa-mahotsava pUjya gurudeva ke paTTotsava yA AcArya padArohaNa ke dina sadA gati aura pragati kI sUcanA detA rhegaa| ___ yaha niyojana kA yuga hai| aniyojita vikAsa bahuta upayogI nahIM bntaa| usake samyak niyojana ke lie vikAsa pariSad kI kalpanA kI gii| phalasvarUpa terApaMtha kA pUrA kAryakrama anuzAsita paddhati se ekasUtratA ke sAtha calatA rhe| isa varSa aNuvrata kI dRSTi se dillI meM bahuta kArya hue haiN| jIvana-vijJAna kI yojanA ne bhI bala pakar3A hai| kendrIya vidyAlaya, navodaya vidyAlaya aura dillI rAjya kI skUloM ke adhyApakoM ke aneka zivira laga cuke haiN| prekSA ke prati bhI AkarSaNa bar3hA hai| isI varSa AcArya vidyAnandajI ne kahA thA- 'prekSAdhyAna ko jhoMpar3I se lekara rASTrapati bhavana taka pahuMcAnA caahie|' ye upakrama kaise rASTravyApI bana sakate haiM? antarrASTrIya kSitija ko chU sakate haiM? kevala eka hI apekSA hai, vaha hai prazikSaNa aura prshikssnn| jinakA jIvana pahale bole aura zabdoccAraNa bAda meM, aise prazikSaka bar3heM, puruSArtha isa dizA meM karanA hai| aNuvrata, prekSAdhyAna aura jIvana-vijJAna ko vyApaka banAne kA yahI sabase bar3A saMcAra mAdhyama bana sakatA hai| taMtra bhI zaktizAlI bane, isa apekSA ko gauNa nahIM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha kiyA jA sktaa| anveSaNa, prazikSaNa, paddhati-tInoM kI yugapat avasthiti hone para kArya ko Age bar3hAyA jA skegaa| vikAsa pariSad usameM bahuta sahayogI bnegii| svayaM acchA bane binA dUsaroM ko acchA banAne ke prayatna meM hamArA vizvAsa nahIM hai| kevala saMcAra mAdhyamoM se hone vAlI vyApakatA ko hama arthahIna mAnate haiN| sArthaka prayatna karane ke lie svayaM AdhyAtmika banakara dUsaroM ko AdhyAtmika banAnA apekSita hai| Apake sAmane eka ora sAdhu-sAdhvI samAja hai, dUsarI ora zrAvaka-zrAvikA samAja hai| tIsarI ora saMpUrNa mAnava jAti hai| eka AcArya ke rUpa meM ApakA inake lie kyA saMdeza hai? ahaMkAra aura mamakAra kA visarjana adhyAtma ke prANika spandana haiN| AcArya bhikSu ne ina spandanoM ko saMyojita kara terApaMtha kI pratimA kA nirmANa kiyA thaa| usa pratimA kI nirantara prekSA karate raheM, yaha paryApta hai saphala sAdhu yA saphala sAdhvI hone ke lie| jahAM ahaMkAra nahIM hai, vahAM zeSa bacatI hai vinmrtaa| jahAM mamakAra nahIM hai, vahAM zeSa bacatI hai shissnnutaa| ye vyavahAra-puruSa ke do cakSu haiN| inakA upayoga sAdhu saMsthA ko cirajIvI banAtA hai| sAdhutA kI saMjIvanI ko prApta kara vikAsa kI dizA meM hamAre caraNa Age bar3heM, prakAza kI upalabdhi apane Apa hogii| zrAvaka samAja dharma ke prati eka vizeSa dRSTikoNa apnaae| AcArya bhikSu ne sAmAjika anubaMdhoM se dUra rakhakara dharma ke AdhyAtmika svarUpa kI vyAkhyA dii| zrAvaka samAja use gaharAI se samajhane kA yatna kre| dharmakrAnti athavA AdhyAtmika prayoga ke sAtha apane caraNa Age bar3hAe aura isa naI dhArA ko jana-jana taka pahuMcAne kI bAta soce| ___ arthapradhAna yuga hai kintu artha ko saba kucha na maane| vaijJAnika yuga hai kintu vijJAna ko antima satya yA parama satya na maaneN| bauddhika yA tArkika yuga hai kintu buddhi aura tarka ko jJAna kI antima sImA na maaneN| yaha sApekSa satya kA dRSTikoNa mAnava jAti ke zubha bhaviSya kA maMgalapATha hogaa| * AcArya padAbhiSeka ke prasaMga para diyA gayA eka aitihAsika saakssaatkaar| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. nayA dAyitva : nayA prasthAna hajAroM-hajAroM logoM ne Azcarya ke sAtha sunA-'AcArya tulasI ne AcArya pada kA dAyitva apane uttarAdhikArI yuvAcArya meM pratiSThita kara diyA hai| zvAsa roka kara sunA para vizvAsa nahIM huaa| AcArya yuvAcArya kI niyukti karatA hai, yaha terApaMtha kI paraMparA hai kintu AcArya apane astitva kAla meM apane uttarAdhikArI ko AcArya ke rUpa meM pratiSThita kare, yaha abhinava Alekha hai| anajAnA, anasunA aura anapar3hA, isalie vizvAsa na honA Azcarya nahIM hai| TelIphona kI hajAroM ghaMTiyAM bajIM aura saMvAda kI sacAI ko jAnane kI utsukatA bar3ha gii| Akhira jo huA, usakI puSTi ho gaI, phira bhI mana meM prazna kI taraMgeM uThatI rhiiN| yaha kyoM huA? kisa antaHpreraNA ne gurudeva ko aisA karane ke lie prerita kiyA? ina praznoM kA uttara koI dUsarA nahIM de sktaa| anumAna hara koI kara sakatA hai para sAkSAt darzana vahI kara sakatA hai, jisane nae patha para apane caraNa bar3hAe haiN| ___ gurudeva ne jo kiyA, vaha aciMtita nahIM kiyaa| vizeSa uddezya, vizeSa hetu aura cintana se kiyA hai| unake cintana ke sUtra unhIM kI bhASA meM isa prakAra haiM 1. maiMne socA-terApaMtha dharmasaMgha kA koI AcArya itane lambe samaya (aTThAvana varSa) taka zAsana-sattA para nahIM rhaa| maiM sabase adhika rahA huuN| aba mujhe isase nivRtta hokara prAyogika jIvana jIne kA abhyAsa karanA caahie| 2. jayAcArya (terApaMtha ke caturtha AcArya) ne zAsana-sattA se nivRtta rahane kA prayoga kiyA thaa| usameM aura vartamAna vyavasthA meM itanA antara hai ki jayAcArya ne apane yuvAcArya maghavA ko eka prakAra se AcArya hI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha banA diyaa| saMgha kI sAraNA, vAraNA, AloyaNA denA Adi kArya ve hI krte| usase kucha nayA karane kI bAta mere mana meM aaii| 'akaDaM karissAmi'-jo nahIM kiyA, vaha karUM, yaha merI manovRtti hai| isa RSi manovRtti kA ullekha azvaghoSa ne ina zabdoM meM kiyA hai"rAjJAM RSINAM caritAni tAni, kRtAni putrairakRtAni pUrvaiH / ' isa manovRtti ne mujhe prerita kiyA-maiM apane yuvAcArya ko AcArya ke rUpa meM pratiSThita kruuN| terApaMtha ke bhAgyavidhAtA AcArya bhikSu aura bhikSu zAsana kI paramparA ke anusAra AcArya apane uttarAdhikArI ke rUpa meM yuvAcArya kI niyukti karate haiM aura maiMne bhI kI hai| pUrvavartI kisI bhI AcArya ne apane yuvAcArya ko AcArya ke rUpa meM nahIM dekhaa| maiM ise dekhanA cAhatA huuN| isa cAha ko maiMne AkAra de diyaa| 3. maiMne socA-assI varSa kI avasthA ho gaI hai| svAsthya bhI anukUla nahIM hai| vizrAma kI apekSA hai| zAsanasattA aura adhikAra ke bane rahane para zrama kI anivAryatA hotI hI hai| zrama kama karanA hai to kyoM nahIM isa pada ko yuvAcArya meM pratiSThita kara diyA jaae| 4. maiMne socA-eka ziSya AcArya ke pada para pratiSThita hokara apane guru ke prati jitanA vinamra ho sakatA hai, usakA nidarzana akRtajJa manovRtti vAle yuga ke samakSa prastuta karanA caahie| 'aNaMtanANovagamovisaMto'-isa AgamavANI kI satyatA ko pramANita karanA caahie| 5. maiMne socA-mere isa kArya se yuga ko yaha mArgadarzana mila sakatA hai-eka samaya sImA ke bAda pada, sattA, adhikAra Adi ko kisI dUsare meM pratiSThita kara svayaM ko halkA jIvana jInA caahie| 6. eka kalpanA ne janma liyA- 'maiMne dharma ko nirvizeSaNa banA diyaa| aNuvrata dharma hai kintu jaina, bauddha, vaidika Adi kisI vizeSaNa se jur3A huA nahIM hai| nirvizeSaNa dharma kA pravartaka svayaM nirvizeSaNa kyoM nahIM bane? 'tulasI' yaha nAma janatA ke mana meM ghula gayA hai| aba use Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayA dAyitva : nayA prasthAna 31 kisI vizeSaNa ke pITha para biThAne kI jarUrata nahIM hai / 7. maiMne socA- pada ke binA bhI kAma kiyA jA sakatA hai / isa dhAraNA kA ujjIvana honA cAhie, jisase ki pada ke pIche daur3ane kI manovRtti meM antara aae| sattA aura adhikAra para rahA vyakti mukta bAta nahIM kaha sktaa| sattA se Upara uThA huA vyakti niHsaMkoca apanI bAta janatA ke sAmane prastuta kara sakatA hai / 1 6. Aja jaina saMpradAyoM meM AcAryoM kI bAr3ha A rahI hai / kahIM ziSya kama aura AcArya adhika na ho jaaeN| isa samasyA kA samAdhAna hai-pada kI apekSA sAdhanA kA AkarSaNa adhika bddh'e| terApaMtha dharmasaMgha saMgaThana aura kAryakSetra kI dRSTi se bahuta vizAla saMgha hai| pUjya gurudeva ke netRtva meM samAja, rASTra aura aMtarrASTrIya kSetra ko kucha aise kAryakrama die gae, jo vyApaka haiM, kisI saMpradAya kI sImA meM Abaddha nahIM haiM / phalataH terApaMtha ke prazaMsakoM aura samarthakoM kI saMkhyA anuyAyI varga kI saMkhyA se bahuta adhika bar3hI hai / guNavattA kI dRSTi se itane vizAla saMgha ke dAyitva ko apane ziSya meM vahI pratiSThita kara sakatA hai, jisakI cetanA mahAn, AdhyAtmika anubhUti se ota-prota tathA dvaita se advaita kI ora gatizIla hai / pUjya gurudeva ke anusAra saMpradAya bahuta upayogI, bahuta mUlyavAn aura zakti kA srota hai, kintu ahiMsA athavA adhyAtma kA kSetra saMpradAya se bahuta vizAla hai / saMpradAya aura dharma eka nahIM hai, yaha maMtra - vAkya mahAvIra kI vANI meM pddh'aa| AcArya bhikSu ne usa maMtra ko Age bar3hAyA / mAnava-mAtra ke lie dharma kA dvAra kholA / pUjya gurudeva ne aNuvrata ke mAdhyama se usa maMtra ko vyApaka banA diyA / AcArya tulasI : insAniyata kA devatA', 'mAnavatA kA masIhA' - ye lokamata saMpradAya ke pAradarzana kI pratidhvaniyAM haiM / pUjya gurudeva ne nirNaya kiyA hai ki aba ve aNuvrata anuzAstA ke rUpa meM adhika kAma kreNge| hiMsA kI samasyAoM para adhika dhyAna kendrita kreNge| ahiMsA aura zAnti kA kSetra pramukha kAryakSetra hogA / gurudeva ne ghoSaNA kI - " maiM apanI sAdhanA meM lagUMgA, mAnavatA athavA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha caritra vikAsa ke lie kArya kruuNgaa|" isa ghoSaNA ne hamAre mAnasa ko Andolita kiyaa| ahiMsA aura caritra vikAsa ke lie kAma kiyA jAe, yaha bahuta prasannatA kI bAta hai, kintu jisa terApaMtha dharmasaMgha ko chaha dazaka taka jyotirmaya banAyA aura banAe rakhA, vaha kabhI nahIM cAhatA-jyoti kI eka bhI razmi kama ho| maiMne aura mere sAtha pUre dharmasaMgha ne abhyarthanA ke svara meM kahA-"gurudeva! hamAre dharmasaMgha ko ApakA saMrakSaNa, chatrachAyA aura pathadarzana barAbara milatA rhe| isa hArdika anurodha ko svIkAra kara Apa 'gaNAdhipati' bane rahane kI svIkRti deN|" pUrva nyAyAdhIza zrI sohanarAja koThArI ne ThIka likhA hai-"gurudeva ne sattA apane uttarAdhikArI meM pratiSThita kara saMrakSaNa svIkAra kiyA taba lagA-rASTrapati rASTrapitA bana gayA, zAsanAdhyakSa saMrakSaka bana gyaa|" __ jainendra, AcArya kRpalAnI, haribhAU upAdhyAya Adi divaMgata AtmAeM bhI apanI cirapAlita AkAMkSA pUrti para prasanna hoNgii| jainendrajI kI AkAMkSA thI-'AcAryazrI! Apa tIrthaMkara bneN| tIrthaMkara bane binA mAnavatA ke hitoM kI saMpUrti nahIM kI jA sktii|' AcArya kRpalAnI, haribhAU upAdhyAya Adi kI AkAMkSA thI-'vartamAna yuga ko adhyAtma kI sabase adhika jarUrata hai| hamArI dRSTi meM Apa adhyAtma kA netRtva karane meM sakSama haiM isalie Apa apane saMgha kA dAyitva kisI ziSya ko sauMpakara vizva hita ke lie adhyAtma kA netRtva svIkAra kreN|' - pUjya gurudeva ne adhyAtma jagat kA netRtva apane hAtha meM lekara yugadhArA ko badalane kI dizA meM naI UrjA kA srota upalabdha kiyA hai| ApakI vANI meM vaha oja hogA, jise sunane kI utsukatA jana-jana ke mana meM hogii| isa ghaTanA kA bhaviSya ujjvala hogA, usake lie Aja bhaviSyavANI karanA zIghragAmI prayatna hogaa| yaha bar3e kSetroM meM kAma karane vAle sabhI logoM ke lie eka prabhAvI bodha pATha hogA, yaha asaMdigdha bhAva se kahA jA sakatA hai| * pUjya gurudeva ke pada visarjana ke saMdarbha meM likhita nibNdh| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. vikAsa mahotsava anuzAsana aura vikAsa-donoM meM sAhacarya kA sambandha hai| anuzAsana meM vikAsa ke bIja chipe rahate haiM aura vikAsa anuzAsana se prANavAyu lekara jIvita rahatA hai| terApaMtha dharmasaMgha ne isa sAhacarya kA satata samAdara kiyA hai, anuzAsana aura vikAsa kA niraMtara mUlyAMkana kiyA hai| ___AcArya bhikSu ne eka AdhyAtmika prAsAda kA nirmANa kiyaa| usakI pahalI bhUmikA hai AcAra aura vicAra kI pvitrtaa| dUsarI bhUmikA hai ahaM aura mama kA visrjn| tIsarI bhUmikA hai anuzAsana aura cauthI bhUmikA hai vikaas| terApaMtha ke tIsare AcArya kA yuga vikAsa kI bhUmikA kA yuga mAnA jAtA hai| AcArya bhikSu aura AcArya bhArImAlajI kA zAsanakAla pUrvavartI tIna bhUmikAoM ko sudRr3ha banAne kA kAla hai| tRtIya AcArya kA zAsanakAla caturtha bhUmikA ke nirmANa kA kAla haisAdhu sanaMtara Asare ho jI dikhyA lIdhI gaNamAMhi / sAdhviyAM eka sau satasaTha Asare, RSarAya baratArA mAMhi mhaaraaj| sAdhu satasaTha Asarai, ho jI samaNI eka sau tayAlI unmaan| sarva doya sau dasa re Asare, pe' lI parabhava pohatAM jAna mhaaraaj| jayAcArya ke zAsanakAla meM vikAsa kI gati teja hotI hai| unhoMne anuzAsana ko prANavAn banAe rakhane ke lie vi. saM. 1620 meM maryAdA mahotsava kI sthApanA kii| vaha saMghapuruSa ke hRdaya kI dhar3akana Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha aura usake jIvana kA zvAsocchvAsa banA / maryAdA mahotsava kA niSThApatra hI terApaMtha kI prANa-pratiSThA hai / jayAcArya ke zAsanakAla meM sAhitya, kalA, adhyayana, vaktRtva, yAtrA, ziSya-saMpadA Adi aneka kSetroM meM vikAsa ke caraNa Age bar3he, unake uttaravartI AcArya-traya ne vikAsa ke caraNoM kA anugamana kiyA / aSTama AcArya kAlUgaNI ne vikAsa kI gati ko aura adhika teja karane ke lie kucha abhinava dizAeM kholIM / gati meM tIvratA lAne kA dAyitva apane uttarAdhikArI ko sauMpa diyA / AcArya tulasI kA zAsana-kAla vikAsa ke UrdhvArohaNa kA kAla hai / vikAsa lakSya-zUnya nahIM hotA / lakSya kI ora Age bar3hane kA nAma hai vikAsa / lakSya jitanA mahAn hotA hai, utanI hI gati kI saMbhAvanA rahatI hai| * pUjya gurudeva ne lakSya banAyA - sAdhu-sAdhviyoM meM zikSA kA vikAsa honA caahie| eka dazaka se adhika samaya isa kArya kI saMpannatA meM lagA aura hamAre paira maMjila taka pahuMca ge| * lakSya banA - dharma ko rUr3hivAda ke kaTaghare se nikAla kara usake sArvabhauma svarUpa ko janatA ke sAmane prastuta karanA cAhie / aNuvrata Andolana kA sUtrapAta huA / asAmpradAyika dharma kI AcAra saMhitA ne janamAnasa ko Andolita kara diyA / * lakSya banA - sArvabhauma dharma kI avadhAraNA jana-jana taka pahuMcanI caahie| aNuvrata yAtrA kA daura zurU huaa| rASTra kI AtmA ke sAtha ekAtmakatA kA vAtAvaraNa banA / * lakSya banA - jaina vidyA, anekAMta, ahiMsA aura aparigraha kA siddhAnta sAhitya banakara janatA taka pahuMcanA cAhie / aneka lekhaniyAM avirAma gati se calane lagIM / vipula sAhitya ke sAtha-sAtha aneka patra-patrikAeM astitva meM AIM-jaina bhAratI, prekSAdhyAna, yuvAdRSTi, tulasI prajJA, aNuvrata, vijJapti Adi / 1 * lakSya banA - AdhyAtmika vikAsa Avazyaka hai / dharma meM upAsanA pramukha banI huI hai| usakA vikalpa hai - caritra kA vikAsa / aNuvrata Andolana usakI saMpUrti kara rahA hai / kintu naitikatA ko bhI sudRr3ha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa mahotsava 35 AdhAra kI jarUrata hai / vaha AdhArabhUmi bana sakatA hai adhyAtma | sampradAya, upAsanA, kriyAkANDa, inameM matabheda aura vivAda ho sakate haiM / adhyAtma apanI anubhUti hai, svayaM kI cetanA kA jAgaraNa hai, isalie vaha saba vivAdoM se pare hai / isa vaijJAnika yuga meM vahI sarvamAnya dharma bana sakatA hai| AdhyAtmika vikAsa ke lie prekSAdhyAna kA prAraMbha huaa| vaha apanI AdhyAtmikatA ke kAraNa sarvamAnya ho rahA hai / * lakSya banA - zikSA kI praNAlI sarvAMgINa honI cAhie / jIvana-vijJAna kI yojanA bnii| kAryAraMbha ho gayA / zikSA ke kSetra meM usakA mUlyAMkana kiyA jA rahA hai| dillI, bokAro jaise kSetroM meM usake prazikSaNa aura prayoga saghana bana rahe haiM / * lakSya banA - ahiMsA kA prazikSaNa honA caahie| kevala upadeza aura pracAra se usakA vikAsa nahIM hotA / ahiMsA prazikSaNa kI pravidhi taiyAra kI gaI aura yatra-tatra usakA prayoga bhI kiyA gayA / * lakSya banA - jaina vidyA ke adhyayana, zodha, anusadhAna aura prayoga kA kArya vidhivat prAraMbha honA cAhie / cintana kA pariNAma AyA / jaina vizva bhAratI kI sthApanA huI / usakA uttara caraNa hai- jaina vizva bhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) / pUjya gurudeva ne aneka svapna lie / hara svapna lakSya banA aura hara lakSya ne apanI pUrti ke saMsAdhana juTAe / phalasvarUpa jJAna, darzana aura cAritronmukhI pravRttiyoM kA vistAra huA / vi. saM. 2050 mAgha zuklA saptamI ( 18 pharavarI 1664 ) ke dina Apane AcAryapada kA visarjana kara mujhe AcAryapada para niyukta kiyA / vi. saM. 2051 kA cAturmAsika pravAsa dillI meM huA / eka dina gurudeva ne kahA - isa varSa merA paTTotsava nahIM manAyA jaaegaa| maiM apane AcAryapada kA visarjana kara cukA hUM, phira paTTotsava kyoM manAyA jAe ? gurudeva kI yaha bAta hRdayaMgama nahIM huI / merI bhAvanA thI - paTTotsava pUrvavat manAyA jAe kintu gurudeva kA bAra-bAra uparodha rahA - paTTotsava na manAyA jAe / isa prativAdI vicAra se eka saMvAditA kA janma huaa| maiMne nirNaya kiyA - paTTotsava ko nayA rUpa diyA jAe, jisase gurudeva kI bhAvanA aura hamArI bhAvanA - donoM ke mizraNa se naI prajAti bana jaae| vaha saMvAdI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha praNAlI hai-vikAsa mhotsv| jaise anuzAsana kA pratIka parva hai-maryAdA-mahotsava vaise hI vikAsa kA pratIka parva hai-vikAsa-mahotsava / pUjya gurudeva ne eka se adhika bAra kahA-pravRttiyoM kA vistAra bahuta ho cukA hai| aba inakA niyojana honA jarUrI hai| isa niyojana kI vArtA aura vikAsa-mahotsava kI parikalpanA se terApaMtha vikAsa pariSad kA udbhava huaa| vikAsa-mahotsava ke sAtha terApaMtha vikAsa pariSad kI kalpanA jur3a gii| amRta-saMsada ko bhI nayA rUpa mila gyaa| terApaMtha vikAsa pariSad kI nau ikAiyAM haiN| inameM sArI pravRttiyoM kA niyojana kiyA gayA hai : ikAI saMbaddha saMsthAeM 1. terApaMtha, jainadharma, jainavidyA, zrI jaina zvetAmbara terApaMthI __ mahAsabhA karmaNA jaina, aitihAsika smAraka a.bhA.terApaMtha yuvaka pariSad a. bhA.terApaMtha mahilA maNDala a. bhA. terApaMtha smAraka samiti 2. jaina vizva bhAratI saMsthA jaina vizva bhAratI __(mAnya vizvavidyAlaya) 3. aNuvrata akhila bhAratIya aNavrata samiti, akhila bhAratIya aNuvrata nyAsa aNuvrata vizva bhAratI prekSAdhyAna adhyAtma-sAdhanA-kendra (dillI) tulasI adhyAtma nIDam (jaina vizva bhAratI) jIvana-vijJAna jIvana-vijJAna akAdamI, (jaina vizva bhAratI) 4. antarrASTrIya kSetra aNuvibhA aNuvrata iNTaranezalana anekAMta iNTaranezanala 5. sAhitya Adarza sAhitya saMgha jaina vizva bhAratI (prakAzana-prasAra) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa mahotsava 37 6. zikSA jaya tulasI phAuMDezana 7. janasaMparka, prasAra terApaMtha vikAsa pariSad 8 itihAsa jaina vizva bhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) 6. samIkSA pratyeka ikAI ke eka yA usase adhika niyojaka haiN| una niyojakoM kA samudAya hI niyojana maNDala ke rUpa meM pratiSThita huA hai| amRta-saMsada bhI usa vikAsa pariSad kA eka aMga hai| pUjya gurudeva ne AcArya pada kA dAyitva saMbhAlA taba terApaMtha kI eka saMsthA thI-zrI jaina zvetAmbara terApaMthI mhaasbhaa| ina chaha dazakoM meM pravRttiyoM ke sAtha saMsthAoM kA bhI vistAra huA hai| una sabakI pravRttiyAM niyojita hoM, kArya kI punarAvRtti na ho, isa dRSTi se niyojana ke mAdhyama kI apekSA huI aura usakA mAdhyama banA terApaMtha vikAsa pariSad / puruSArtha ke cAra prayojana haiM1. alabdha ko pAne kI icchA 2. labdha kI prayatnapUrvaka rakSA 3. rakSita kA saMvardhana / 4. saMvarddhita kA samucita niyojn| hama asIma vikAsa kI kalpanA ko mUlya nahIM dete| jo vikAsa mAnava kI samasyAoM ko sulajhAne meM sahayogI na bane, mAnavIya astitva ke lie khatarA bane, vaha hameM iSTa nahIM hai| hamArA sImA aura sApekSatA meM vizvAsa hai| vikAsamUlaka pravRttiyoM ke niyojana kA tAtparya yahI hai ki UMcAI ke sAtha gaharAI bhI bddh'e| chitarA huA jala bhUmi kI ArdratA ke lie upayogI ho sakatA hai, kintu usase bijalI paidA nahIM kI jA sakatI, usa para jalapota bhI nahIM cala skte| thAlI meM jala hai| usameM cir3iyA nahA sakatI hai, kintu naukA nahIM cala sktii| terApaMtha dharmasaMgha hamAre vikAsa kA mUla AdhAra hai| AcArya bhikSu ne jo vicAra, siddhAnta, dRSTikoNa aura anuzAsana diyA, usakI UMcAI aura gaharAI donoM bar3he, yaha terApaMtha vikAsa pariSad kI kendrIya pITha hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha usake AdhAra para hI isa sArvabhauma kAryakrama kA nirdezana aura saMcAlana kara sakate haiN| vikAsa kI gati meM do bar3e vighna haiM1. ahaM 2. ekAMgI dRssttikonn| hameM samarpaNa kA maMtra milA hai aura anekAMta kA darzana milA hai| samarpaNa satya ke prati, siddhAnta ke prati, anuzAsana ke prati, saMgha aura saMghapati ke prti| ahaM ke vighna kA vinAzaka hai smrpnn| anekAnta pUrvAgraha ke nivAraNa kA amogha upAya hai| hamAre vikAsa kI dizA hai AdhyAtmika unnyn| vikAsa ke sAdhana haiM mastiSkIya prazikSaNa aura hRdaya pribrtn| vikAsa kI sImA hai sAdhana-zuddhi kA vicaar| terApaMtha dharmasaMgha ke pAsa maryAdA mahotsava kA dIpa aura vikAsa mahotsava kA cakSu vidyamAna hai| hama ina donoM kA upayoga kareM, satya ko dekheM aura usake sahAre Age bddh'eN| merI pratyeka sRjanAtmaka pravRtti, racanAtmaka dRSTikoNa aura kalpanA pUjya gurudeva kI preraNA kA itihAsa hai| vikAsa mahotsava unhIM kI akSata preraNA kA prasAda hai| yaha hamAre dharmasaMgha kI pragati ke lie jyoti-staMbha bnegaa| * vikAsa mahotsava para diyA gayA vaktavya / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 vikAsa mahotsava : AdhAra - patra AcArya bhikSu ne terApaMtha meM nae AyAma udghATita kie, jisase itihAsa meM nae adhyAya kA sRjana huaa| Aja se eka sau tIsa varSa pUrva terApaMtha ke bhAgyavidhAtA jayAcArya ne terApaMtha kI bhAgyalipi meM kucha nae akSara likhe maryAdA vyavasthA aura anuzAsana meM rahane vAlA saMgha hI nayA vikAsa, nayA vizvAsa paidA kara sakatA hai| usake sAmane vikAsa kA asIma avakAza hai / padArtha asIma nahIM hotA, adhyAtma jaisA zAzvata tattva hI asIma ho sakatA hai / eka sau tIsa varSa bAda mahotsava kI zrRMkhalA meM eka naI kar3I jur3a rahI hai - vikAsa mahotsava kI / kisI saMgha meM maryAdA kA mahotsava manAyA jAtA hai, vikAsa kA mahotsava manAyA jAtA hai, hamane nahIM sunA / hamAre saMgha kI niyati hI zubha hai| yahAM adhyAtma aura vikAsa ke nae-nae AyAma khulate jA rahe haiM aura bhaviSya meM khulate rheNge| aba taka hama maryAdA mahotsava, bhikSu caramotsava aura vartamAna AcArya kA paTTotsava - ye tIna mahotsava manAte rahe haiM / Aja se isI krama vikAsa mahotsava jur3a rahA hai / pUjya gurudeva ke paTTotsava kA dina aba se vikAsa - mahotsava ke rUpa meM manAyA jAegA / pUjya gurudeva ! terApaMtha hai, taba taka vikAsa - mahotsava manAyA jAtA rahegA / isakA AdhAra hamArA vikAsa mahotsava kA paripatra hai / usameM vikAsa - mahotsava kI pRSThabhUmi, uddezya aura AdhArabhUta tattvoM kI prastuti hai / 4 paripatra kI bhASA 'dharma - zAsana kI zakti kA unnayana ho, yaha gaNa ke pratyeka sadasya kA pavitra manoratha honA cAhie / zakti kA unnayana vikAsa kI prakriyA ke Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha dvArA saMbhava hai| uttarottara vikAsa nahIM hotA, taba zakti kuMThita ho jAtI hai, isalie vikAsa kI prakriyA nirantara calanI caahie| AcArya bhikSu ne terApaMtha kA pravartana (vi. saM. 1817, IsavI san 1760) kiyaa| unhoMne vikAsa kA bIja-vapana kara diyaa| sAhitya ke kSetra meM unakA avadAna nizcita rUpa se avismaraNIya hai| ___ anusmRti hai ki hemarAjajI svAmI kI dIkSA (vi. saM. 1953, I. san 1766) ke pazcAt saMgha kA caturmukhI vikAsa zurU huaa| zrImajjayAcArya vikAsa ke merudaNDa bne| unhoMne anuzAsana, maryAdA, vyavasthA, sAhitya Adi aneka kSetroM meM vikAsa ke kIrtimAna sthApita kie| maryAdA-mahotsava unakI dUradarzI dRSTi kA pariNAma hai| pratyeka AcArya ne apane-apane samaya meM vikAsa kI koI na koI rekhA khiiNcii| terApaMtha ke Adhunika vikAsa ke maMtradAtA haiM-pUjya kaaluugnnii| unhoMne saMskRta aura prAkRta vidyA kA bIja-vapana kara terApaMtha dharma saMgha ko madhyakAlIna jaina yuga meM praveza karavA diyA tathA sAtha-sAtha Adhunika yuga meM praveza kA dvAra khola diyaa| vikAsa ke zalAkApuruSa haiM-AcAryazrI tulsii| AcAryavara ne zikSA, sAhitya, zodha, Agama-sampAdana, aNuvrata, prekSAdhyAna, jIvana-vijJAna, ahiMsA-prazikSaNa, vihAra-kSetra vistAra, samaNa zreNI, videza-yAtrA Adi vikAsa ke nae-nae AyAma udghATita kie| gurudeva kI sRjanAtmaka pratibhA, kalpanA zakti aura karmajA mati ne vikAsa kA mArga prazasta kiyaa| hamArI vikAsa kI gati nirantara Age bar3he, isalie vikAsa-mahotsava kI parikalpanA kI gaI hai| AcAryazrI tulasI kI abhivaMdanA meM bhAdrava zuklA navamI kA dina vikAsa mahotsava ke rUpa meM manAne kA nizcaya kiyA gayA hai| ___ bhAdrava zuklA navamI ke dina AcArya tulasI AcArya-pada para abhiSikta hue| prativarSa yaha dina 'paTTotsava' ke rUpa meM manAyA jAtA hai| vi. saM. 2050 mAgha zaklA saptamI, maryAdA-mahotsava ke dina sujAnagar3ha meM pUjya gurudeva ne AcArya-pada kA dAyitva yuvAcArya mahAprajJa meM pratiSThita kara diyaa| ataH aba 'paTTotsava' vikAsa-mahotsava ke rUpa meM manAyA jaaegaa| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikAsa mahotsava : AdhAra-patra 41 vikAsa kA AdhAra maryAdA-mahotsava jaise hamArI saMghIya vyavasthA ke lie AdhAra-staMbha hai, vaise hI vikAsa-mahotsava saMghIya vikAsa ke lie AdhAra-staMbha rhegaa| terApaMtha ke vikAsa ke maulika AdhAra haiM * anuzAsana-eka AcArya kA netRtva * adhyAtma * aprmaad| anuzAsana ke binA vikAsa kI prakriyA ko suniyojita DhaMga se Age nahIM bar3hAyA jA sktaa| vikAsa kI dizAeM AdhyAtmika dRSTi se vikAsa ke pAMca bindu haiM* jJAna * cAritra * darzana . tapa . vIrya saMghIya dRSTi se vikAsa ke cAra bindu haiM* pArasparika sauhArda * zrAvaka samAja kI sAra-saMbhAla aura saMvRddhi * sevA * vihAra kssetr| sArvajanika dRSTi se vikAsa ke pAMca bindu haiM* jana-samparka * sAhitya * vaktRtva * saMgIta * kalA vikAsa ke sAdhana* zikSA * prekSAdhyAna * svAdhyAya * jIvana-vijJAna * aNuvrata * ahiMsA-prazikSaNa * Agama anusNdhaan| terApaMtha dharmasaMgha meM jaise maryAdA kI akSuNNa paraMparA hai, vaise vikAsa kI bhI akSuNNa paramparA rhe| AcArya kA kartavya hogA ki vaha isa paramparA ko akSuNNa banAe rkhe| pUre saMgha kA kartavya hai ki vaha isa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha kArya meM saMbhAgI rhe| vikAsa ke tIna AyAma haiM* Age bar3hanA, rukanA, * pIche mur3akara dekhanA, * samIkSA krnaa| vidhi aura niSedha-donoM vikAsa ke aMga haiN| pravartana aura nivartana donoM kA samanvaya karake hI vikAsa kI prakriyA ko svastha rakhA jA sakatA hai| korI vidhi ucchRkhalatA kA rUpa le sakatI hai, korA niSedha rUr3hivAda kA rUpa le sakatA hai| isalie vidhi aura niSedha donoM kA samanvita prayoga karanA caahie| koI bhI samAja yA saMgaThana vikAsa ko Age bar3hAe binA upayogI nahIM bana sakatA isalie vikAsa mahotsava kI sthApanA Avazyaka hai| isase dharmasaMgha tejasvI banA rhegaa| ___ aba taka caturmAsa, zeSakAla meM sAdhu-sAdhviyoM ke vihAra aura avasthAna kI prArthanA maryAdA mahotsava ke avasara para kI jAtI rahI hai| vaha samaya nirNaya aura ghoSaNA kA hai| vyavasthA samIcIna rUpa se kI jA sake, isalie apekSita ho gayA hai ki zrAvaka samAja apanI prArthanA vikAsa mahotsava ke avasara para prastuta kare, jisase bhaviSya kA nirNaya karane meM suvidhA ho| kendra ke caturmAsa aura maryAdA-mahotsava kI prArthanA bhI vikAsa-mahotsava se prAraMbha kI jA sakatI hai| gata varSa ke vikAsa kA lekhA-jokhA aura AgAmI varSa kI yojanA tathA vikAsa kArya meM sAdhu-sAdhviyoM, zrAvaka-zrAvikAoM kI niyukti kI parikalpanA bhI isI samaya kI jAe, yaha apekSita hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. nayA dAyitva : sabase bar3I kasauTI pUjya gurudeva ! Apa bahuta zaktizAlI haiN| ApameM asIma zakti hai 1 Apako rAhata lene kI bhI jarUrata nahIM aura Apako koI rAhata de sake, yaha bhI eka cintanIya prazna hai / kintu Aja Apa svayaM bhArI haiM, guru haiM para svayaM rAhata lenA bhI nahIM cAhate aura dUsare ko bhArI banA denA cAhate haiM / yaha donoM bAteM bahuta hI ajIba-sI haiM / merA sArA jIvana mere sAmane citrapaTa kI bhAMti aMkita hai / maiM jisa dina dIkSita hokara AyA, pUjya AcArya kAlUgaNIjI ne kahA- tuma muni tulasI ke pAsa jAo / vahIM, tumhArI zikSA-dIkSA hogii| maiM calA gyaa| unake pAsa rhaa| kaise rahA, yaha Apa logoM ko batAUM to zAyada nahIM bhI mAneM / jAnane vAle mAnate haiM, jAnane vAle bhI baiThe haiM, jinhoMne hamAre bacapana ko dekhA hai / sAkSI haiM, jo jAnate haiN| maiM Apako nahIM kaha sakatA ki AcArya tulasI ke prati samarpita huA, loga kahate haiM aisA / kintu maiM isa bAta ko nahIM maantaa| jahAM advaita ho, vahAM samarpaNa kI bAta hI kaise ho sakatI hai ? maiMne dekhA, anubhava kiyA, koI aisA ajJAta saMskAra thA, jise maiM svayaM nahIM samajhatA / maiM mAnatA hUM ki mere jaise nizcinta vyakti bahuta kama hoNge| maiMne apanI koI cintA nahIM kii| kabhI nahIM kI aura karane kI mujhe jarUrata nahIM / jaba mere itane bar3e cintAkAra kA AzIrvAda mere mAthe para hai, to mujhe cintA karane kI koI jarUrata nahIM hogii| Apa dekheM, Aja kA sAdhu-sAdhvI koI kalpanA bhI nahIM kara sakatA hogA ki pachevar3I or3hanI hai; kaba or3hanI hai aura kaba silavAnI hai sAdhviyoM se / mujhe koI patA nahIM hotA / basa, yaMtravat hotA hai to kAma ho jAtA hai aura nahIM hotA hai to calatA rahatA hai / mujhe kabhI cintA nahIM hotii| itanI nizcintatA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha kA jIvana maiMne jIyA / jaba koI AcArya banatA hai, prasannatA hotI hai / maiM yaha saca kahatA hUM ki AcArya tulasI jaba AcArya bane to sabako bahuta prasannatA huI, para mujhe bahuta prasannatA nahIM huI / isalie nahIM huI ki maiMne socA - jahAM maiM rahatA thA, mere sAre jIvana kA saMbaMdha thA, aba nahIM rhegaa| AcArya tulasI pahale to mere the aura aba sabake bana gae / maiM bahuta kaTa gayA / maiM apanA saubhAgya mAnatA hUM / pUjya gurudeva ne mujha para eka nayA dAyitva sauMpA hai| aura kasauTiyAM to merI bahuta hotI rahI haiM / samaya-samaya para aneka parIkSAeM huI haiM, para Aja sabase bar3I parIkSA aura kasauTI inhoMne karanI cAhI hai / Aja taka gurudeva ne mujhe jo bhI kAma sauMpA, maiM usameM zata-pratizata saphala huA huuN| maiM apane Atma-vizvAsa ke sAtha pUjya gurudeva ke caraNoM meM yaha prArthanA upasthita karatA hUM ki Apane jo kArya sauMpA hai, Apake AzIrvAda se yaha bhI zata-pratizata saphala hogA, isameM mujhe koI sandeha nahIM hai / parama pUjya AcArya bhikSu aura AcArya bhikSu kI samUcI paraMparA meM AcArya kAlUgaNI taka sabhI AcAryoM kI jo eka mahAn paraMparA aura jisa paraMparA ko pUjya gurudeva itane lambe samaya taka eka pragati ke sAtha jisa prakAra agrasara kara rahe haiM, usI kar3I meM mujhe jor3akara aura pragati kA bhAgIdAra banAyA hai / maiM kRtajJatA jaise choTe zabda kA prayoga karanA nahIM caahtaa| gurudeva ne ananta upakAra se mujhe upakRta banA diyA hai, usake lie kRtajJatA kI bAta bahuta choTI hai I 1 gurudeva ! maiM aba taka apane sAja meM thA aura mere pAsa kucha saMta the kAma karatA thA / Aja maiM kisI vyakti vizeSa kA nahIM rahA / na merA sAja rahA, na mere pAsa rahane vAle sAdhu rahe, na koI dUsare rahe / maiM to aba sabakA ho gayA huuN| maiM AzA karatA hUM ki sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA saba mujhe merA kAma karane meM pUrA sahayoga deNge| maiM cAhUMgA ki pUjya gurudeva kA yaha AzIrvAda, asIma karuNA, mujhe nirantara upalabdha rhe| maiM apane mahAn AcAryoM kI paraMparA ko aura ujjvala banA sakUM, terApaMtha dharmasaMgha ke gaurava ko aura bar3hA sakUM, yahI AzIrvAda AcAryavara se cAhatA huuN| yuvAcArya manonayana ke avasara para pradatta vaktavya / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. guru kA vizvAsaH ujjvala bhaviSya kA ucchAvAsa maiM sabase pahale apane usa guru ko namaskAra karatA hUM, jisane merI prajJA ko jAgRta kiyA aura citta ko nirmala kiyA, jo bhinna nahIM hai| guru kabhI bhinna nahIM hotA hai| guru ho aura bhinna ho to mAnanA cAhie ki vaha guru nahIM hai| guru guru hI hogaa| yaha nahIM ho sakatA ki guru bhI ho aura Alocya bhI ho| donoM bAteM kabhI eka sAtha nahIM hotiiN| merA bacapana kA eka saMkalpa thA ki jisako guru mAna liyA, use guru hI mAnanA hai, usako aura kucha nahIM mAnanA hai| guru bhI mAnate cale jAeM, aura saba kucha bhI karate cale jAeM, isase durbhAgyapUrNa viDambanA jIvana meM aura kucha ho nahIM sktii| guru abhinna hI hogA, AtmA se bhinna nahIM hogaa| saphalatA kA sUtra maiM mAnatA hUM, mere jIvana kI saphalatA kA eka sUtra thA-maiMne muni tulasI aura AcArya tulasI ko guru rUpa meM svIkAra kiyaa| maiM vaisA koI bhI kAma nahIM karUMgA, jisase muni tulasI aura AcArya tulasI aprasanna hoN| isa sUtra ne mujhe bAra-bAra ubArA aura merA patha prazasta kiyaa| ___ maiM Aja isa zramaNa-zramaNI pariSad meM gurudeva ke prati apanI sArI zraddhA samarpita karanA cAhUMgA aura mAnatA hUM ki yaha punarAvRtti hI kara rahA huuN| saMskAravaza to maiMne jisa dina dIkSA lI thI, usa dina zraddhA hI nahIM, apane Apako sarvathA samarpita kara cukA thaa| mere pAsa aisA kucha bacA nahIM thA, jise maiM apanA khuuN| para isa avasara para usa bAta ko punaH doharAnA bhI cAhatA hUM aura isalie cAhatA hUM ki pUjya gurudeva ne apane vizvAsa ko doharAyA hai| mujha para apanA bharosA doharAyA hai| maiM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha mAnatA hUM ki vizvAsa mujha para hamezA banA rahA hai aura usakA sabase bar3A sAkSI maiM svayaM hUM ki mujha para kitanA vizvAsa rhaa| kintu usa vizvAsa ko gurudeva ne samUce saMgha ke samakSa jisa prakAra doharAyA aura mujhe usa vizvAsa se jitanA bhArI banAyA, usa vizvAsa kI punarAvRtti ke sAtha-sAtha maiM apanI zraddhA kI punarAvRtti karanA cAhatA huuN| mere lie sabase bar3A saMbala pUjya gurudeva kA iMgita, nirdeza aura Adeza hI hogaa| usI ke anusAra mere jIvana kA samUcA krama clegaa| gurudeva kA kartRtva maiM nanhA-sA bAlaka thA, choTe-se gAMva meM janma huA thaa| bholA-bhAlA thaa| kucha par3hanA-likhanA nahIM jAnatA thaa| kisane kalpanA kI thI ki usake prati hamArA samAja, bhAratIya samAja, prabuddha samAja kina-kina saMjJAoM se apanI bhAvanA prakaTa kregaa| koI kalpanA nahIM kara sakatA thaa| maiM sArI bAteM doharAUM to laga sakatA hai ki garvokti kara rahA huuN| maiM nahIM cAhatA ki garvokti kruuN| kintu eka-do bAteM isalie kahanA cAhatA hUM, merI garvokti nahIM, maiM usa kalAkAra kI kuzala sAdhanA, kArya-paddhati kA eka udAharaNa prastuta karanA cAhatA hUM ki yadi eka kuzala bhAgya-nirmAtA milatA hai to vaha kisa prakAra ke vyakti ko bhI kaise banA sakatA hai| logoM ne kahA-gurudeva! Apane aura bhI bahuta kucha diyA, kintu hameM eka vivekAnanda diyaa| patA nahIM, kauna vivekAnanda hai? kintu yaha gurudeva kI kartRtvazakti kA hI eka prayoga hai| merA apanA kucha bhI nahIM hai| aura bhI na jAne kitanI bAteM logoM dvArA bhI kahI gaIM, jo hamAre saMgha se sarvathA pratikUla calane vAle aura virodha rakhane vAle the| maiM cAhatA hUM ki sArA jo kucha ho rahA hai, usameM gurudeva kA kartRtva evaM sRjanazIlatA hI bola rahI hai| merA apanA kucha bhI nahIM hai| * jisa mahAn nirmAtA ne mere jIvana kA nirmANa kiyA, jisa kuzala zilpI ne mere bhAgya kI pratimA ko gar3hA, usake prati maiM apanI kRtajJatA jJApita karUM, bahuta choTA zabda hai| usa bhAra ko yaha kRtajJatA zabda uThA nahIM sakatA hai| aura koI dUsarA zabda khojUM to zAyada zabdakoza meM milatA nahIM hai| sabase acchA koI zabda ho sakatA hai to yaha ho sakatA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru kA vizvAsa : ujjvala bhaviSya kA ucchazvAsa 47 hai ki gurudeva! maiM sadA abhinna rahA hUM aura isa artha meM hI saubhAgyazAlI hoUMgA ki yaha abhinnatA sadaiva banI rahe, zAzvata banI rhe| kahIM bhI bheda kI rekhA sAmane na aae| mAnasika abheda eka bAra bhivAnI meM gurudeva ne kahA thA-itane lambe jIvana meM eka sAtha rahanA aura kabhI mAnasika bheda na honA, ise maiM bahuta bar3I bAta mAnatA huuN| gurudeva kI sevA meM rahate hue cAra dazakoM se bhI adhika samaya bIta gyaa| merA saubhAgya hai ki mujhe aisA kabhI nahIM lagA ki kahIM, koI mana meM bhedarekhA AyI ho| maiM kucha bAteM sunatA rahA hUM, jinheM Aja doharAnA jarUrI samajhatA huuN| bahuta loga kahate haiM muni nathamala ko kahane kA koI artha hI nahIM hai| ve to kevala gurudeva kI hAM meM hAM milA deNge| unako kahane yA na kahane kA koI artha nahIM hai| isase bhI kucha kaTu bAteM maiM sunatA rahA hUM-kucha loga kahate, inako kahane kA artha kyA hai? gurudeva kaheMge ki zilA do hAtha bar3ha gaI to yaha kaheMge ki haaN| gurudeva kaheMge ki zilA do hAtha ghaTa gaI to kaheMge, haaN| maiM vaise hI nahIM kaha rahA haiN| maiM barAbara aisI bAteM sunatA rahA huuN| para maiMne kabhI ina bAtoM kI saphAI dene kA prayatna nahIM kiyaa| mana meM bhI nahIM AyA ki kyA kahA jA rahA hai? kyoMki maiM apane Apa meM spaSTa thaa| maiM mAnatA thA ki merA guru kitanA yathArthavAdI hai ki kabhI aisI bAta mujhase kahalAtA hI nhiiN| kalpanA karane vAle kalpanA karate rhe| yathArtha kucha aura rahe, kalpanA kucha aura calatI rahe to usa kalpanA ke lie saphAI yA sAkSya kI koI jarUrata nahIM hotii| hAM, maiM eka bAta nizcita kahatA rahA ki koI merA cAhe kitanA hI nikaTa kA kyoM na ho, maiM sabase pahale pUjya gurudeva ko prasanna rakhanA cAhatA hUM, phira koI bAda meM dUsarA ho sakatA hai| mujhase koI yaha AzA na kare ki maiM dUsaroM kI prasannatA ke lie isa prasannatA ko tarAjU para rakha duuN| yaha agara AzA hai to sarvathA nirAzA hogii| yaha eka sacAI hai aura sabhI loga ise jAnate haiN| jo vyakti eka siddhAnta ko lekara calatA hai, usake sAmane aisI kaThinAiyAM AtI haiN| kintu kabhI merI dhRti ne mujhe dhokhA nahIM diyaa| maiM jisa saMkalpa ko lekara Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha calA thA, cala rahA hUM aura pUrNa vizvAsa hai ki bhaviSya meM isI prakAra calatA rhuuNgaa| vizvAsa kI bhUmikA jisa mahAn guru ne mere jIvana kA nirmANa kiyA, mujhe apanA vizvAsa diyA aura vizvAsa tathA zraddhA lI, usa vizvAsa ko aba carama bindu para saba logoM ke sAmane prastuta kara diyA, usake prati kucha bhI samarpita karUM, bahuta tuccha bAta hogI / udayapura cAturmAsa ke bAda eka dina AtmA (mevAr3a kA eka choTA-sA gAMva ) meM pUjya gurudeva ne mujhe apanA kucha aMtaraMga kAma sauNpaa| Apane kahA - 27 varSoM ke bAda Aja maiM apanA kucha aMtaraMga kAma pahalI bAra tumheM sauMpa rahA hUM / isa bAra gurudeva ne mujhe vaha saba kucha sauMpa diyA, jo kucha sauMpA jA sakatA hai / maiM socatA hUM ki maiMne kabhI kucha nahIM maaNgaa| apane lie maiMne kabhI koI mAMga nahIM rkhii| isa bAta kI sacAI svayaM gurudeva jAnate haiM, aura bhI jAnane vAle jAnate haiM ki kabhI merI koI mAMga nahIM thI / Apa jJAna, darzana, caritra kI bAta chor3a diijie| maiM usakI bAta nahIM kara rahA hUM / vaha to jIvana kI zAzvata mAMga hai, kintu kisI vastu kI kabhI koI mAMga nahIM kI / kevala eka hI mAMga kI thI ki mujhe AcArya tulasI kA vizvAsa milatA rahe, upalabdha rhe| basa itanI mAMga thii| vaha merI mAMga pUrI huii| AcArya tulasI mujhe upalabdha the, upalabdha aura ho ge| jaba AcArya tulasI mujhe svayaM upalabdha ho gae to unakA jo kucha thA, vaha mujhe svayaM upalabdha ho gayA / yaha merI koI mAMga nahIM thI / isa avasara para maiM kyA kahUM? tIna-cAra dinoM se patA nahIM merI sthiti kyA bana gaI hai? zAyada kucha bola nahIM pAtA / bolatA hUM to bhAva-vibhora ho uThatA hUM / gurudeva ke caraNoM meM vyavahArataH, vAstava meM to unakI AtmA meM, kintu vyavahAra kI bhASA meM kahUM to unake caraNoM meM phira apane sarvasva ko samarpita karatA hUM aura yaha AzIrvAda mAMgatA hUM ki gurudeva ! ApakA AzIrvAda mujhe nirantara upalabdha hotA rahe / Apane jisa prakAra mere bhAgya kA nirmANa kiyA, usakI pUrI saphalatA, sAra-saMbhAla saba kucha Apake kara kamaloM dvArA niraMtara hotI rahe / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru kA vizvAsa : ujjvala bhaviSya kA ucchrAvAsa 46 guru kA gaurava pUjya gurudeva ne mujha para asIma vizvAsa kiyA hai| eka choTe se bAlaka ko, jise eka dina apane hAthoM meM liyA thA, Aja usI ko apane barAbara biThA diyaa| mere jaisA choTA-sA baccA aura itane mahAn AcArya ! maiM to inake sadA caraNoM meM rahane vAlA thA aura inhoMne hAtha pakar3akara apane barAbara baiThA diyA / maiMne prArthanA kI- Apa aura kucha kaheM, kintu barAbara baiThane ke lie na kaheM, para Akhira nirdeza nirdeza hotA hai, Adeza Adeza hotA hai| na cAhate hue bhI mujhe vaisA karanA pdd'aa| yaha gurudeva kA gaurava, unakI gurutA, mahAnatA aura vizAlatA hai ki jisa abodha bAlaka ko unhoMne apane hAthoM meM liyA aura eka dina usI bacce ko apane barAbara banA diyA aura biThA diyaa| isa mahAnatA ke prati maiM koI bhAvanA vyakta karUM, mere pAsa koI zabda nahIM hai / gurudeva ne jo vizvAsa kiyA, jo anugraha kiyA, jo AzIrvAda diyA, use samUce zramaNa-zramaNI saMgha ne jisa prakAra jhelA aura mujhe Adara diyA, mere prati zraddhA, niSThA aura bhAvanA vyakta kI, usake lie maiM bahuta kRtajJa hUM aura sabake prati AbhAra pradarzita karatA hUM / prathama kSaNa meM hI Apa logoM ne mere prati jo sadbhAvanA prakaTa kI hai, vaha bhAgya se hI mila sakatI hai yA guru ke AzIrvAda se hI mila sakatI hai / maiM apane Apako saubhAgyazAlI mAnatA hUM ki mere guru kA AzIrvAda aura Apa saba logoM kI sadbhAvanA, donoM mujhe eka sAtha upalabdha haiN| maiM sacamuca gauravazAlI hUM, bhAgyazAlI huuN| nAmAtIta maiM apane bhAgya kI kyA prazaMsA karUM aura Apa sabake prati gaurava kI kyA bAta kahUM? maiM kevala apane kartavya ko prakaTa kara denA cAhatA hUM ki gurudeva ne jo sevA kA kArya mujhe sauMpA hai, saMgha ke prati mujhe jo sevA kA uttaradAyitva sauMpA hai, usa kArya ke nirvAha ke lie maiM apane Apako samarpita karatA hUM / gurudeva ke nirdezoM ke anusAra saMgha kI pragati ke lie, saMgha ke vikAsa ke lie maiM apanI sArI prajJA ko samarpita karatA huuN| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha aba pUjya gurudeva ne mujhe nAmAtIta banA diyA hai| merA nAma bhI samApta kara diyaa| mahAprajJa koI nAma nahIM hotA, yaha to svayaM meM eka pada hai yA kucha hai| koI nAma to nahIM hotaa| vizeSaNa hai| gurudeva ne mujhe bilkula akiMcana banA diyA hai| kama-se-kama vyakti kA nAma to apanA hotA hai| usa para apanA adhikAra to hotA hai aura kisI para ho yA na ho| vaha bhI merA chIna liyaa| jisa nAma ko bIsa-tIsa varSoM ke kartRtva se arjita kiyA, loga jAnane-pahacAnane lage, vaha bhI samApta ho gyaa| jaba nAmAtIta ho gayA hUM to saMbaMdhAtIta bhI ho gayA huuN| koI saMbaMdha nahIM rhaa| kisI ke sAtha saMbaMdha nahIM rahA aura jaba kisI ke sAtha saMbaMdha nahIM hotA hai to sahaja hI sabake sAtha ho jAtA hai| kyoMki jaba muni avasthA meM thA, taba saMbaMdha rakhanA bhI jarUrI hotA hai aura apekSA bhI hotI hai| kintu jaba gurudeva ne mujhe yaha kArya sauMpa diyA, to kisI ke sAtha koI saMbaMdha nahIM rhaa| atIta kI koI rekhA bhI mere mana meM nahIM ho sakatI ki kisa vyakti ne mere sAtha kaisA vyavahAra kiyaa| kitanA acchA kiyA thaa| kitanA apriya bhI kisI ne kiyA hogaa| kisI ne mere sAtha apriya vyavahAra nahIM kiyA, yaha maiM jAnatA hUM ki maiM isa artha meM bhAgyazAlI rahA hUM, phira bhI kucha ho sakatA hai| kintu aba sAre saMbaMdha samApta haiM aura yaha kAMca vaisA hI nirmala ho gayA, jisameM koI bhI rekhA nahIM rhii| mukhya hai saMgha kA hita saMbaMdha kAryoM kA bhI hotA hai, pArivArika bhI hotA hai aura janmajAta bhI hotA hai| merI svargIyA saMsArapakSIyA mAtAjI sAdhvI bAlUjI Aja nahIM haiM : ve bhI dIkSA meM thiiN| bahina (sAdhvI mAlUjI) bhI dIkSA meM haiN| kaI bahineM haiN| bhAnajiyAM bhI haiN| kama-se-kama eka parivAra ke hama sAta loga dIkSita hue| mere saMsArapakSIya pitAjI cAra bhAI the aura cAroM ke parijana dIkSita haiN| saMbaMdha kA apanA vyAvahArika pakSa hotA hai| kintu jahAM saMgha hai, vahAM aura sAre saMbaMdha gauNa ho jAte haiN| vahAM saMbaMdha kabhI mukhya nahIM hotaa| vahAM saMgha mukhya hotA hai, aura saba bAteM gauNa ho jAtI haiN| saMgha ke kArya meM kisI bhI saMbaMdha ko yA kisI bhI nijI yA nikaTa ke Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru kA vizvAsa : ujjvala bhaviSya kA ucchrAvAsa 51. vyakti ko kabhI mukhyatA nahIM dI jA sakatI / jahAM gauNa bAteM mukhya bana jAtI haiM tathA mukhya bAteM gauNa bana jAtI haiM vahAM bar3I kaThinAiyAM aura samasyAeM paidA ho jAtI haiM / maiM apanI ora se spaSTa kara denA cAhatA hUM ki koI bhI yaha anubhava na kare ki hama to saMbaMdhI haiM aura hama saMbaMdhI nahIM haiM / mere lie saMbaMdha kI koI bhedarekhA nahIM hai / mere lie saba utane hI nijI aura mere apane haiM, jo gurudeva kI, saMgha kI maryAdA evaM anuzAsana meM dakSa haiM / kRtajJatA 1 aba maiM una logoM kI smRti kara lenA cAhatA hUM jinakA mere jIvana meM yogadAna rahA hai / sarvaprathama pUjya kAlUgaNI ke caraNoM meM apanI saMpUrNa zraddhA evaM bhakti samarpita karatA hUM, jinakA varadahasta mere sira para TikA aura bhAgya kA sUryodaya huA / unake prati kRtajJa honA yaha koI merA hI vrata nahIM hai, mere guru kA bhI yahI vrata hai / gurudeva ke sAmane jaba bhI koI sthiti hotI hai, taba yahI vrata hotA hai / mahAmuni maMtrI muni kI smRti bhI karanA cAhatA huuN| unake zikSApadoM ne mujhe bahuta avakAza diyA saMbhalane kA / svargIya bhAIjI mahArAja campAlAlajI svAmI ko nahIM bhUla sakatA / unhoMne bacapana se hI hamAre sAtha sAraNA vAraNA kA prayoga kiyA aura ina varSoM meM to unakA itanA aTUTa sneha mujhe milA ki jisakI zAyada pahale kalpanA bhI nahIM thI / ve bahuta bAra kahate - 'yaha pAMcavAM ArA hai agara cauthA hotA to kevalI ho jaate| na jAne kitanI bAra isako doharAte / ' I svargIyA mAtAjI bAlUjI ne gurudeva ke prati samarpita rahane meM pUrA yoga diyaa| ve hamezA yahI kahatIM ki gurudeva kI dRSTi ko hamezA dhyAna meM rkhnaa| gurudeva kI dRSTi ke pratikUla kabhI koI kArya mata karanA / yaha unakA eka sUtra thA / pragati aura vikAsa ke lie aba maiM apanI aMtima bAta karanA cAhatA huuN| saMgha kI pragati aura vikAsa ke lie hameM kyA karanA hai? hamAre saMgha kI pragati aura vikAsa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha kA sabase bar3A sUtra hai anuzAsana / gurudeva anuzAsana ke prati jAgarUka haiN| isalie hama saMbhAvanA karate haiM ki gurudeva ke dvArA saMgha kA bahuta bar3A vikAsa ho sakegA, bhAratIya cintana kA vikAsa ho sakegA, jainadharma kA vikAsa ho sakegA / sabase pahalI hamArI zakti hai anuzAsana / ise hama kabhI gauNa nahIM kreN| terApaMtha kI Aja jo karmajA zakti sAre vizva ke sAmane prastuta ho rahI hai aura Aja bar3e-bar3e samAja AcArya tulasI kA lohA mAna rahe haiM, usakA AdhAra kyA hai? yahI anuzAsana hai / eka anuzAsana meM itane yogya aura kSamatAzIla sAdhu-sAdhviyoM kA honA, maiM bar3e saubhAgya kI bAta mAnatA huuN| Der3ha hajAra varSa ke itihAsa meM aisA koI udAharaNa nahIM milatA ki eka AcArya ke netRtva meM aise sazakta sAdhu-sAdhviyAM hoM / kisI AcArya ke pAsa pAMca-dasa ho sakate haiM / kintu jahAM pacAsoM-pacAsoM sAdhu-sAdhviyAM sakSama hoM, yaha kisI virale, bhAgyazAlI AcArya ko hI upalabdha ho sakatA hai / yaha hamArA gaurava hai 1 isakA mUla AdhAra hai anuzAsana / gurudeva ne samaya-samaya para jo nirdeza die aura sAdhu-sAdhviyoM ne tatparatA se unakA pAlana kiyA, pariNAmataH Aja hamArA dharma-saMgha bahuta zaktizAlI bana gayA / zikSA dUsarI bAta, vikAsa ke lie bahuta jarUrI hai zikSA / anuzAsana ho aura bauddhika vikAsa na ho, zikSA na ho, to kAma bahuta Age nahIM bar3ha sktaa| hama eka sAtha raha sakate haiM, acche DhaMga se raha sakate haiM, para dUsaroM ko jo denA cAhate haiM, vaha nahIM de skte| samAja ke prati aura eka vizAla samAja ke prati hamArA koI anudAna nahIM ho sktaa| vaha taba ho sakatA hai, jaba hamArA bauddhika vikAsa ho / hamAre saMgha ne gurudeva netRtva meM zikSA ke kSetra meM bahuta pragati kI hai, para eka bAta sAtha-sAtha yaha bhI kahanA cAhatA hUM ki jo pragati ho rahI thI, usameM thor3A-thor3A avarodha bhI AyA hai| pragati kA yuga vaha thA, jaba muni tulasI hameM par3hAte the aura hama par3hate the / vaha krama barAbara calatA to Aja saMgha kA rUpa hI kucha dUsarA hotA / kintu kyA kahUM, vaisA nahIM ho skaa| muni tulasI muni nahIM raha sake aura muni nathamala, muni buddhamalla vidyArthI nahIM raha ske| saba kucha badala gayA / hama loga zikSA ke kSetra Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru kA vizvAsa : ujjvala bhaviSya kA ucchAvAsa 53 meM eka kAryakrama banAeM aura jo kIrtimAna hamAre dharmasaMgha ne sthApita kiyA hai, usa kIrtimAna ko sthAyI rakheM aura use Age bar3hAne kA prayAsa kreN| adhyAtma kI sAdhanA ___ anuzAsana bhI ho, zikSA bhI ho aura bauddhikatA bhI ho, kintu adhyAtma kI sAdhanA na ho to bauddhikatA lar3Ane vAlI ho sakatI hai| Apa isa bAta ko kabhI na bhuuleN| tarka AdamI ko lar3AtA bhI hai, yaha hameM dhyAna meM rakhanA caahie| adhyAtma kI sAdhanA hamAre lie bahuta jarUrI hai| zikSA, anuzAsana aura adhyAtma, ina tInoM dizAoM meM hameM pragati karanI hai| hama kaThinAiyoM kI ora bhI thor3A dhyAna deN| sabase bar3I kaThinAI hai svAsthya kii| yaha bahuta cintana kA prazna Aja hamAre sAmane hai| sAdhuoM meM aura vizeSakara sAdhviyoM meM yaha svAsthya kA prazna kucha jaTila banatA jA rahA hai| isase bar3I bAdhAeM AtI haiN| pahalI bAdhA to svayaM ke jIvana meM AtI hai| jJAna, darzana, cAritra kI jo ArAdhanA honI cAhie, vaha svAsthya ke abhAva meM nahIM ho paatii| dUsarI bAdhA hotI hai saMghIya pragati meN| gurudeva jahAM bhejanA cAhate haiM, vahAM nahIM pahuMca paate| jo kArya karavAnA cAhate haiM, vaha nahIM ho paataa| yaha bahuta bar3A prazna hai| isa para sabako vicAra karanA hai| maiM prArthanA karatA hUM gurudeva se ki isa para bhI dhyAna deM aura kucha aise rAste khojeM, jisase sAdhu-sAdhvI samudAya kA svAsthya ThIka ho ske| mAnasika svAsthya kAphI acchA hai| gurudeva ne prAyaH sabhI sAdhuoM ko apane pAsa bulAyA aura unake svAsthya Adi ke bAre meM pUrI jAnakArI prApta kii| maiMne dekhA ki sAdhu bahuta ullasita the| isa bAra mAnasika svAsthya kA gurudeva ne bahuta sundara prayoga kiyaa| ____ maiM eka bAra punaH gurudeva ke caraNoM meM eka prArthanA prastuta karatA hUM--pUjya gurudeva! yaha AtmA kA advaita sadA banA rahe aura ApakA mArga-darzana mujhe milatA rhe| maiM apane jIvana ke isa dRr3ha saMkalpa ko phira doharAtA hUM ki ApakA jo bhI iMgita hogA, vaha mere lie bar3e-se-bar3A vrata hogA aura usa vrata meM sadA maiM apane jIvana ko khapAtA rahUMgA / * ___ * yuvAcArya pada para niyukta hone ke bAda sAdhu-sAdhviyoM kI pariSad meM pradatta vaktavya Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. samAja adhyAtma se anuprANita ho pUjya gurudeva ne Apako terApaMtha dharma saMgha ke sarvocca pada para apratyAzita rUpa se pratiSThita kara diyaa| saMbhava hai, usa samaya Apa stabdha raha gae hoN| kintu jaba Apako isa saMbaMdha meM ekAnta kSaNoM meM kucha socane kA avakAza milA, isa ghaTanA kI Apane mana para pahalI pratikriyA kyA huI ? - isa niyukti ke bAda mere mana meM yaha AyA ki gurudeva ne mujhe samAja ke usa sthAna para pratiSThita kiyA hai, jahAM vyakti vyakti nahIM rahakara svayaM samAja bana jAtA hai| use pUre samAja ko AtmasAt karanA hotA hai| usake lie na kevala samAja ko sAtha lekara hI calane kI apekSA hai, apitu usake sAtha tAdAtmya sthApita kara calanA jarUrI hai| maiM akelepana kI sthiti meM adhika rasa letA thA, para yaha na niyati ko iSTa thA aura na svayaM gurudeva ko hii| isalie maiM eka vyakti se samAja meM rUpAntarita ho gyaa| isa bhUmikA para ArUr3ha hone ke kAraNa gurudeva ne jo gurutara dAyitva mujhe sauMpA hai, usake nirvAha hetu maiM adhika zakti-srotoM kI AvazyakatA anubhava karatA huuN| gurudeva ke AzIrvAda, apanI adhyAtma-sAdhanA aura samasta samAja kI sadbhAvanA, isI trayI ke yoga se maiM una zakti-srotoM ko udghATita karUM, yaha merI pahalI pratikriyA hai| yaha dasa-bAraha dinoM kA samaya Apako kaisA lagA? kyA Apa apane bhItara koI parivartana anubhava kara rahe haiM? 0 jahAM taka mere antaHkaraNa yA bhItarI vyaktitva kA prazna hai, vahAM taka mujhe asvAbhAvika jaisA kucha bhI nahIM lagatA, kyoMki merA mana sAdhanA se itanA bhAvita hai ki usa para kisI prakAra ke bhAra kA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja adhyAtma se anuprANita ho 55 anubhava hotA hI nhiiN| dUsarI bAta-mujhe gurudeva kA sAkSAt sAnnidhya upalabdha hai, isalie bhI maiM apane Apa meM bahuta halkA huuN| bAhya vyaktitva ke saMdarbha meM maiM apane Apa meM aura vAtAvaraNa meM bhI eka parivartana dekha rahA huuN| ina dinoM mujhe eka ciMtana bAra-bAra Andolita kara rahA hai ki gurudeva ne mujhe bar3A dAyitva sauMpA aura samUce saMgha ne usake prati itanA ullAsa va AnaMda pradarzita kiyaa| kevala terApaMtha samAja meM hI nahIM, vyApaka rUpa se mere prati jo AkAMkSAeM saMjoI jA rahI haiM, usase merA dAyitva aura vyApaka ho jAtA hai| una saba AkAMkSAoM kI pUrti maiM karUM, yahI vicAra mujhe bAra-bAra utprerita karatA rahatA hai| . kyA ApakI sAdhanA aura sAhitya-lekhana meM avarodha nahIM AegA? - yaha nirNaya yadi pAMca-dasa sAla pahale hotA to merI sAdhanA aura lekhana-donoM meM antara aataa| kintu yaha kAma eka avadhi ke bAda huA, isalie mere sAmane kaThinAI yA avarodha jaisI koI sthiti nahIM hai| kyoMki sAdhanA kI eka sImA meM atikrAnta kara cukA hUM aura lekhana ko bhI aba vaktRtva meM badala cukA huuN| ApakI ruci prazAsana hai yA dhyAna? merI kAma karane kI paddhati yaha rahI hai ki yA to maiM koI kAma karUM nahIM, karUM to pUrI ruci ke sAtha kruuN| asvIkAra yA pUrI tanyamatA ina donoM mArgoM meM se eka mArga kA nirdhAraNa kara maiM calA hN| ataH prazAsana ko bhI apanI ruci kA aMga banAkara hI cluuNgaa| ruci-nirmANa ke sthAna para ruci ke anurUpa kAma hAtha meM lene kA prazna AtA to maiM isa saMbaMdha meM kucha nivedana bhI karatA, para aisA avakAza hI mujhe nahIM milaa| dUsarI bAta yaha hai ki dUsaroM ke sAmane kisI bhI kAma ke svIkAra yA asvIkAra meM maiM pUrI svataMtratA kA upayoga karatA hUM kintu gurudeva kA jo Adeza mila jAtA hai, usake lie sarvathA asvIkAra kI bAta mere lie bahuta kaThina ho jAtI hai| jisa samaya gurudeva ne mujhe apane sAmane khar3A hone kA nirdeza diyA, maiM ekabAragI stabdha raha gyaa| mujhe lagA--maiM koI svapna dekha rahA hUM yA yathArtha ke dharAtala para khar3A huuN| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha - Apane apane bAre meM kabhI aisI kalpanA kI thI kyA ? apane bhaviSya ke saMbaMdha meM ApakA kyA ciMtana thA? maiM terApaMtha saMgha kI sevA kA kucha vinamra prayatna kara cukA huuN| aba merI icchA thI adhyAtma ke vyApaka kSetra meM samagra mAnava jAti kI sevaa| isa cAha ne mujhe ciMtana kA nayA pariveza diyaa| usa pariveza meM merI kalpanA thI, maiM apane dharmasaMgha meM sAdhanA kI viziSTa bhUmikA meM rahUM aura usI mAdhyama se mAnava jAti kI sevA karatA huA apane lakSya kI dizA meM Age bddhuuN| saMgha kA dAyitva gurudeva kisI ko bhI sauMpeM, usameM na merA koI hastakSepa hogA aura na maiM kisI vyavasthA meM bhAga hI luuNgaa| maiM kevala adhyAtma kI dizA meM, adhyAtma cetanA kA jAgaraNa karane ke lie calatA rahUMgA, calatA rhuuNgaa| isa saMbaMdha meM maiMne kaI bAra gurudeva se prArthanAeM bhI kii| eka bAra likhita nivedana bhI kiyA dhyAna kI vizeSa bhUmikA para ArUr3ha hone ke lie, kintu vaisA nahIM ho skaa| aba maiM socatA hUM ki merI niyati yahI thI yA gurudeva ne merI niyati kA nirmANa isI krama se gujarane ke lie kiyA hai, isalie maiM kalpanA, saMbhAvanA Adi saba sthitiyoM meM na ulajha apane dAyitva kA nirvahana karane kI dizA meM Age bddhuuN| Apa apane netRtva meM dharmasaMgha ko kauna-sA nayA mor3a denA cAheMge? hamAre sAmane do bAteM haiM-adhyAtma aura smaaj| samAja zaktizAlI taba banatA hai, jaba vaha adhyAtma se anuprANita ho, jaba usameM sAMsa lene vAlA hara vyakti sazakta ho| gurudeva ne jaba mujhe samAja meM kAma karane kA avasara diyA hai to maiM cAhUMgA ki merA darzana samAja meM kriyAnvita ho| sukarAta kA nAma sunA hogA tumne| usakA yaha siddhAnta thA ki zAstA kisI dArzanika ko honA caahie| dArzanika zAstA apanI janatA ko jIvana-darzana kI gaharAI se paricita karA sakatA hai aura use tadanurUpa vyavahAra bhI de sakatA hai| merI AkAMkSA yaha hai ki sabase pahale vyakti apane jIvana kA nirmANa kre| vaha vyaktitva nirmANa kI bAta ko prAthamikatA de aura saMgha sevA kA kAma usake anantara kriyAnvita kre| jIvana-nirmANa kA darzana mujhe Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja adhyAtma se anuprANita ho 57 AcArAMga se upalabdha huA hai| vahAM eka sUkta hai- 'AvIlae, pavIlae nivIlae'-isa eka saMdarbha meM muni ke samagra jIvana kA spaSTa nidarzana hai| dIkSita hone ke bAda muni sabase pahale adhyayana aura sAdhanA meM apanA jIvana lagAe, yaha ApIDana hai| usake bAda vaha saMgha se jo sevA lI hai, usakA RNa cukAe, yaha prapIr3ana hai aura RNa-mukta hone ke bAda samAdhimaraNa kI taiyArI kare, yaha niSpIDana hai| maiM cAhatA hUM merA yaha darzana hamAre dharma-saMgha meM kriyAnvita ho| ApakA yaha darzana aura kriyAnviti bahuta acchI bAta hai, kintu isakA tarIkA kyA hogA? 0 tarIkA to kucha nirdhArita karanA hI hogaa| vaise hara kArya kI niSpatti ke lie kucha viziSTa paristhitiyoM kA nirmANa jarUrI hotA hai| jIvana-nirmANa ke darzana kI kriyAnviti kA zrIgaNeza vyaktigata sAdhanA ke lie kama-se-kama eka ghaMTA samaya lagAne ke saMkalpa se zurU ho hI gayA hai| isakI niSpannatA ke AsAra maiM AgAmI dazaka meM dekha rahA huuN| itanI bar3I yojanA ke kriyAnvayana meM dasa varSa kA samaya koI adhika nahIM hai| mujhe vizvAsa hai ki gurudeva kA saphala mArga-darzana upalabdha hone para yaha kAma aura adhika sarala ho jaaegaa| sAdhanA meM eka ghaMTA samaya lagAne kA saMkalpa kaI sAdhu-sAdhviyoM ne liyA hai, para kyA samaya lagAne mAtra se hamArA lakSya pUrA ho jAegA? mujhe to aisA lagatA hai ki jaba taka vRttiyoM kA rUpAntaraNa nahIM hogA, vyakti-nirmANa kA svapna bhI mAtra svapna banakara raha jaaegaa| isa saMbaMdha meM ApakI kyA rAya hai? kevala samaya lagAne mAtra se vRtti-parivartana kI bAta se maiM bhI sahamata nahIM huuN| eka-do ghaMTe ke samaya meM svayaM ko prazikSita karane kI vidhi hastagata ho jAe, yaha jarUrI hai| isake lie maiM socatA hUM ki sAdhu-sAdhviyoM ko prazikSaNa ke lie vyavasthA aura avakAza diyA jAe, to hamArA svapna svapna na rahakara yathArtha bana jaaegaa| isa svapna ko phalIbhUta dekha mujhe jo prasannatA hogI, vaha bhI anirvacanIya hI hogii| . Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ApakA sAdhvI-samAja saMkhyA kI dRSTi se bahuta bar3A hai| saMkhyA ke anupAta se guNAtmakatA bhI bar3he, isa dRSTi se Apa sAdhvI-samAja se kyA apekSAeM rakhate haiM tathA kyA vizeSa nirdeza denA cAhate haiM? / hamArA sAdhvI-samAja nizcita hI eka samAja hai| usameM nayI jijJAsAoM kI sphuraNA hai| vaha kucha hone yA banane kI cAha bhI rakhatA hai, para isake lie use viziSTa saMkalpa-zakti kA saMcaya karanA hogA tathA tadanurUpa apane Apako DhAlanA hogaa| isa dRSTi se sabase pahalI bAta hai svArtha kA virsjn| koI bhI vyakti yA samAja taba taka viziSTa nahIM bana sakatA, jaba taka usameM svArtha-cetanA se mukta hone kA saMkalpa dRr3ha nahIM ho jaataa| vyakti kI svArtha-cetanA use khAna-pAna jaisI choTI bAtoM meM ulajhA detI hai to kabhI kisI bar3I bAta ko lekara utpAta maca jAtA hai| sAdhviyoM se merI dUsarI apekSA hai-dIrghakAlIna ciMtana kI kSamatA kA vikaas| tatkAla jo kucha prApta hotA hai usa para tAtkAlika pratikriyA dIrghakAlIna hitoM ke pakSa meM nahIM hotI isalie tatkAlIna pratikriyA ko surakSita rakhate hue samaya para hI usa saMbaMdha meM nirNaya lenA ucita hai| tIsarI bAta hai-zikSA kA gaharA abhyaas| adhyayana kA dharAtala Thosa na ho to pallavagrAhI vidvattA se vyakti na apane Apako upalabdha kara sakatA hai aura na hI zikSA ke kSetra meM naye AyAmoM kA udghATana kara pAtA hai| sabase adhika mahattvapUrNa aura Avazyaka bAta hai anuprekSA aura dhyAna kA abhyAsa, vaha bhI vRttiyoM ko rUpAntarita karane ke uddezya se| ina saba bAtoM ke prati sAdhvI samAja jAgarUka rahA to vaha vartamAna kI apekSA adhika prabuddha aura gatizIla ho sakatA hai| * 15 pharavarI 1676, mahAprajJa se liyA gayA eka saakssaatkaar| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. dharma saMgha zaktizAlI bane yuvAcArya pada ke lie Apako zatazaH bdhaaii| hama saba saubhAgyazAlI haiM ki Apa jaise yuvAcArya hameM gurudeva dvArA upalabdha hue haiN| maryAdA mahotsava ke dina pravacana paNDAla meM gurudeva dvArA pravacana meM yaha kahane para ki 'maiM apane uttarAdhikArI kI ghoSaNA karUMgA' Apake mana meM usa kSaNa kyA pratikriyA huI? ghoSaNA ke pUrva kSaNa taka kyA Apako ahasAsa thA ki mere nAma kI ghoSaNA hogI? gurudeva ne jaba yaha ghoSaNA kI, usa samaya saba suna rahe the, maiM bhI unakI paMkti meM zAmila thaa| maiM bhI suna rahA thA aura bar3e kutUhala ke sAtha suna rahA thaa| mujhe patA kaise cale? gurudeva ne kabhI mujhase pUchA nahIM aura na kabhI mujhe btaayaa| koI bhI saMketa nahIM diyA, iMgita bhI nahIM kiyaa| agara mujhase bAta karate, koI parAmarza karate, majhe thor3A-sA saMketa dete to maiM bhI apanI samasyAeM sAmane prastuta karatA. kintu mere sAmane koI prazna hI nahIM AyA, jisa prakAra Apa saba loga sunane vAle the usI paMkti meM maiM thA, usase atirikta kucha nhiiN| Apa jaise ciMtanazIla vyakti ke mana meM bahuta se prazna ho sakate hai| usa samaya kyA pratikriyA huI? hama to zrotA ho sakate haiM, Apa to ciMtaka aura draSTA haiM? ciMtanazIla honA aura draSTA honA eka bAta hai aura tAtkAlika bAta para eka pratikriyA karanA dUsarI bAta hai| gurudeva ne itanA avasara hI nahIM diyA ki maiM laMbe samaya taka soca sakU yA pratikriyA kara skuuN| ghoSaNA ke kucha kSaNoM bAda mujhe upasthita hI kara diyA to phira socane kA avakAza hI kahAM rahA? yaha maiM mAnatA hUM ki gurudeva Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha kA koI nirNaya hogA, vaha saba duSTiyoM se saMtulita, ucita hogaa| isameM mujhe kabhI saMdeha nahIM thA, kintu maiM apane lie socUM, isake lie mujhe koI jarUrata bhI nahIM thii| usa kSaNa itanA bhAvanApUrNa vAtAvaraNa thA ki ciMtana bhAvanA se daba gyaa| koI bhI vyakti ciMtana kI sthiti meM nahIM thaa| gurudeva ne isa prakAra eka bhAvanAtmaka DhaMga se sAre vAtAvaraNa ko bhAvanA se prabhAvita kara diyA ki saba loga bhAvita ho gae the| jaba bhAvita ho jAte haiM, taba vahAM ciMtana ke kSaNa nahIM hote haiN| vahAM pratikSaNa utsukatA hotI hai ki agale kSaNa kyA hotA hai| nirvAcana kI ghoSaNA ke sAtha hI Apake aMtarmAnasa meM kyA pratikriyA huI? - jaba gurudeva ne mujhe isa pada ke lie upasthita kiyA, vaha kSaNa mere lie bahuta vicitra thA aura eka sAtha itanI bAteM mastiSka meM ghUma gaIM ki usakA vizleSaNa karanA bhI mere lie kaThina hai| jisa dina dIkSita huA usa dina se lekara Aja taka kA samUcA jIvana-citra smRti-paTala para dRzya kI taraha A gyaa| hamArA saMbaMdha tAdAtmya aura gurudeva se milI sArI preraNAeM, usake pariNAma aura bhaviSya kI kalpanA vRtta ke rUpa meM eka sAtha ghUma gyiiN| usa eka kSaNa kA vizleSaNa karUM to. usake lie hajAroM kSaNa mujhe cAhie, kintu ajJAta rUpa meM sArI bAteM jaise eka sAtha citra-paTala para utara aayiiN| mujhe yahI lagA ki agara pahale gurudeva mujhe avakAza dete to maiM apane mana kI bAteM bhI aura kaThinAiyA bhI sAmane prastuta krtaa| gurudeva ne binA avakAza die sIdhA nirdeza aura Adeza hI de diyaa| mere jIvana kA vrata hai ki jo Adeza gurudeva se mila jAe, use zirodhArya krnaa| use svIkRta karane ke sivAya mere sAmane koI upAya bhI nahIM thaa| vizAla saMgha kA mahAn uttaradAyitva ApazrI dvArA kiye gaye ekAnta sAdhanA ke saMkalpa meM bAdhaka nahIM banegA? . hamArA dharma-saMgha svayaM sAdhanA kA sthala hai| yaha saMgha kisI dUsarI pravRtti kA hotA, to nizcita hI yaha bAdhA mere sAmane AtI, kintu Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma saMgha zaktizAlI bane 61 maiM jo sAdhanA kara rahA hUM vaha samUce dharmasaMgha meM pratibimbita hone kI bAta hai| taba maiM ise bAdhA kaise mAnUM? yaha sAdhanA kA aura ArAdhanA kA dharmasaMgha hai| jaina vizva bhAratI, lADanUM meM pichale varSa maiMne prayoga zurU kiyA, to gurudeva ne apanA saMdeza diyaa| usameM unhoMne kahA ki yaha tumhArA prayoga kevala tumhArA hI nahIM hai, vaha merA prayoga hai, samUce saMgha kA prayoga hai| jaba mere prayoga ko gurudeva samUce saMgha kA prayoga mAnate haiM, usa sthiti meM samUce saMgha kI sAdhanA ke nimitta maiM sevA karUM, to usameM koI bAdhA nahIM mAnatA, kintu mAnatA hUM ki jo maiM kara rahA hUM, usakA vyApaka pratibiMba hogA, sAdhanA ko adhika bala milegaa| maiM svataMtra ciMtana kara rahA hUM, phira bhI yaha mAnatA hUM ki sAdhanA kA vikAsa honA caahie| isakI paramparA bhI honI cAhie, akelA vyakti kucha kare, vaha apane lie to bahuta mUlyavAn hai, kintu vaha samAja-vyApI bane, yaha aura adhika mUlyavAn hai| maiMne kabhI kevalI banane kI bAta nahIM socI, tIrthaMkara ke caraNoM kA anusaraNa karane kI bAta socii| kevalI hara koI vyakti ho sakatA hai, tIrthaMkara hara koI nahIM ho sktaa| kevalI aura tIrthaMkara meM yahI antara hai ki kevalI apane lie hotA hai aura tIrthaMkara vaha hotA hai, jo dUsaroM kA bhI bhalA kara sake, kalyANa kara ske| kevalI ke padacihnoM kA anusaraNa maiMne kama kiyaa| tIrthaMkaroM ke padacihnoM para calane kA jo merA prayoga thA, anusaraNa kI pravRtti thI, use dekhate hue maiM kaha sakatA hUM ki isameM mujhe koI bAdhA pratIta nahIM hotii| Apake mAnasa meM terApaMtha dharmasaMgha ke vikAsa ke lie kyA parikalpanA hai? bacapana se hI merA eka ciMtana rahA ki jisa dharmasaMgha meM hama haiM, vaha dharmasaMgha zaktizAlI bne| durbala dharmasaMgha meM rahanA hameM pasaMda nahIM hai, mujhe bilkula pasaMda nahIM hai| jo vyakti svayaM zaktizAlI honA cAhatA hai aura saMgha ko zaktizAlI dekhanA cAhatA hai, vaha kabhI durbalatA ko pasaMda nahIM krtaa| sabase pahale mere mana meM kalpanA thI ki hamArA dharmasaMgha zaktizAlI bane aura zakti ke jitane srota haiM, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ve sAre udghATita hoN| maiM mAnatA hUM ki dharmasaMdha meM zakti kA sabase bar3A srota hai - adhyAtma-cetanA kA jAgaraNa | adhyAtma cetanA jAgRta hotI hai to saMgha bahuta zaktizAlI banatA hai / maiM kuNDa ko yA khaDDe ko pasaMda nahIM karatA, kueM ko pasaMda karatA hUM / kuNDa meM pAnI bAhara se DAlA jAtA hai| bahuta sImita bAta hotI hai| kueM meM srota phUTatA hai, jisase kueM kA pAnI asIma hotA hai / kuNDa meM pAnI DAlA huA sasIma hotA hai, isalie yaha bAta mujhe pasaMda nahI hai / mujhe yaha bAta pasaMda hai ki aisA srota phUTe, jisase ananta jala nikalatA hI calA jaae| maiM mAnatA hUM ki adhyAtma cetanA kA jAgaraNa eka aise kueM ko khodanA hai, jisameM zakti kA srota phUTa jAe aura zakti kA anaMta pravAha usameM se nikalatA rhe| maiM apane dharmasaMgha ko usa zakti se saMpanna dekhanA cAhatA hUM, jisameM zakti kA srota anavarata pravahamAna ho / mujhe vizvAsa hai ki gurudeva ke netRtva meM aisA saMbhava ho sakegA / maiM cAhatA hUM ki gurudeva hameM dIrghakAla taka apanI chatrachAyA deM aura ve dekheM ki unakA eka ziSya apane saMgha ko atIndriya cetanA-jAgaraNa ke lakSya taka pahuMcAne meM nimitta banA hai / samAja, rASTra aura vizva kI samasyAoM ke samAdhAna meM ApakA dharmasaMgha kisa prakAra upayogI bana sakatA hai? O saMsAra kI mUlabhUta samasyA kyA hai jo sArI samasyAoM ko janma de rahI hai? vaha hai-apane ApakI vismRti / vyakti apane Apako bhUla rahA hai aura dUsaroM ko sudhAranA cAhatA hai| dUsaroM kA bhalA karane se pUrva vyakti apane jIvana kA nirmANa kre| yadi vyakti ke jIvana kA nirmANa hogA to vizva ko sudharane meM koI samaya nahIM lagegA / saMsAra meM vicitra - sA cala rahA hai ki pratyeka vyakti dUsare kI ciMtA se ciMtita hai; kintu apanI ciMtA kisI ko nahIM hai / AdhyAtmika cetanA ke jAgaraNa kA sabase pahalA sUtra hogA - vyakti caubIsa ghaMToM meM kama-se-kama eka ghaMTA apane lie nikAle, usameM dUsaroM kI koI ciMtA na kare / vaha apane ko dekhe, saMvAre, nirmita kre| yadi aisA ' hotA hai to hama vizva kI samasyA kA samAdhAna dene vAlI mUla bAta ko pakar3a pAyeMge, jisako pakar3e binA sulajhAI jAne vAlI samasyAeM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma saMgha zaktizAlI bane 63 ulajhana bana jAtI haiN| sAmyavAdI deza kA nAgarika popa pAla ke pratiSThita pada para nirvAcita hue| unhoMne jina nItiyoM kI ghoSaNA kI, unakA svAgata huaa| eka taMtrIya saMgha-praNAlI se Apa bhI nirvAcita hue haiN| Apa donoM ko alaga-alaga dharma-paramparA kA netRtva milaa| ApakI aura unakI kina-kina praNAliyoM meM samAnatA kI kalpanA kI jA sakatI hai? IsAI dharma kA kSetra bahuta vyApaka hai, bahuta bar3A hai aura popa pAla ne jo ghoSaNA kI hai vaha vartamAna yuga ke saMdarbha meM bahuta mahattvapUrNa hai| kucha paramparAoM se haTakara aura nayI cetanA, naye dRSTikoNa ko apanAne kI bAta jo sAmane AI hai vaha bahuta mahattvapUrNa hai| maiM mAnatA hUM ki saubhAgya se mujhe vaha kArya pahale se hI upalabdha ho gyaa| mere AcArya ne pahale se hI kucha aise udAra, vyApaka aura vizAla dRSTikoNa apanAye haiM, jinase maiM svayaM bahuta lAbhAnvita huA hUM aura hamArA saMgha lAbhAnvita huA hai| Aja IsAI bhI adhyAtma-cetanA ke prati AkRSTa hote jo rahe haiM aura unake dharma guru svayaM popa pAla dhyAna, sAdhanA jaise AdhyAtmika praNAliyoM ke prati apanI ruci pradarzita karate haiN| saubhAgya se hamAre saMgha meM bhI Aja sabase jyAdA kisI bAta ko mahattva diyA jA rahA hai, to adhyAtma-cetanA ke jAgaraNa ko diyA jA rahA hai| usake binA mAnavIya cetanA, sAmAjika cetanA yA naitika cetanA kabhI vikasita nahIM ho sktii| __ yaha eka sAmya kA bindu hai| hama isako lekara cala rahe haiN| IsAI jagat kA mAnasa bhI usa biMdu kI ora A rahA hai| saMbhava ho sakatA hai ki kabhI usa adhyAtma-cetanA jAgaraNa ke bindu para hama donoM eka ho jaaeN| isameM koI kaThinAI nahIM hai, bahuta bar3I saMbhAvanAeM haiM aura ina saMbhAvanAoM para vicAra honA bhI jarUrI hai| maiM socatA hUM gurudeva vicAra kareMge, mujhe bhI kucha mArga-darzana deNge| maiM bhI usa dizA meM kucha prayatna karUM; Aja sAre saMsAra ko yadi kisI eka bindu para lAyA jA sakatA hai to vaha dharma kA bindu hI ho Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha sakatA hai| ina bhautikatA ke binduoM ne yaha pramANita kara diyA ki ina AdhAroM para calane se saMsAra meM vighaTana hotA hai; kabhI ekatA sthApita nahIM hotii| agara ekatA kA koI bindu hogA to adhyAtma kA bindu hI hogA aura Ane vAlA yuga adhyAtma kA hI yuga hogaa| hamane jo mArga cunA hai, jo netRtva aura mArga-darzana gurudeva kA mila rahA hai, vaha vizva evaM samAja ke lie atyanta kalyANakArI aura zreyaskara hai| usa bindu ko aura vikasita karane meM maiM kucha yogabhUta banUM to yaha mere lie bahuta zubha hogaa| 13 pharavarI 1674 ko pradatta sAkSAtkAra Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. atIta kA anAvaraNa yogI kI bhaviSyavANI kahAnI bacapana se zurU hotI hai| koI baccA Age kyA hogA, yaha saba niyati ke garbha meM hotA hai| usakA spaSTa bodha svayaM ko bhI nahIM hotA aura dUsaroM ko bhI nahIM hotaa| usakA pUrvAbhAsa svayaM ko bhI ho jAtA hai aura dUsaroM ko bhI ho jAtA hai| maiM lagabhaga ATha varSa kA thaa| eka ajJAta bhikSu aayaa| vaha ghara-ghara bhikSA mAMgatA huA ghUma rahA thaa| vaha mere par3osI ke ghara phuNcaa| mere eka sAthI ko dekhakara vaha bolA- 'yaha baccA eka saptAha ke bAda cala bsegaa|' vaha bhikSu mere ghara phuNcaa| usane mujhe dekhakara kahA--'yaha bAlaka yogI hogA, yogirAja hogaa| maiM nahIM jAnatA thA, yogI kyA hotA hai? ina donoM ghaTanAoM kA logoM ko patA calA / bAta sAre gAMva meM phaila gii| para eka anajAne bhikSu kI bAta thI, isalie kisI ne usa para vizeSa dhyAna nahIM diyaa| saptAha bItA aura merA sAthI acAnaka isa saMsAra se cala bsaa| taba logoM kA dhyAna usa bhikSu kI bhaviSyavANI kI ora gyaa| use khojA, para vaha kahIM dUsarI jagaha jA cukA thaa| usakA koI patA nahIM claa| cetanA kA prasphuTana merI bahana kA vivAha thaa| ghara meM kAphI loga Ae hue the| mere mana meM eka taraMga uThI aura maiM AMkhoM para rumAla bAMdhakara calane lgaa| jaba daravAje ke pAsa pahuMcA to sira bhIta se TakarA gyaa| lalATa ke madhya meM coTa lagI, ThIka usI sthAna para, jo. jyoti-kendra (piniyala glainDa) kA sthAna hai| kabhI-kabhI bAhara kA AghAta bhI bhItara kI cetanA ko jagAne kA nimitta bana jAtA hai| cetanA bAhara meM nahIM jAgI ho, para bhItara meM usakA prasphuTana zurU ho gyaa| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha anuttarita prazna nau varSa pUre ho gae / 'memanasiMha' ( vartamAna baMgalA deza) meM merI cacerI bahana kA vivAha thA / usa uddezya se mAM aura cAcA ke sAtha maiM vahAM gyaa| bIca meM hama kalakattA phuNce| vahAM hama sabhI buA ke pAsa Thahare / bhojana ke pazcAt mere cAcA aura unakI dukAna ke karmacArI kalakattA ke bAjAra meM sAmAna kharIdane ge| maiM bhI unake sAtha calA gyaa| ve dukAnoM meM sAmAna kharIdate rahe aura maiM idhara-udhara dekhatA rahA / rAste meM calate-calate maiM kahIM ruka gayA aura ve Age bar3ha ge| na unako dhyAna rahA aura na mujhe dhyAna rhaa| maiM akelA raha gyaa| mujhe nahIM patA ki mujhe kahAM jAnA hai / na koThI kA patA aura na usake naMbara kA patA / para patA nahIM merI antazcetanA ko ina sabakA kaise patA calA ! mujhe jaba yaha lagA ki maiM akelA raha gayA hUM taba maiMne sabase pahale eka kAma kiyA- maiMne apane hAtha kI ghar3I kholI, gale meM se svarNasUtra ko nikAlA aura donoM ko jeba meM rakha liyA / maiM pIche mur3A aura ajJAta kI ora cala pdd'aa| mujhe nahIM patA, kahAM jAnA hai, kahAM jA rahA hUM / para antazcetanA ko koI patA thA, maiM ThIka sthAna para pahuMca gyaa| kucha samaya bAda mere cAcA ko patA calA ki maiM unase bichur3a gayA huuN| taba unhoMne mujhe khojane ke lie daur3a-dhUpa kI / pulisa sTezana para gae / mere guma hone kI riporTa likhAI aura ve mujhe khojate khojate ghara Ae / nIce se hI unhoMne cillAnA zurU kara diyA- 'natthU hamase bichur3a gyaa| usakA koI patA nahIM claa|' unakI AMkheM DabaDabAI huI thIM / ve bahuta parezAna dIkha rahe the| unakI bahana ne kucha kSaNoM taka unheM koI bAta nahIM batAI / phira acAnaka mujhe bhItara se bAhara lAkara unake sAmane khar3A kara diyA / unakI sArI parezAnI dUra ho gii| unhoMne pUchA- 'tU yahAM kaise pahuMcA ? mere pAsa isakA koI uttara nahIM thaa| jIvana meM saba kucha uttarita nahIM hotA / kitanA acchA hotA ki manuSya anuttarita kA uttara de pAtA I eka AghAta mere pitAjI cAra bhAI the| bar3e bhAI kA nAma thA gopIcandajI / unake eka putra thaa| unakA nAma thA mhAlacandajI / yuvAvasthA meM acAnaka Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 67 unakA dehAvasAna hogA gyaa| pitA duHkhI, mAtA duHkhI aura patnI duHkhii| sArA parivAra duHkhii| mujhase ve bahuta sneha rakhate the| mujhe bhI bar3A duHkha huaa| antarmana meM eka coTa lgii| jIvana ke prati kisI ajJAta kone meM eka anAsthA kA bhAva paidA ho gyaa| mani chabIlajI kA cAtAsa haa| maiMne jIvana kA eka dazaka purA kara liyaa| dUsare dazaka meM praveza ho cukA thaa| unake sahavartI muni mUlacandajI ne mujhe prerita kiyA-maiM tattvajJAna pddhuuN| maiMne adhyayana zurU kiyaa| eka dina munidvaya ne mujhe muni banane kI bahuta halkI-sI preraNA dii| merA antaHkaraNa jhaMkRta-sA ho gayA, jaise koI bIja aMkurita honA cAhatA ho aura usa para pAnI kI phuhAreM gira jaaeN| jaise merA antarmana muni bananA cAhatA ho aura unakI preraNA kI hI pratIkSA ho| mujhe aisA hI anubhava huaa| maiMne apanI mAM se kahA- 'maiM muni honA cAhatA huuN|' mAM ne kahA- 'maiM bhI sAdhvI honA cAhatI hUM para kitanA kaThina hai yaha mArga aura kitanI kaThina hai isakI sAdhanA ! tUne socA hai? maiMne koI uttara nahIM diyaa| anuttarita ko uttarita karanA mujhe jarUrI nahIM lgaa| mere pitA kA sAyA mujha para se bahuta jaldI uTha gayA thaa| maiM DhAI mAsa kA thA taba unakA svargavAsa ho gayA thaa| yadi kahUM to bAta asvAbhAvika lagatI hai para merI smRti kahatI hai ki maiMne unheM mRtyu-zaiyA para dekhA hai| bhAI koI thA nhiiN| do bahaneM thiiN| donoM vivaahit| dIkSA kI svIkRti hamane pUjya kAlUgaNIjI ke darzana karane kA nizcaya kiyaa| hama gaMgAzahara phuNce| pUjya kAlUgaNIjI ke darzana kie| unake pradIpta mukhamaNDala kI AbhA aura unakI vaha mudrA aba bhI merI smRti meM vaisI hI aMkita hai| muni mUlacandajI ne kahA thA- 'vahAM tuma muni tulasI ke darzana jarUra krnaa| ve Ayu meM choTe haiM, para bahuta bhAgyazAlI haiN| una para pUjya kAlUgaNI kI asIma kRpA hai|' maiMne vahAM pUchA-'muni tulasI kahAM haiM? eka bhAI ne batAyA-'ve chata para baiThe haiN| maiM vahAM gayA, darzana kie| ekaTaka unake sAmane dekhatA rhaa| unhoMne pUchA-'kahAM se Ae ho? 'Tamakora se AyA hUM'-maiMne uttara diyaa| maukhika prazna aura uttara bahuta Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha nahIM calA, kintu mUka praznottara bahuta laMbA calA aura vaha gahare meM utara gyaa| hamane dIkSA ke lie prArthanA kI aura usakI pUrva-svIkRti mila gii| usa dina vahAM ruke aura phira gAMva cale aae| dIkSA Tamakora eka choTA gAMva hai / usa samaya vahAM koI rAjakIya vidyAlaya nahIM thaa| maiM gurujI kI pAThazAlA meM pddh'aa| varNamAlA par3hI, kucha pahAr3e par3he, aura kucha vizeSa par3hane kA yoga nahIM milA / gyArahavAM varSa AdhA bItA / mAgha zuklA dasamI, vi. saM. 1687 ke dina pUjya kAlUgaNI kA varadahasta hamAre sira para TikA / maiM merI mAtA ke sAtha dIkSita ho gayA / hamArI dIkSA bhaMsAlIjI ke bAga meM huii| vahAM se prasthAna kara pUjya kAlUgaNI gadhaiyoM ke nohare meM aae| vahIM unakA pravAsa thA / vahAM pahuMcate hI unhoMne mujhe nirdeza diyA- 'tuma tulasI ke pAsa jAo, vahIM tumhArI zikSA-dIkSA hogii|' gaMgAzahara meM ajJAta kI urvarA meM eka bIja - vapana huA thA, use aba aMkurita hone kA avasara upalabdha ho gayA / ajJAta kI preraNA muni dIkSA svIkArane ke pazcAt kyA karanA cAhie - isakI dizA mere sAmane spaSTa nahIM thI / ajJAta jaba sakriya hotA hai taba jJAta kI dizA spaSTa nahIM hotI / zAyada aisA bhI hotA hogA ki jJAta kI dizA spaSTa hone para ajJAta kI sakriyatA kama ho jAtI hai / logoM ne mujhe bahuta bAra pUchA- Apa itanI choTI avasthA meM muni kyoM bane ? maiM isakA kyA uttara detA? kucha gar3he- gar3hAye uttara hote haiN| maiM unameM kama vizvAsa karatA hU~ / isalie maiM nahIM kahatA ki mujhe saMsAra asAra lagA isalie maiM muni bana gyaa| athavA janma-maraNa ke cakra se Darakara maiM muni bana gayA / athavA naraka ke bhaya aura svarga ke pralobhana se maiM muni bana gyaa| maiM eka hI uttara denA pasanda karUMgA aura vahI uttara detA rahA hUM ki koI ajJAta kI prareNA thI aura jJAta jagat kI ghaTanA ghaTI, maiM muni bana gyaa| hama ajJAta ko chor3akara kevala jJAta ko samajhane kA prayatna karate haiM, kevala usake AdhAra para niSkarSa nikAlanA cAhate haiM, vaha saca hone para bhI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 66 adhUrA saca hotA hai, pUrA saca nahIM hotaa| maiM muni banane aura muni tulasI kI chatrachAyA meM nayI jIvana-yAtrA calAne ko eka ajJAta kI preraNA mAnatA huuN| jJAta jagat meM isakA samAdhAnakAraka uttara mujhe upalabdha nahIM hogaa| adhyayana mere adhyayana kA prAraMbha dazavaikAlika se huaa| vaha eka jaina Agama hai| bhASA usakI prAkRta hai| usameM muni kI jIvana-yAtrA sAMgopAMga nirUpita hai| merA adhyayana bahuta maMthara gati se claa| pUre dina meM usake do-tIna zloka kaMThastha kara pAtA thaa| isa maMthara gati se muni tulasI bhI prasanna nahIM the aura pUjya kAlUgaNI bhI prasanna nahIM the| ve cAhate the-maiM tvarita gati se Age bddhuuN| kucha dinoM taka maiM unakI cAha ko pUrA nahIM kara skaa| saMskRta aura prAkRta kA kabhI nAma bhI nahIM sunA thaa| aparicita se paricita hone meM prAraMbhika kaThinAI hotI hai| maiMne bhI usa kaThinAI kA sAmanA kiyaa| thor3e dinoM bAda vaha kaThinAI dUra ho gii| merI gati teja huI aura maiM pratidina ATha-dasa zloka kaMThastha karane lgaa| aba saba prasanna the| bhaya aura prIti maiMne anubhava kiyA ki maiM upAlaMbha aura sAdhuvAda, bhaya aura prema-donoM kA mizrita jIvana jI rahA huuN| muni tulasI pramAda hone para ulAhanA bhI bahuta dete aura sahI kArya karane para sAdhuvAda bhI dete| mere prati unake antaHkaraNa meM AkarSaNa bhI thA aura ve anuzAsanAtmaka bhaya bhI banAe rakhate the| nIti kA vacana hai-bhaya ke binA prIti nahIM hotii| merA anubhava yaha hai ki prIti ke binA bhaya nahIM hotaa| donoM sacAiyAM adhUrI haiM, para donoM meM satyAMza avazya hai| pUjya kAlUgaNIjI jodhapura cAturmAsa kara rahe the| usa samaya muni tulasI kI pUrI pAThazAlA cala rahI thii| usameM ATha-dasa sAdhu par3ha rahe the| anuzAsana kaThora thaa| kevala adhyyn| paraspara bAtacIta karane ke lie koI samaya nhiiN| hama par3hate-par3hate thaka jaate| mana hotA paraspara mileM aura bAtacIta kreN| muni Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha tulasI ke sAmane bAtacIta kara nahIM sakate the| ve prayojanavaza jaba dUsare sthAna meM jAte taba hama bAtacIta karane baiTha jaate| unake Ane kA patA calatA taba phira saba apanA pATha kaMThastha karane laga jaate| kabhI patA nahIM calatA to ulAhanA miltaa| kabhI-kabhI hama eka sAdhu ko sIDhiyoM ke pAsa biThA dete| vaha hameM muni tulasI ke Ane kI sUcanA detA aura hama saba apane adhyayana meM laga jaate| yadi hamAre mana meM unake prati prIti nahIM hotI to hama ulAhanA ke bhaya se bhI mukta ho jaate| jo kevala DaratA hai, vaha DhITha bana jAtA hai| Dara ke pIche bhI eka bandhana-sUtra hotA hai aura vaha hai priiti| chApara kI ghaTanA hai| eka dina munivara ne mujhe kahA-Aja tumheM 'vigaya' nahIM khAnI hai| yaha eka bhUla kA prAyazcitta thA aura mere jIvana meM aise prAyazcitta kA yaha pahalA hI avasara thaa| bhojana kA samaya huaa| muni zrI campAlAlajI, munivara aura maiM-tInoM eka sAtha bhojana krte| gocarI meM Ama kA rasa aayaa| 'maiM nahIM khAUM aura ve khAeM'-yaha unheM acchA nahIM lgaa| unhoMne kahA- 'tuma khaao|' maiMne kahA--'nahIM khaauuNgaa| Apane pahale kahA thA tumheM vigaya nahIM khAnI hai to aba maiM kaise khAUM? maiM merI bAta para ar3a gyaa| hamArI bhojana kI maMDalI bar3I thii| munizrI maganalAlajI kI sannidhi meM lagabhaga bIsa-pacIsa sAdhu eka maMDalI meM bhojana karate the| una sabake bIca koI bAtacIta nahIM kI jA sktii| munivara ne kucha zabdoM ke saMketoM se mujhe vivaza kara diyA aura maiM apane bAlahaTha ko chor3ane ke lie taiyAra ho gyaa| kizorAvasthA kI samasyA eka kizora ke vikAsa meM sahayogI bananA bahuta kaThina bAta hai| usake mana ko tor3akara calane vAlA bhI usakA sahayogI nahIM bana sakatA aura saba kucha usake manacAhA karane vAlA bhI usakA sahayogI nahIM ho sktaa| sahayogI vaha ho sakatA hai, jo saba kucha manacAhA bhI na kare aura saba kucha anacAhA bhI na kare, donoM ke bIca saMtulana sthApita kara ske| adhyayana meM mana kama lgtaa| hamane (maiMne tathA mani buddhamallajI ne) abhidhAna ciMtAmaNi ko kaMThastha karanA zurU kiyaa| bar3I Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 71 muzkila se do-tIna zloka kaMThastha kara paate| hamArI ruci idhara-udhara ghUmane aura bAteM karane meM jyAdA rhii| hameM isa sthiti se bacAne ke lie munivara hamAre sAtha zloka raTate rhte| do-tIna zloka raTane meM AdhA ghaMTA kA samaya bIta jAtA, phira dina bhara hama chuTTI hI mnaate| haMsanA aura muskarAnA-yaha koI sahaja hI Adata bana gaI thii| bahuta bAra aisA hotA ki kucha zabdoM ke uccAraNa-kAla meM hama haMsa pdd'te| taba hamArA pATha baMda ho jaataa| hama samajhate-bahuta acchA huaa| phira hameM rAjI kara adhyayana zurU karAyA jaataa| kizorAvasthA kI kucha jaTila AdatoM ko yadi manovaijJAnika DhaMga se na samhAlA jAtA to zAyada hama bahuta nahIM par3ha paate| hama jaba zloka kaMThastha nahIM karate taba hameM khar3A kara diyA jaataa| khar3A rahanA mere lie bahuta kaThina thaa| AdhA ghaMTA taka khar3A rahanA bahuta asahya ho jAtA, taba pAnI pIne kA yA aura kisI kAma kA bahAnA lekara maiM idhara-udhara ghUma aataa| yaha sthiti bahuta lambe samaya taka nahIM calI, lagabhaga do-DhAI varSa taka vaha clii| usake bAda hameM yathArtha kA kucha-kucha anubhava hone lgaa| jaba taka yathArtha kA anubhava nahIM huA taba taka isa kaThora anuzAsana meM rahanA bar3A kaThina lgaa| kAlUgaNI se zikAyata eka bAra hama pUjya kAlUgaNIjI ke pAsa phuNce| hamane unake caraNoM meM eka vinamra prArthanA rkhii| hamane kahA-'gurudeva! tulasI svAmI hama para kar3AI bahuta karate haiN|' pUjya gurudeva ne pUchA-'kisalie? hamane kahA-'par3hAne ke lie|' phira pUchA- aura kisIlie to kar3AI nahIM karatA? hamane khaa-'nhiiN|' taba gurudeva bole-'par3hAI ke lie to vaha karegA, isameM tumhArI nahIM clegii|' hama avAk raha ge| Ae the AzA liye, hAtha lagI niraashaa| AcAryavara ne kahAnI sunAI-rAjA ke putra ke sira para adhyApaka ne anAja kI poTalI rakha dii| par3hAI samApta huii| vidyArthI kI parIkSA ke lie adhyApaka rAjasabhA meM jA rahA thaa| bIca meM anAja kI dukAna aayii| gehUM khriide| unakI poTalI bAMdhI aura vidyArthI rAjakumAra ko use uThAne ko khaa| vaha asvIkAra kaise karatA, para vaha daba gayA bhAra se aura lajjA se| parIkSA huii| vaha saba viSayoM meM uttIrNa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha huaa| rAjA bahuta prasanna huaa| adhyApaka se pUchA-'rAjakumAra ne vidyArjana kaise kiyA? adhyApaka ne kahA-'bahuta acche DhaMga se kiyA, vinayapUrvaka kiyaa| rAjakumAra se pUchA- 'gurujI ne tumhAre sAtha kaisA vyavahAra kiyA? rAjakumAra bolA- 'bAraha varSa taka to acchA kiyA para Aja / rAjA ne pUchA-'Aja phira kyA huA? rAjakumAra ne poTalI kI bAta sunAI aura rAjA kA ceharA tamatamA utthaa| pUchA to uttara milA-'vaha bhI par3hAI kA aMga thaa| vaha pATha rAjakumAra ko hI par3hAnA thaa| Age calakara daMDa vahI degaa| bhAra uThAne meM kitanA kaSTa hotA hai. isakA bhAna karAnA thaa| yaha bhAna ho gayA hai| aba vaha kisI se adhika bhAra nahIM utthvaaegaa| rAjA ke pAsa aba kahane ke lie kucha nahIM thaa| AcAryavara ne kahA-adhyApaka rAjakumAra se poTalI uThavA sakatA hai, taba phir| hamAre pAsa bhI vApasa kahane ko kucha nahIM thaa| hama cale aae| mana meM aura cintA paidA ho gaI ki munivara ko patA calA jAegA to ve kyA kaheMge? par3hane ko kaise jAeM? sUryodaya huaa| zloka-vAcana ke lie sakucAte-se gae aura bAMca kara binA kucha ulAhanA liye A ge| kaI dinoM taka mana meM bhaya banA rahA, para Apane kabhI hameM bhayabhIta nahIM kiyaa| Apako usa sthiti kA patA laga gayA, para hameM yaha patA nahIM lagane diyA ki Apako usa sthiti kA patA laga gayA hai| anuzAsana eka kalA hai| usakA zilpI yaha jAnatA hai ki kaba kahA jAe aura kaba sahA jaae| sarvatra kahA hI jAe to dhAgA TUTa jAtA hai aura sarvatra sahA hI jAe to vaha hAtha se chUTa jAtA hai| isalie vaha maryAdAoM kI rekhAoM ko jAnakara calatA hai| si kyoM, ti kyoM nahIM hamAre saMgha meM unhIM dinoM vyAkaraNa ke do grantha taiyAra hue| muni cauthamalajI svAmI aura paMDita raghunandanajI ke saMyukta prayAsa se 'bhikSu zabdAnuzAsana' taiyAra huA aura 'kAlukaumudI' kA praNayana muni cauthamalajI svAmI ne kiyaa| hama sabane 'kAlukaumudI' kA pATha kaMThastha karanA zurU kiyA aura usakI sAdhanikA bhI prArambha kii| merI smRti Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 73 aura buddhi-donoM kA vikAsa huA nahIM thaa| mere aura saba sAthI sAdhanikA ko hRdayaMgama karate jAte the kintu mujhe use samajhane meM bar3I kaThinAI ho rahI thii| bIdAsara kI ghaTanA hai| svarAMta palliMga kI sAdhanikA cala rahI thii| hameM batAyA gayA 'jina' zabda kI prathamA vibhakti ke ekavacana meM 'si' pratyaya kA yoga karane para 'jinaH' rUpa banatA hai| maiMne pUchA-hama 'si' hI kyoM jor3eM? isake sthAna para 'ti' kyoM na jor3eM? kitanA ajIba prazna thA! koI medhAvI chAtra aisA prazna nahIM kara sktaa| para maiM bahuta choTe gAMva se niSkramaNa kara AyA thA aura gAMva meM medhA yA buddhi ko vikasita hone kA avasara nahIM milA, isIlie yaha kaThinAI A rahI thii| AcArya haribhadra ne 'grAma' zabda kI vyutpatti kI hai-jo buddhi Adi guNoM kA grAsa karatA hai, vaha grAma hai| bauddhika vikAsa ke lie eka vAtAvaraNa caahie| grAma meM vaisA vAtAvaraNa nahIM milatA, isalie grAma meM rahane vAloM kI buddhi kuMThita ho jAtI hai| unameM buddhi kA bIja nahIM hotA, aisA nahIM hai| use prasphuTita hone kI sAmagrI nahIM milatI, yaha eka sacAI hai| maiM eka choTA baccA thaa| mujhe buddhi ke vikAsa aura kuMThA-ye donoM avasara nahIM mile| merI maMdatA kA kAraNa zAyada avasthA ke sAtha jur3A huA thaa| eka nizcita avasthA se pahale buddhi kA vikAsa nahIM honA merI niyati ko mAnya thaa| guru kA vAtsalya pUjya kAlUgaNIjI ko maiM bahuta priya thaa| ve mujha para anuzAsana kama karate, karuNAdRSTi se plAvita adhika krte| zrIDUMgaragar3ha kI ghaTanA hai| sardI kA mausama thaa| maiM pUjya gurudeva ke sAmane baiThA thaa| unhoMne mere bhAvoM ko par3hA aura pUchA- 'kyA nAztA nahIM milA? maiMne kahA-'nahIM milaa|' 'kyA Ajakala banda ho gayA? maiMne kahA-'hAM, abhI banda hai|' pUjya gurudeva ne tatkAla sAdhvI sonAMjI se kahA-'nAztA lA do|' TUTI huI zrRMkhalA phira jur3a gii| nAztA koI bar3I bAta nahIM thii| prazna hai sneha kA, karuNA kaa| yadi bAlaka ko snehapUrNa vAtAvaraNa milatA hai to vikAsa kI saMbhAvanAeM bar3ha jAtI haiN| tAr3anA meM sikur3ana paidA hotI hai aura sneha meM vikAsa / tAr3anA paristhiti vizeSa meM hone vAlI vivazatA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha hai| sneha manuSya kA nisarga hai| sneha kI bhAvanA ke sAtha jala kA siMcana pA eka paudhA bhI lahalahA uThatA hai taba manuSya kI bAta hI kyA! maiMne tAr3anA bahuta kama pAyI aura sneha bahuta adhika paayaa| vikAsa kA nimitta pAne meM maiM sacamuca saubhAgyazAlI huuN| hama ubara gae pUjya kAlUgaNI kA eka vizeSa svabhAva thaa| unake pAsa baiThe bAla muniyoM ko ve kucha na kucha sikhAte rhte| eka bAra unhoMne hameM saMskRta kA eka zloka sikhAyA bAlasakhitvamakAraNahAsyaM, strISu vivaadmsjjnsevaa| gardabhayAnamasaMskRtavANI, SaTsu naro lghutaamupyaati|| isa zloka kA kucha anudAna hameM milaa| hama laghutA kI dizA meM nahIM bar3hanA cAhate the| saMskRta ke prati hamArA anurAga bar3hA aura akAraNa haMsane kI Adata bhI badalane lgii| eka bAra unhoMne hameM dohA sikhAyA hara Dara garu Dara gAma Dara, Dara karaNI meM saar| tulasI Dare so Ubare, gAphila khAve maar|| isa dohe ne eka bhAvanA paidA kii| hama muni tulasI se Darane lge| maiM gosvAmI tulasI se paricita nahIM thaa| muni buddhamallajI bhI paricita nahIM the| hamane usakA yahI artha lagAyA ki pUjya gurudeva hameM yaha saMbodha de rahe haiM ki jo tulasI se DaratA hai vaha ubara jAtA hai| sacamuca hamane isa saMbodha ko svIkArA aura hama ubara ge| maiM pIche nahIM rahUMgA pUjya kAlUgaNI hamAre adhyayana ke bAre meM kabhI-kabhI jAnakArI lete the| ve mukhya rUpa se muni tulasI para nirbhara the| bIdAsara kI ghaTanA hai| pUjya gurudeva ne sabhI bAla sAdhuoM ko hastalipi dikhalAne ko khaa| mere sahapAThI aura samavayaska sabhI sAdhuoM kI hastalipi sundara ho gaI thii| merI hastalipi sundara nahIM bana paayii| merI hastalipi jaise hI sAmane Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 75 rakhI gaI, pUjya gurudeva muskarA die| unhoMne koI TippaNI nahIM kii| maMtrI muni maganalAlajI svAmI vahIM baiThe the / unhoMne kahA - nAthUjI (ve mujhe isI saMbodhana se saMbodhita kiyA karate the) ke akSara to chata para sukhAne jaise haiN| chata para upale sukhAe jAte haiM / ye akSara bhI vaise hI Ter3he-mer3he haiN| yaha thA unake kahane kA bhAva / mujhe kucha saMkoca kA anubhava huaa| bAta vahIM samApta ho gaI / antarmana meM bAta samApta nahIM huI / 'maiM pIche nahIM rahUMgA, sabase Age jAUMgA' - antazcetanA meM yaha saMkalpa jAga gayA aura dIkSA-paryAya ke tIna varSa pazcAt vaha saMkalpa bAhya jagat meM prakaTa hone lagA / AMkhoM meM dAne pUjya kAlUgaNI bIkAnera rAjya ke thalI pradeza se prasthAna kara jodhapura cAturmAsa karane jA rahe the | DIDavAnA pahuMcate-pahuMcate merI AMkhoM meM 'dAne' par3a ge| upacAra kiyA para koI lAbha nahIM huaa| AMkhoM se pAnI bahane lgaa| pATha bilkula banda ho gayA / mere sahapAThI sAdhuoM ko Age bar3hane kA acchA maukA mila gyaa| DIDavAnA meM muni tulasI ko nAmamAlA sunA rahA thA / uccAraNa meM azuddhiyAM Ane lagIM / munivara ne ulAhane ke bhAva meM kahA- maiM tumheM Age kucha nahIM pddh'aauuNgaa| Age kA adhyayana banda kro| jo grantha kaMThastha kie hue haiM, unheM zuddha karo, phira Age bar3ho / pATha zuddha kaise huA? hama vihAra karate-karate lUnI jaMkzana phuNce| pUjya kAlUgaNI ne bAlotarA kI ora vihAra kiyA aura merI AMkhoM se pAnI jyAdA girane lagA, isalie mujhe muni hemarAjajI ke sAtha jodhapura bheja diyaa| par3hanA bilakula banda thaa| muni hemarAjajI ne mujhe protsAhita kiyA - tuma pratidina kaMThastha pATha kA jitanA punarAvartana karoge utanA maiM aMkita karatA jAUMgA aura pUjya kAlUgaNI ke yahAM padhArane para unheM saba nivedita kara duuNgaa| maiMne punarAvartana zurU kiyaa| abhidhAna cintAmaNi ke pandraha sau se adhika zloka haiN| eka dina meM kaI bAra unakA punarAvartana kara letaa| DhAI mAsa ke pazcAt gurudeva cAturmAsa ke lie vahAM padhAre / muni hemarAjajI ne mere punarAvartana kA lekhA-jokhA unake caraNoM meM prastuta Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha kiyaa| vaha punarAvartana kaI lAkha zlokoM kI saMkhyA kA ho gayA thaa| pUjya kAlUgaNI bahuta prasanna hue| unhoMne mujhe sAdhuvAda diyA aura sAtha-sAtha muni hemarAjajI ko bhI sAdhuvAda milaa| maiM apane vidyAguru ke pAsa gyaa| maiMne pATha ke punarAvartana kI bAta btaaii| ve prasanna hue, para pUre prasanna nahIM hue| unheM patA thA ki maiMne galatiyoM se bhare pATha kA hI punarAvartana kiyA hai| jaba unheM dazavaikAlika, kAlakaumudI kA pUrvArdha aura abhidhAna ciMtAmaNi kA pATha sunAyA to ve prasanna hI nahIM hue, Azcarya se bhara ge| ___'pATha zuddha kaise huA'-isa AzcaryapUrNa prazna kA uttara kauna detA? maiM pustaka par3hatA nahIM thA, kevala punarAvartana karatA thaa| mujhe svayaM bhI patA nahIM lagA ki pATha zuddha kaise ho gyaa| Aja usa ghaTanA kA uttara AsAna lagatA hai| AMkheM bAhya jagat ke sAtha adhikatama saMparka sthApita karatI haiM aura adhikatama vikSepa utpanna karatI haiN| una dinoM AMkhoM kA sahaja hI saMyama ho rahA thaa| bAhara jAne vAlI cetanA bhItara meM lauTa rahI thI aura bhItara kI sakriyatA bar3ha rahI thii| koI Azcarya nahIM ki jisa zuddha rUpa meM pATha kaMThastha kiyA thA, usI pATha kI cetanA jAga gaI aura pATha-zuddhi apane Apa ghaTita ho gii| saphalatA kI ora merI avasthA badala cukI thii| sabase pIche rahane vAlA maiM aba daur3a meM Age jAne kI taiyArI karane lgaa| maiMne nizcaya kiyA-aba maiM sabase Age rhuuNgaa| maiMne apane sAthiyoM se pUchA ki ve kAlakaumudI ke uttarArdha kA kauna-sA hissA kaMThastha kara rahe haiM para kisI ne batAyA nhiiN| maiMne kaMThastha karane kI gati teja kara dii| cAturmAsa pUrA hote-hote maiM prAyaH sabase Age calA gayA aura pIche kisI se bhI nahIM rhaa| cAturmAsa ke madhya meM eka bAra kAlUgaNI ne hama saba vidyArthiyoM kI parIkSA lii| usameM bhI merA sthAna acchA rhaa| usa saphalatA ne bhAvI saphalatAoM kA daravAjA khola diyaa| 'mAMDhA' gAMva meM pATha ke uccAraNa kI parIkSA ho rahI thii| pUjya kAlUgaNI svayaM parIkSA le rahe the aura maMtrI mani maganalAlajI pAsa meM baiThe the| kucha vidyArthI sAdhuoM kI parIkSA ho cukI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 77 thI / maiM zauca se nivRtta hokara kucha vilamba se aayaa| maMtrI muni ne kahA - nAthUjI ! Ao aura isa pATha kA uccAraNa kro| maiMne usa pATha ko par3hA aura usameM saphala rhaa| maMtrI muni bole- Aja to yaha bahuta saphala rahA hai| taba pUjya kAlUgaNI ne kahA- abhI baccA hai| abhI saphalatA kA kyA patA cale ? pAlI maiM maiMne pArzvanAtha stotra kI pratilipi kI / vaha prati pUjya gurudeva ke sAmane prastuta kii| unhoMne use dekhA aura prasannamudrA meM kahA - 'aba tumhArI lipi ThIka ho gaI hai / ' mujhe apanI saphalatA para vizvAsa hotA gayA / kavitA kA dvAra khula gayA pUjya kAlUgaNI jodhapura meM cAturmAsa bitA rahe the / bhAdrava zuklA pUrNimA unake paTTArohaNa kA dina thA / hama vidyArthI sAdhu bhI gurudeva ke abhinandana meM kucha bolanA cAhate the| hamane munivara se prArthanA kI aura unhoMne hama sabake lie zloka banA die / mujhe zloka pasanda nahIM aae| maiMne kahA - 'Apane dUsare sAdhuoM ke lie zloka acche banAe haiM, mere zloka una jaise nahIM haiN|' munivara ne kahA- 'tumhAre zloka acche haiN|' maiM apane Agraha para ar3A rahA aura Apa mujhe samajhAte rhe| Akhira maiM mAnA hI nahIM, taba Apa bole- 'Aja se yaha pratijJA hai ki bhaviSya meM phira tumhAre lie zloka nahIM bnaauuNgaa|' isa pratijJA ne mere lie kavitA kA dvAra khola diyaa| usa Agraha para jaba-jaba maiM usa zloka ko par3hatA hUM to mujhe mere ajJAna para haMsI AtI hai / maiM mAnatA hUM ki munivara ne jo niSThA kA varadAna denA cAhA, use maiM samajha nahIM skaa| mere na samajhane para bhI unhoMne vaha varadAna mujhe de diyaa| taba maiM samajha sakA ki zloka kitanA mUlyavAn hai 'tAta ke putra aneka huvai para nandana ke pitu eka kahAvai, jyUM ghana ke bahu icchu huvai piNa cAtaka to citta megha hI dhyAvai / sAgara ke maccha-kaccha huvai bahu mIna to citta samudra hI cAvai, tyoM guru ke bahu ziSya huvai piNa eka guru nita ziSya ke bhaavai||' Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha muni tulasI kA protsAhana pratyeka vyakti ke mana meM vikAsa kI, Age bar3hane kI bhAvanA rahatI hai| eka kizora meM bhI yaha bhAvanA bIjarUpa meM rahatI hai| use protsAhana milatA hai to vaha prasphuTita ho jAtI hai| munivara mujhe bAra-bAra kahate-tuma zrama nahIM karoge to pIche raha jAoge aura pUrA zrama karoge to sabase Age jA sakate ho| pIche rahane kI bAta kabhI acchI nahIM lgtii| mana meM eka spardhA jAga gaI aura maiM sadA isa sthiti meM jAgarUka ho gyaa| eka dRr3ha saMkalpa jAga gayA-maiM kisI se pIche nahIM rhuuNgaa| pUjya kAlUgaNI kahA karate the- 'bAteDI kI bigaDe'; 'jo bAtUnI hotA hai, bAtoM meM hI rasa letA hai, par3hane meM rasa nahIM letA, vaha bigar3a jAtA hai|' isa ukti ne mana para coTa kI aura bAtoM meM rasa kama hone lgaa| munivara ne kitanI bAra isa sacAI ko samajhAyA-abhI tuma bAteM karoge to jIvana bhara dUsaroM ke niyaMtraNa meM rahanA hogaa| isa samaya adhyayana karoge to bar3e hone para svataMtra ho jaaoge| phira cAhe jitanI bAteM karanA, koI Tokane vAlA nahIM hogaa| yukti-saMgata bAta mana meM ghara kara jAtI hai| korA Akroza yA korA ulAhanA jahAM pratikriyA paidA karatA hai vahAM yukti-saMgata bAta antaHkaraNa ko chU letI hai| sacamuca AkarSaNa kI dhArA badala gii| mana adhika se adhika jJAnArjana karane ke lie utsuka ho gyaa| dhAtupATha una dinoM kaMThastha karane kI paraMparA bahuta pracalita thii| maiM eka dina pUjya kAlagaNI ke pAsa phuNcaa| unhoMne kahA--'abhI dhAtupATha kaMThastha kiyA yA nahIM? maiMne kahA-'nahIM kiyaa|' unhoMne kahA-'kaMThastha kro|' maiMne use kaMThastha kara liyaa| muni tulasI ne AcArya hemacandra kA prAkRta vyAkaraNa kaMThastha karanA zurU kara diyaa| pUjya gurudeva ne mujhe kahA-'tuma bhI use kaMThastha kro|' mujhe kucha mAnasika saMkoca huA-maiM mere vidyA-guru ke sAtha kaise cala pAUMgA? para munivara ne yahI cAhA aura prAkRta vyAkaraNa ko kaMThastha karane meM unhoMne mujhe apanA sAthI banA liyaa| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 76 svasthatA carma cakSuoM kI maiMne jodhapura meM AMkhoM kI cikitsA kraaii| kucha lAbha huA para paryApta lAbha 'nahIM haa| dAnoM kI cubhana aura pAnI giranA-ye calate rhe| munivara ne aneka upAya kie| ve kevala adhyayana hI nahIM, jIvana kI sArI vyavasthA ko saMbhAle hue the| AMkha kA prazna bahuta bar3A prazna hai| hama loga 'kheravA' meM the| AMkhoM kI cubhana ke kAraNa nIMda nahIM A rahI thii| mana udvelita ho utthaa| mana meM saMkalpa aura vikalpa kA jAla-sA bicha gyaa| socA, AMkhoM kI yahI sthiti rahI to jIvana vyartha hI calA jaaegaa| maiM adhyayana nahIM kara pAUMgA aura na hI vikAsa kara paauuNgaa| pUjya gurudeva ke sAtha bhI kaise raha sakU~gA? kyA mujhe munivara se bhI alaga rahanA par3egA? lambe samaya taka ye saMkalpa mujhe satAte rhe| phira acAnaka AsthA kA svara jaagaa| rAta ke cAra baje hoNge| mana meM akalpita zakti utara aayii| mana hI mana maiMne kahA- 'maiM bilkula ThIka ho jaauuNgaa| merI AMkhoM kI bImArI ThIka ho jAegI aura maiM apane lakSya taka pahuMca jaauuNgaa|' dina meM maiMne sArI bAta munivara ko btaaii| unhoMne mujhe AzvAsana diyaa| merA mana aura adhika halkA ho gyaa| unhoMne upacAra kI ora adhika dhyAna diyaa| aneka auSadhiyoM kA prayoga kiyA, para lAbha nahIM huaa| udayapura meM dAnoM ko mizrI se ghisanA zurU kiyaa| usase kucha lAbha huA aura bImArI kI bhayaMkaratA samApta ho gii| maiM anubhava karatA hUM ki mere vidyA-guru ne mujhe antazcakSu kA hI dAna nahIM diyA, carma-cakSuoM kA bhI dAna diyA hai| aprasannatA ke kSaNa muni chatramalajI vyAkhyAna kI sAmagrI kA saMkalana karate the| mere mana meM bhI yaha bhAvanA jaagii| maiMne bhI usake saMkalana kA nirNaya kiyaa| munivara ko patA claa| unhoMne manAhI kara dii| mujhe Thesa lgii| usa samaya usakI jarUrata nahIM thI, para vidyArthiyoM meM hor3a calatI thii| koI eka vidyArthI sAdhu vyAkhyAna kI sAmagrI saMkalita kare to dUsarA kaise nahIM kare? maiMne phira Agraha kiyaa| munivara aprasanna ho ge| maiM isa viSaya meM bahuta jAgarUka rahatA ki ve aprasanna na hoN| para kabhI-kabhAra Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ve aprasanna ho jAte to unheM prasanna kie binA mujhe caina nahIM miltaa| eka bAra sAyaMkAlIna pratikramaNa ke pazcAt maiM unheM vandanA karane lgaa| maiMne vinamra svara meM kahA-'merI koI bhUla huI ho to mujhe btaaeN| mujhe kSamA kreN| Apa aprasanna na rheN|' ve nahIM bole| maiM apanA hAtha unake pairoM meM TikAe hue vandanA kI mudrA meM baiThA rhaa| phira bhI ve nahIM bole| lagabhaga do ghaMTe bIta ge| prahara rAta A gii| sone kA samaya ho gyaa| ve pUjya kAlUgaNIjI ke pAsa cale gae aura maiM munizrI campAlAlajI svAmI ke pAsa sone ke lie calA gyaa| tAdAtmya munizrI campAlAlajI svAmI munivara ke bar3e bhAI the| hamArI rahana-sahana kI sArI vyavasthA ve hI karate the| hama do vyaktiyoM ke kaThora anuzAsana meM cala rahe the| munizrI campAlAlajI svAmI kA anuzAsana bhI bahuta kaThora thaa| ve hama logoM para kAphI kar3A niyaMtraNa rakhate aura thoDI-sI bhUla hone para bahuta aprasanna ho jaate| unheM prasanna karanA bhI koI sarala kAma nahIM thaa| gAya dUdha detI hai to usakI coTa bhI saha lI jAtI hai| hameM niraMtara dUdha milane kA anubhava ho rahA thA isalie hama unakI aprasannatA ko bhI saha lete aura unheM prasanna karane meM hameM adhika prasannatA kA anubhava hotaa| anuzAsana meM rahane vAlA vyakti kitanA pakatA hai aura kaise pakatA hai, isakA hameM acchA anubhava hai| hamAre anubhava se dUsare vidyArthI bhI kAphI lAbhAnvita ho sakate haiN| anuzAsana kI sabase pahalI zarta hai-taadaatmy| usake binA anuzAsana karane vAlA aura use sahane vAlA-donoM hI saphala nahIM ho skte| anuzAsana ko maiM bahuta vyApaka artha meM svIkAra karatA huuN| vaha kevala niSedhAtmaka nahIM hai| avAMchanIya AcaraNa aura vyavahAra ko rokanA hI anuzAsana nahIM hai| vaha usakA eka choTA-sA pakSa hai| anuzAsana kA vyApaka svarUpa hai-vivekazakti kA vikAsa aura niyaMtraNa-zakti kA vikaas| viveka aura niyaMtraNa kI zakti kA vikAsa hone para vyakti kA jIvana svayaM zAsita ho jAtA hai| phira usake lie dUsare kA anuzAsana jarUrI nahIM hai| anuzAsana kuMThA paidA karane kI prakriyA nahIM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 81 hai / vaha prakriyA hai AtmAnuzAsana ko jagAne kI / hama kabhI-kabhAra kuMThA paidA karane vAle anuzAsana kI sImA meM bhI rahe, para adhikAMzataH hama AtmAnuzAsana jagAne vAle anuzAsana meM hI pale / isalie acchAiyoM ko pakar3ane meM hamArI antazcetanA sadA gatizIla rahI / guru kA anugraha pUjya kAlUgaNI kA mujha para bahuta anugraha thA / ve mere hitoM kA bahuta dhyAna rakhate the / lADanUM kI ghaTanA hai / bhayaMkara sardI kA mausama / hama loga zaucArtha jaMgala meM jAte the| maiM prAyaH pUjya gurudeva ke sAtha hI jAtA thA / eka dina dUsarI dizA meM calA gayA / pUjya gurudeva ne sthAna para Ate hI pUchA- natthU kahAM hai? saMtoM ne kahA- vaha muni tulasI ke lie homiyopaithI davA lAne ke lie gayA hai| unhoMne pUchA- sardI bahuta hai / kaMbala or3hakara gayA yA nahIM? saMtoM ne merI nizrA ke upakaraNa dekhe / kaMbala vahIM par3A thA / pUjya gurudeva ne do sAdhuoM ko nirdeza diyA- 'tuma kaMbala le jAo aura use kaMbala or3hA do / ' isa ghaTanA kI mere kizora mana para eka pratikriyA huI / mana meM anuzAsana kA bhAva jAgA / pUjya gurudeva mere hitoM kA itanA dhyAna rakhate haiM taba unakA pratyeka Adeza-nirdeza hita kI dRSTi se hI hotA hai / eka bAra do kaMbala aae| eka mujhe lenA thA aura eka muni buddhamallajI ko / donoM eka jaise the / eka bilakula sApha thA / eka para kucha dhabbe the| maiMne kahA- yaha sApha kaMbala maiM luuNgaa| muni buddhamallajI ne bhI vaisA hI Agraha kiyA / hama donoM kA Agraha dekha pUjya gurudeva ne vaha kisI ko nahIM diyaa| donoM kaMbala apanI pachevar3I ( cAdara ) se DhAMka liye / unake kevala do sire bAhara nikAle aura hama donoM se kahA- jo icchA ho, vaha eka sirA pakar3a lo| hamane eka-eka sirA pakar3a liyA / jo sApha-sutharA thA vaha muni buddhamallajI ke hisse meM calA gayA / phira bhI maiM aprasanna nahIM huA / sahaja hI mere mana para eka chApa par3I ki samatA kA mUlya priyatA se bhI jyAdA hai / gatimAn banAne ke prayatna merI gati vyavasthiti nahIM thI / maiM calatA taba paira idhara-udhara par3ate / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha dopahara ke samaya jaba ekAnta hotA taba pUjya gurudeva kahate - tuma calo / maiM calatA taba unakA nirdeza milatA-paira ThIka DhaMga se rkho| na jAne kitanI bAra calane kA abhyAsa kraayaa| maiM mAnatA hUM ki yaha mujhe gatimAn banAne kA hI prayatna thA / kucha choTI-choTI bAtoM se jIvana kA nirmANa kaise hotA hai, ise kevala bar3I bAtoM meM vizvAsa karane vAle nahIM samajha paate| hama loga sthAna se bAhara jAte haiM taba 'pachevar3I' ke gAMTha lagAkara jAte haiN| maiM prAtaHkAla pUjya gurudeva ke sAtha bAhara jAne ke lie taiyAra hokara vahAM calA jAtA / pUjya gurudeva kahate - gAMTha ThIka se nahIM lgii| ve use apane hAthoM se kholate aura phira apane hAthoM se hI gAMTha lagAte / lambe samaya taka yaha silasilA claa| isa choTI-sI ghaTanA ne kyA yaha pATha nahIM par3hAyA ki mana kI jaTila granthiyoM ko kholanA hama sIkha jAeM aura koI gAMTha par3e to bhI vaha itanI ulajhI huI na ho, jise kholanA kaThina bana jAe / apAya : upAya mAlavA kI yAtrA ho rahI thii| sardI kA mausama thA / hamArI saMghIya vyavasthA ke anusAra sone kA sthAna vibhAga se nizcita hotA hai / hama dIkSA - paryAya meM bahuta choTe the / dIkSA - paryAya meM bar3e sAdhuoM ko acchA sthAna mila gayA aura hameM sone ke lie eka khulA sthAna milA, jisake kaI daravAje the / kivAr3a bilakula nahIM the / munizrI caMpAlAlajI svAmI ko patA calA, taba ve Ae aura unhoMne hama sabase kahA- apane-apane sirahAne meM jo nayA kapar3A hai, vaha nikaalo| hamane nikAla die| unhoMne kapar3oM ko tAnakara eka taMbU- sA khar3A kara diyA / cAroM ora se baMda eka kapar3e kA kamarA bana gyaa| hamane sIkhA - hara apAya ke lie upAya hotA hai / yadi upAya kI manISA jAga jAe to apAyoM ko nirasta karane meM koI kaThinAI nahIM hotI / mere jaise banoge? pUjya kAlUgaNI kI janmabhUmi chApara meM maryAdA - mahotsava kA Ayojana ho rahA thaa| munivara vahAM nahIM the / zArIrika asvasthatA ke kAraNa lADanUM meM Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 83 hI raha gae the| sukhalAlajI svAmI aura muni amolakacaMdajI lADanUM se chApara aae| unhoMne AcAryavara se prArthanA kI-mujhe vahAM bhejA jaae| AcAryavara ne use svIkAra kara liyaa| sAdhvIpramukhA jhamakUjI ko isakA patA claa| mere rajoharaNa kA pratilekhana ve karatI thiiN| madhyAhna ke samaya maiM unake pAsa gyaa| unhoMne kahA-Apa lADanUM jA rahe haiM? maiMne kahA-jA rahA huuN| ve bolIM-phira Apako gurudeva apane pAsa nahIM rakheMge, sadA ke lie alaga vihAra karane vAle sAdhuoM ke sAtha bheja deNge| maiM kucha asamaMjasa meM par3a gyaa| maiM pUjya gurudeva ke pAsa pahuMcA, sAdhvIpramukhA ne jo bAta kahIM, vaha batA dii| pUjya gurudeva ne mRdu muskAna ke sAtha kahA-tuma tulasI ke pAsa lADanUM cale jaao| koI cintA mata kro| maiMne muni-dvaya ke sAtha lADanUM ke lie vihAra kiyaa| bIca meM hama loga eka dina sujAnagar3ha ruke| vahAM nathamalajI svAmI kA Atithya svIkAra kiyaa| dUsare dina lADanUM phuNce| munivara ne tathA anya sabhI sAdhuoM ne hamArI agavAnI kii| alaga rahane meM mujhe jo kaThinAI anubhava ho rahI thI, usakA samAdhAna ho gyaa| adhyayana phira se cAlU ho gyaa| munivara ko bhI pUjya kAlUgaNI se alaga rahane ke kAraNa eka riktatA anubhava ho rahI thii| use yatkiMcit mAtrA meM bharane kA zreya mujhe upalabdha huA, yaha maiM mAnatA huuN| eka dina kI ghaTanA hai| sabhI sAdhu gocarI ke lie gaye the| maiM munivara ke pAsa baiThA thaa| unhoMne mujhe adhyayana ke lie preraNA dI, jIvana-vikAsa ke kucha sUtra batAe aura phira kahA-tuma bhI mere jaise banoge? maiMne kahA-mujhe kyA patA? Apa banAyeMge to bana jaauuNgaa| jIvana ke Aloka-sUtra mujhe dUsare sAdhu bahuta bholA samajhate the| maiM bholA avazya thA, para ve jitanA samajhate the utanA nahIM thaa| saralatA mujhe priya thii| kapaTa, prapaMca, chalanA aura pravaMcanA se mujhe bahuta ghRNA thii| maiM sabake prati nizchala vyavahAra karanA pasaMda karatA thaa| maiM apane prati, apane hitoM ke prati satata jAgarUka thaa| maiMne apane lie kucha saphalatA ke sUtra nizcita kie the| maiM aisA koI kAma nahIM karUMgA, jo mere vidyAguru ko apriya lge| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha maiM aisA koI kAma nahIM karUMgA, jisase mere vidyAguru ko yaha socanA paDe ki maiMne jisa vyakti ko taiyAra kiyA, vaha merI dhAraNA ke anurUpa nahIM bana skaa| maiM kisI bhI vyakti kA aniSTa cintana nahIM kruuNgaa| merI yaha nizcita dhAraNA ho gaI thI-dUsare kA aniSTa cAhane vAlA, usakA aniSTa kara pAtA hai yA nahIM kara pAtA, kintu apanA aniSTa nizcita hI kara letA hai| ina sUtroM ne merA jIvana-patha sadA Alokita kiyaa| mujhe kabhI bhI digbhrAnta hone kA avasara nahIM milaa| saMdhi-kAla gaMgApura meM pUjya kAlUgaNIjI kA svargavAsa ho gyaa| samUce saMgha ko vaha vajrAghAta jaisA lgaa| muni tulasI aba AcArya ho ge| pahale ve hama se bahuta nikaTa the| aba kucha dUra-se lagane lge| pahale kevala hamAre the, aba ve sabake ho ge| aisA lagA, pahale jo karuNA kI saghanatA thI vaha chitarA gii| pahale usake bhAgIdAra hama kucheka sAdhu hI the, aba hajAroM-hajAroM vyakti hamAre sahabhAgI ho ge| unase alaga AhAra karanA bhI acchA nahIM laga rahA thA, para aba saha-bhoja bhI saMbhava nahIM thaa| adhyayana kI vyavasthA bhI kucha samaya ke lie gar3abar3A gii| ye sAre saMdhikAla ke anubhava haiN| jaise-jaise samaya bItA, vaise-vaise sthitiyoM kA navInIkaraNa hotA gyaa| doharI coTa gaMgApura se vihAra kara gurudeva bAgora phuNce| vahAM mujhe eka nayA anubhava huaa| Adeza kI ghoSaNA kI gaI-pAMca minaTa ke bhItara saba sAdhu jahAM gocarI kA vibhAga hotA hai vahAM cale jAeM, koI apane sthAna para baiThA na rhe| hamAre saMgha meM AcArya ke Adeza kA pAlana bar3I tatparatA ke sAtha hotA hai| sabhI sAdhu apane-apane pAtra lekara usa sthala para pahuMca ge| maiM bhI pahuMca gyaa| jisa sthAna para gocarI kA vibhAga ho rahA thA, usake pAsa hI eka kelU kA chaparA thaa| maiM vahAM jAkara baiTha gyaa| zivarAjajI svAmI ne mujhe dekhA aura bole-baiThane kI manAhI hai, phira tuma kaise baiThe? maiMne kahA-yaha vibhAga kA sthala hai| yahAM baiThane kI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 85 manAhI nahIM hai / apane-apane sthAna para baiThane kI manAhI thI / maiM vahAM se yahAM A gyaa| yaha vibhAga kA sthala hai| yahAM koI khar3A rahe yA baiThe, isase Apako kyA ? ve hamAre saMgha meM 'kotavAla' kahalAte the / ve anuzAsana kI kriyAnviti kA pUrA dhyAna rakhate the| bar3e jAgarUka vyakti the / merA tarka bahuta sApha thA / phira bhI unake gale nahIM utarA / ve gurudeva ke pAsa pahuMce, sArI ghaTanA gurudeva ke sAmane rakha dI / gurudeva ne mujhe bulAkara kahA- tuma vahAM kyoM baiThe? maiMne apanA tarka phira dohraayaa| gurudeva ko merA tarka mAnya nahIM huaa| unhoMne mujhe bahuta kar3A ulAhanA diyaa| maiMne vinamrabhAva se use sunA aura sahA / maiM kucha bhI nahIM bolaa| cupacApa apane sthAna para A gayA kintu merA mana pratikriyA se bhara gyaa| maiM mana hI mana socatA rahA- merA koI pramAda nahIM huA / maiMne koI galatI nahIM kI / zivarAjajI svAmI ne apane Aveza ke kAraNa mujhe phaMsA diyA aura gurudeva ne bhI unakI bAta mAnakara mujhe ulAhanA de diyA / yaha pratikriyA lambe samaya taka mere mana para hotI rahI / maiM kAphI samaya taka isa ghaTanA ko apane mana se nahIM nikAla sakA / yaha koI bahuta bar3I bAta nahIM thii| para mere lie yaha bar3I bAta isalie bana gaI ki merI bhAvanA para doharI coTa phuNcii| maiM kalpanA nahIM karatA thA ki gurudeva kI itanI priyatA hote hue bhI akAraNa hI unase itanA kar3A ulAhanA sunanA pdd'egaa| dUsarI bAta, mere mana para eka chApa thI kAlUgaNI ke vyavahAra kii| maiMne sunA thA - pUjya kAlUgaNI ko AcAryoM se kabhI ulAhanA nahIM milA / mere mana kA bhI saMkalpa thA ki maiM bhI kabhI gurudeva se ulAhanA nahIM sunUMgA / merA saMkalpa TUTatA - sA lagA, isase mujhe bahuta AghAta pahuMcA / maMtrI muni kI sIkha maiM koI pramAda na karUM, kabhI ulAhanA na sunUM, kisI ke prati koI aniSTa cintana na karUM, adhyayana meM kisI se pIche na rahUM- ina choTe-choTe saMkalpa- sUtroM ne merI cetanA ke jAgaraNa meM yoga diyA, aisA maiM anubhava karatA huuN| jIvana-nirmANa meM choTI-choTI bAteM bahuta mahattvapUrNa bhUmikA nibhAtI haiM / pratikramaNa ke pazcAt maiM maMtrImuni zrI maganalAla svAmI ke Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha pAsa gyaa| unhoMne sahajabhAva meM do bola kahe, ve merI ahaMkAra-mukti kI sAdhanA meM saMbala bana ge| unhoMne kahA-'vidyA kA aura guru-kRpA kA ahaMkAra nahIM honA caahie| hama muni haiN| hama kisa bAta kA ahaMkAra kareM! mAMganA bahuta choTA kAma hai| hama roTI ke lie dUsaroM ke sAmane hAtha pasArate haiM, phira ahaMkAra kisa bAta kA? na jAne kitanI bAra yaha jIva bera kI guThalI banakara pairoM meM rauMdA jA cukA hai| phira ahaMkAra kisa bAta kA? ina choTe-choTe boloM ne mana kI gaharI paratoM ko chU liyaa| ahaMkAra merI mRdutA para kabhI AkramaNa nahIM kara skaa| svatantra pravAsa vi. saM. 2001 kA cAturmAsika pravAsa maiMne saradArazahara meM kiyaa| gurudeva ke pAsa rahakara maiM jo adhyayana kara sakatA thA, vaha vahAM nahIM huaa| cAturmAsa ke pazcAt maiM phira gurudeva ke pAsa pahuMcA aura phira adhyayana kA krama cAlU ho gyaa| eka muni ne kahA- 'Apane inako alaga kyoM bhejA? gurudeva ne kahA-'inakA svabhAva saMkocazIla bahuta hai| saMkoca ko kama karane ke lie maiMne inheM alaga bhejaa| vyAkhyAna denA bahuta jarUrI hai| yahAM mere pAsa vyAkhyAna dene kI kalA bhI nahIM sIkhI jaatii| isalie bhI alaga bhejanA jarUrI thaa|' maiM yaha sArI bAta eka taTastha zrotA kI bhAMti suna rahA thaa| maiMne socA-mere AcArya mere lie jo bhI priya yA apriya karate haiM, ve kisI cintana ke sAtha karate haiM, mere hitoM ko dhyAna meM rakhakara karate haiN| isalie gurudeva jo bhI kareM, usameM tArkika buddhi kA prayoga apekSita nahIM lgtaa| vizvAsa kA nidarzana maiM darzanazAstra aura tarkazAstra kA vidyArthI thA, phira bhI gurudeva ke AdezoM-nirdezoM ko prAyaH binA tarka ke svIkAra karane meM saphala rahA huuN| mujhe gurudeva para vizvAsa rahA hai aura ve bhI mujha para vizvAsa karate rahe haiN| kalakattA meM jApAna kI bamabArI huii| terApaMthI mahAsabhA ke pustakAlaya kI hajAroM-hajAroM pustakeM gaMgAzahara meM lAyI giiN| gurudeva kA vahAM caturmAsa huaa| mujhe saMskRta aura prAkRta kI bahuta pustakeM par3hane kA avasara milaa| maiM mAnatA hUM, usa cAturmAsa meM mere adhyayana kI nayI Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 87 dizAeM udghATita huiiN| maiM sAyaMkAla pratikramaNa ke pazcAt gurudeva kI vandanA karane gyaa| pAsa meM hI maMtrI muni maganalAlajI svAmI baiThe the| vandanA ke anantara unhoMne pUchA-Ajakala kyA kara rahA hai? maiMne kahA-karma-grantha par3ha rahA huuN| tattvArthasUtra kI TIkA par3ha rahA huuN| aura bhI kucha nAma ginaae| ve tatkAla gurudeva kI ora mur3e aura bole-mahArAja ! yaha itane grantha par3ha rahA hai| mUla dhAraNA meM pakkA to hai na? koI khatarA to nahIM hai? gurudeva ne kahA-koI khatarA nahIM hai| saba ThIka hai| vizvAsa vizvAsa se bar3hatA hai| guru jaba itanA vizvAsa kare to ziSya bhI jI bhara kara usa vizvAsa kI surakSA kA prayatna karatA hai| maiMne isa sacAI ko jIvana meM aneka bAra sAkAra hote dekhA hai| jIvana ke pAMca dazaka mere muni-jIvana kA pAMcavAM dazaka cala rahA hai aura mere vidyArthI-jIvana kA bhI pAMcavAM dazaka cala rahA hai| ina pAMca dazakoM meM AcAryazrI tulasI ne mujhe jitanI preraNAeM dIM, utanI preraNAeM eka guru ne apane ziSya ko dI yA nahIM dIM, yaha anusaMdhAna kA viSaya hai| zatAbdiyoM meM hI koI viralA guru hotA hai, jo apane ziSya ko itanI preraNA detA hai| maiMne kevala teraha varSa ke muni-jIvana kA eka vihaMgAvalokana kiyA hai| preraNA ke mukhya srotoM kA abhI sparza bhI nahIM huA hai| saMskRta aura prAkRta jaisI prAcya bhASAoM kA talasparzI adhyayana, Azukavitva, darzana kA tulanAtmaka adhyayana, sAmyavAda Adi rAjanItika darzanoM kA adhyayana, pazcimI darzanoM kA adhyayana, AcArya bhikSu aura zrImajjayAcArya ke sAhitya kA adhyayana, jaina AgamoM kA zodhapUrNa saMpAdana, pravacana kI janabhogya zailI, jaina paraMparA meM dhyAna kI vicchinna zRMkhalA kA anusaMdhAna aura usakA prayogAtmaka rUpa, prekSAdhyAna ke ziviroM kA saMcAlana Adi-Adi aneka binda haiM jo samaya-samaya para milI huI preraNAoM se dIrgha rekhAoM meM badale haiN| una sabakI carcA kabhI apanI AtmakathA meM karanA caahuuNgaa| eka nibandha meM usakI carcA sambhava nahIM hai| sRjana kI niyati gurudeva ne eka kuzala zilpI aura eka kuzala karmI ke rUpa meM eka Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha pratimA ko gar3hA aura aise prastara kI pratimA ko gar3hA, jisakA koI mUlya nahIM thaa| pratimA kA isa prakAra nirmANa kiyA ki use yaha anubhava bhI nahIM hone diyA ki usameM kisI viziSTa zakti kA avataraNa yA AropaNa kiyA jA rahA hai| korA jJAna hotA to zUnya pUrA bharatA nhiiN| usameM ahaMkAra ko apanA Asana bichAne kA avasara mila jaataa| jJAna ke bAda dhyAna kI preraNA ne usa zUnya ko bhara diyaa| yadi korA jJAna hotA, dhyAna nahIM hotA to terApaMtha ke netRtva ko, sarvocca pada ko, upalabdha kara mana harSa se bhara jaataa| isa ekachatra garimAmaya pada para AcArya dvArA niyukti honA eka mahattvapUrNa avasara hai| isa avasara para antaHkaraNa meM samatva kA bhAva jAgRta rahe, yaha usa sRjana kI hI vizeSatA hai, jisameM jJAna aura dhyAna ke tattva saMtulita rahe aura unakI phalazruti samatA ke rUpa meM pratiSThita rhii| eka bhAI ne kahA-yuvAcArya banane ke bAda bhI zarIra kA vajana nahIM bar3hA, yaha kaise? koI choTA-moTA pada prApta hotA hai to bhI vyakti zarIra meM phala jAtA hai, kI bhara jAtI hai| itanA sarvocca pada para lene para bhI parivartana kyoM nahIM AyA? maiMne smita ke sAtha kahA-gurudeva ne mujhe pahale yogI banA diyA aura bAda meM yuvAcArya bnaayaa| isalie aisA nahIM ho sktaa| 'vapuH kRzatvaM'-dhyAna siddhi kA pahalA lakSaNa hai zarIra kI kRshtaa| isalie mAMsala honA zAyada merI niyati meM hI nahIM hai| AdamI harSa se moTA hotA hai para mere AcArya ne mujhe pahale hI samatA meM pratiSThita kara diyA, isalie viziSTatA upalabdha hone para harSa kI bAta bhI merI niyati meM nahIM hai| mere sRjana kI niyati hai smtaa| isakA vikAsa hI merI dRSTi meM merI saphalatA aura mere sRjana kI saphalatA hai| nae unmeSa vi. saM.: 000 mere jIvana meM naye unmeSa kA varSa hai| caubIsaveM varSa meM praveza ke sAtha-sAtha mujhe saMskRta, prAkRta aura darzanazAstra ke aneka granthoM ke adhyayana kA sahaja avasara milaa| usI varSa maiMne hindI meM likhanA zurU kiyaa| maiM saMskRta se eka sAtha hindI meM AyA, isalie usa samaya kI merI hindI saMskRtaniSTha hI rahI, phira bhI hindI meM likhanA mujhe Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 86 acchA lgaa| kucha muniyoM kA Agraha thA ki maiM 'pacIsa bola' kI hindI meM vyAkhyA likhuu| mere mana meM saMkoca thaa| hindI meM maiMne kabhI kucha likhA nahIM thaa| jo kucha likhanA hotA, vaha sArA saMskRta meM hI likhtaa| kabhI-kabhI prAkRta meM bhI likhtaa| ye donoM purAnI bhASAeM haiN| loga inheM mRtabhASA kahate haiN| atIta jIvita kaise hogA? vaha mRta hI hogaa| jIvita kevala vartamAna hotA hai| maiM mAnatA hUM, isIlie maiMne hindI ko apnaayaa| vaha Aja kI bhASA hai, isalie jIvita hai| maiM bhASA ke sAtha-sAtha darzana kA vidyArthI rahA huuN| vaha merA sarvAdhika priya viSaya rahA hai| usako maiMne anekAnta ke Aloka meM par3hA hai| anekAnta kA vidyArthI kisI ko sarvathA jIvita athavA sarvathA mRta kaise mAna sakatA hai? atIta meM vartamAna ko jIvana dene kI kSamatA hai, taba use mRta hI kaise mAna sakate haiM? maiMne vartamAna ke sAtha saMparka sthApita kiyA, para atIta ke sAtha sthApita saMparka ko kabhI kama nahIM kiyaa| donoM meM saMtulana banA rhaa| maiMne hiMdI meM 'pacIsa bola' kI vyAkhyA likhI aura vaha grantha 'jIva-ajIva' ke nAma se prakAzita huaa| yaha merI pahalI racanA thI hindI ke kSetra meM aura darzana ke kSetra meM bhii| ahiMsA pro. hIrAlAla rasikadAsa kApar3iyA ahiMsA ke bAre meM eka grantha kA saMkalana kara rahe the| unhoMne gurudeva ke pAsa eka prastAva bhejA-AcArya bhikSu ke ahiMsA saMbaMdhI vicAroM ko usa grantha meM meM denA cAhatA huuN| mujhe hindI meM unake vicAroM kA eka saMkalana upalabdha kraaeN| gurudeva usa samaya cAr3avAsa (cUrU, rAjasthAna) meM virAja rahe the| unhoMne mujhe bulAkara pUchA- 'kyA tuma hindI meM nibaMdha likha sakate ho? maiMne kahA-'likha sakatA huuN|' gurudeva ne kahA- 'ahiMsA ke saMbaMdha meM AcArya bhikSu ke vicAroM para eka nibandha likho|' maiMne gurudeva ke Adeza ko zirodhArya kiyA aura kArya prAraMbha kara diyaa| kArya kI tAtkAlika kriyAnviti meM merA vizvAsa rahA hai, isalie kisI bhI kArya ko adhara meM laTakAe rakhanA merI prakRti meM nahIM thaa| nibandha likhane kA kArya zIghra sampanna ho gyaa| yaha 'ahiMsA' zIrSaka se eka laghu pustikA ke rUpa meM prakAzita Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha huaa| ahiMsA ke saMbaMdha meM AcArya bhikSu ke vicAra bahuta maulika haiN| zuddha sAdhya kI siddhi ke lie zuddha sAdhana kA honA jarUrI hai| isa siddhAnta para AcArya bhikSu ne bahuta bala diyaa| merA abhimata hai ki isa siddhAnta para bala dene vAle aura isa para tArkika paddhati se vizleSaNa karane vAle bhAratIya manISiyoM meM AcArya bhikSu kA sthAna agraNI hai| mahAtmA gAMdhI bhI isa kSetra meM agraNI rahe haiN| 'ahiMsA' pustikA unake pAsa phuNcii| unhoMne usa para kaI TippaNiyAM bhI likhIM aura AcArya bhikSu ke bAre meM unake mana meM eka jijJAsA bhI jaagii| bhASyakAra una dinoM hamAre dharma-saMgha ko prabuddha loga rUr3hivAdI mAnate the| dUsare sampradAya ke loga kucha saiddhAntika prazna upasthita kara terApaMtha ko vyavahAra ko vighaTita karane vAlA batalAte the| isa sthiti meM hama eka vaicArika avarodha kA anubhava kara rahe the| gurudeva ke mana meM usa avarodha ko miTAne kI tar3apa jaagii| unhoMne AcArya bhikSu ke siddhAntoM ko darzana kI bhASA aura zailI meM prastuta karanA zurU kiyaa| mujhe prAraMbha se hI yaha saubhAgya milA hai ki maiM unakI hara kRti meM unake sAtha rhaa| jayAcArya ko AcArya bhikSu kA bhASyakAra hone kA saubhAgya milA to mujhe AcArya tulasI kA bhASyakAra hone kA saubhAgya milA aura sAtha-sAtha AcArya bhikSu kA bhASyakAra hone kA saubhAgya bhI mujhe upalabdha huaa| gurudeva ne 'jaina siddhAnta dIpikA' nAmaka eka saMskRta grantha likhaa| usake eka adhyAya meM AcArya bhikSu ke siddhAntoM kA pratipAdana kiyaa| darzana ke stara para sUtra kI zailI meM AcArya bhikSu ke siddhAntoM ko prastuta karane kA yaha pahalA prayatna thaa| eka dina DaoN. satakor3i mukharjI ko maiMne vaha adhyAya sunaayaa| use sunakara DaoN. mukharjI ne kahA-yaha bahuta mahattvapUrNa siddhAnta hai| itane dina prakAza meM kyoM nahIM AyA? kheda hai, AcArya bhikSu mAravAr3a meM jnme| yadi ve jarmanI meM janme hote to unakA mahattva imyuala kAnTa se kama nahIM hotaa| DaoN. mukharjI ke vicAroM se mujhe eka santoSa kA anubhava huaa| AcArya bhikSu ke jisa dRSTiAkoNa ko AcAryazrI tulasI dArzanika zailI meM prastuta kara rahe haiM aura maiM jisakA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 61 bhASya kara rahA hUM, vaha dRSTikoNa sArayukta aura vartamAna kI samasyA ko samAdhAna dene vAlA hai| prAraMbha se hI merI yaha dRSTi rahI ki jo darzana yA dharma vartamAna samasyA kA samAdhAna nahIM detA, vaha upayogI nahIM ho sakatA aura jo upayogI nahIM ho sakatA, vaha cirajIvI nahIM ho sakatA / bAsI cIja kI upayogitA kama hotI jAtI hai aura eka dina vaha pheMka jAtI hai| unnIsavIM sadI kA nayA AviSkAra AcArya bhikSu ne eka sUtra diyA thA - bar3e jIvoM kI rakSA ke lie choTe jIvoM ko mAranA ahiMsA nahIM hai| choTe jIvoM ko mArakara bar3e jIvoM kA poSaNa karanA ahiMsA nahIM hai / isa sUtra ne mujhe bahuta Andolita kiyA / maiMne mArksa aura lenina ke sAhitya ko dekhA / sAmAjika zoSaNa aura asamartha logoM ke prati hone vAlI krUratA ke prati eka vizeSa saMvedanA jAga uThI / dAna ke nAma para calane vAle chadma ke prati eka vizeSa dRSTikoNa nirmita huA / maiMne eka laghu pustikA likhI / usakA zIrSaka thA - 'unnIsavIM sadI kA nayA AviSkAra / ' isa pustikA para kucha jaina patroM ne TippaNI kI - ' muni nathamalajI sAmyavAdI ho gae haiN|' rAjanItika praNAlI ke artha meM maiM sAmyavAdI nahIM banA, para mArksa kI vicAradhArA ke prati merA jhukAva nizcita hI rahA / acche sAdhya ke lie azuddha sAdhana ko kAma meM lAyA jA sakatA hai - isa sAmyavAdI siddhAnta ke sAtha maiM kabhI sahamata nahIM ho sakA / AcArya bhikSu ke 'zuddha sAdhya ke lie zuddha sAdhana' kI amiTa chApa mere mana para aMkita thii| una dinoM gAMdhIjI ke vicAra bahuta carcita ho rahe the / ve bhI zuddha sAdhya ke lie zuddha sAdhana ke siddhAnta para bala de rahe the| dArzanika sandarbha meM AcArya bhikSu ne aura rAjanItika praNAliyoM ke sandarbha meM mahAtmA gAMdhI ne isa siddhAnta para jitanA bala diyA, utanA zAyada kama vicArakoM ne diyA / isIlie haribhAU upAdhyAya kahA karate the- 'adhyAtma aura rAjanIti kI pRSThabhUmi ko alaga rakhane para AcArya bhikSu aura mahAtmA gAMdhI ke ahiMsA saMbaMdhI vicAra meM mujhe koI antara nahIM lagatA / ' AcArya bhikSu ko par3hane ke pazcAt maiMne mahAtmA gAMdhI ko pddh'aa| ahiMsA ke viSaya meM Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha donoM ke vicAroM meM adbhuta samAnatA pAyI / ahiMsA merA priya viSaya bana gayA aura varSoM taka maiM isI viSaya para likhatA rahA aura jIvana meM prayoga bhI karatA rahA / ahiMsA ke bIja AcAryazrI tulasI kA cAturmAsika pravAsa (vi. saM. 2011) bambaI meM huA / paramAnanda kApar3iyA ne terApaMtha kI ahiMsA viSayaka dRSTi para eka samIkSA likhI / usameM chichalI AlocanA nahIM thI / AlocanA kA stara acchA thaa| isase pUrva terApaMtha ke ahiMsA viSayaka siddhAnta kI isa stara kI AlocanA nahIM nikalI thI / lekha gujarAtI bhASA meM thA / usakA zIrSaka thA - 'ahiMsA kI adhUrI samajha / ' AcArya zrI tulasI ne vaha lekha par3hA aura mujhe bulAkara kahA - 'aba taka hamane AlocanA kA pratyuttara nahIM diyaa| pahalI bAra yaha stara kI AlocanA nikalI hai, jisameM gAlI-galauja nahIM kintu eka cintana hai| aba hameM isakA pratyuttara denA cAhie | tuma eka lekha likho / ' maiMne usa para ' ahiMsA kI sahI samajha ' zIrSaka eka lekha likhA / zrIcandajI rAmapuriyA ne kApar3iyA kA aura merA - donoM lekha 'jaina bhAratI' patra meM eka sAtha chApe / kApar3iyA ne 'prabuddha jIvana' meM likhA- 'mere lekha meM kahIM-kahIM vyaMgya bhI hai, kaTUktiyAM bhI haiM, kintu munizrI nathamalajI ne jo lekha likhA hai, usameM kevala samIkSA hai, na koI vyaMga aura na koI kaTUkti / ' isase maiM bahuta prabhAvita huA / yadi mere mana meM ahiMsA ke bIja aMkurita nahIM hote to maiM vyaMgya aura kaTUkti se zAyada nahIM baca pAtA / yathArtha kI prastuti maiM jaina muni bnaa| jaina darzana mere adhyayana kA viSaya banA / phira bhI isa svIkRti ko maiM avazya mAnatA hUM ki gAMdhI sAhitya se mujhe jaina dharma ko Adhunika saMdarbha meM par3hane kI preraNA milii| maiMne eka pustaka likhI / usakA nAma thA - 'AMkheM kholo|' usake pAMca adhyAya the / usameM eka adhyAya thA - jAtivAda / AcAryazrI tulasI ne use dekhakara kahA - yaha pustaka bAhara jAegI to samAja meM isase bahuta carcA hogii| abhI ise rahane do| phira do kSaNa ke cintana ke bAda kahA- yaha vAstavikatA hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 63 jaina dharma meM jAtivAda ke lie koI sthAna nahIM hai / phira carcA se kyoM DaranA cAhie? pustaka sAmane A gii| kucha UhApoha huA / sAtha-sAtha yathArtha ko prastuta karane kA mujhe saMtoSa bhI milA / vyApaka dRSTi gAMdhI sAhitya ke mAdhyama se maiMne raskina aura TAlasTAya ko par3hA to mujhe aura adhika vyApaka sandarbha meM cintana karane kA avasara milA / AcArya bhikSu ne sampradAyAtIta dharma kI nIMva ko bahuta majabUta kiyA thA / unhoMne isa para bahuta bala diyA ki dharma mukhya hai, sampradAya gauNa / yahI sUtra aNuvrata ke pravartana kA AdhAra bnaa| gurudeva ne aNuvrata Andolana kA pravartana kiyA, taba usakI samIkSA ina svaroM meM huI - AcAryazrI tulasI jaina aura ajaina - sabhI ko eka paMkti meM lA rahe haiN| yadi AcArya bhikSu ke dRSTikoNa kA sudRr3ha AdhAra upalabdha nahIM hotA to kAphI samasyAeM sAmane AtIM para usa udAra dRSTi ne sAmane Ane vAlI hara samasyA ko cirajIvI nahIM banane diyA / maulika vicAra aNuvrata Andolana ko dArzanika dRSTi se prastuta karane kA avasara milA I usase maiM bahuta lAbhAnvita huA / atIta ke cintana ko vartamAna kI samasyAoM ke saMdarbha meM dekhane kI eka dRSTi milI aura kucha maulika vicAra prasthApita hue / dharma ke viSaya meM yaha prasiddha dhAraNA hai - dharma karo, paraloka sudhara jAegA / dhArmikoM ko vartamAna kI koI cintA nahIM, kevala paraloka ko sudhArane kI cintA hai| dhArmika vyakti upAsanA meM vizvAsa karatA hai, caritra meM vizvAsa kama karatA hai| naitikatA kA AcaraNa Avazyaka nahIM mAnA jAtA / naitikatAvihIna dharma bhI calatA hai / aNuvrata Andolana ke mAdhyama se bahuta sAre prabuddha vicAraka vyakti saMparka meM Ae aura pArasparika AdAna-pradAna meM kAlAtIta aura sAmayika - donoM prakAra kI sacAiyoM ko samajhane kA avasara milA / aNuvrata ke maMca para sabhI dharmoM aura vicAradhArAoM ke loga Ane lage aura sabhI ko sunane kA avasara milatA gayA / usase samanvaya kI dRSTi ko bahuta bar3A bala milaa| maiM darzana kA vidyArthI rahA / jaina darzana ko pddh'aa| sAtha-sAtha anya Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha darzana bhI pddh'e| anekAnta ko par3hane ke kAraNa anya darzanoM ke prati anyatva kA bhAva nahIM rhaa| satya-satya hai, phira use kisI bhI darzana ne abhivyakta kiyA ho| yahI dRSTi niSpanna huii| aba mere sAmane darzana darzana hai, satya satya hai, aura saba bheda gauNa haiN| dhyAna kI dizA meM eka bAra mujhe pratizyAya huA aura vaha bigar3a gyaa| elopaithI aura Ayarvedika ilAja karAe para koI lAbha nahIM huaa| sthiti cintanIya bana gii| phira prAkRtika cikitsA kA yoga milaa| maiM svastha ho gyaa| eka preraNA jaagii| lUI pUne ko par3hA, aura bhI prAkRta cikitsA kI bIsoM pustakeM pddh'iiN| vahIM se mere yoga, jIvana kA prAraMbha huaa| Asana aura prANAyAma ke sAtha-sAtha dhyAna kI ruci jAgRta huii| maiMne dhvani cikitsA kA bhI prayoga kiyaa| udAtta svara meM bIja-maMtroM kI dhvani karane para maiM kucha hAsyAspada bhI banatA rahA, phira bhI koI antaHpreraNA kAma kara rahI thii| maiM usa prayatna ko nahIM chor3a sko| gurudeva kI mujha para ananta karuNA rhii| maiM jo kAma karatA, usameM unakA anumodana aura protsAhana mila jaataa| gurudeva ne svayaM prAkRtika cikitsA kA prayoga kiyaa| Asana, prANAyAma aura dhyAna ke prayogoM kA bhI unhoMne sarvAtmanA samarthana kiyaa| dhIre-dhIre una sabakI jar3eM hamAre saMgha meM gaharI hotI calI giiN| karuNA kI dhArA maiM ise nisarga hI mAnatA hUM ki mere mana meM krUratA kI apekSA karuNA adhika pravAhita hai| koI bhI vyakti apane meM krUratA na hone kA dAvA nahIM kara sktaa| karuNA aura krUratA-donoM dhArAeM hara vyakti meM pravAhita hotI rahatI haiM-koI bar3I aura koI chottii| asamartha varga ke prati samartha varga ke atikramaNoM kI carcA jaba-jaba sunatA hUM, taba-taba mana karuNA se bhara jAtA hai| hamArI duniyA ke itihAsa meM eka bahuta bar3A bhAga anyAya ke itihAsa kA hai, yaha svIkAra karane meM koI kaThinAI nahIM hotii| roTI, vastra Adi padArtha saMbaMdhI kaThinAiyoM ko hala karane meM Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta kA anAvaraNa 65 bhI manuSya saphala nahIM ho rahA hai, taba anyAnya kI kaThinAiyoM ko hala karanA to aura bhI adhika kaThina kArya hai| kyA yaha sarala ho sakatA hai? yaha prazna Aja bhI mere lie prazna hI banA huA hai| sAhitya jagat se saMparka sAhityika ruci prAraMbha se thii| saMskRta meM kavitAeM, kahAniyAM likhanA calatA hI thaa| phira hindI meM kavitAeM likhanI zurU kii| nibandha bhI likhe| taba hindI jagat ke sAhityakAroM se saMparka bar3hane lgaa| jainendrakumAra, maithilIzaraNa gupta, bAlakRSNa zarmA 'navIna', siyArAmazaraNa gupta, rAmadhArIsiMha 'dinakara', kanhaiyAlAla mizra 'prabhAkara' Adi sAhityakAroM se saMparka huaa| kevala saMparka hI nahIM huA, AtmIya bhAva bhI bnaa| phira bhI mana meM eka asaMtoSa ubharatA rahatA thaa| vaha bAra-bAra antaHkaraNa ko kacoTatA rahatA thaa| kyA vicAra hI aMtima yAtrA hai? kyA sAhitya-sAdhanA hI aMtima yAtrA hai? kyA isase Age aura kucha nahIM hai? Adhunika yuga kA vyakti hone ke lie Adhunika DhaMga se socanA, Adhunika bhAva-bhASA aura zailI meM likhanA paryApta hai para AdhunikatA pUrNa satya to nahIM hai| vaha eka sAmayika satya hai| pUrNa satya traikAlika hotA hai, kevala sAmayika nahIM hotaa| vizvAsa zAzvata meM eka bAra hama loga prabhudayAla DAbar3IvAlA ke ghara para Thahare hue the| sUryAsta hone ko thaa| DaoN. rAmamanohara lohiyA vahAM aae| kucha samaya hama loga bAta karate rhe| sUryAsta ho gyaa| DaoN. lohiyA ne uThate hue kahA-caleM, hama bhojana kreN| maiMne kahA-sUryAsta ho gyaa| aba bhojana nahIM kara skte| ve bole-Apa Adhunika muni haiM, phira yaha kaisA pratibandha? maiMne isakA prativAda kiyA- 'maiM AdhunikatA meM vizvAsa nahIM karatA, zAzvata meM vizvAsa karatA huuN| jo zAzvata meM vizvAsa karatA hai, usakA vizvAsa AdhunikatA meM hogA hI, para kevala AdhunikatA meM nahIM hogaa| maiM munitva ko pratyakSa jJAna kI sAdhanA mAnatA huuN| vaha traikAlika ke bodha se hI saMbhava ho sakatI hai| kevala AdhunikatA hameM bahuta dUra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha taka nahIM le jA sktii| jIvana-vrata AcAryazrI tulasI ke atyanta nikaTa sAhacarya meM maiM rhaa| rAjanItika aura sAmAjika kAryakartA, sAhityakAra, patrakAra Adi sabhI prakAra ke logoM se vicAra-vinimaya karane kA avasara milaa| dharma meM ati zraddhA rakhane vAle aura dharma ko asvIkAra karane vAle, donoM prakAra ke logoM se saMparka hotA rahA, para maiMne unameM se bahuta logoM ko tanAva kI manaHsthiti meM paayaa| mujhe lagA, tanAva vartamAna kI sabase bar3I samasyA hai| jo galata nirNaya hote haiM, ve saba tanAva kI manaHsthiti meM hote haiM, isalie vartamAna meM mAnava jAti ko tanAva-mukti kA mArga batalAnA usakI sabase bar3I sevA hai| maiMne ise apanA jIvana-vrata bnaayaa| muni apanI samasyAoM ko sulajhAne ke lie jIvana kI yAtrA zurU karatA hai, kintu apanI samasyAeM kevala apanI hI nahIM hotIM, ve dUsaroM kI bhI hotI haiN| dUsaroM kI samasyAeM kevala dUsaroM kI hI nahIM hotIM, ve apanI bhI hotI haiN| apane aura dUsaroM ke bIca meM koI aisA lohAvaraNa nahIM hai jisase eka kI samasyA dUsare meM saMkrAnta na ho| isalie samasyA ke samAdhAna kA mArga sabake lie sulabha hotA hai, ise maiM zreya mAnatA huuN| merI dRSTi meM yaha jIvana kA sabase bar3A sRjanAtmaka prazna hai| zAyada roTI kI upalabdhi se bhI isakA adhika mUlya hai|* * yuvAcArya banane ke bAda mahAprajJa dvArA atIta kA vihNgaavlokn| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. prajJA ko bhItara hI rahane deM maiM saMsAra ke isa niyama ko nahIM jAnatA ki jo sadA ulaTA calatA hai| jo vyakti nirvizeSaNa kI ora jAnA cAhatA hai, saba vizeSaNoM ko nIce rakhakara khuda Upara uThanA cAhatA hai, jo saba upAdhiyoM ko nIce chor3akara Upara jAnA cAhatA hai, aura patA nahIM, jagat kA niyama kyA hai ki use phira se nIce lAne kA prayatna kiyA jAtA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA-karma se sArI upAdhiyAM hotI haiM aura ahaM ke sAtha sArI upAdhiyAM jur3atI haiN| maiM jAnatA hUM-pUjya gurudeva kA AzIrvAda mujhe milA hai aura Aja se nahIM taba se milA, jaba se maiM isa dharmasaMgha meM dIkSita huaa| dIkSita hone ke bAda prathama akSara-bodha pUjya gurudeva ke dvArA mujhe prApta huaa| mujhe dIkSA liye hue 48 varSa ho ge| maiM ise apanA saubhAgya mAnatA hUM ki niraMtara gurudeva ke nikaTa rhaa| aisA yoga bahuta kama vyaktiyoM ko milatA hai aura vaha bhI itanA nikaTa se milA ki na gurudeva mujhameM bheda kara anubhava karate haiM aura na maiM ApameM bheda kA anubhava karatA huuN| pUjya gurudeva kabhI nahIM kahate ki maiMne kucha kiyA hai| maiM pAsa meM baiThA hotA huuN| mujhe patA hI nahIM calatA ki maiM bhI kucha karane vAlA huuN| sacamuca hai nhiiN| jahAM 'hama' kA hI prayoga hotA hai, vayaM kI bhASA hotI hai, vahAM ahaM, maiM-yaha prathama puruSa kI bhASA nahIM hotii| prajJA kA mahattva maiM mAnatA hUM ki prajJA kA bahuta mahattva hai| maharSi pataMjali ne pAtaMjala yoga darzana meM prajJA kI paribhASA kI hai-jisase satya kA sAkSAt hotA hai, usakA nAma hai prjnyaa| vAstava meM dharma ko dekhA jAtA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha hai, tarka se nahIM samajhA jAtA aura dharma vaha tattva hI nahIM, jo tarka se samajhA jA ske| indriyoM kA stara, mana kA stara, buddhi kA stara-ye saba nIce raha jAte haiN| dharma kA srota hai, ina sabase pre| yAnI indriya, mana aura buddhi se pre| jo buddhi se bhI pare kA stara hai, bhAva cetanA kA stara hai, vahAM dharma kA sAkSAtkAra hotA hai| pratyakSa anubhava kI AkAMkSA mere mana kA eka svapna thaa| bahuta purAnA svpn| maiMne gurudeva se eka prArthanA kI thii| bahuta pahale kI thii| abhI maiM saMghIya sevAoM meM lagA huuN| jaba maiM paiMtAlIsa varSa kA hoU, taba mujhe ina sabase mukta kara diyA jAe aura maiM kevala prajJA kI sAdhanA karanA cAhatA hUM, sAkSAtkAra ke lie samarpita honA cAhatA huuN| maiM yaha nahIM cAhatA ki hama saba parokSa jJAnI hI raheM aura yaha doharAte raheM ki zAstroM meM aisA likhA hai, zAstroM meM vaisA likhA hai| kintu Aja isa bAta kI apekSA hai ki hama svayaM jAneM aura yaha kaha sakeM ki hamane isakA anubhava kiyA hai aura apane anubhava ke AdhAra para yaha bAta kaha rahA huuN| kevala parokSa kI dahAiyAM na dI jAeM, zAstra kI raTana hI na cale kintu svayaM anubhava kareM aura jo anubhavakartA the, unake sAtha sAkSAt saMparka sthApita kreN| maiMne prArthanA kii| merA 45vAM varSa kahIM calA gyaa| patA nahIM kaba calA gyaa| maiMne eka pustaka likhI--maiM : merA mana : merI shaanti| usameM sabase pahale maiMne apanA paricaya diyA ki maiM muni hUM aura vaha muni nahIM, jo zAstroM ke sAtha-sAtha hI cluuN| zAstroM ko bahuta mahattva detA huuN| Apa loga yaha na samajheM ki zAstroM kA mUlya nahIM mAnatA huuN| bahuta mAnatA hUM kintu zAstroM kI avajJA karanA nahIM caahtaa| zAstra kA nirdeza hai ki svayaM jaano| svayaM satya kI khoja karo aura hama svayaM satya kI khoja na kareM, kevala parokSavAdI hI bane raheM to yaha zAstra ke prati bahuta samAdara nahIM hogaa| lakSya hai sAkSAtkAra mere mana kI prabala icchA hai ki maiM svayaM anubhava karUM, pratyakSa draSTA bnuuN| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJA ko bhItara hI rahane deM 66 paiMtAlIsa varSa cale ge| maiMne gurudeva se phira prArthanA kI-maiM jaba pacAsa varSa kA hoUM taba maiM isa kArya meM pUrNataH laga jaauuN| merA pacAsavAM varSa bhI calA gyaa| eka merI durbalatA hai ki maiM kisI se bhI nahIM DaratA, aura kisI bhI vyakti kI bAta jaMce to svIkAra karatA huuN| mere lie jarUrI nahIM ki maiM svIkAra kruuN| kintu durbalatA eka hai| basa eka sUtra aisA hai ki mana kI prabala bhAvanAeM lekara jAUM ki maiM to aisA karUMgA hii| kintu jaba gurudeva kaha dete haiM ki nahIM, to vaha bAta samApta ho jAtI hai, pUrNa virAma laga jAtA hai| koI janmajAta saMskAra hai ki jisakI vyAkhyA zAyada gurudeva bhI nahIM kara sakate aura maiM bhI nahIM kara sktaa| ___ pacAsa varSa bhI bIta ge| maiMne phira likhita prArthanA kI-pacapana varSa hone ke pazcAt saMghIya kAryoM se mukta ho jaauuN| pacapana bhI calA gyaa| para eka bAta maiM mAnatA hUM ki gata varSa maiMne gurudeva se prArthanA kI-abhI lADanUM rahanA hai| kAphI lambA samaya hai| mujhe nau mahIne kA samaya diyA jAe, jisameM maiM kucha vizeSa prayoga kara skuuN| gurudeva se soca-samajhakara svIkRti dii| maiMne apanA prayoga zurU kiyA aura vaha mere lie bahuta hI lAbhakArI siddha huaa| merI dizAoM kA udghATana huA aura mujhe Age bar3hane kA maukA milaa| jahAM maiM pahuMcanA cAhatA hUM, mujhe lagatA hai ki gurudeva kA AzIrvAda mere sAtha hai aura maiM nizcita hI pahuMca jaauuNgaa| merA ekamAtra lakSya hai pratyakSa darzana, sAkSAtkAra / parokSa ke prati merA bahuta AkarSaNa nahIM hai aura isIlie kabhI-kabhI loga mujhe nAstika kaha dete haiM, sAmyavAdI kaha dete haiM, unakA koI doSa nahIM hai| ___ mujhe eka choTI-sI kahAnI yAda A rahI hai| pitA, bhrAtA, mAtA-sArA parivAra aMdhA thaa| eka beTA kevala dekhane vAlA thaa| aba jo dekhane vAlA thA, vaha kahatA hai-sUrya kitanA sundara hai, AkAza kitanA suhAvanA hai, cAMda kitanA suhAvanA hai| bApa bolatA hai ki lar3akA pAgala ho gayA hai| kitanI jhUThI-jhUThI bAteM karatA hai| kahAM hai cAMda, kahAM hai sUrya, kahAM hai aakaash| saba use pAgala kahane lge| jhagar3A bar3ha gyaa| eka vaidya aayaa| bApa ne kahA-saba kucha ThIka hai| hama saba svastha haiN| kintu eka beTA 'pAgala ho gayA hai| usakA ilAja kreN| vaidya ne Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha kahA-kyA ilAja karUM? bApa ne kahA-beTA dina bhara jhUThI-jhUThI bAteM karatA, hai, bakavAsa karatA hai| yaha dIkhatA hai, vaha dIkhatA hai| bahuta jhUThI bAteM karatA hai| vaidya ne kahA-davA duuN| bApa ne kahA-aura koI davA mata dIjie, kevala isakI AMkheM phor3a diijie| isake alAvA isakI koI davA nahIM hai| prajJA kA antargamana jo vyakti satya ko dekhatA hai, satya kA sAkSAtkAra karatA hai, use sacamuca yaha puraskAra milatA hai ki AMkheM phor3a dI jaaeN| ina saba sthitiyoM ko maiM sahana kara letA hUM, sahana karanA jAnatA huuN| koI kaThinAI nahIM hai| gurudeva! maiM Apake saba anugrahoM ko svIkAra karatA AyA hUM, Aja taka karatA AyA hUM aura eka choTe bacce kI taraha svIkAra karatA AyA hUM merI eka prArthanA Apa bhI svIkAra kareM ki jo vyakti nirvizeSaNa aura nirupAdhika sattA kI ora Age bar3hanA cAhatA hai, usake lie kSamA kareM aura yaha vizeSaNa kI bAta ko Apa svayaM mukta kara deN| prajJA to bddh'aaeN| maiM bahuta acchA mAnatA hUM ki merI prajJA aura Age bar3he, usameM niraMtara ApakA AzIrvAda aura varadAna mujhe upalabdha hotA rhe| kintu yaha vizeSaNa vAlI bAta bahuta aTapaTI hai| merI prajJA ko mere bhItara hI rahane deN| nikAla kara use bAhara na pheNkeN|* * mahAprajJa alaMkaraNa ke avasara para diyA gayA vktvy| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. abhivaMdanA kisakI? rathayAtrA nikala rahI thii| loga aSTAMga daNDavat kara rahe the| sar3aka para nAroM se aSTAMga vaMdanAeM ho rahI thiiN| jo ratha thA, jisameM mUrti thI, usane socA, maiM devatA hUM aura saba loga mujhe vaMdanA kara rahe haiN| loga patha para leTa rahe the| vaMdanA kara rahe the, gira rahe the to ratha ne socA, maiM devatA hUM, loga mujhe vaMdanA kara rahe haiM aura jo bhItara mUrti thI, vaha soca rahI thI ki loga mujhe vaMdanA kara rahe haiN| sabase Upara baiThA antaryAmI haMsa rahA thaa| abhI abhivaMdanA ho rahI thii| koI kucha rahA thA, koI kucha kaha rahA thaa| zAyada yaha sTeja kA patthara socatA hogA ki merI abhivaMdanA ho rahI hai| yaha kaMbala socatA hogA ki merI abhivaMdanA ho rahI hai| ye kapar3e socate hoMge ki hamArI abhivaMdanA ho rahI hai aura antaryAmI pUjya gurudeva Upara maMca para baiThA-baiThA haMsa rahA hai| kisakI abhivaMdanA! maiM mAnatA hUM ki yadi koI prazaMsA kare, abhivaMdanA kare to zAyada mujha taka pahuMcatA hI nhiiN| koI bhI AdamI ghara meM praveza karatA hai| andara AegA to dvAra se jaaegaa| pahuMcanA to. vahAM taka hai, jahAM antaryAmI baiThA hai| zarIra prekSA ke dvArA usa antaryAmI taka pahuMcanA hogaa| maiMne mAna liyA ki jisa antaryAmI taka pahuMcanA hai, loga sIdhe nahIM pahuMca pAte haiM to pahale daravAje meM ghusakara hI bhItara pahuMca paaeNge| acchA hai ki daravAjA maiM hI bana jaauuN| mujhe bhalA kyA Apatti hogI? jahAM taka pahuMcanA hai, vahAM phuNceNge| maiM daravAjA bana sakatA huuN| use milatA haiM satya eka ziSya guru ke pAsa AyA aura bolA-gurudeva! jIvana kI eka Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha prabalatama AkAMkSA hai| guru ne pUchA, kyA AkAMkSA hai? ziSya ne kahA ki satya kI upalabdhi ke sivA mere jIvana kI aura koI AkAMkSA nahIM hai| maiM satya kI upalabdhi karanA cAhatA huuN| kevala satya ko upalabdha honA cAhatA huuN| guru ne pUchA-kalakattA meM cAvala ke bhAva kyA haiM? ziSya ne kahA-'gurudeva! maiMne kalakattA chor3a diyA hai| aba mujhe cAvala ke bhAva se kucha bhI lenA-denA nahIM hai| guru ne kahA-'jAo, tuma sAdhanA kro| satya tumheM avazya upalabdha hogaa| ziSya ne kahA- 'kaise upalabdha hogA? guru ne kahA- 'jo atIta ko chor3a detA hai, vaha satya ko avazya upalabdha ho jAtA hai|' ___atIta ko vismRta kara denA satya ke lie bahuta jarUrI hai kintu atIta kI pakar3a itanI majabUta hotI hai ki chor3ane para bhI vaha kabhI-kabhI phira se bAMdha letI hai| jisa atIta ko maiM bhulAnA cAhatA hUM, usa atIta ko hI mere sAmane upasthita kara diyA gyaa| sArI bacapana kI smRtiyAM tAjA ho giiN| mujhe yAda hai-maiM bahuta choTA baccA thaa| dasa varSa kA thaa| mere mana meM dIkSA kA bhAva jaagaa| yaha saMyoga kI bAta hai ki gaMgAzahara se aisA hI koI saMbaMdha jur3A huA hai| sarva prathama dIkSA kA bhAva lekara isI gaMgAzahara meM upasthita huaa| mujhe saMketa milA ki tuma gaMgAzahara jAo to muni tulasI ke darzana jarUra krnaa| maiM gayA aura darzana kie| patA nahIM pUrva janma ke saMskAra the| Apane pUchA-kauna ho, kahAM se Ae ho? maiMne batAyA kintu bolA vizeSa nahIM aura Apane kucha vizeSa pUchA bhI nhiiN| kintu jo eka tAdAtmya jur3anA cAhie thA, vaha vahAM se hI jur3a gyaa| aisA sambandha huA ki zAyada jisakI koI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| amApya vAtsalya dIkSita hote hI pUjya kAlUgaNI ne Apake pAsa bheja diyaa| maiM choTA thA, Apa bhI bahuta bar3e nahIM the| kevala chaha, sAr3he chaha sAla kA antr| kintu ApakA itanA kaThora anuzAsana ki mana hI mana meM thor3A kaMpana-sA ho gyaa| kintu bahuta nahIM akhraa| isalie nahIM akharA ki jitanA kaThora anuzAsana thA, usase bhI anupAta meM jyAdA prema kA sAgara Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhivaMdanA kisakI? 103 lahalahAtA thaa| itanA prema, itanA vAtsalya ki Apa logoM ko kyA batAUM? mujhe dIkSA liye chaha-sAta varSa ho ge| pUjya kAlUgaNI kA svargavAsa huA aura muni tulasI AcArya tulasI bana ge| sabako acchA lagA kintu mujhe utanA acchA nahIM lgaa| maiMne socA ki yaha kyA? jIvana meM vyavadhAna khar3A ho gyaa| bhojana sadaiva sAtha meM karate the| kaI dinoM taka maiM bhojana nahIM kara skaa| jAtA, pUjya gurudeva pUchate-bhojana kara Ae? maiM kahatA-nahIM kiyA, to kahate aba to alaga bhojana karanA hI hogaa| mere sAtha kaise karoge? kabhI muni sukhalAlajI ko bhejate, kabhI bhAIjI mahArAja ko bhejate ki isako bhojana karA aao| mujhe yaha patA nahIM ki kaba colapaTTA sAdhviyoM ko sIne ke lie denA hai, kaba pachevar3I denA hai, kaba or3hanA hai, kaba pahananA hai| mujhe koI cintA nhiiN| basa, saba kucha ,yaMtravat cala rahA thaa| basa, Apa jo kucha kahate, vahI karanA hai| taba bhagavAn jAgatA hai mujhe eka ghaTanA yAda A rahI hai-dvitIya mahAyuddha cala rahA thaa| laMdana kI eka mahilA rAta ko prArthanA karake so jAtI aura nizcita nIMda letii| par3osI kahate-hama loga to jAgate haiM, Darate haiM, tuma nizcinta so jAtI ho| mahilA kahatI-mujhe to koI cintA nhiiN| logoM ne pUchA-cintA kyoM nahIM? kyA rahasya hai isakA? mahilA ne kahA-jaba sotI hUM, taba bhagavAna se prArthanA karake sotI hUM ki prabho! merI rakSA krnaa| jaba maiM sotI hUM taba bhagavAn jAgatA hai| donoM ke jAgane kI kyA jarUrata hai? vaha bhI jAge aura maiM bhI jAgU? isakI kyA jarUrata hai? sacamuca merA bhI bacapana kA jIvana aise hI biitaa| maiMne socA, pUjya kAlUgaNI aura muni tulasI cintA karane vAle haiM to yaha bhAra maiM kyA 'DhoUM? nizciMta jIvana bhalA jisake lie paramAtmA svayaM jAgatA ho to donoM ko kabhI eka sAtha jAgane kI jarUrata nhiiN| loga samajhate haiM ki maiM bholA thA, sIdhA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha thA, baccA thaa| sacamuca yahI bAta hai| kintu eka hI bAta ne mujhe ubArA ki maiMne kabhI apanI cintA nahIM kI aura vaha vyakti dhanya hai, bahuta bhAgyazAlI hai, jisakI cintA karane vAle guru mila jAeM? sacamuca vaha dhanya hotA hai| maiM apane Apako saubhAgyazAlI mAnatA hUM ki mujhe eka aisA nirmAtA milA, jo vyakti kI supta zakti ko jagAnA jAnatA hai| hara vyakti meM zakti hotI hai| zakti honA eka bAta aura zakti ko jagAne vAlA devatA milanA dUsarI bAta hai| bhAgyazAlI vaha nahIM hotA, jisameM zaktiyAM hotI haiN| zaktiyAM aura bhI logoM meM ho sakatI haiN| maiM sacamuca apane Apako saubhAgyazAlI mAnatA hUM ki mujhe eka aisA devatA milA, jisane niraMtara merI zaktiyoM ko jagAne kI cintA kii| kevala bacapana meM hI nahIM, Aja taka bhI barAbara kara rahA hai| jaba maiM baccA thA, taba Apa (gurudeva) eka bAta para bahata jora dete the| Apa kahate, abhI tuma jitane saMyata rahoge aura jitanA apane meM lIna rahoge, adhyayana meM lIna rahoge, utanA hI tuma svataMtra banoge aura abhI tumane yadi yaha nahIM kiyA to jIvana bhara paratantratA banI rhegii| maiM bahuta kRtajJa huuN| Apa saba logoM ne jo zubhakAmanAeM prakaTa kI, una zubhakAmanAoM ko, zubhAzaMsAoM ko svIkAra karatA hUM aura jitanI prazaMsAeM, jitane abhinandana kie, jinako jahAM pahuMcanA cAhie, vahAM samarpita karatA huuN| * mahAprajJa alaMkaraNa ke saMdarbha meM Ayojita abhinaMdana samAroha meM pradatta vktvy| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. dIkSA kA prayojana Aja merA dIkSA divasa hai / Aja maiM pravrajyA ke 46 varSa pUre kara pacAsaveM varSa meM praveza kara rahA huuN| maiM alpa vaya meM dIkSita huA / maiMne dIkSA kyoM lI - yaha maiM batA nahIM sakatA / dIkSA lI, yaha tathya hai / kyoM lI ? yaha prazna hai| Aja maiM kaha sakatA hUM ki grahaNa karane ke tIna kAraNa haiM ajJAtaM jJAtumicchAmi, kartumanAvRtam / abhUto hi bubhUSAmi, dIkSA seyaM mamAhatI // gUDha maiM ajJAta ko jJAta karanA cAhatA thA / maiM AvRta ko anAvRta karanA cAhatA thA, parade ko haTAnA cAhatA thA aura jo nahIM thA, vaha honA cAhatA thA / 1 dIkSA grahaNa karane ke ye tIna kAraNa haiM / ye hI tIna kAraNa hone cAhie / yadi ajJAta ajJAta hI banA rahe, yadi gUDha gUDha hI banA rahe aura yadi jo jahAM hai, jisa rekhA para khar3A hai, vahIM jindagI bhara khar3A rahe to dIkSA kA koI artha nahIM hotaa| maiMne tInoM bAtoM ko yat- kiMcit kAryarUpa meM pariNata kiyA hai| maiMne ajJAta ko jJAta, AvRta ko anAvRta aura na hone ko honA saMbhava kiyA hai / yahI dIkSA kA prayojana hai / maiM apanI mAtA ke sAtha dIkSita huA aura dIkSA se Ate hI pUjya kAlUgaNI ne mujhe kahA- jAo muni tulasI kI dekharekha meM sIkho - pddh'o| merA rahana-sahana, zikSA-dIkSA muni tulasI ke pAsa huii| unake anuzAsana meM rahanA koI sarala bAta nahIM thI / ve bar3e kaThora anuzAsaka haiN| Aja ve mujhe kahate haiM - tuma bahuta komala ho| maiM yaha nahIM kaha sakatA ki Apa bahuta Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha kaThora haiM, para vAstava meM haiM kaThora / ApakA kaThora anuzAsana mere lie varadAna bnaa| bacapana se hI maiMne apane jIvana ke do sUtra banAye the 1. maiM vaisA kAma kabhI nahIM karUMgA, jisase muni tulasI (AcArya tulasI) aprasanna hoN| 2. maiM sadA apane para adhika kendrita hoUMgA, dUsare para nhiiN| ___ ina donoM sUtroM ne merA nirmANa kiyaa| maiM dina-pratidina Age bar3hatA hI gyaa| mujhe smRti meM nahIM ki maiMne kabhI kisI kA ahita socA hocAhe phira vaha merA nikaTa kA ho yA dUra kaa| maiM apanA kAma karatA rhaa| saMvat 2012 meM jaba Agama-saMpAdana kA kArya-bhAra AyA taba maiMne do sUtra aura bnaaye| 1. dina ko maiMne tIna bhAgoM meM bAMTA-. (ka) pahalA bhAga-Ananda kI aaraadhnaa| (kha) dUsarA bhAga-jJAna kI aaraadhnaa| (ga) tIsarA bhAga-zakti kI aaraadhnaa| dina ke prathama bhAga meM maiM apanA lekhana krtaa| kabhI kisI viSaya para aura kabhI kisI viSaya pr| dina ke dUsare bhAga meM maiM Agama-saMpAdana meM juTa jaataa| isase jJAna kI ArAdhanA hotii| rAta meM maiM dhyAna Adi meM saMlagna ho jaataa| yaha merI zakti kI ArAdhanA thii| isa prakAra ke vibhAga ke kAraNa Ananda, jJAna aura zakti bar3hatI hI gii| kabhI thakAna mahasUsa nahIM huii| sadA tAjagI banI rhii| dUsarA sUtra thA-niHzeSa kI avdhaarnnaa| jaba maiM. koI kAma karake uThatA hUM taba socatA hUM ki aba kucha bhI kArya zeSa nahIM rhaa| jo saMpanna honA thA, vaha ho gyaa| isa ciMtana ne mujhe ubaaraa| kAma se thakAna nahIM AtI, kAma kI ciMtA se thakAna AtI hai| kAma se tanAva nahIM AtA, kAma kI ciMtA se tanAva AtA hai| niHzeSa ciMtana vAstava meM zakti saMvardhana kA, ciMtA mukti kA ciMtana hai| ___Aja maiM pUjyavara kAlUgaNI ko bhAvAMjali arpita karatA hUM jinhoMne mujhe dIkSA dekara kRtArtha bnaayaa| Aja maiM AcArya tulasI ke prati bhAva bhInA namana karatA hUM, jinhoMne mujhe bindu se sindu banA ddaalaa| eka Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA kA prayojana 107 abodha bAlaka ko bodha dekara samakakSa banA ddaalaa| Aja maiM mahAn jJAnI aura vicakSaNa maMtrI muni ko zata-zata praNAma karatA hUM, jinhoMne mere nirmANa meM vaha saba kucha kiyA, jo unheM karanA thaa| Aja maiM vAtsalya kI pratimUrti bhAIjI mahArAja ko bhAvAMjali prastuta karatA hUM, jinhoMne hamAre zikSaNa ke atirikta sArI jimmedAriyAM or3hakara hamArA nirmANa kiyaa| ina varSoM meM unakI karuNA, kRpA aura audArya gadgad karanevAlA thaa| kAza! Aja ve hote| ___ Aja maiM mAM bAlUjI ke prati nata hUM, jinhoMne mere nirmANa meM pratipala jAgarUkatA baratI, mujhe saMyamAbhimukha aura AcAryAbhimukha rahane kI satata preraNA detI rhiiN| ina sabase maiM upakRta huA huuN| aura bhI aneka preraka tattva jIvana meM rahe haiM, una sabake prati kRtajJatA jJApita karatA huuN| ____ loga mujhase pUchate haiM-maiM kyA hUM? maiM kauna hUM? isakA sahaja samAdhAna yaha hai1. mArgAtItaM gantumicchAmi zazvat, dezAtItaM draSTumicchAmi kAmam / bhAvAtItaM jJAtumicchAmi nityaM, zabdAtIto yena bhuuyaasmaashu|| 2. saMkalpazaktiH prabalA mama syAt, ekAgratA me zikharaM pryaataa| vinirmalaM cittamidaM vidhAtuM, citte prasiddhe sakalaM prsiddhm|| 3. zvAsaM vijAnAmi manobhijAne, jAnAmi dehaM vacanaM ca jaane| jAnAmi varNAn kathamasmi vidvAn, styaanusNdhaanprohmsmi|| dizaM vijAnAmi RtAM prazastA, mArga vijAnAmi Rju prshstm| dRSTiM vijAnAmi vilokanAhoM, draSTAsmi sNdrshnttpronhm|| niSThAnuzAsteH sahajopalabdhA, labdhaM tathaikyaM sahajaM mayA hi| aNuvrata-dhyAnaparaMparA ca, navovikAsojani tasya shissyH|| * pacAsaveM dIkSA varSa praveza para pradatta vaktavya Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. varadAna Aja maiM cAlIsaveM varSa meM huuN|.kbhii eka kSaNa kA thaa| kSaNoM ne mila ghar3I kA banAyA, ghar3iyoM ne pahara kA, paharoM ne dina kA, dinoM ne mahInoM kA, mahInoM ne varSa kaa| eka para eka varSa Ate ge| Aja cAlIsavAM varSa A khar3A huA hai| samaya kI suI sadA ghUmatI hai, vaha kabhI nahIM ruktii| ___ manuSya ajJAta-pradeza se AtA hai aura ajJAta-pradeza meM calA jAtA hai| madhya kA virAma jJAta hotA hai| usameM kitane hI ajJAta saMbaMdha jur3a jAte haiN| aMtarAtmA kA kathana maiMne eka choTe-se kasbe meM janma liyaa| janma ke samaya manuSya kyA jAnatA hai, yaha hama loga, jo bar3e ho gae haiM, nahIM jAna paate| janma kyoM hotA hai? yaha prazna usa samaya nahIM hotaa| yaha prazna taba uThatA hai, jaba jIvana kI dUsarI maMjila kI ora hamAre caraNa bar3ha calate haiN| vaha dUsarI maMjila hai- mRtyu| mRtyu kI mImAMsA bhI mRtyu ke paripArzva meM ugra bana jAtI hai| ye donoM ajJAtavAsa kI dhArAeM haiN| isakA rahasyodghATana tarka kI pRSThabhUmi para nahIM hotaa| manuSya jJAta ke kiMvAr3oM ko bhI pUrA nahIM khola paataa| zabdoM ko cunane vAlA mAlI koI viralA hI hotA hai| bhAvoM kI UrmiyAM prAyaH sAgara ke bhItara hI vilIna ho jAtI haiN| maiM nahIM kaha sakatA ki maiMne apane pitA ko dekhaa| maiM DhAI mAsa kA thA, pitA isa saMsAra se cala bse| merI aMtarAtmA kahatI hai-maiMne unheM dekhaa| usa samaya kA citra merI AMkhoM meM aMkita hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varadAna 106 mAM kA AlaMbana merA jJAta jagat se saMbaMdha bar3hane se pahale hI TUTa gyaa| merI mAtA ke lie aba eka mAtra AlaMbana maiM hI thaa| eka DhAI mAsa kA baccA kyA kara sakatA hai aura kyA sahArA de sakatA hai? kintu Alambana kucha kara sakane aura dene meM nahIM hotaa| vaha hotA hai pyAra meM, sunahare sapanoM meN| vaisI mAtAeM apavAda rUpa hI hoMgI, jinakA apanI santAna se pyAra na ho aura apanI santAna ke bhaviSya ke lie AzAoM kA tAnA-bAnA na bunatI ho| samaya kI dUrI ko kATane kI koI kaiMcI hai to vaha hai AzA / AzA hI AzA meM maiM dasa varSa kA ho gyaa| isa avasthA meM mujhe bahuta par3ha jAnA cAhie thA, para maiM bahuta hI kama pddh'aa| kabhI maiM mere gAMva meM rahatA aura kabhI nanihAla meN| kabhI vahAM kucha pahAr3e par3he aura varNamAlA pddh'ii| isase adhika kucha par3hA, yaha mujhe yAda nahIM hai| pahalA mor3a sAtaveM varSa meM jIvana meM eka mor3a aayaa| mere cAcA kI lar3akI kA byAha memanasiMha, pUrvI baMgAla meM thaa| taba maiM aura merI mAtA bhI vahAM gii| kucha dina kalakattA meM ruke| mujhe memanasiMha ke eka skUla meM bhartI kiyA gyaa| maiMne vahAM kucha baMgalA bhASA pddh'ii| memanasiMha se 12 mIla kI dUrI para phUlavAr3iyA hai| vahAM mere pitA kI dukAna thii| use uThAne ke lie mujhe vahAM bhI jAnA pdd'aa| bhale beTe pitA kI dukAna ko jamAte haiN| maiM apane ko kapUta nahIM mAnatA phira bhI dukAna ko uThAne ke lie maiM adhIra thA, na jAne kisa ajJAta kI preraNA mujhe prerita kara rahI thii| dUsarA mor3a dUsarA mor3a gyArahaveM varSa ke Ate-Ate aayaa| mana muni banane kI ora jhukaa| usa samaya maiM muni kI paribhASA ko nahIM jAnatA thA, para usakI AtmA mujhase aparicita nahIM thii| hameM bahuta bAra zAbdika paricaya nahIM hotA, Atmika paricaya sahaja hI ho jAtA hai| merA sthUla mana rAga aura virAga kI bhASA nahIM jAnatA thA para mere saMskAroM meM ve donoM jaDita the| munizrI chabIlajI aura pUnamacandajI kA saMketa milA aura merA virAga Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha saMskAra rAga se Upara uTha aayaa| maiMne muni banane kI bhAvanA prakaTa kii| mAtAzrI ne kahA-merI bhI yahI icchA hai| usa samaya terApantha ke AThaveM AcArya kAlUgaNI the| vi. saMvat 1687 ke bhAdaveM meM maiM virAgI banA aura mAgha zuklA 10 ko apanI mAtAzrI ke sAtha muni bana gyaa| isa tIsare mor3a meM jIvana ke saMbaMdha vyApaka ho gye| kAlUgaNI kA varadahasta mere sira para ttikaa| maiMne ajJAta ke vizAla patha para naI yAtrA zurU kara dii| ___ maiM jJAta ke nirmANa meM ajJAta kA sabase adhika mahattvapUrNa yoga mAnatA huuN| puruSArtha kA astitva mAnatA hUM aura yaha bhI jAnatA hUM ki ruci ke nirmANa meM paristhiti kA bahuta bar3A hAtha hotA hai| para ina sabake uparAnta bhI ajJAta jo hai, vaha jJAta se adhika kSamatAzIla hai| hama isIlie bahuta bAra viphala hote haiM ki hamArA tarka jJAta se Age nahIM daudd'taa| sabase bar3I dena parama pUjya kAlUgaNI ne merI jIvana-naukA kA karNadhAra tulasI ko cunaa| kuzala karNadhAra ke hAtha meM vaha surakSita hai| vaha aneka vizAla saritAoM aura sAgaroM kA pAra pA cukI hai| aba usa sAgara kI goda meM hai, jisakA taTa usakA agrima vizrAma hogaa| mere guruvara AcAryazrI tulasI vyakti-nirmANa meM adhika vizvAsa karate haiN| unhoMne mujhe zakti kA mantra diyaa| maiMne usakI upAsanA kii| mujhe harSa hai ki upAsanA meM merI tanmayatA kabhI bhaMga nahIM huii| mere guruvara ne mujhe vidyA-dAna diyA, aura bhI jo prApya the, ve die para mere lie unakI sabase bar3I dena hai-aprApya ko prApya banane kI tnmytaa| usI se maiM adhyAtma kI gaharAI meM jAne ko bAra-bAra prerita huA huuN| merI caitanya vINA kA hara tAra isa gAna se jhaMkRta hai ki isase bar3A varadAna koI nahIM hai|' * cAlIsaveM varSa praveza para likhita nibNdh| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 svastha kauna? vItarAga saparyAtaH, tavAjJA pAlanaM prN| AjJA rAddhA virAddhA ca, zivAya ca bhavAya c| vItarAga! ApakI upAsanA kI apekSA AjJA kI ArAdhanA zreyaskara hai| AjJA pAlana ke binA kevala arcanA kA koI mUlya nahIM hai| AjJA kA ullaMghana bhava kA hetu hotA hai aura pAlana zreya kA het|| ___ maiM bhI apane ArAdhya kI AjJA kI ArAdhanA ke lie yahAM AyA huuN| maiM AjJA meM vizvAsa karane vAlA huuN| prAcIna bhAratIya saMskRti kI paramparA meM to yahAM taka likhA hai ekAkSarapradAtAraM yo guruM naiva manyate / zUnAM yonau zataM gatvA cANDAlesvapi jaayte|| yathArthavAda kI dRSTi se dekheM to yaha arthavAda ho sakatA hai para soceM isake pIche cintana kyA hai? ___ Aja kRtajJatA aura vinaya ke saMskAra kSINa ho rahe haiM isIlie guru ziSya bhAva TUTa-sA rahA hai| guru ke prati ziSya meM AsthA kA bhAva nahIM hai aura guru meM ziSya ke prati vAtsalya nahIM hai| tarka hI pradhAna ho, AjJA ke lie koI sthAna bacA na rahe, yaha jIvana kI vikalAMgatA hai| usakI pUrNatA hai, donoM kA smnvy| maiM svAsthya lAbha ke lie AyA hUM, para maiM dekhatA hUM svAsthya kI AvazyakatA mujhe hI nahIM, sabako hai| maiM nahIM mAnatA ki jo dubale-patale haiM, ve asvastha haiM aura jo mAMsala haiM ve saba svsth| kaI asvastha hokara bhI samajha nahIM pAte ki hama asvastha haiN| isIlie unako svastha hone kA avasara nahIM miltaa| svAsthya ke binA jIvana sUnA hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha zArIrika dRSTi se svAsthya kA artha hai-hAr3oM kI mjbuutii| mAnasika dRSTi se svAsthya hai apane Apa meM Tike rahanA aura Atmika dRSTi meM-AgamoM kI bhASA meM jo Atmastha, gItA ke zabdoM meM jo sthitaprajJa aura yoga kI bhASA meM jo samAdhistha hai, vahI svastha hai| kyA maiM pUchU-upasthita loga svastha haiM? zArIrika dRSTi se ho sakate haiM kintu vaha bhI saMbhava nahIM hai| zarIra ko svastha banAe rakheM vaisI khAdya-sAmagrI kahAM hai? isa milAvaTa ke yuga meM zuddha khAna-pAna eka samasyA hai| mAnasika svAsthya bhI kaise ho, choTI choTI bAtoM meM krodha kA pArA car3ha jAtA hai, lobha kA pArAvAra nhiiN| ____mana kI kitanI caMcalatA aura kitanA vikSepa? phira mAnasika svAsthya kaise ho? jahAM mAnasika caMcalatA aura vikSepa adhika hotA hai, vahAM pAgalapana adhika hotA hai| kaI vikasita kahalAne vAle dezoM meM isalie pAgalapana adhika hai ki vahAM para unmAda aura pAgalapana ko ubhArane vAle sAdhana adhika haiN| yaha bhArata kA saubhAgya hI samajhie ki yahAM pAgalapana kama hai kyoMki yahAM unmAda aura pAgalapana ko ubhArane vAle sAdhana adhika nahIM haiM, aura hone bhI nahIM caahie| vijJAna kA vikAsa pragati para hai| vaijJAnika kA dhyAna candraloka kI yAtrA meM kendrita hai| eka ora aNavika zastroM kA parIkSaNa cala rahA hai| unakI spardhA meM candra yAtrA to dUra, manuSya loka kI yAtrA banI rahegI, yaha bhI bahuta hai| isalie Avazyaka hai ki Atma-svAsthya ke lie adhyAtma kI ora dhyAna deN| anyathA vijJAna pralaya kI ora le jaaegaa| adhyAtma kI dhArA bhArata ke mAnasa meM parivyApta thI, Aja vaha kSINa ho rahI hai| dhArmika loga sAmya aura ekatA ke maMtra ko vismRta kie jA rahe haiN| jaina-darzana ne kahA-saba AtmAeM samAna haiN| AtmA ko AtmA se dekho| vedAnta ke anusAra sabakA mUla eka hai| satya eka hai, vidvAn loga use aneka kahate haiM- "ekaM sad viprAH bahudhA vadanti"--yaha antardarzana hI adhyAtmadarzana hai| ___ merA jagat mere taka sImita hai dUsaroM kI cintA kyoM karUM? isa bhAvanA ke vikAsa se manuSya dUsaroM kA aniSTa kara sakatA hai| jaba cintana kA srota yaha rahe ki "hama saba eka haiM" taba kauna kisako kaSTa Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svastha kauna hai? 113 de? jise sAmya kI tIvra anubhUti ho, kyA vaha dUsaroM ko kaSTa de sakatA hai? isI tattva ke AdhAra para yahAM dharma sadA pravahamAna rahA, anyathA vaha sUkha jaataa| adhyAtma ke binA kevala buddhivAda se na jAne kaba kyA ho jaae| bhAratIya zikSita isa ora mur3akara dekheN| - isa buddhivAda ke yuga meM manuSyatA asurakSita hai| Aja use apane trANa ke lie eka kavaca kI AvazyakatA hai| aNuvrata manuSyatva ke lie kavaca hai| yadi manuSya manuSya bane rahanA cAhatA hai to vaha aNuvrata svIkAra kre| yaha mAnavatA kI nyUnatama paribhASA hai| yaha Azcarya kI bAta hai ki bhautika sAdhanoM para loga dRSTi gar3Ae hue haiM aura adhyAtma ke sAtha AMkha micaunI hI khela rahe haiN| asvAsthya kA isase bar3A hetu kyA ho sakatA hai?* * rAjasamaMda meM svAsthya ke lie AyurvedIya paMcakarma kA prayoga prAraMbha karane se pUrva pradatta vktvy| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. mahAvIra ko pUjeM yA samajheM ? eka patrakAra ne pUchA-bhagavAn mahAvIra kA pacIsa sauvAM nirvANa-divasa manAyA jA rahA hai, Aja usakI upayogitA kyA hai? mahAvIra ko pacIsa sau varSa hue haiN| pacIsa sau varSa ke antarAla meM yadi hamAre sAmane yaha prazna hotA hai ki Aja kyA upayogitA hai to lAkhoM-lAkhoM varSa ho gae, sUraja kI kyA upayogitA hai? zAyada nahIM puuchaa| maiM mAnatA hUM, mahAvIra kI sabase bar3I upayogitA. yadi hai to Aja hai| AcAryazrI tulasI ne kahA thA ki pacIsa sau varSa pUrva mahAvIra kI utanI upayogitA nahIM thI, jitanI upayogitA Aja hai| kyoMki Aja hama mahAvIra kI janma-jayantI usa sthiti meM manA rahe haiM, jisa sthiti meM hiMsA kA vikAsa ho rahA hai| maiM isa bAta ko paryApta nahIM mAnatA ki kevala hiMsA kA vikAsa ho rahA hai| hiMsA kA vikAsa usa jamAne meM bhI thA jaba mahAvIra ne janma liyA thaa| kintu Aja kI paristhiti meM aura usa jamAne kI paristhiti meM bahata bar3A maulika parivartana maiM dekhatA hUM aura vaha antara yaha hai ki jisa yuga meM mahAvIra ne janma liyA thA, usa yuga meM hiMsA to thI parantu hiMsA samasyA ko sulajhAne kA vikalpa nahIM thii| Aja sabase burI bAta yaha ho gaI ki Aja ke hamAre yuga ne, Aja ke vizva ne aura hindustAna kI ghaTanAoM ne yaha pramANita kara diyA ki vartamAna samasyAoM ko sulajhAne kA yadi koI ekamAtra vikalpa hai to vaha hai hiNsaa| itanI bhayaMkara dArzanika vikRti aura vaicArika vikRti mujhe kisI yuga kI ciMtanadhArA meM dekhane ko nahIM milatI, jo Aja mila rahI hai| ___ Aja hamArA vizvAsa ahiMsA se uTha gayA hai| ahiMsA hamArI samasyAoM ko sulajhAne kA koI vikalpa hai, ahiMsA ke dvArA koI samasyA sulajhAI jA sakatI hai, yaha dhAraNA Aja nahIM rahI hai| purAnI Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ko pUjeM yA samajheM? 115 pIr3hI meM ho sakatA hai, kucha bacI bhI ho kintu Aja kI naI pIr3hI meM yaha saMskAra samApta ho gayA hai ki ahiMsA bhI hamAre lie upAdeya hai yA usake dvArA hamAre jIvana kI koI samasyA sulajhAI jA sakatI hai Aja hamane ekamAtra vikalpa cuna liyA hai hiMsA, hiMsA kI bhaassaa| sarakAra se koI bAta manavAnI hai to hiMsA karanI hogI aura sarakAra bhI koI bAta mAnegI to taba mAnegI jaba sAmane hiMsA A jAtI hai| yaha golI kI bhASA jo cala rahI hai aura isa golI kI bhASA meM jisakA vizvAsa ho gayA, maiM samajhatA hUM ki yaha bhUla ho gaI prakRti kii| mahAvIra ko DhAI hajAra varSa pUrva nahIM, unheM Aja janmanA cAhie thaa| kitanA acchA hotA yadi mahAvIra jaisA tejasvI aura parAkramI vyaktitva Aja isa dharatI para janma letA aura hamAre bIca hotaa| hamArI kitanI galata dhAraNAoM aura galata upakramoM ko badalane ke lie koI upakrama prastuta krtaa| mahAvIra cakSudAtA the| purAne jamAne kI bAta hai| eka vaidya ke pAsa eka aMdhA vyakti gyaa| jAkara bolA- 'vaidyapravara! isa zahara meM kitane loga kapar3e rakhane vAle haiM aura kitane vyakti binA kapar3e vAle, mujhe ginakara Apa batA diijie|' vaidya ne kahA- 'maiM kahAM nikammA baiThA hUM, jo tumhArI ginatI karatA phirUM / maiM kisa-kisa ke pAsa jAUM? maiM eka kAma kara detA hUM ki tumhArI AMkhoM ko ThIka kara detA huuN|' usane eka aMjana lgaayaa| jisase AMkheM khula giiN| vaidya ne kahA-'aba jAo aura dekha lo ki kauna vastra rakhane vAlA hai aura kauna binA vastra kaa|' jo AdamI AMkha detA hai, vaha darzana detA hai, vaha saba kucha dekhane kI tAkata detA hai| bhagavAn mahAvIra ne eka aisA aMjana AMjA ki hameM dekhane ke lie dRSTi dii| maiM dekhatA hUM ki DhAI hajAra varSoM kI avadhi meM, samUce sahitya meM, samUce bhAratIya ciMtana meM mahAvIra apane prakAra kA akelA vyaktitva hai| maiM jaina muni hUM, mahAvIra kA anuyAyI hUM isalie yaha bAta nahIM kara rahA huuN| mere AcArya ne merI bhI AMkha meM koI aisA aMjana AMja diyA ki mujhe aisA nahIM lagatA ki jaina ho, vaha to acchA hI hotA hai aura bauddha hotA hai yA aura kucha hotA hai, vaha kharAba hotA hai| maiM to vicAroM ko dekhatA huuN| jisakA vicAra mujhe gaharAI meM lagatA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha hai, cAhe mAo kA ho, cAhe kanphyuziyasa kA ho, usake sAmane merA sira zraddhA se jhuka jAtA hai| mahAvIra ke prati isalie merA sira nahIM jhukatA ki maiMne unakI paramparA ko svIkAra kiyA hai| paramparA ko svIkAra karanA eka bAta hai kintu vicAroM ke pIche laga jAnA yaha dUsarI bAta hai| maiMne dekhA, mahAvIra ne jo kucha bhI kiyA, yadi sacamuca hama bhAratIya ciMtana kA vizleSaNa kareM to kucha aisI maulikatA pAeMge ki jo virala, apane ApameM advitIya aura anupama hogii| __ kucha dina pahale maiM eka grantha likhane ke prasaMga meM kucha bAteM dekha rahA thaa| bAteM gaharI nahIM thIM aura aisI bhI nahIM thIM ki ve bAteM maiMne pahalI bAra dekhI hoN| na jAne kitanI bAra grantha kA pArAyaNa kiyA thaa| grantha bhI koI dArzanika gaharAI kA nahIM thaa| sAdhAraNa thaa-shraavkprtikrmnn| maiM dekha rahA thaa| dekhate-dekhate dhyAna gayA aura kucha bAteM dhyAna meM aayiiN| maiMne usI samaya gurudeva ke sAmane rkhiiN| mahAvIra ne kahA-'acchA ho, hama apanA saMyama apane Apa kreN|' aba Apa dekhie| kucha hI varSa pUrva svarNa kA niyantraNa huA thaa| Aja bhUmi kA niyantraNa ho rahA hai| zaharI saMpatti kA niyantraNa ho rahA hai| anAja kA saMgraha karane vAloM para niyantraNa ho rahA hai aura pUMjI para bhI niyantraNa ho rahA hai| sAre niyantraNa sarakAra lagA rahI hai| Aja Apako bhagavAn mahAvIra kI vANI yAda hotI to zAyada sarakAra ko yaha niyantraNa lagAne kI AvazyakatA na pdd'tii| Apa zrAvaka pratikramaNa ke pAMca vratoM aura aticAra ko dekhie| Aja sarakAra kyA kaha rahI hai aura pacIsa sau varSa pUrva bhagavAna mahAvIra kyA kara rahe haiM? ve kaha rahe haiM ki dhana kI sImA karo-itane se adhika dhana kA saMgraha nahIM karUMgA, itane se jyAdA anAja kA saMgraha nahIM kruuNgaa|| niyantraNa thA para usako bhulA diyaa| isIlie sarakAra ko bAdhya hokara niyantraNa lAnA par3a rahA hai| pazuoM kA saMgraha nahIM karUMgA : pramANa se jyAdA gharelU upakaraNoM kA saMgraha nahIM kruuNgaa| ye the bhagavAn mahAvIra ke aparigraha, yA icchA-parimANa vrata ke pAMca updesh| Aja hama dharma ko zakti ke rUpa meM svIkAra karate haiN| dharma AdhyAtmika hai, dharma vyaktigata hai kintu bhagavAn mahAvIra ne aisA nahIM kiyaa| unhoMne jahAM Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ko pUjeM yA samajheM? 117 dharma ke vyaktigata rUpa kA pratipAdana kiyA, dharma ko AdhyAtmika rUpa meM pratipAdita kiyA to dUsarI ora dharma ke sandarbha meM sAmAjika burAiyoM aura sAmAjika samasyAoM ke pratikAra kA sUtra diyaa| kitanA acchA hotA ki hama mahAvIra ko bhalIbhAMti smjhte| ____ AcArya hemacandra ne likhA-vItarAga! ApakI pUjA karane kI apekSA ApakI AjJA pAlanA bahuta zreSTha hai| do bAteM haiM-eka pUjA karanA aura eka AjJA-pAlana krnaa| hama aisI saMtAna ho gae ki pUjA to khUba karate haiM kintu AjJA-pAlana nahIM caahte| hama pitA ke caraNoM meM vaMdana karanA jAnate haiM para yadi pitA AjJA de ki idhara Ao to hama udhara jaaeNge| are! bApa kaise prasanna hogA! Apa unakI hajAra bAra pUjA kareM aura unakI eka bAta ko bhI TAla deM to ve prasanna kaise hoMge? yaha sthiti Aja jaina samAja kI nahIM, sAre dhArmika samAja kI ho rahI hai| hindustAna ke vaicArika patana aura mAnasika gulAmI kA yadi koI bar3A kAraNa hai to vaha hai korA pUjAvAda, AcAra-zUnya puujaavaad| isa bhaktivAda ne, isa kore karmakANDa aura korI upAsanA ne, hindustAna ke caritra kA jitanA patana kiyA, utanA kisI ne nahIM kiyA, utanA zAyada nAstikoM ne bhI nahIM kiyaa| isa sArI sthiti ke sandarbha meM mahAvIra ko samajhane kA prayatna kreN| bahuta sundara avasara hamAre sAmane A rahA hai| pacIsa sau varSoM kA lekhA-jokhA karane kA hameM maukA mila rahA hai| hamArA eka dizA meM prayatna honA caahie| aisA nahIM ki hamArI dRSTi badalatI rahe, kabhI kucha aura kabhI kucha socatI rhe| apane lie kucha aura dUsare ke lie kucha soceN| mujhe eka prasaMga yAda A rahA hai-rAjanItika daloM meM Ajakala dala-badala kI bAta cala rahI hai| eka bar3e rAjanItika kAryakartA ne apanA dala badala diyaa| jisa pArTI se ve nikale, usa pArTI ke hAIkamAna ne prastAva kiyA ki usane anuzAsana ko bhaMga kiyA hai, isalie use tiraskRta karanA cAhie, usakI nindA karanI cAhie, daNDita karanA caahie| thor3e dina bAda dUsarI pArTI kA sadasya unakI pArTI meM AyA to saba mile aura milakara bole-'isakA hRdaya parivartana huA hai isalie isakA abhinandana honA caahie|' jahAM Ane kA prazna hai, vahAM hRdaya-parivartana ke lie abhinandana honA cAhie aura jahAM jAne kA prazna Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha hai, vahAM tiraskAra honA caahie| yadi sacamuca jaina samAja ne aisA dRSTikoNa rakhA, hamAre tolane ke bATa do prakAra ke rahe to maiM samajhatA hUM, pacIsa sauvIM nirvANa zatAbdI kA artha bhI bahuta kama ho jaaegaa| Aja hama yaha soceM ki bhagavAn mahAvIra ne jo sUtra die the, una sUtroM kA hama pAlana kreN| __ bhagavAn mahAvIra ne, jahAM taka maiM samajha pAyA hUM aura par3hane ko milA hai, kahIM bhI nahIM kahA ki merA korA nAma japo, korI pUjA karo, yaha karo, vaha kro| bhagavAn ke pAsa koI bhI aayaa| usase unhoMne yahI kahA-vratoM ko svIkAra kro| hindustAna meM eka mahAvIra hI aise hue haiM, jinhoMne vratoM para itanA bala diyA hai, saMyama para itanA bala diyA hai aura caritra para itanA bala diyA hai| Aja isa samaya hameM AtmAlocana karanA cAhie ki mahAvIra kI jayaMtI manA rahe haiM aura prativarSa manAte cale A rahe haiM, acchA hai| maiM mAnatA hUM ki zabha hai, barA nahIM hai| kintu usake sAtha yaha aura jor3a denA cAhie ki mahAvIra kI jayaMtI manAte samaya hama isa bAta ko na bhUleM ki akele bhagavAna mahAvIra ne apane jamAne meM tIna lAkha se adhika bAraha vratI zrAvaka paidA kie the| Aja hamAre jitane jaina hai, unameM jaina anuyAyI to haiM kintu zrAvaka kitane haiM, isa para hameM vicAra kara lenA caahie| Aja cAroM samAjoM meM hamAre hajAroM sAdhu-sAdhviyAM haiN| kyA Aja tIna lAkha jainoM ko bAraha vratI zrAvaka nahIM banAyA jA sakatA? agara Aja tIna lAkha zrAvaka jainoM meM bAraha vratI bana jAeM to hindustAna meM zAyada eka naI krAnti kA sUtrapAta ho sakatA hai| maiM AzA karatA hUM ki hindustAna meM AdhyAtmika krAnti kA sUtrapAta karane ke lie jaina samAja Age aaegaa| * bhagavAn mahAvIra kI paccIsa sauvIM nirvANa zatAbdI para pradatta vaktavya / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. bAhubali : svataMtra cetanA kA hastAkSara zravaNabelagolA meM bhagavAn bAhubali kI vizAla pratimA eka praznacihna hai aura eka anuttarita prazna kA samAdhAna bhI hai| kyA manuSya zarIra itanA vizAla ho sakatA hai? hajAroM-hajAroM varSa pahale koI saura maNDala kA aisA prabhAva rahA hogA, manuSya ne vizAla , zarIra pAyA hogaa| usakI puSTi meM abhI koI tarka prastuta nahIM karanA hai| vartamAna kI samasyA kA vartamAna ke saMdarbha meM samAdhAna khojanA hai| kabhI-kabhI bAharI upakaraNa manuSya kI aMtarAtmA kA pratinidhitva karate haiN| bhagavAn bAhubali kI vizAla pratimA kA rahasya unakI aMtarAtmA kI vizAlatA meM khojA jA sakatA hai| svAbhimAna, svataMtratA aura tyAga kI vizAlatA meM bAhubali asAdhAraNa haiN| yaha vizAla pratimA usI vizAla vyaktitva kA eka prANavAn darzana hai| bharata digvijaya kara apanI rAjadhAnI ayodhyA meM phuNcaa| senApati suSeNa ne kahA-"cakra AyudhazAlA meM praveza nahIM kara rahA hai|" bharata ne jijJAsA ke svara meM kahA- "kyA koI rAjA abhI bacA hai, jo ayodhyA ke anuzAsana ko zirodhArya na kare?" senApati bolA--"koI bacA hai isIlie cakra AyudhazAlA meM praveza nahIM kara rahA hai|" "kauna bacA hai?" apanI smRti para dabAva DAlate hue bharata ne khaa| senApati phira bhI mauna rhaa| bharata ko usakA mauna acchA nahIM lgaa| usane jhuMjhalAhaTa ke sAtha kahA-"lagatA hai, tumase kucha chipA huA nahIM hai| tuma sakucA rahe ho| mauna bhaMga nahIM kara rahe ho|" senApati bolA-"kyA kahUM? samasyA ghara kI hai| parAe saba rAje jIta liye gae haiN| koI bAkI bacA hai to vaha apanA hI hai|" "kyA bAhubali bacA hai?" bharata ke mukha se acAnaka yaha nAma nikala gyaa| "vaha merA bhAI hai| phira vaha kaise avarodha paidA karegA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha mere cakravartI hone meM?" senApati ne vinamra svara meM kahA-"samrAT ! maiM nahIM kahatA, vaha avarodha paidA kregaa| yaha maiM kaha sakatA hUM, cakra AyudhazAlA meM praveza nahIM kara rahA hai| usakA kAraNa bAhubali kA Apake cakravartitva meM vizvAsa na honA hI hai|" bharata ne senApati se vimarza kara bAhubali ke pAsa apane dUta ko bhejaa| dUta takSazilA meM pahuMca bAhubali ke sAmane upasthita ho gyaa| bAhubali ne bharata kA kuzala-kSema puuchaa| dUta bAhubali ke teja se abhibhUta ho gyaa| vaha mauna rhaa| kahanA cAhate hue bhI kucha kaha nahIM paayaa| bAhubali ne usakI AkRti ko pddh'aa| svayaM bola uThe-"bhAI bharata meM aura mujhameM Aja bhI prema aura sauhArda hai| para kyA kareM? hama donoM ke bIca dezAntara. A gayA, jisa prakAra prema se bhIgI huI AMkhoM ke bIca nAka A jAtI hai| dUta! pahale maiM bhAI ke binA muhUrta bhara bhI nahIM raha sakatA thA kintu Aja merI AMkheM use dekhane ko pyAsI haiN| ve upavAsa kara rahI haiN| use dekha nahIM pA rahI haiN| isalie ye dina mere vyartha bIta rahe haiN| maiM usa prIti ko svIkAra nahIM karatA, jisameM viraha hotA hai| yadi hama viyukta hokara bhI jI rahe haiM to ise prIti nahIM, rIti hI samajhanA caahie|" dUta bAhubali kI bAteM suna pulakita ho utthaa| usane socA-mujhe bharata kA saMdeza bAhubali ko denA hI nahIM pdd'aa| yaha bharata se bahuta pyAra karatA hai| mujhe pUrA vizvAsa hai ki mujhe akelA nahIM lauTanA pdd'egaa| maiM bAhubali ke sAtha hI bharata ke caraNoM meM upasthita houuNgaa| dUta nahIM jAnatA thA ki prema aura svatantratA donoM alaga-alaga haiN| bAhubali prema karanA jAnatA hai, para svatantratA ko becanA nhiiN| bAhubali ne dUta ke svapna ko bhaMga karate hue kahA-"dUta! pitAzrI ne mujhe eka svatantra rAjya sauMpA hai, isalie maiM ayodhyA jA nahIM sktaa| merA hRdaya vahAM jAne ke lie vaise hI utkaMThita hai, jaise rAta ke samaya cakavA cakavI se milane ke lie utkaMThita rahatA hai| dUta! tuma bolo, mauna kyoM baiThe ho? bharata ne tumako kisalie yahAM bhejA hai, use spaSTa karo?" bAhubali kI vANI se dUta meM kucha prANa-saMcAra huaa| vaha sAhasa baTora kara bolA- "mahArAja! Apako patA hai Apake bhAI bharata digvijaya kara ayodhyA lauTa cuke haiN| unakI sabhA meM saMsAra ke sabhI rAje haiN| ve Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhubali : svataMtra cetanA kA hastAkSara 121 sabhI samrATa ke sAmane natamastaka haiM, samrAT kI AjJA ko zirodhArya kie hue haiN| unakI upasthiti meM ApakI anupasthiti samrATa ko khala rahI hai| ve cAhate haiM Apa usa mahApariSad meM upasthita hoM aura unakI AjJA ko zirodhArya kreN|" parAmarza mAMge binA hI dUta apanA parAmarza de baiThA-"samrATa ne jo kahalAyA hai, use maiM bhI ucita mAnatA hai| Apake hita kI dRSTi se kahanA cAhatA hUM ki Apa unakI icchA kA mUlyAMkana kreN| Apa yaha soca kara nizcinta haiM ki bharata merA bhAI hai, kintu aisA socanA ucita nahIM hai| kyoMki rAjAoM ke sAtha paricaya karanA antataH sukhada nahIM hotaa| yadyapi Apa balavAn haiM, phira bhI kahAM sArvabhauma samrATa bharata aura kahAM eka deza ke adhipati aap| dIpaka kitanA bhI bar3A ho, vaha eka hI ghara ko prakAzita karatA hai, sAre jagat ko prakAzita karane vAlA to sUrya hI hai|" dUta kI vAcAlatA ne bAhubali kI zaurya-jvAlA ko pradIpta kara diyaa| ve bole-"RSabha ke putroM ke lie rAjAoM ko jIta lenA kauna-sI bar3I bAta hai? mujhe jIte binA hI bharata sArvabhauma cakravartI banakara darpa kara rahA hai, yaha bahuta Azcarya kI bAta hai| Aja taka mere lie bhAI bharata pitA kI bhAMti pUjya thA, kintu Aja se vaha merA virodhI hai| vaha apane choTe bhAiyoM ke rAjyoM ko har3apakara bhI saMtuSTa nahIM huaa| aba mujha para apanI AjJA thopanA cAhatA hai aura mere rAjya ko apane adhIna karanA cAhatA hai| para maiM aisA nahIM hone duuNgaa| mere ninyAnaveM bhAI rAjya ko chor3a pitA ke pAsa cale gae-muni bana ge| vaise hI maiM bhI calA jAUM? unhoMne saMgharSa ko TAlane ke lie vaisA kiyA, kintu maiM aisA nahIM kara sktaa| maiM unakI bhAMti sIdhA nahIM, apanA parAkrama dikhAne ke bAda jaauuNgaa| dUta! tuma zIghra jAo aura bharata se kaho-hama apanI maryAdA kA lopa na kreN| yadi tumane yuddha lAda diyA to maiM pIche nahIM rhuuNgaa| jaya-parAjaya kI kathA duniyA khegii| maiM saMgharSa se nahIM ghbraataa| mujhe kevala eka hI cintA hai ki bhagavAn RSabha ne sAre saMsAra ko maryAdA, vyavasthA aura anuzAsana kA pATha pddh'aayaa| hama donoM yuddha meM utareMge to loga kyA kaheMge? itihAsa likhA jAegA-bhagavAn ne vyavasthA dI aura unake putroM ne hI sabase pahale usa Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha vyavasthA ko todd'aa| bhAI-bhAI kI lar3AI ke lie bharata-bAhubali kI lar3AI udAharaNa bana jaaegii|" dUta hataprabha ho bAhubali kI udAtta vANI ko sunatA rhaa| vaha bAhubali se vidA le bharata ke pAsa pahuMca gyaa| bAhubali ne jo kahA, vaha bharata ko batA diyaa| ___bharata bAhubali se yuddha karanA nahIM cAhatA thaa| nahIM kyoM cAhatA thA, cakravartI banane kI AkAMkSA hai to vaha yuddha cAhatA hI thaa| bharata ne vijaya-yAtrA ke lie prayANa kara diyaa| bAhubali bhI raNabhUmi meM A gyaa| donoM kI senAeM Amane-sAmane DaTa giiN| paraspara yuddha huaa| bAraha varSa taka claa| mAnavIya hita ke pakSa meM senA kA yuddha sthagita ho gyaa| bharata aura bAhubali donoM ne paraspara yuddha karane kA nirNaya liyaa| unhoMne dRSTiyuddha, muSTiyuddha, zabdayuddha aura yaSTiyuddha-ye cAra yuddha nizcita kie| bharata aura bAhubali kA dRSTiyuddha kucha praharoM taka claa| unakI animeSa AMkheM eka-dUsare ko ghUra rahI thiiN| bhIgI huI palakoM ke antarAla meM tArAeM DUba rahI thiiN| bharata kI donoM AkheM zrAnta ho giiN| bAhubali vaise hI ekaTaka nihArate rhe| bharata parAjita ho gyaa| muSTiyuddha, zabdayuddha aura yaSTiyuddha meM bhI bharata ko parAjaya milii| parAjita bharata ne maryAdA kA atikramaNa kara bAhubali para cakra astra kA prayoga kiyaa| caka bAhabali ke pAsa gyaa| pradakSiNA kara bharata ke pAsa lauTa AyA : vaha AtmIya janoM para prahAra nahIM krtaa| lejara kiraNa kI gana lAla raMga para prahAra nahIM krtii| isa cakra-prayoga kI ghaTanA se bAhubali kA krodha sImA pAra kara gyaa| unhoMne muTThI uThAI aura AkramaNa kI mudrA meM bharata. kI ora daudd'e| upasthita raNamedinI ne hAhAkAra kiyaa| eka sAtha bhUmi aura AkAza se prArthanA kA svara phUTA-"aisA mata kro| bAhubali, yadi tuma bhI apane bar3e bhAI ko mAranA cAhate ho to bar3e bhAI kI AjJA mAnane vAlA dUsarA kauna hogA? rAjan ! isa krodha saMharaNa kro| jisa mArga para tumhAre pitA cale haiM, usI mArga kA anusaraNa kro| bharata ko kSamA kro|" bAhubali kA antara-viveka jaagaa| krodha ko zAnta kara bole-"merA uThA huA hAtha khAlI nahIM jA sktaa|" apane hAtha ko apanI ora modd'aa| keza kA luMcana kara tapasyA ke lie prasthAna kara Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhubali : svataMtra cetanA kA hastAkSara 123 diyaa| vijaya kI velA meM kiyA jAne vAlA prasthAna tapasyA kI yAtrA kA Adarza bana gyaa| svatantratA ke prema kI gAthA amara ho gii| tyAga vahI kara sakatA hai, jisakI cetanA svataMtra hotI hai| vijaya ke kSaNa meM kSamA vahI kara sakatA hai, jisakI cetanA svataMtra hai| jIte sAmrAjya ko vahI tyAga sakatA hai, jisakI cetanA svataMtra hai| bAhubali kI vizAla pratimA meM usa vizAla svataMtra cetanA kA darzana ullikhita hai| hajAroM-hajAroM loga usa darzana kA Akalana karane ke lie utsuka haiN| * zravamaNa belagolA meM bAhubali ke mahAmastakAbhiSeka avasara para Alekhita nibaMdha Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. bhagavAna mahAvIra kI prathama jyoti bhagavAn bAhubali svataMtratA manuSya kI amiTa cAha hai| koI bhI manuSya kisI kI adhInatA ko svIkAra karanA nahIM caahtaa| para isa cAha kI eka bAdhA hai| vaha hai parAkrama aura shkti-sNcy| parAkramI manuSya dUsaroM ko adhIna banAnA apanA janmajAta adhikAra mAna letA hai| jo zakti-saMcaya kara letA hai, usakI mAnyatA bhI aisI ho jAtI hai| cakravartI bharata parAkramI the aura digvijaya ke dvArA unhoMne zakti-saMcaya bhI kara liyA thaa| unhoMne saikar3oM-saikar3oM rAjAoM kI svataMtratA chIna lii| saMkalpa kiyA ki pratyeka rAjA unakI AjJA ko zirodhArya kare, anyathA ve digvijaya kI yAtrA ko saMpanna nahIM kreNge| aura saba rAje unakI zakti ke sAmane nata-mastaka ho ge| kevala bace the ninyAnabe bhaaii| aTThAnabe bhAI bhagavAn RSabha ke pAsa dIkSita ho ge| aba zeSa rahe baahubli| bharata ne unheM bhI nimaMtrita kiyA apanI adhInatA svIkAra karane ke lie, para bAhubali svataMtratA ke saMrakSaka the| parataMtra hone kI kalpanA bhI unake mAnasa meM nahIM thii| bharata kI isa sAmrAjyavAdI manovRtti se unake mana ko bar3A AghAta lgaa| ve bhAI se lar3anA nahIM cAhate the aura apanI svataMtratA ko khonA kisI bhI mUlya para unheM svIkArya nahIM thaa| donoM virodhI dhArAoM ke bIca unhoMne bhAI se lar3anA svIkAra kiyaa| svataMtratA ko balivedI para car3hAnA unheM mAnya nahIM huaa| yadi bAhabali bharata kI vizAla senA ko dekha bhayabhIta ho jAte to svataMtratA kI lau prajvalita nahIM rhtii| Aja bhI svataMtratA kI lau prajvalita hai, usakI pRSThabhUmi meM bAhubali kA adamya sAhasa eka preraka tattva ke rUpa meM kAma kara rahA hai| sAmrAjyavAdI zaktiyoM kI Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra kI prathama jyoti : bhagavAn bAhubali 125 sattA-lolupatA ke viruddha lar3ane kI unhoMne eka paramparA DAlI thI, usakA anugamana Aja bhI ho rahA hai| kintu vartamAna dhArA ne eka nayA mor3a le liyaa| svataMtratA kI lar3AI lar3ane vAle vijetA hokara phira sAmrAjyavAdI manovRtti apanA lete haiN| sukha-suvidhA, ArAmatalabI, aizvarya, bhoga aura ThATa-bATa meM sAmrAjyavAdI bhI unase pIche raha jAte haiN| vicitra thA bAhubali kA tyaag| adbhuta thA unakA sNym| ve vijetA bne| para sukha-savidhA unheM prabhAvita nahIM kara skii| saccA svataMtra vahI hotA hai, jo sattA se abhibhUta nahIM hotaa| bhoga aura aizvarya se pada-dalita nahIM hotaa| bAhubali ne svataMtratA ko jo pratiSThA pradAna kI, vaha Aja bhI Adarza hai| usameM dUsare vyakti kI adhInatA svIkAra na karane kA jitanA mUlya hai utanA hI mUlya hai apanI durbala vRttiyoM kI adhInatA ke asvIkAra kaa| ___bhagavAn bAhubali kI smRti kI bahuta sArthakatA hogI yadi Aja kA saMsAra svataMtratA ke prathama mUlya kI bhAMti dvitIya mUlya kA bhI aMkana kara ske| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. terApaMtha ke kucha pratibimba jo nahIM jAnatA ki terApaMtha kyA hai? usake lie vaha acchA bhI nahIM hai, burA bhI nahIM hai| acchAI yA burAI kA bhAva paricaya se prApta hotA hai| jaise-jaise terApaMtha vikAsa meM AyA, paricaya bar3hA, vaise-vaise vaha kasauTI para cddh'aa| kisI ne usakI acchAiyoM ko pakar3A, kisI ne khAmiyoM ko aura kisI ne donoM ko| jo anurakta hotA hai, vaha kevala acchAiyoM ko dekhatA hai| jo dhRSTa hotA hai vaha kevala khAmiyoM ko pakar3atA hai| jo madhyastha hotA hai vaha donoM ko dekhatA hai| saMsthAna jo hotA hai, vaha aisA nahIM hotA ki usameM kevala acchAiyAM hI hoM yA usameM kevala khAmiyAM hI hoN| mAtrA bheda se kahA jAtA hai yaha acchA hai, yaha burA hai| ____ maiM terApaMtha kI paridhi meM hI janmA hUM, palA-pusA huuN| vahIM mujhe zikSA-dIkSA milI hai| eka dina maiM janmanA terApaMthI thaa| Aja maiM karmaNA terApaMthI huuN| maiM kahUM terApaMtha acchA hai to merI zraddhA kA atireka samajhA jaayegaa| maiM terApaMtha kI khAmiyAM batAUM to mere hI sAthI merI niSThA ko aparipakva mAnane laga jaaeNge| isa viSama mArga para maiM kyoM calUM? kyoM zlAghA karUM aura kyoM khAmiyoM kA bakhAna karUM? acchA yahI hai ki koI tIsarA hI mArga cunuuN| maiM dene kA yatna na kruuN| sphaTika bane rahanA acchI bAta hai| darzaka svayaM dekha leMge, jo pratibimba hogaa| / idhara kucha loga Azcarya meM haiN| Azcarya isa bAta kA hai ki lAkhoM vyaktiyoM kA saMgaThana; zakti aura artha kA sahArA lie binA kaise nibha rahA hai? AcArya ke pAsa aisI kyA sattA hai, jo lAkhoM vyakti unhIM ko saba kucha mAnakara calate haiN| ahiMsA kI zakti aura aparigraha kI sattA sacamuca eka prazna hai| isakA samAdhAna DhUMr3hA jAtA hai-AcAryazrI tulasI ke Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha ke kucha pratibimba 127 vyaktitva meN| terApaMtha, usakI vyavasthA, anuzAsana aura mantavya jo prakAza meM AyA, usakA nimitta hai gurudeva kA vyktitv| isalie usase samAdhAna pAne kA jo bhAva hai, vaha asahaja nahIM hai| ___ AcArya bhikSu ke kartRtva ko prakAza meM lAne kA zreya AcAryazrI tulasI ko hai, to AcAryazrI tulasI ke saMgaThana ko zaktizAlI banAne kA zreya AcArya bhikSu ko hai| ___daNDa-zakti aura artha kI dhurI para parikramA karane vAle saMgaThana jitanA mastiSka kA sparza karate haiM, utanA hRdaya kA nhiiN| ahiMsA aura aparigraha kA sambandha sIdhA hRdaya se hai| AcArya bhikSu ne AtmAnuzAsana ko paripakva banAne kA prayatna isIlie kiyA ki vyavasthA svacAlita bana jaae| jo vyavasthA calAI jAtI hai, vaha laMgar3AtI-sI calatI hai| sundara gati se vahI calatI hai, jo svayaM cle| dhana se dharma nahIM hotA-AcArya bhikSu ne yaha siddhAnta upasthita kiyaa| taba bahutoM ko aTapaTA-sA lgaa| isakI gaharAI ko nApane meM Aja bhI kaThinAI hotI hai| parigraha kI sattA dharma para, caitanya para chA jAtI hai| yaha pahale bhI rahA hai, Aja bhI hai| isase mukti dilAnA ve cAhate the| isIlie unhoMne kahA-"dhana se dharma nahIM hotaa|" jahAM yaha mAnA jAtA hai-dhana se dharma hotA hai, vahAM tyAga nIce rahatA hai aura dhana siMhAsana pr| jahAM yaha mAnA jAtA hai-dhana se dharma nahIM hotA vahAM dhana nIce luTatA hai; tyAga siMhAsana para rahatA hai| gurudeva akiMcana haiN| bar3e-bar3e dhanapati unakI kRpA ke lie tarasate haiM taba AkiMcanya muskarAtA hai aura dhana ko tarasa AtA hogA apane Apa pr| jisake kendra meM parigraha hai, usase parigraha dUra jAtA hai parigraha usake pIche jhUmatA hai, jisake kendra meM parigraha nahIM hotaa| terApaMtha aura usakI vyavasthA isalie Azcaryajanaka hai ki usake kendra meM parigraha nahIM hai| terApaMtha ke sAdhu-sAdhviyoM kI saMkhyA 650 se adhika hai| eka AcArya ke netRtva meM itanA bar3A sAdhu samudAya kahIM virala hI prApta hogaa| inake AhAra-vihAra, rahana-sahana, zikSA-dIkSA-saba gurudeva ke nirdezAnusAra hote haiN| bAhara se lagatA hai jIvana niyantrita hai aura jo Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha niyantrita haiM, unheM lagatA hai ki hama svAdhIna haiN| apanA anuzAsana hai aura apanA niyantraNa hai| AcArya bhikSu ne kahA-saba ziSya eka hI AcArya ke hone cAhie, sAdhuoM ko apane-apane ziSya nahIM banAne caahie| sAdhuoM ne kahA-"yahI honA caahie|" AcArya bhikSu ne kahA-jIvana kI sArI caryA AcArya ke AdezAnusAra hI calanI caahie| sAdhuoM ne kahA-aisA hI honA caahie| prazna hotA hai, yaha dhvani kI pratidhvani kyoM? uttara bahuta spaSTa hai| ahiMsA aura kyA hai? eka meM, do meM, tIna meM, sabameM koI viSamatA na rahe, samatva kI anubhUti ho jAe, yahI to ahiMsA hai| eka calAe aura saba caleM--yaha vyavahAra hai| sacAI yaha hai ki calane vAle meM calane kA bhAva ho aura calane vAle calAne vAle ko avibhinna maaneN| anabhUti meM jo sahayoga hotA hai vaha hRdaya ko vibhakta nahIM hone detaa| yaha Avazyaka nahIM ki jo paira kare vahI mastiSka kare aura yaha saMbhava nahIM ki jo mastiSka kare vahI paira kre| para yaha Avazyaka hai ki paira aura mastiSka kI anubhUti eka ho| terApaMtha isalie Azcarya hai ki usameM saMvedanA kA dhAgA akhaNDa hai| saMvibhAga kI bhAvanA naI nahIM hai| yaha bahuta purAnA zabda hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA-jo muni asaMvibhAgI hai, vaha mokSa nahIM paayegaa| AcArya bhikSu ne isa sUtra ko saMgha vyavasthA kA AdhAra bnaayaa| vaise to sAdhu aparigraha ke vratI hote haiM. para jIvana to Akhira jIvana hai| jo jItA hai vaha khAtA-pItA bhI hai| jo samAja ke bIca rahatA hai vaha pahanatA-or3hatA bhI hai| jo hai vaha kahIM rahatA bhI hai| khAne ko jo mile vaha saba bAMTa-bAMTa kara khaaeN| kapar3A jo mile use bAMTa-bAMTa kara phneN| sthAna jo mile usameM bAMTa-bAMTa baiThe, soeN| bAMTane kI bAta itanI pradhAna bana gaI ki binA bAMTe jisane eka pAva pAnI piyA, vaha saMgha se bahiSkRta kara diyA gyaa| jo binA bAMTe akelA adhika lenA cAhe vaha apane sAdharmikoM kI corI karatA hai| usameM acaurya kI bhAvanA ke sAtha-sAtha saMvibhAga rama gyaa| terApaMtha isIlie Azcarya hai usameM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terApaMtha ke kucha pratibimba 126 saMvibhAga ko sarvopari sthAna prApta hai| jahAM saMgha hotA hai vahAM anekatA hotI hai| anekatA se saMgha nahIM bntaa| saMgaThana kA AdhAra hai ektaa| apane vicAroM meM bhale svatantra ho, anekatA ho, para saMgaThana ke AdhAra-bhUta maulika vicAroM meM ekatA ho, yaha apekSita hai| AcArya bhikSa ne antima nirNaya kA adhikAra AcArya ko diyaa| terApaMtha isalie Azcarya hai ki vaha samanvaya kI dizA se aparicita nahIM hai| vaha dUsaroM kI buddhi para bharosA karanA jAnatA hai| sevA ko parama dharma mAnA gayA hai| yaha saMgaThana kA AdhAra bnaa| sAdhuoM kA jagat eka artha meM bahuta choTA hai| usameM saba bar3e bana baiTha jAeM to kAma kauna kare? jahAM saba meM bhAI-bhAI kA vyavahAra hai, vahAM naukara kauna Aye? AcArya bhikSu ne vyavasthA dI-vyaktigata kAma svayaM vyakti kare aura sAmudAyika kAma saba kareM-bArI-bArI se kreN| vizeSa sthiti meM eka-dUsare kI sevA kreN| jo eka sAdhu kI sevA karatA hai vaha samUce saMgha kI sevA karatA hai| jo eka sAdhu kI upekSA karatA hai, vaha samUce saMgha kI upekSA karatA hai| sevA kA bhAva bddh'aa| vaha sAdhanA kA eka aMga bana gyaa| kaba kyA ho jAe, yaha prazna cihna nahIM bntaa| isa nizcintatA meM jo vijaya kA bIja phalatA-phUlatA hai vaha antaratama taka ko chU letA hai| isIlie Azcarya hai ki terApaMtha kA saMgaThana komala dhAge se baMdhA huA hai| ___Azcarya svayaM Azcarya hotA hai| maiM usameM DubakI lagAne ko taiyAra nahIM huuN| maiM sphaTika kI maryAdA ko tor3a Age kaise baDhUM? pratibimba hai to use dekhanevAle avazya hoNge| * terApaMtha dvizatAbdI samAroha ke avasara para pradanta vktvy| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. jayAcArya : vartamAna ke sandarbha meM rAjasthAnI bhASA rASTrIya bhASAoM kI sUcI meM abhI nahIM hai / phira bhI usakA sAhitya bahuta vizAla hai / usameM abhivyakti kI adbhuta kSamatA hai / prAkRta aura apabhraMza bhASA se usakA sIdhA sambandha hai | rAjasthAnI ke hajAroM-hajAroM zabdoM kA mUla prAkRta meM khojA jA sakatA hai / isakI sAhityika zrIvRddhi meM terApaMtha dharmasaMgha kA mahattvapUrNa yoga hai| AcArya bhikSu, jayAcArya aura AcArya tulasI tathA aneka muniyoM ne isa bhASA meM vizAla sAhitya racA hai / jayAcArya ne sAr3he tIna lAkha zloka pramANa sAhitya kI racanA kI / padya aura gadya-donoM meM unhoMne likhA / unake kucha grantha vizAlakAya haiM / AgamoM meM sabase bar3A Agama sUtra hai - bhagavatI / usakA granthamAna solaha hajAra mAnA jAtA hai / abhayadeva sUrI ne saMskRta meM usa para TIkA likhI / usakA granthamAna aThAraha hajAra hai / jayAcArya ne usa para rAjasthAnI bhASA meM padyamaya vyAkhyA likhI / granthamAna sATha hajAra hai| unakA dUsarA vizAla grantha hai- upadezaratnakathAkoSa / usameM lokakathAoM ke sAtha-sAtha paurANika aura aitihAsika ghaTanAeM bhI saMkalita haiN| unakA eka prasiddha grantha hai - bhikSu dRSTAnta / usameM AcArya bhikSu ke cAra sau saMsmaraNa saMkalita haiM 1 saMsmaraNa-sAhitya kI zRMkhalA meM vaha bahuta mUlyavAna hai / aMgrejI samAcArapatra 'paoNyaniyara' meM eka TippaNI prakAzita huI thI, usameM likhA thA - ' prastuta grantha vizva sAhitya meM eka durlabha grantha hai / ' usakA jayAcArya ke jIvana meM tattva-darzana aura bhakti kA maNikAMcana yoga hai / kucha loga tattvavettA hote haiM, bhakta nahIM hote| kucha loga bhakta hote haiM, tattvavettA nahIM hote / jayAcArya tattvavettA bhI the aura bhakta bhI the| unhoMne 'jhINIcarcA, 'jhINojJAna', 'carcAratnamAlA' Adi granthoM meM tattvavAda Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayAcArya : vartamAna ke sandarbha meM 131 kA bahuta sUkSma vizleSaNa kiyaa| Apake bhaktikAvya bahuta janapriya haiN| ApakI eka prasiddha kRti hai-caubiisii| usameM caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti hai| hajAroM-hajAroM loga prAtaHkAla usakA pATha karate haiN| jaba usakA vibhinna layoM meM saMgAna hotA hai, taba pUrA vAtAvaraNa bhaktimaya bana jAtA hai| AcArya bhikSu jayAcArya ke iSTa the| unake jIvana meM jaba kabhI koI kaThinAI AyI taba unhoMne AcArya bhikSu kI stutiyAM rcii| unakI 'vighnaharaNa kI DhAla' bahuta prasiddha hai| zArIrika, mAnasika, Adhidaivika aura Adhibhautika vighnoM ke upasthita hone para usakA smaraNa Aja bhI bar3I zraddhA ke sAtha kiyA jAtA hai| AcAryavara maMtravid the| unakA iSTa maMtra thA-'a si A u sA', 'a bhi rA zi ko' aura candraprajJapti sUtra kI dUsarI gaathaa| ve jyotirvid the| sUryaprajJapti khagola viSayaka sUtra hai| unhoMne usakI vyAkhyA likhanI zurU kii| sau varSa kA paMcAMga banAnA prArambha kiyaa| kintu kucha vyaktiyoM kA parAmarza mAnakara unhoMne usa kArya ko sthagita kara diyaa| ___unhoMne aneka vidhAoM meM sAhitya likhaa| anuzAsana, mAnasika cikitsA, vyavasthA, samatAvAda, vinamratA, mAnava prakRti kA vizleSaNa-ye unake sAhitya ke mukhya pratipAdya rahe haiN| prAkRtika ghaTanA aura paristhiti para bhI unakI lekhanI calatI rhii| eka bAra kI ghaTanA hai, ve sujAnagar3ha meM virAja rahe the| nIce rAste meM do kutte Apasa meM lar3a rahe the| donoM AkramaNa kI mudrA banAe bahuta jora-jora se bhauMka rahe the| AsapAsa kI zAnti bhaMga ho rahI thii| usa samaya jayAcArya kA kavipuruSa bola uThA nahIM jJAna aru dhyAna, kAma kAja piNa ko nhiiN| te kUkara sama jANa, phirai carai kalaho krai|| eka dUsarA prasaMga hai| jayAcArya padayAtrA kara rahe the| garmI kA mausm| rAjasthAna kI grmii| sUrya kA parama anugrh| retIle ttiile| saura-UrjA kA upayukta kssetr| dharatI hI nahIM, AdamI bhI tapa uThatA hai| cAroM ora dhUpa hI dhuup| AvazyakatA huI vizrAma kii| chAMha kI khoja zurU huii| jahAM dRSTi jAe, vahAM dhUlI hI dhuulii| dhUlI kA ekachatra Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha sAmrAjya / vRkSa kA darzana satya kI bhAMti durlabha hai| bahuta khojane para bhI dikhAI nahIM detaa| para vaha asaphala nahIM hotA, jo niraMtara khoja meM saMlagna hotA hai| Akhira eka vRkSa dRSTigocara huaa| vaha thI khejdd'ii| rAjasthAna kA klptru| vaha sAga ke lie sAMgarI detA hai, baccoM ko khAne ke lie mIThe-mIThe 'khokhA' detA hai aura usakI choTI-choTI pattiyAM dhUpa meM tape hue rAhI ko chAMha detI haiN| khejar3I ke nIce baiThane vAlA chAMha kA mUlya jAnatA hai| kalpataru ke nIce baiThane vAlA chAMha kA mUlya nahIM jAna paataa| jahAM dhUpa nahIM, vahAM chAMha kA mUlya kaise AMkA jA sakatA hai? jayAcArya ne khejar3I ke nIce vizrAma kiyaa| unhoMne chAMha kI sukhada anubhUti kA eka dohe meM citraNa kiyA choTI sI ika khejar3I, gaharI ThaMDI chaaNh| jIta Adi muni saMcA, vizrAmo tihAM paay|| jayAcArya kA jIvana rasahIna nahIM thaa| unake jIvana meM vinoda ke darzana hote haiM aura usake pIche dikhAI de rahe haiM ye saba-prasannatA, sAmaMjasya aura prernnaa| RSirAya jayAcArya ke guru the| unakA zarIra svastha thaa| unheM taila-mardana se bar3I aruci thii| koI sAdhu kAraNavaza taila-mardana karatA, vaha unheM acchA nahIM lgtaa| saMvat 1603 meM ve cAturmAsa-pravAsa jayapura meM kara rahe the| eka dina ghor3e ne Takkara lgaaii| hAtha kI haDDI utara gii| cAturmAsa saMpanna hone para bhI vihAra nahIM ho skaa| caitramAsa taka vahIM rukanA pdd'aa| purAne jamAne meM asthi-pIr3A meM taila-mardana eka mukhya upacAra thaa| usakA prayoga cala rahA thaa| cAturmAsa saMpanna hone para sAdhu-sAdhviyoM ne AcAryapravara ke darzana kie| jayAcArya usa samaya yuvAcArya avasthA meM the| unhoMne bhI AcAryavara ke darzana kie| RSirAya taila-mardana karavA rahe the| jayAcArya ne vaha dekhA aura tatkAla vinoda kI bhASA meM bole koI tela lagAI Avato, karatA tiNa syUM trk| ika dina isaDo Aviyo, guru rahai tela meM grk| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayAcArya : vartamAna ke sandarbha meM 133 grahaNazIla vyaktitva vyaktitva ke vikAsa meM sabase bar3I badhA hai-ahNkaar| vaha acchAiyoM ko svIkArane meM bAdhA DAlatA rahatA hai| jayAcArya bahuta vinamra the| unhoMne jahAM kahIM acchAI dekhI, vahIM se use lene kA prayatna kiyaa| unheM saMskRta kA vidyAdAna milA thA eka vidyArthI se| dina meM vaha saMskRta par3hatA thaa| rAta ke samaya apanA par3hA huA pATha AcAryavara ko sunA detA thaa| DholI aura lokagItoM ke gAyakoM se unhoMne rAginiyAM siikhiiN| unakI gItikAoM meM saikar3oM lokagItoM aura rAginiyoM kA prayoga milatA hai| unake vidyAguru the muni hemraajjii| unake prati kRtajJatA kA bhAva prakaTa karate hue AcAryavara ne likhA-munivara ! maiM bindu thaa| Apane mujhe sindhu banA diyaa| sampradAyAtIta dharma ke pravaktA sampradAyAtIta dharma ke maMtradAtA the bhagavAn mahAvIra / usa maMtra kA AcArya bhikSu ne punaruccAraNa kiyaa| jayAcArya ne usa ghoSa ko prANavAn bnaayaa| ve sampradAyAtIta dharma kA pratipAdana kara rahe the taba unake sAmane aneka prazna upasthita hue| pratyeka sampradAya ke pAsa apane sampradAya se bhinna logoM ke lie eka zabdAvalI gar3hI huI hai| usake zabda haiM-nAstika, mithyAdRSTi adharmI, kAphira aadi-aadi| eka bhAI ne pUchA-Apa mithyAdRSTi ke AcaraNa ko dharma kaise batalAte haiM? use mokSa kA hetu kaise batalAte haiM? AcAryavara ne kahA-zIla, saMtoSa, dayA aura kSamA-ye mokSa ke hetu haiN| bhAI bolA-ye guNa acche haiM, para mithyAdRSTi ke haiM, isalie acche nahIM haiN| khIra acchI hotI hai, para bhaMgI kI khIra kauna khAnA cAhegA? AcAryavara ne kahA-bhaMgI kI khIra mata kho| yaha bhaMgI kA rupayA hai, jo kahIM bhI nahIM attktaa| saba loga use svIkAra kara lete haiN| prazna pUchane vAlA thA dillI kA eka nAgarika kRSNacandra maaheshvrii| jayAcArya kA uttara usake antaHkaraNa meM paiTha gyaa| dharma saMpradAya se pare hai, yaha vizvAsa paidA ho gyaa| ___ jayAcArya yogI the| unhoMne dhyAna ke viSaya meM kevala grantha hI nahIM likhe, kintu dhyAna kI gaharAiyoM meM DubakiyAM bhI lagAI thiiN| hamArA Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha vyaktitva raMgoM se bahuta prabhAvita hotA hai| raMga kI pasaMda aura nApasaMda ke AdhAra para pUre vyaktitva kI vyAkhyA kI jA sakatI hai| prekSAdhyAna kI praNAlI meM aneka prayoga haiN| unameM eka prayoga hai-raMga-dhyAna kaa| pAribhASika zabdAvalI meM use lezyAdhyAna kahA jAtA hai| pazcimI jagat meM raMga-dhyAna para bahuta kArya ho rahA hai| kalara-therApI aura kalara-meDiTezana-ina viSayoM para kAphI sAhitya likhA jA rahA hai| jayAcArya ne raMga-dhyAna ke viSaya meM kucha mahattvUrNa sUcanAeM dI haiN| ve Aja ke isa bahucarcita viSaya meM bahuta mUlyavAn haiN|| bahuAyAmI vyaktitva kI aneka dizAoM meM caitanya kI jyoti ko prajvalita aura mAnavIya mUlyoM ko pratiSThita karane vAle usa prajJApuruSa ke prati vinamra vNdnaa| * jayAcArya nirvANa zatAbdI para pradatta vktvy| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anuzAsana ke maMtradAtA : jayAcArya jayAcArya kI nirvANa zatAbdI 'anuzAsana varSa' ke rUpa meM manAI jA rahI hai| ve pahale svayaM zAsita aura phira anuzAstA the| yaha unake jIvana kA sUtra adhyAtma kA sUtra hai| vartamAna cetanA ko isa sUtra kI bahuta apekSA hai| isalie AcAryazrI tulasI ne anuzAsana varSa ko ghoSa diyA hai-'nija para zAsana, phira anuzAsana-pahale apane mana para, apanI icchAoM aura vRttiyoM para zAsana karo, phira dUsaroM para anuzAsana krnaa| mahAmAtya kauTilya ne rAjA ke lie indriyajayI honA Avazyaka batalAyA hai| unakA cintana thA ki yadi zAsaka indriyajayI nahIM hotA hai to vaha prajA ke lie rAha-ketu bana jAtA hai| sabhI dizAoM se eka svara gUMjatA hai-anuzAsanahInatA bar3ha rahI hai, anaitikatA bar3ha rahI hai, samAja kA kyA hogA? rASTra kA kyA hogA? samasyA kA citraNa karane se samasyA kA samAdhAna nahIM hotaa| usake lie upAya khojanA jarUrI hotA hai| zikSA eka upAya hai anuzAsana ko lAne kA, para vaha svayaM dalIya rAjanIti ke daladala meM phaMsI huI hai| reDiyo, TelIvijana aura samAcArapatra-ye saba vicAra-parivartana ke mAdhyama haiN| para ye bhI kyA kareM? inakA kAma hai ghaTanAoM ko prasArita krnaa| jaba ghaTanAeM hI hiMsA, AkramaNa, upadrava, balAtkAra aura lUTa-khasoTa kI hotI haiM, to unheM prasArita kie binA ye kaise raha sakate haiM? inhIM ghaTanAoM kI punarAvRttiyAM manuSya ko anuzAsanahIna banAe binA kaise raha sakatI haiM? anuzAsanahInatA kA eka cakra hai| pUrA samAja usakI pakar3a meM hai| jayAcArya AcArya bhikSu ke bhASyakAra the| AcArya bhikSu ne sAdhana-zuddhi para bahuta vicAra kiyA thaa| hindustAna ke do hajAra varSa ke dArzanika itihAsa meM do hI vyakti aise hue haiM jinhoMne sAdhana-zuddhi para Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha adhika vicAra kiyA-eka AcArya bhikSu aura dUsare mahAtmA gaaNdhii| sAdhana-zuddhi kA siddhAnta hRdaya-parivartana kA siddhAnta hai| jayAcArya ne hRdaya-parivartana para bahuta bala diyaa| unhoMne kahA-hRdaya ko badale binA anuzAsana kA vikAsa nahIM ho sktaa| hRdaya-parivartana kI bAta sunane meM bahuta mIThI lagatI hai| para kyA yaha svayaM eka ulajhana nahIM hai? kyA hRdaya badala sakatA hai? manuSya ke svabhAva ko badalanA sabase kaThina bAta hai| isIlie yaha mAnyatA bana gaI hai ki svabhAva ko nahIM badalA jA sktaa| hRdaya-parivartana anuzAsana ko vikasita karane kA eka upAya hai| hama nirupAya nahIM haiM, yaha prasannatA kI bAta hai| para vaha kaise ho sakatA hai, ise vaijJAnika bhASA meM samajhanA jarUrI hai| vaijJAnika zabdAvalI meM hRdaya-parivartana kA artha hai-jaivika rasAyanoM kA privrtn| ye rasAyana hamAre vyavahAra aura AcaraNa ko niyaMtrita karate haiM / inheM badale binA anuzAsanahInatA kI samasyA ko nahIM sulajhAyA jA sktaa| zveta azvetoM para AkramaNa kara rahe haiN| savarNa asavarNa jAtiyoM se ghRNA kara rahe haiN| kabhI jAtIyatA samasyA banakara ubharatI hai, to kabhI saamprdaayiktaa| ye saba anuzAsanahInatA kI cinagAriyAM haiM, jo samaya-samaya para uchalatI rahatI haiN| pUrA samAja inakI lapeTa meM tApa aura saMtApa kA anubhava karatA hai| kyA ye jAtIya aura sAmpradAyika upadrava anuzAsanahInatA ke kAraNa ho rahe haiM? gahare cintana ke bAda inheM anuzAsanahInatA ke kAraNa nahIM mAnA jA sktaa| ye saba anuzAsanabaddhatA ke kAraNa ho rahe haiN| jAti yA nasla ke nAma para eka anuzAsana cala rahA hai| usase anuzAsita loga jAtIya upadrava kara rahe haiN| sampradAyoM kA bhI apanA anuzAsana hai| kucha sampradAya upadravoM ko anAvazyaka nahIM maante| isIlie sAmpradAyika upadrava phailate haiN| sahI artha meM AdamI anuzAsanahIna nahIM hai| usakA vyavahAra aura AcaraNa kisI na kisI anuzAsana se pratibaddha hai| yaha alaga prazna hai ki Aja jo anuzAsana kI mAMga hai, usakI bhASA kyA hai, usakA artha kyA hai, usake pIche cintana kyA hai? anuzAsana kA eka artha hai-dUsaroM ke Adeza kA svIkAra aura Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuzAsana ke maMtradAtA : jayAcArya 137 anupaaln| usakA dUsarA artha hai-daayitv-bodh| pahalA artha bahuta vivAdAspada hai| usI kA Adeza mAnya ho sakatA hai jisameM kSamatA, samatA aura mamatA kI trayI vidyamAna ho| koI bar3A-bUr3hA hai aura mukhiyA banA huA hai, isIlie usakA Adeza ucita hai, yaha prazna bahuta prabuddha mAnasa ko jhakajhore binA nahIM rhtaa| pahale artha meM yadi anuzAsana kI mAMga hai to vaha kevala purAnI pIr3hI kI mAMga hai| vaha nayI pIr3hI kI mAMga nahIM ho sktii| anuzAsana kI mAMga purAnI aura nayI-donoM pIr3hiyoM kI samasvara meM honI caahie| anuzAsana purAnI pIr3hI ke lie bhI jarUrI hai aura nayI pIr3hI ke lie bhI jarUrI hai| yaha apane-apane lie jarUrI hai, eka-dUsare ke lie jarUrI nahIM hai| ___jayAcArya ne isa sacAI para bahuta bala diyA ki jise anuzAsana kI pratiSThA karanI ho, use svayaM anuzAsita honA caahie| AdamI kahane se jitanA nahIM sIkhatA utanA vyavahAra aura AcaraNa se sIkhatA hai| bar3e-bUr3hoM kA AcaraNa aura vyavahAra yadi anuzAsita hotA hai to nayI pIr3hI ko anuzAsana kI preraNA dene kI bahuta AvazkayatA nahIM hai| vaha use svayaM sIkha jAtI hai| kintu Azcarya hai ki jo svayaM anuzAsana se dUra rahakara baccoM meM anuzAsana lAnA cAhate haiM ve isa sacAI ko bhUla jAte haiM ki bacce tumhArI bAta kama mAneMge, tumhAre vyavahAra ko jyAdA maaneNge| jayAcArya kI dRSTi meM anuzAsana vahI kara sakatA hai * jo samaya para mauna rahanA jAnatA hai aura samaya para bolanA jAnatA hai| * jo kSamA karanA bhI jAnatA hai aura AMkha dikhAnA bhI jAnatA hai| sabhya aura pragatizIla samAja ke do lakSaNa hote haiM-anuzAsana aura vinmrtaa| krodha aura aMhakAra-ye mAnavIya prakRti ke svAbhAvika guNa haiN| ye ucchRkhala hote haiM, taba anuzAsana aura vinamratA kA vikAsa hotA hai| sahI artha meM anuzAsana kA artha hai-apane-apane krodha aura ahaMkAra kA pariSkAra krnaa| jayAcArya svayaM bahuta vinamra the| kRtajJatA aura guNagrAhitA kA bhAva unameM kUTa-kUTa kara bharA huA thaa| unhoMne apane vidyAguru ke prati jo vinamra vyavahAra kiyA, use Adarza mAnA jA sakatA hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha AcArya bhikSu ne anuzAsana kI paramparA kA sUtrapAta kiyA thaa| jayAcArya isI paramparA meM pale-puse the| anuzAsana unheM virAsata meM milA thaa| AcArya RSirAya unake guru the / ve bahuta RjumanA aura mRdu prakRti ke the, kintu anuzAsana ke kSetra meM bahuta dRr3ha the| eka muni ko vastra kI silAI karanI thii| vaha gRhastha ke ghara se sUI le aayaa| sUI lAe yA dhAgA lAe yA aura kucha bhI lAe, vyavasthA hai ki AcArya yA agraNI kI AjJA lekara laae| vaha muni AjJA liye binA sUI le aayaa| RSirAya ko patA claa| unhoMne pUchA-tuma AjJA liye binA sUI kaise le Ae? vaha bolA-sUI ke lie kyA AjJA lenI thI? AcAryavara ne kahA-prazna saI aura cAkU kA nahIM hai, prazna AjJA kA hai| sUI choTI ho sakatI hai para anuzAsana kA bhaMga choTA nahIM hotA, yaha kahate hue RSirAya ne usakA saMgha se saMbaMdha-viccheda kara diyaa| jayAcArya isa ghaTanA ke sAkSI the| ve anuzAsana kA bahuta sUkSmadRSTi se adhyayana karate rahate the| anuzAsana ke taTabaMdha meM eka choTA-sA chidra bar3A rUpa le sakatA hai aura taTabaMdha ko tor3a sakatA hai, isa saMcAI se ve paricita the| terApaMtha ke dvitIya AcArya bhAramalajI svAmI ne apane uttarAdhikAra kA patra likhaa| usameM unhoMne do nAma likha die-khetasI tathA raaycnd| jayAcArya usa samaya satraha varSa kI avasthA meM the| eka taruNa muni ke rUpa meM apanA adhyayana aura sAdhanA kara rahe the| unheM isa bAta kA patA claa| ve AcArga bhAramalajI ke pAsa ge| vaMdanA kara, baddhAMjali ho, vinamra svara meM bole-gurudeva! Apane AcArya pada ke lie do nAma likhe haiN| isa para Apa punarvicAra kreN| ye do nAma anuzAsana aura vyavasthA ke lie ulajhana paidA kara sakate haiN| AcArya ne sahaja-sarala bhAva se uttara diyA-jItamala! khetasI mAmA hai aura rAyacanda usakA bhaanjaa| isalie koI ulajhana paidA nahIM hogii| muni jItamala ne prArthanA kI-mAmA-bhAnajA yA pitA-putra koI bhI hoM, jahAM do hoMge vahAM ulajhana kI saMbhAvanA hogii| isalie AcAryapada ke lie eka hI nAma kA ullekha honA caahie| AcAryavara ne taruNa muni kA sujhAva svIkAra kara liyA aura muni khetasIjI kA nAma vahAM se haTA diyaa| ___ jayAcArya ne anubhava kiyA ki saMvibhAga aura samatApUrNa vyavahAra ke Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuzAsana ke maMtradAtA : jayAcArya 136 binA anuzAsana ko cirajIvI nahIM banAyA jA sktaa| viSamatApUrNa vyavahAra manuSya ko anuzAsanahIna banAtA hai| unhoMne sAdhu-saMsthA meM saMvibhAga aura samatApUrNa vyavasthA ke dharmacakra kA pravartana kiyaa| kisI sAmyavAdI jIvana-praNAlI meM bhI itanI saMvibhAga aura samatApUrNa vyavasthA nahIM hai, jitanI terApaMtha kI sAdhu-saMsthA meM hai| __ eka vyakti ne AcArya bhikSu se pUchA-terApaMtha dharma saMgha kaba taka calegA? unhoMne uttara meM kahA-padArtha ke prati mUrchA nahIM bar3hegI, AcAraniSThA aura satyaniSThA banI rahegI tathA AcArya aura sAdhu anuzAsana ke prati jAgarUka raheMge, taba taka yaha dharmasaMgha clegaa| anuzAsana ko saMghIya jIvana kA AdhAra nahIM kahA jA sakatA, kintu nizcita hI vaha surakSA kavaca hai| caritrahIna anuzAsana zmazAna ke dIpa kI bhAMti prakAza detA hai, sAtha-sAtha meM bhaya bhI paidA karatA hai| caritra-saMpanna anuzAsana mandira ke dIpa kI bhAMti prakAza aura pavitratA--donoM kA vikiraNa karatA hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. AcArya tulasI kI Aloka rekhAeM AcArya tulasI bhAratIya AtmA ke ujjvala pratIka haiN| ve jaina muni haiN| nivRtti kI dhArA ke mahAn samarthaka haiN| phira bhI ve na akarmaNya haiM aura na niraashaavdii| unakI karmaNyatA bahuta Azcarya meM DAla detI hai| ve aneka bAra apane khAne aura sone kA samaya bhI dUsaroM ke lie arpita kara dete haiN| unakA AzAvAda bahuta bAra asaphalatA ko bhI saphalatA meM pariNata kara detA hai| unakI bhASA meM- 'antaratama kI hita-sAdhanA kI pravRtti kA nAma hI nivRtti hai|' saMnyAsa ko ve palAyana nahIM kintu Antarika caitanya ke vikAsa ke lie mauna va ekAnta paristhiti mAtra mAnate haiN| aNuvrata Andolana kA lakSya unakA kAryakSetra na kevala vaiyaktika hai aura na kevala saamaajik| ve sApekSavAda meM vizvAsa karate haiN| isalie vyakti aura samAja ko na sarvathA bhinna mAnate haiM aura na sarvathA abhinna, kintu bhinnAbhinna mAnate haiN| unhoMne vyakti aura samAja-donoM kI zuddhi ke lie aNuvrata Andolana kA pravartana kiyaa| svataMtra bhArata ke zaizava meM isa Andolana ne caritra-vikAsa kI jo preraNAeM dI haiM, jana-mAnasa ko naitika AdhAra diyA hai aura bar3hatI huI anaitikatA ke virodha meM jo krAnti kI hai, vaha svayaM meM eka mahAn itihAsa hai| gurudeva ne aNuvrata Andolana ke mAdhyama se jIvana ke sabhI kSetroM kA sparza kiyA hai| ve bhautika vikAsa kI upekSA sAmAjika prANI ke lie saMbhava nahIM maante| unhoMne kahA- "bhautika vikAsa ke sAtha naitika vikAsa kA saMtulana banA rhe| Aja jo bhaya, saMdeha aura azAMti Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya tulasI kI Aloka rekhAeM 141 hai, usakA hetu adhyAtma-pakSa kI durbalatA hai| aNuvrata-Andolana kA lakSya hai AdhyAtmika cetanA ko jAgRta krnaa|' jIvana kA kriyAtmaka pakSa : saMyama yuga kA pravAha vijJAna kI ora hai| buddhivAda kA sthAna sarvopari hai| phira bhI jaTilatAeM bar3ha rahI haiN| manuSya ulajha rahA hai| sahaja hI prazna hotA hai-aisA kyoM? isakA samAdhAna gurudeva ne eka choTe vAkya meM diyA hai| vaha yaha hai- 'Aja kA manuSya ajJa nahIM kintu mUr3ha hai|' moha se lipta jJAna-vijJAna manuSya ke lie varadAna nahIM hotaa| isIlie gurudeva ne sujhAyA ki pratyeka vyakti saMyamI bne| kucha logoM kI mAnyatA rahI-saMyama jIvana kA niSedhAtmaka pakSa hai, usase jIvana kA vikAsa nahIM hotaa| gurudeva ne apanA anubhava isa bhASA meM prastuta kiyA- 'maiM saMyama ko jIvana kA sarvopari kriyAtmaka-pakSa mAnatA huuN| asaMyama svIkArAtmaka pakSa hai, isalie vaha jIvana kI mahAnatA kA dhvaMsAtmaka rUpa hai| saMyama asvIkArAtmaka-pakSa hai, isalie vaha jIvana kI mahAnatA kA nirmANAtmaka rUpa hai| samAja aura rAjya kA AdhAra : naitika cetanA samAja, rAjya aura dharma-saMpradAya-ye tIna mahAn saMsthAna haiN| inakI samyak sthiti para hI araboM vyaktiyoM kA bhAgya nirbhara hai| unheM karttavya-bodha dete hue gurudeva ne kahA-'kucha sAmAjika prathAeM Aja bandhana bana gaI haiN| unase jakar3e hue loga naitikatA ko tilAMjali de rahe haiN| isa sthiti meM yaha Avazyaka ho gayA hai ki sabhI samAjoM kI samAna sthiti ke lie eka samAna AcAra-saMhitA bane aura vaha samAja ke logoM dvArA hI bne| usakA AdhAra naitika cetanA ko uttejanA mile, yaha honA caahie|' rAjanIti kI sAmpradAyika manovRtti ke prati duHkha prakaTa karate hue gurudeva ne sujhAyA-'rAjanayika eka sAmAnya AcAra-saMhitA ko mAnya kareM aura sabhI rAjanayika daloM ke pratinidhiyoM kA eka aisA saMsthAna ho, jo AcAra-saMhitA kI sAdhAraNa bAtoM ke pAlana aura apAlana kA saha-vimarza kara sake aura apane-apane dala ko cetA ske|' jo AcAra-saMhitAjanayika daloM ke pratisAmAnya AcA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha sAMpradAyika sadbhAva ke pAMca sUtra AcAryazrI tulasI eka dharma-saMpradAya ke AcArya haiN| phira bhI sAmpradAyikatA para unhoMne sadA prahAra kie haiN| dhArmika logoM kI durbalatA ko ve svayaM svIkAra karate haiN| ve bahudhA kahate haiM-dhArmikoM meM abheda kI apekSA bheda khojane kI vRtti adhika hai| dharma kI vyAkhyA bhinna hone para bhI hameM asahiSNu nahIM honA caahie| dUsare dharma yA siddhAMta ke prati asahiSNu hone vAlA sabase pahale dharma ko naSTa karatA hai| sampradAya-maitrI ke lie samAna AcAra-saMhitA honI caahie| gurudeva ne apane vizvAsa ko samanvaya ke pAMca sUtroM meM abhivyakti dii| vaha paMcasUtrI kAryakrama samanvaya kI dRSTi se Aja bhI mahattvapUrNa banA huA hai * maNDanAtmaka nIti baratI jaae| apanI mAnyatA kA pratipAdana kiyA jaae| dUsaroM para likhita yA maukhika AkSepa na kiyA jaae| * dUsaroM ke vicAroM ke prati sahiSNutA rakhI jaae| * dUsare sampradAya aura usake anuyAyiyoM ke prati ghRNA tathA tiraskAra kI bhAvanA kA pracAra na kiyA jaae| _ . koI sampradAya-parivartana kare to usake sAtha sAmAjika bahiSkAra Adi avAMchanIya vyavahAra na kiyA jaae| * dharma ke maulika tattva-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ko jIvana-vyApI banAne kA sAmUhika prayatna kiyA jaae| vidyA bhI khatarA hai gurudeva zikSA ko bahuta Avazyaka mAnate haiM para anuzAsana aura caritravihIna zikSA ko ve bahuta upayogI nahIM maante| unhoMne isa bAta para bala diyA- 'ucca zikSA kA adhikArI vahI mAnA jAe jo vinaya, anuzAsana aura saMyama ke prati niSThAvAna ho|' anuzAnahInatA kI kaTu anubhUtiyoM ke bAda aba zikSA adhikAriyoM meM bhI yaha cintana hone lagA hai| gurudeva ne vidyArthI ko saMbodhita karate hue kahA-'cAritrika saMtulanavihIna vidyA bhI khatarA hai| vidyArthI ko pahale caritrArthI honA cAhie, phira vidyArthI / caritrArthI vidyArthI na ho to cala sakatA hai| isameM Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya tulasI kI Aloka rekhAeM 143 vizeSa prApti nahIM hai to mUla meM bhUla bhI nahIM hai| kintu vidyArthI caritrArthI na ho to vaha mUla meM bhUla hai| tejasvitA kA mUlamaMtra yuvaka kI bhASA meM kahate haiM- 'AdamI zakti kA puMja hai, kyA vaha kabhI bUr3hA hotA hai? tuma mata mAno ki maiM bUr3hA ho gayA hUM, phira dekho tuma kaise bUr3he hote ho? nirAzA asamaya meM bUr3hA banA detI hai| AzAvAn sadA yuvaka rahatA hai|' ve avasthA aura javAnI kA gaThabandhana svIkAra nahIM krte| unakA mata hai-jisa vyakti meM utsAha, AzA aura prasannatA hai, vaha sattara varSa kA hokara bhI yuvA hai| jisameM ye tattva nahIM haiM, vaha battIsa varSa kA hokara bhI bUr3hA hai| gurudeva ke utsAha ne bhAvanA ko saMpuSTi dI hai aura bhAvanA ne karma ko| unakA dharma-samanvita karma unakI tejasvitA kA mUla maMtra hai|* * dhavala samAroha para prastuta nibNdh| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. amRta mahotsava : abhinandana abhinandana ina zaktizAlI kaMdhoM kA, jinhoMne zAsana saMcAlana kA gurutara bhAra uThAyA aura Aja bhI avizrAMta haiN| abhinandana ina amitAbha hAthoM kA, jinhoMne puruSArtha kI pratimA ko AkAra diyA, jinakI varada mudrA se milA dharmasaMgha ko prANa, udAna, samAna aura asmitA kA aadaan| abhinandana ina raktAbha pairoM kA, jo avizrAMta gati se calate rahe haiM, jinakI gati meM pragati kA pratibimba hai| * abhinandana ina dIrgha Ayata AMkhoM kA, jinakI pAradarzI dRSTi se sudUra bhaviSya bana gayA hamAre dharmasaMgha kA vrtmaan| abhinandana ina mastiSkIya paTaloM kA, jinhoMne bauddhika aura AdhyAtmika vikAsa meM saMtulana sthApita kiyA, yuga ko naI dizA aura naI dRSTi dii| abhinandana hai terApaMtha kA, jisane tumhAre jaise mAnavatA ke masIhA ko janatA ke lie samarpita kiyaa| * abhinandana hai pUjya kAlUgaNI kA, jinakI dRSTi ne bhaviSya ko vartamAna meM dekhaa| abhinandana hai jaina AcArya kA, jisane jaina dharma ko jana-jana taka pahuMcAyA, use eka naI pahacAna dI aura use dI jainadharma kI prtisstthaa| abhinandana hai terApaMtha ke AcArya kA, jisane bhikSuzAsana ko vaha zakti, saundarya aura gaurava diyA, jise saba satRSNa dRSTi se nihAra rahe haiN| * abhinandana hai aNuvrata ke anuzAstA kaa| rASTrIya caritra vikAsa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amRta mahotsava : abhinandana 145 aura naitika cetanA ke jAgaraNa meM aNuvrata Andolana kA yogadAna eka aitihAsika abhilekha hai| abhinandana hai prekSAdhyAna ke svapnadraSTA kaa| prekSAdhyAna-parokSa dharma ke prati saMdehazIla mAnasa ko pratyakSa dharma kI dIkSA meM dIkSita karane vAlA AsthA ke aMkuraNa kA eka mahAn prayatna hai| abhinandana hai yuga pradhAna kA, jisane yuga kI bhASA ko samajhA aura use zAzvata kI bhASA se paricita karAyA, parivartana kA mUlyAMkana kiyA aura parivartanIya meM rahe aparivartanIya kI prANa pratiSThA kii| abhinandana hai manobalI AcArya kA, jisake manobala kI AdhArabhUmi hai vidhAyaka dRSTikoNa aura cintana, racanAtmaka kalpanAeM aura prvRttiyaaN| jisane apane kAryoM se pramANita kiyA hai ki vidhAyaka dRSTikoNa hI vyakti ko pragati zikhara para le jA sakatA hai| abhinandana hai vAgbalI AcArya kA, jisakI vANI meM oja hai, sAmarthya hai| jisane apanI varadA vANI ke dvArA asaMkhya logoM ko navajIvana diyA hai| abhinandana hai kAyabalI AcArya kA, jisake puruSArtha aura parAkrama ne na kevala parivrajana kA kIrtimAna sthApita kiyA hai, aneka svapnoM ko sAkAra kiyA hai| abhinandana hai sAhityasAgara ke maMthanakAra kA, Agama sampAdana aura sAmayika sAhitya kI amRta bUMdoM ne maraNadharmA manuSya ko sIMcA hai| usameM jagI hai amRtatva kI anubhuuti| abhinandana hai mahAn vyaktitva kaa| viziSTa ciMtana paddhati, sahaja svabhAvaM, adamya saMkalpazakti, agamya manoratha, pragatizIla vicAra, naisargika prasanatA, sahaja siddhayoga, parivartana kI kSamatA. saMgharSa meM aprakampa, saMgharSa ko nimaMtraNa aura usase zakti kA saMvardhana, sahiSNutA- ye haiM vyaktitva ko mahAnatA dene vAle tttv| inakI upalabdhi tumhAre vyaktitva kI mahAnatA kA svayaMbhU sAkSya hai| mahAn AcArya! ina pAMca dazakoM meM tumane terApaMtha dharmasaMgha, pUrvaja AcAryoM aura vikAsazIla paraMparA kI jisa samarpaNabhAva se sevA kI hai, vaha apUrva, atulanIya aura amApya hai| usake lie cuturvidha Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha dharmasaMgha kRtajJabhAva se zraddhApraNata hokara tumhArI vaMdanA aura abhinaMdanA kara rahA hai| * isa amRta mahotsava kI maMgala belA meM yaha maMgala bhAvanA kara rahA hai saMghapuruSa ho cirAyuH saMghazAstA ho cirAyuH aura doharA rahA hai apanA smrpnn| usa saMvedanazIla puSpa ko svIkAra kara kRtArtha kro| * 22 sitambara 1985, AmeTa, (rAjasthAna) meM AcArya zrI tulasI ke pacAsa varSIya zAsana kAla kI sampannatA ke avasara Ayojita amRta mahotsava ke sandarbha meM pUre saMgha dvArA samarpita abhinaMdana ptr| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. prajJA kI pratiSThA kA prayatna Aja maiM vaktA nahIM kintu zrotA bana baiThA hUM, suna rahA huuN| mere kAnoM meM zabda TakarA rahe the| maiM nahIM kaha sakatA ki ye zabda merI AtmA taka TakarAeM yA nahIM TakarAeM aura zabda becAre vahAM taka pahuMca bhI kaise sakate haiM, nahIM pahuMca paaeNge| kucha aisI sthiti bana gaI ki maiM na to kabhI svayaM ke lie sthitaprajJa hone ke lie dAvA kara sakatA hUM aura na mahAprajJa hone kA dAvA kara sakatA hUM aura na maiMne kiyA hai| kintu ghaTanA ghaTita hotI hai aura vaha mujha taka pahuMca jAtI hai| bahuta sArI ghaTanAeM pahuMca hI nahIM paatiiN| bar3A ajIba huA ki mujhe yuvAcArya banA diyA gyaa| mahInoM taka aura zAyada Aja taka bhI kabhI-kabhI vismRti hotI hai aura mujhe nahIM yAda rahatA ki maiM kyA hUM, kauna huuN| phira socanA par3atA hai, ki Akhira gurudeva ne jo pada diyA hai ThIka usakI garimA ke anurUpa mujhe aupacArika vyavahAra bhI nibhAnA hogaa| prAraMbha se maiM darzana kA vidyArthI rahA aura maiMne darzana ko bauddhika vyAyAma ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA kintu anubhava ke stara para cetanA ke jAgaraNa ko darzana mAnA aura mAnatA hUM ki jaba taka darzana kI cetanA nahIM jAgatI taba taka korI cetanA satya taka nahIM le jaatii| bIca meM avarodha paidA karatI hai| pahale-pahale loga mujhe paMDita bhI kahA karate the| unase kahatA ki yaha mata kaho, kyoMki paMDita se bar3hakara isa duniyA meM aura koI khataranAka AdamI nahIM hai| sabase bar3A khataranAka AdamI hotA hai-pNddit| dalAla khataranAka hotA hai| cAhe vyApAra ke, cAhe rAjanIti ke aura cAhe dharma ke kSetra meM; ye jitane bicauliye haiM, dalAla haiM, ve jyAdA khataranAka hote haiN| paMDita vaha hotA hai jo bicauliyA hotA hai| maiM apane Apako kabhI paMDita nahIM mAnatA aura na mAnane ko taiyAra huuN| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha mujhe AcArya tulasI kA yoga milaa| bacapana se, vidyArthI jIvana se, muni banane se pahale aura unakA eka aisA AzIrvAda ki maiM saMpradAya ke sAtha jur3A nhiiN| saMpradAya ko maiM Avazyaka mAnatA hUM / nadI kA jala taToM ke bIca meM bahe, ise Avazyaka mAnatA hUM / kintu jala jala hotA hai use kabhI bAMdhA nahIM jA sktaa| jala kI nirmalatA ke svabhAva ko kabhI rokA nahIM jA sktaa| mere mana meM darzana kI bhAvanA bacapana se hI jAgatI rahI aura maiM buddhi kI apekSA anubhava ko jagAne meM prayatnazIla rahA / eka bAra ahaMkAra ne buddhi se kahA- " anubhava ko tuma mata jagAo / soyA par3A rahane do| yaha anubhava kA parama Ananda jaba jaga jAyegA to na maiM baca pAUMgA aura na tuma (buddhi) baca pAogI aura na saMsAra hI baca pAegA / hama saba samApta ho jAeMge isalie ise soyA rahane do 1 mujhe smaraNa hai ki hamane Agama-saMpAdana kA kAma zurU kiyaa| gurudeva ne kahA- bahuta bar3A dAyitva hama apane kaMdhoM para le rahe haiM, para eka bAta kA hameM dhyAna rakhanA hogA ki AgamoM ke saMpAdana meM, vyAkhyA meM, TIkA meM, TippaNiyoM meM aura samIkSAtmaka adhyayanoM meM, kabhI bhI saMpradAya bIca meM nahIM AnA cAhie / hamArI sAMpradAyika mAnyatA agara isase viparIta par3atI hai to hama phuTanoTa meM de sakate haiM ki yaha hamArI pAraMparika mAnyatA rahI hai| jaba hama vaijJAnika yuga meM saMpAdana kA kAma kara rahe haiM to pUrNa taTastha aura AdhAroM ke sAtha nyAya karane vAlA kArya karanA caahie| maiM mAnatA hUM ki mere jIvana kA vaha dina aura vaha kSaNa eka amUlya kSaNa thA ki mujhe saMpradAyAtIta dRSTikoNa milA / paricita sAhityakAra, vicAraka aura rAjanIti ke bhI ucca vyakti bAra-bAra pUchate rahe ki Apako isa saMpradAya meM rahane se koI kaThinAI kA anubhava nahIM hotA / maiMne rAmadhArI siMha dinakara se bhI DaoN. lohiyA se bhI, aura bhI kaI mitroM se isa bhASA meM ki AcArya tulasI jaisA vizAla netRtva mujhe nahIM milatA to zAyada ApakI bAta para mujhe socanA pdd'taa| aura na jAne maiM kisa sthiti meM hotA / maiM jo bhI bAta socatA hUM, vaha itanI vyApaka aura udAra dRSTi se socatA hUM ki gurudeva hara bAta kA samarthana kara dete haiM / isalie mujhe koI kaThinAI kA anubhava nahIM Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amRta mahotsava : abhinandana 146 hotaa| maiM mAnatA hUM ki jaba vyakti meM satya kI niSThA, satya kI zraddhA aura vizvAsa jAga jAto hai to saba kucha ghaTita ho jAtA hai| abhI bahuta ThIka kahA gayA ki vyakti baMdhA hotA hai| bilkula nahIM chUTa paataa| bar3e baMdhana se baMdha jAtA hai to usake sAre choTe baMdhana kI ikAiyAM TUTa jAtI haiN| eka aisA baMdhana mujhe milA, maiMne dekhA ki jaba taka dhArmika loga adhyAtma kI sImA meM nahIM jAte, taba taka na to unheM dharma milatA hai, na unheM AtmasaMtoSa milatA hai, kevala. unheM lar3AiyAM, jhagar3e aura kalaha milatA hai| jhagar3A cala rahA hai, dharma nahIM cala rahA hai| hamane prayatna kiyA adhyAtma meM jAne kaa| Aja hameM isa bAta kA garva hai ki adhyAtma ke kSetra meM AcAryazrI tulasI ke netRtva meM jo kAma huA hai, Aja vaha sarvamAnya ho gayA hai-jaina-ajaina, hindU-mulamAna-IsAI kA prazna hI samApta ho gyaa| hamAre sAmane kevala AdamI rhaa| AdamI hI nahIM rahA-caitanya raha gyaa| AdamI hI samApta ho gyaa| AdamI rahatA hai to bhI vigraha khar3A hotA hai, phira puruSa aura strI kA saMgharSa khar3A ho jAtA hai| vaha bhI samApta ho gayA aura eka prakAra se hama bhUla gaye sArI bAtoM ko, itanA bhulakkar3a zAyada hI koI AdamI hotA hogaa| ___ maiM mAnatA hUM-smRti jIvana kI yAtrA ko calAne ke lie bahuta Avazyaka tattva hai to vismRti bhI jIvana kI yAtrA nahIM, kintu satya kI parama yAtrA ke lie eka bahuta bar3A tathya hai| hama smRti aura vismRti kA yoga nahIM jaante| hama saMtulana karanA nahIM jAnate isalie parama satya kI yAtrA meM prasthAna nahIM kara skte| mujhe prasannatA hai ki AcArya tulasI ne mujhe eka aisA abhiyAna diyA aura pahale aisA alaMkaraNa diyA jo buddhi se jur3A huA nahIM hai| prajJA alaga bAta hotI hai, buddhi alaga bAta hotI hai| maharSi pataMjali ne kahA "RtaMbharA prajJA ! uttarAdhyayana sUtra meM bhagavAn mahAvIra ke lie eka vizeSaNa AtA hai mahAprajJa! mahAprajJa koI par3hA huA AdamI nahIM hotaa| vidvAn AdamI nahIM hotaa| Aja ke vizvavidyAlaya kI DigrI kA dhAraka vyakti nahIM hotaa| maiM to aisA hUM ki vizvavidyAlaya kI bAta to chor3a dUM-pahalI kakSA kA bhI pramANa patra nhiiN| phira kaise mahAprajJa ho sakatA hai koI ! maiMne pAyA ki prajJA jAgatI Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha hai to vaha adhyAtma ke dvArA jAgatI hai, par3hane se nahI jaagtii| ThIka kahA gayA ki hara AdamI mahAprajJa bana sakatA hai| gurudeva svayaM kahate haiM-ye bahuta samarpita haiN| maiM Apako saca batalAUM ki maiM kisI bhI vyakti ke prati samarpita nahIM huuN| na mahAvIra ke prati, na AcArya bhikSu ke prati aura na AcArya tulasI ke prti| mujhase pUchA ki Apa kisako mAnate haiN| maiMne kahA-maiM apane Apako. mAnatA hUM, kisI ko nahIM maantaa| kyA Apa bhagavAn mahAvIra ko nahIM mAnate? nahIM maantaa| AcArya tulasI ko nahIM mAnate? bilkula nahIM maantaa| bar3I aTapaTI bAta hai, kahIM anartha na ho jaae| bahuta khataranAka bAta hai| bar3e Azcarya meM par3e ki yaha kyA bAta hai! maiMne kahA-bhagavAn mahAvIra ko maiM mAnatA hUM, isakA nirNaya maiMne kiyA yA bhagavAn mahAvIra ne kiyA? AcArya bhikSu ko maiM mAnatA huuN| isakA nirNaya maiMne kiyA yA AcArya bhikSu ne kiyaa| maiM AcArya tulasI ko mAnatA hUM isakA nirNaya maiMne kiyA yA AcArya tulasI ne kiyaa| ve nirNaya karate to sArI duniyA ko hI apanA ziSya banA lete| yaha merA apanA nirNaya hai ki maiM AcArya tulasI ko apanA guru mAnatA hUM to vAstava meM guru maiM rahA yA AcArya tulasI rhe| hara vyakti kA apanA satya hotA hai, apanA nirNaya hotA hai| use apanI prajJA ko jagAnA hotA hai| mere jaise eka bilkula abodha bacce ko isa prakAra garudeva ne eka satya ke sAtha jodd'aa| ise sabase bar3I upalabdhi mAnatA huuN| aura-aura mujhe bahuta dete to koI saMtoSa nahIM hotaa| gurudeva ne svayaM kahA-maiM tumheM aura koI bar3I upAdhi nahIM de rahA hUM kintu mahAprajJa saMbodhana de rahA hUM, yaha upAdhi hokara bhI nirupAdhi kI dizA meM le jaaegii| ___ Aja Apa logoM ne abhinandana kiyaa| kisakA kiyA yaha to patA nhiiN| hamAre sAhityakAra bandhu-vijayendrajI snAtaka, bhavAnIprasAdajI mizra, ina donoM ne kiyA, caturvedIjI baiThe haiM, karane vAle haiN| zrI kanhaiyAlAla phUlaphagara se apanI sArI zakti lagA dii| dina-rAta kI sImA kA bhI patA nahIM claa| vidyArthI baiThA thA, par3hatA gayA, par3hatA gayA, samaya ho gyaa| pitA ke pAsa gayA, jAkara bolA-pitAjI ! Aja to Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amRta mahotsava : abhinandana 151 par3hane meM itanA magna ho gayA ki bijalI kaba gaI mujhe patA hI nahIM claa| maiM to par3hatA hI calA gyaa| duniyA meM kucha AdamI aise hote haiM jo dUsare kI bAta ko mAna lete haiM aura kucha AdamI aise hote haiM ki nahIM mAnane kA vrata rakhate haiN| unheM manavAne ke lie saMdhi-viccheda ho jAtA hai to phira jor3ane ke lie zAyada duniyA meM koI goMda nahIM miltaa| aisA AdamI jo dUsaroM ko mAnakara nahIM calatA, kevala akelA calatA hai, bahuta zrama kiyA-yaha isa gratha (mahAprajJa : cyaktitva aura kRtitva) ko dekhane se patA calatA hai| jaise snAtakajI ne kahA ki yaha kevala AzIrvAdoM, prazaMsAoM kA puliMdA nahIM hai, isake sAtha zrama jur3A huA hai| mitra pariSad ne, usake pUre sadasyoM ne kAphI tanyamayatA ke sAtha isameM yoga diyA aura yaha grantha banakara mere hAthoM meM A gyaa| maiM mAnatA hUM ki yaha grantha jo kAphI zrama se taiyAra kiyA gayA grantha hai, aba yaha kisako pahuMcegA, yaha patA nhiiN| Taigora kI eka kavitA meM kahA hai-tIrthayAtrA nikala rahI hai aura loga sar3aka para Akara namana karate cale jA rahe haiN| patha socatA hai ki loga hameM namaskAra kara rahe haiN| ratha socatA hai ki hameM namaskAra kara rahe haiM aura mUrti socatI hai ki hameM namaskAra kara rahe haiM aura jisako namaskAra kara rahe haiM, vaha antaryAmI Upara baiThA-baiThA haMsa rahA hai| yaha grantha mujhe bheMTa kiyA gayA-maiM samajhU ki merA abhinandana, Apa samajheM ki lADanUM kI dharatI kA abhinandana, jaina vizva bhAratI vAle samajheM ki jaina vizva bhAratI ke prAMgaNa meM abhinandana, sAdhu-sAdhviyAM samajheM ki yuvAcArya kA abhinandana aura vaha antaryAmI saMgarUra* meM baiThA-baiThA haMsa rahA hai ki kisakA abhinandana ho rahA hai| ___abhinandana usakA hotA hai, jo jIvana meM eka lau prajvalita kara detA hai| mujhe parama harSa hai isa bAta kA ki prajJA ke sAtha koI vyakti judd'e| maiM mAnatA hUM ki jaba taka hamAre bandhana nahIM TUTate-sAMpradAyikatA ke, jAtIyatA ke, rASTrIyatA kA bhI, jisa artha meM Aja rASTravAda cala rahA hai aura manuSya yA strI hone kA bhI-sAre baMdhana jaba taka nahIM TUTate taba * gurudeva zrI tulasI usa samaya saMgarUra meM virAja rahe the| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha taka manuSya jAti kA bhalA nahIM ho sktaa| sabase jyAdA isa advaita kI AvazyakatA hai| vedAnta kA advaita mAnya ho yA na ho kintu manuSya jAti aura prANijagata eka hai, isa bAta kI Aja bahuta AvazyakatA pratIta hotI hai| zikSaka ne vidyArthI se pUchA ki pAjAmA eka vacana hai yA bhuvcn| vidyArthI bolA-nIce se bahuvacana aura Upara se ekvcn| ____ hama bahuvacana meM na jAeM, bhale hI pAjAmA do TAMgoM meM baMTa gayA ho| manuSya jAti meM manuSya baMTe hue hoM kintu pAjAmA Upara se ekavacana hai-isa bAta ko dhyAna meM rakhate hue pUrI manuSya jAti aura prANI-jAti kI ekatA kA anubhava kareM, hamArI prajJA jAga jaaegii| itanI prajJA jaba jAga jAtI hai to phira bauddhikatA kA vikAsa jyAdA ho yA kama, koI khatare kI bAta nahIM hai yaha nahIM jAgatI hai, to bar3A khatarA ho jAtA hai| ____ maiM bahata vinamratA ke sAtha Apase kahanA cAhatA hUM ki kisI vyakti kI prazaMsA, stuti yA abhinandana nahIM honA caahie| Apane sunA hai ki stuti kanyA sadA kumArI rahatI hai| basa eka nimitta bane ki hara vyakti apanI prajJA kI dIpazikhA ko prajvalita kre| maiM isa abhinandana ke kAryakrama ko merA abhinandana nahIM mAnatA hUM kintu prajJA ke eka sphuliMga ko bhI jagAne kA mahAna kAryakrama mAnatA hUM aura isameM saba logoM ne, jisameM hamAre Agantuka atithiyoM ne, zrI kanhaiyAlAla phUlaphagara ne aura mitra pariSad ke pUre parivAra ne jo kucha prayatna kiyA hai, use maiM isa vinamrabhAva se svIkAra kara letA hUM ki yaha unakA prayatna kisI vyakti kI prazaMsA kA prayatna nahIM kintu prajJA ko pratiSThita karane kA choTA-sA vinamra prayatna hai| * mahAprajJa : vyaktitva evaM kRtitva graMtha ke lokArpaNa ke avasara para pradatta vaktavya Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28, maryAdA patra : maryAdA mahotsava kA AdhAra Aja 116veM maryAdA mahotsava kA zubha dina hai| yaha mahAn mahotsava eka maryAdA patra ke AdhAra para manAyA jAtA hai| vaha maryAdA patra AcArya bhikSu ne 1856 mAgha zuklA saptamI zanizcara vAra ko likhA thaa| vaha mUla patra AcAryAzrI.tulasI ke pAsa saMgarUra meM hai| ve bhI saMbhavataH isa samaya usI patra ko janatA ko dikhA rahe hoNge| mere hAtha meM jo maryAdA patra hai vaha terApaMtha ke tIsare AcArya zrImad RSirAya ke hAtha kA likhA huA hai| maryAdA jIvana hai| maryAdA saMyama hai| yaha hamAre jIvana kA abhinna aMga hai| samaya-samaya para maryAdAoM kA nirmANa hotA hai| unameM parivartana aura parivarddhana hotA hai| maryAdAeM deza, kAla aura kSetra se Abaddha hotI haiN| unako zAzvata mAna lene se bar3I kaThinAiyAM utpanna ho jAtI haiN| hamArA yaha viveka jAgRta ho ki deza, kAla aura kSetra se Abaddha jo vastu hai, usako usa deza, kAla aura kSetra ke lie anivArya maaneN| jo vyakti maryAdA ko tuccha mAnatA hai, vaha svayaM tuccha bana jAtA hai| maryAdA pAlana kA viveka svayaM ke antaHkaraNa se sphUrta honA caahie| usake lie dUsare kA sAkSya apekSita nahIM hotaa| AcArya kisa-kisa sAdhu-sAdhvI ke sAtha jAte haiN| Aja hamAre sAdhu-sAdhvI dUra-dUra dezoM meM vihAra karate haiM aura apanI maryAdAoM kA pUrNa rUpa se pAlana karate haiN| yatra-tatra skhalanAeM hone para unheM svayaM prAyazcitta karanA hotA hai| hamArI maryAdAeM antaHkaraNa se svIkRta maryAdAeM haiN| ve thopI nahIM jAtI, ve grahaNa kI jAtI haiN| ___ AcArya bhikSu krAntikArI AcArya the| ve svayaM maryAdA meM rahe aura maryAdAoM meM rahanA sikhaayaa| maryAdA meM rahanA aura anuzAsana mAnanA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha eka hI bAta hai| jisa kisI muni ne anuzAsana kA ullaMghana kiyA, usako bahuta bar3A daMDa milaa| terApaMtha saMgha kI vyavasthA pUrNa samAjavAdI vyavasthA hai| yahAM pUrNa samAjavAda mUrta hotA hai| cAra muni haiM aura eka roTI milI hai to cAroM usa roTI kA eka cauthAI hissA leNge| cAra gilAsa pAnI hai to pratyeka muni eka-eka gilAsA pAnI hI pIegA, jyAdA nhiiN| yaha anuzAsana hai, maryAdA hai| eka bAra eka muni ne pAnI pIne meM lAparavAhI brtii| nirdhArita maryAdA ke anurUpa AcaraNa nahIM kiyaa| usako tatkAla saMgha se bahiSkRta kara diyaa| eka choTI-sI bAta ke lie itanA bar3A dNdd| prazna choTI-sI bAta kA nahIM hai, prazna hai anuzAsana kaa| isa prakAra pratyeka AcArya ne anuzAsana ko akSuNNa rakhane ke lie prayatna kiyA hai, kara rahe haiM aura kreNge| terApaMtha kI rIr3ha hai, maryAdA kA paaln| terApaMtha kI rIr3ha hai, anuzAsana kA paaln| ___ maiM sadA gurudeva ke pAsa rhaa| unakI pratyeka pravRtti meM sahabhAgI bnaa| Aja ve mere sammukha nahIM haiN| kSetra kI dUrI hai, para tAdAtmya jur3A huA hai| jo ve saMgarUra meM saMpAdita kara rahe haiM, vahI maiM yahAM lADanUM meM kara rahA huuN| hamArA tAdAtmya atarkita hai| hamane mRgazira kRSNA dUja ko gurudeva se vidAI lI aura cAra-pAMca dina pazcAt gurudeva kA eka patra mujhe milaa| usameM gurudeva ne isa tAdAtmya kI carcA kii| (eka muni ne vaha patra avikala rUpa se sunAyA) vaha patra isa prakAra hai yuvAcAryazrI mahAprajJa! sAdara sukhpRcchaa| dharmapAlajI kI koThI se jaba hamane caturvidha saMgha ke sAtha vidA kiyA taba usa nIma ke nIce donoM ke kaMTha avaruddha the| vizeSa bola nahIM paae| para atyanta ullAsapUrNa vAtAvaraNa meM vidAI huI, prsnntaa| mArga meM svAsthya kA dhyAna rakhate hue sAnanda vihAra karanA aura lADanUM vizva bhAratI meM yathAsamaya sAnanda pahuMca jaanaa| tuma hamAre saMgha kI nidhi ho| mere mana meM tumhAre prati jo hArdika vAtsalya bhAva hai, vaha na vANI kA viSaya hai aura na lekhanI kaa| vaise tumhAre mana meM bhI jo zraddhAbhAva hai, vaha bhI vaisA hI hai, anirvacanIya hai| basa vaisA hI Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amRta mahotsava : abhinandana 155 donoM kA bhAva pravardhamAna rhe| hama mile-jule prayatna se zAsana kI dIrghakAla taka sevA kareM, zAsana ko zikhara para cddh'aaeN| yahI ananta maMgala kAmanA hai| zivAstu te pnthaanH| 6/11/76 prAtaH -AcArya tulasI phillora Aja saptamI kA dina to hamAre saMgha ke lie mahattvapUrNa hai hI, kintu gurudeva ne gatavarSa isI saptamI ke dina yuvAcArya ke rUpa meM merA manonayana kara isa tithi ke sAtha eka aura kar3I jor3a dii| merA janma isake sAtha jar3a gayA aura vaha amara ho gyaa| isa tithi ke Ate hI anAyAsa donoM prasaMga smRti paTala para utara Ate haiN| Aja eka sukhada saMyoga milA hai| hama 27 muni haiM, yoga hotA hai 2+7= 6 / yahAM 81 sAdhviyAM haiN| inakA yoga hotA hai + 1 = 6 nau kula sAdhu-sAdhvI 108 haiN| isa saMkhyA kA bhI yoga nau hotA hai| yaha nau kI saMkhyA akSaya mAnI jAtI hai| pUjya gurudeva bhI nauveM AcArya haiN| kitanA suyog| hama vAstava meM puNyazAlI haiN| hamArA eka hI kartavya zeSa raha jAtA hai ki hama sabase pahale apanA dIpaka jalAeM, phira logoM ke aMdhatamasa ko dUra karane kA prayatna kreN| hama saMgha kI garimA ko bar3hAeM aura isako sudRr3ha AdhAra dene kA prayatna kreN|* * yuvAcArya manonayana ke bAda prathama bAra gurudeva zrI tulasI se pRthak manAe gae maryAdA-mahotsava para prastuta vaktavya Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. mAnavIya ekatA ke sajaga praharI : AcArya tulasI prANI-mAtra kI ekatA kA laghu saMskaraNa hai mAnavIya ektaa| mAnavIya ekatA kA laghutara saMskaraNa hai rASTrIya ektaa| rASTrIya ekatA kA laghutama saMskaraNa hai sAmAjika ektaa| prANImAtra kI ekatA paryAvaraNa kI surakSA kA mahattvapUrNa sUtra hai| mAnavIya ekatA zAMtipUrNa saha-astitva kA maulika sUtra hai| rASTrIya ekatA vikAsa kA upAdAna sUtra hai| sAmAjika ekatA sadbhAvanA kA AdhArasUtra hai| AcArya tulasI ne ina cAroM staroM para kAma kiyA hai| unakA mata hai-vyApaka hita ko dhyAna meM rakhe binA sImita hita ko bhI sAdhA nahIM jA sktaa| paryAvaraNa kI samasyA jAgatika samasyA hai| isa samasyA ke samAdhAna kA racanAtmaka pahalU mAnA jAtA hai, paryAvaraNa pradUSaNa ko miTAne ke sAdhanoM kA vikAsa kintu isakA nakArAtmaka pahalU adhika mUlyavAn hai| anAvazyaka hiMsA, jaMgaloM kI kaTAI, pAnI kA apavyaya, bhUmi kA atirikta dohana-ye saba cale aura pradUSaNa ko miTAne ke lie kucha vikalpa khoje jAeM, ina donoM meM saMgati nahIM hai| isa tathya ko dhyAna meM rakhakara anAvazyaka hiMsA ke varjana para bala diyA gyaa| mAnavIya ekatA kA bAdhaka tattva hai rASTravAda athavA rASTrIya kttttrtaa| apane rASTra kI samRddhi ke lie dUsare rASTra ke hitoM ko kucalanA-yaha kUTanIti kA cAturyapUrNa jAla hai| isa jAla ko phailAne meM aneka rASTra lage hue haiN| aNuvrata ne rASTravAda kI sImA lAMghakara mAnavIya ekatA kA saMdeza jana-jana taka phuNcaayaa| rASTrIya ekatA koI rAjanIti athavA cunAvI ghopaNA-patra nahIM hai| bhASA, prAnta, jAti aura sampradAya kI bhedadhArA meM sAMskRtika abheda kI sthApanA hI rASTrIya ekatA kA prANatattva hai| gurudeva ne AdhyAtmika aura Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavIya ekatA ke sajaga praharI AcArya tulasI 157 naitika mUlyoM kA unnayana kara rASTrIya ekatA kI AdhAra bhitti ko paripuSTa kiyA hai| vAstava meM naitika aura AdhyAtmika mUlyoM kI vismRti hI rASTrIya ekatA kA vikhaNDana karatI hai| usakI smRti athavA cetanA jAgRta rahe, to rASTrIya ekatA kabhI vikhaNDita nahIM ho sktii| aneka sampradAyoM ke tumularava meM dharma kI AvAja ko bulanda karanA sacamuca eka sUjhabUjha pUrNa aura sAhasika kadama hai| annAmalai yUnivarsiTI meM gurudeva ne naitika mUlyoM ke vikAsa para eka pravacana kiyaa| una dinoM tamilanADu meM hindI virodhI Andolana pUre vega para thA aura usa yUnivarsiTI ke chAtra usakI aguvAI kara rahe the| kulapati ne anurodha kiyA, Apa aMgrejI me pravacana kreN| gurudeva ne asvIkAra kara diyaa| unakA punaH anurodha thA-Apa saMskRta meM pravacana kreN| gurudeva ne use bhI nahIM svIkArA aura sApha-sApha kahA-yadi pravacana hogA to hindI meM hogA anyathA nahIM hogaa| Akhira hindI meM pravacana huaa| __ pravacana kA prArambha isa vAkya se huA- 'maiM tamila nahIM jaantaa| yadi jAnatA to tamila meM pravacana krtaa| Apa merI isa asamarthatA ko kSamA kreNge| bhASA para nahIM, bhAvanA para dhyAna deNge| bhAvanA kI ajasradhArA meM bhASA kA prazna pravAhita ho gyaa| punaH eka bAra aura pravacana karane kA Agraha chAtroM ne kiyaa| saba Azcarya kI mudrA se dekha rahe the| kulapati svayaM Azcarya nimagna the| chAtroM ne kahA-ApakI bhASA hRdaya kI bhASA hai| isase hamArA koI virodha nahIM hai| hamArA virodha kevala rAjanIti kI bhASA se hai| rAjanIti ne cAhe-anacAhe rASTrIya ekatA para kAphI prahAra kie haiN| cunAvI rAjanIti bheda ke aNuoM se nirmita huI aura usakI pariNati hai vikhaNDana / jAtIya ekatA, sAMprAdAyika sadbhAvanA ke sAre prayatna cunAva ke dinoM meM dharAzAyI ho jAte haiN| jAtivAda aura saMpradAyavAda ko una dinoM jitanA ubhArA jAtA hai, utanA zAyada kabhI nhiiN| isa sacAI kA anubhava kara gurudeva ne eka goSThI kA Ayojana kiyaa| 22 disambara 1656 kA din| kAMsTITyuzana klaba, karjana roDa, naI dillii| akhila bhAratIya rAjanItika daloM ke netAoM kI pariSad kA aayojn| Ayojaka aNuvrata smiti| sannidhi AcAryazrI tulasI kii| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha usameM bhAga le rahe the, cunAva mukhya Ayukta zrI sukumAra sena, kAMgresa adhyakSa zrI yU. ena. debara, sAmyavAdI netA zrI e. ke. gopAlana, prajA samAjavAdI pArTI ke netA AcArya je. bI. kRpAlAnI aadi| gurudeva ne apane Adi vacana meM kahA- 'yadi cunAva meM anaitika AcaraNa ho to usase phalita hone vAlA janataMtra pavitra nahIM ho sktaa| aNuvrata Andolana kA lakSya hai naitikatA yA caritra kI prtisstthaa| cunAva meM bhI naitikatA ko bala mile, isa uddezya se Aja kI pariSad Ayojita hai| kisI rAjanItika dala yA pakSa se hamArA saMbaMdha nahIM hai|' Adi vacana ke anantara gurudeva ne cunAva kI AcAra saMhitA sabake sAmane rkhii| cunAva mukhyAyukta zrI sukumAra sena ne kahA-mujhe prasannatA hai ki isa pariSada meM saba rAjanItika daloM ke netA sammilita hue haiN| cunAva meM hamAre deza ke ve Adarza pratibimbita haiM, jinheM hama sadiyoM se mAnate A rahe haiN| unhoMne gurudeva se nivedana kiyA ki matadAtA kI AcAra saMhitA meM do vrata jor3e jaaeN| 1. maiM voTa apane aMtaramana kI AvAja ke anusAra dUMgA, deza ke lAbha ko socate hue duuNgaa| 2. maiM usa ummIdavAra ko voTa nahIM dUMgA, jo ummIdavAra kI AcAra saMhitA ke lie kRtasaMkalpa nahIM hai| ___ kAMgresa adhyakSa zrI Dhebara ne sAdhyazuddhi ke sAtha sAdhanazuddhi meM bhI vizvAsa vyakta kiyA aura vizvAsa dilAyA ki hamArA dala isa kArya meM pUrA sahayoga kregaa| sAmyavAdI netA zrI gopAlana saMkalpa kI bhASA meM bole-yadi maiM apanI pArTI kI ora se cunAva laDUMgA to ina niyamoM ke pAlana kI pratijJA karatA huuN| merI pArTI meM isa AcAra saMhitA ke pratikUla koI vyavahAra dekheMge to hama use rokane kA prayatna kreNge| zrI gopAlana ne sujhAva diyA-cunAva adhikAriyoM ke lie bhI AcAra saMhitA honI cAhie, jaise-maiM cunAva kArya meM sacAI va naitikatA kA vyavahAra kruuNgaa| ___AcArya kRpalAnI ne AcAra saMhitA kA svAgata kiyA, apanI ora se eka sujhAva bhI prastuta kiyA-'ummIdavAra aura matadAtA ke lie jaise AcAra saMhitA hai, vaise hI dala kI kAryakAriNI ke sadasyoM tathA maMtriyoM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavIya ekatA ke sajaga praharI AcArya tulasI 156 ke lie bhI AcAra saMhitA honI caahie| hama jAtIyatA va sAMpradAyikatA ke AdhAra para TikaTa nahIM deMge tathA sarakArI sAdhanoM kA upayoga nahIM kreNge| pariSad meM prApta sujhAvoM ko jor3akara AcAra saMhitA kA samarthana kiyA gyaa| ___ sattA aura saMpatti ke prati jitanA AkarSaNa hai, utanA naitikatA ke prati nahIM hai| isIlie isa AcAra saMhitA kA anupAlana nahIM huaa| phira bhI isa prayatna kA apanA mUlya hai| dharma ke maMca se janataMtra kI eka jaTila samasyA kA samAdhAna prastuta karanA apane Apa meM eka mahattvapUrNa ghaTanA hai| hiMsA kI prabalatA hotI hai, rASTrIya ekatA kA vikhnnddn| samAja, rASTra yA mAnava-unheM jor3ane kA eka hI sAdhana hai aura vaha hai ahiNsaa| asaMtulita arthavyavasthA hiMsA ko bar3hAvA detI hai| hiMsA aura artha-saMgraha-donoM meM tAdAtmya saMbaMdha hai| hiMsA ko parigraha kI bhASA meM aura parigraha ko hiMsA bhASA meM prastuta kiyA jA sakatA hai| parigraha aura hiMsA kI samasyA ko kevala daNDazakti se nahIM sulajhAyA jA sktaa| gurudeva gaMgAzahara (bIkAnera) virAja rahe the| pradhAnamaMtrI indirA gAMdhI ne rAjIva gAMdhI ko gurudeva ke pAsa bhejaa| gurudeva ne ciMtana ke prasaMga meM kahA-Apa iMdirAjI ko batAeMge ki kevala samAja vyavasthA ke badalane se samasyA kA samAdhAna nahIM hogA aura kevala hRdaya parivartana se bhI samasyA kA samAdhAna nahIM hogaa| samAja vyavasthA aura hRdaya-donoM ke parivartana kA prayatna eka sAtha cale, tabhI parivartana kI prakriyA Age bar3ha sakatI hai| ekatA kA sabase bar3A sUtra hai-hRdaya privrtn| ise dhyAna se rakhakara ahiMsA prazikSaNa kI paddhati kA vikAsa kiyA gyaa| ise vizva maMca para prastuta karane ke lie do rASTrIya kAMphreMsa Ayojita kI giiN| pahalI kAMphreMsa 5 se 7 disaMbara 1687 ko jaina vizva bhAratI lADanUM meM tathA dUsarI kAMphreMsa 17 se 21 pharavarI 1661 ko rAjasamanda meM Ayojita huii| AcAryazrI tulasI ke sAnnidhya meM saMpanna usa goSThI kA niSkarSa thA-ahiMsA ke kSetra meM kAma karane vAlI saMsthAoM kA saMyukta rASTrasaMgha meM eka maMca ho, apanA saMyukta rASTrasaMgha ho| ahiMsA ke kSetra meM prayoga Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha aura prazikSaNa kA viziSTa abhikrama cale / ahiMsA ke prazikSaNa kI isa vArtA ne vizva-mAnava ko bahuta prabhAvita kiyA / gurudeva ekatA ke lie sadA prayatnazIla rhe| Apane jaina- ekatA ke lie paMcasUtrI kAryakrama kA pratipAdana kiyA aura usake lie aneka prayatna bhI kie| ekatA eka lakSya hai, saMkalpa hai / vaha koI AropaNa nahIM hai / mevAr3a kI ghaTanA hai / eka choTA-sA gAMva / pahAr3oM se ghirA huA 1 vahAM bailagAr3I kA jAnA bhI muzkila hotA hai / caTTAnI pahAr3iyoM ko pAra kara gurudeva vahAM phuNce| do bhAIyoM ke bIca saMgharSa cala rahA thA / gurudeva ne bar3e bhAI se kahA- tuma isa saMgharSa ko samApta kara do| vaha bolA - AcArya zrI ! maiM ApakA bhakta huuN| Apa kaheM to maiM dhUpa meM khar3A sUkha jAUMgA para usa saMgharSa ko samApta nahIM karUMgA / Akhira hRdaya - parivartana huA aura saMgharSa zAMti meM badala gayA / iMdirA gAMdhI rASTrIya ekatA puraskAra samiti ne ekatA ke prayatna kA mUlyAMkana kiyA / adhyAtma aura naitikatA ke kSetra meM kAma karane vAle logoM ne anubhava kiyA ki isase naitikatA kI aura adhika bala milegA / * * indirA gAMdhI rASTrIya ekatA puraskAra san 1662, AcArya tulasI ko diyA gyaa| usa saMdarbha meM prastuta nibaMdha | Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. parivartana kI paramparA : 1 ApakA sIdhA prazna hogA, parivartana to duniyA meM hotA hai kintu dharma ko hama zAzvata mAnate haiM, usameM parivartana kaise ho sakatA hai? do tathya haiM hamAre sAmane eka zAzvata aura eka privrtnshiil| hama bhautika padArthoM ko parivartanazIla mAnate haiN| makAna banatA hai, nirmita hotA hai aura dhvaMsa ho jAtA hai, miTa jAtA hai| zarIra banatA hai aura miTa jAtA hai| saMsAra meM jo kucha bhI banatA hai, vaha miTa jAtA hai| jo kRta hai vaha miTatA hI hai| kRta bhautika hotA hai, isalie miTatA hai| dharma zAzvata tattva hai| hara dhArmika usa zAzvata tattva kI upAsanA karane ke lie apane jIvana kA arghya car3hatA hai| vaha sAdhanA karatA hai| yadi dharma bhI parivartanazIla hai to hama phira zAzvata kI bAta kyoM kareM? yaha nizcita hai, isameM koI sandeha nahIM ki dharma zAzvata hai| jo zAzvata hai usameM parivartana nahIM ho sktaa| dharma zAzvata hai usameM parivartana nahIM ho sktaa| kisI bhI deza aura kisI bhI kAla meM dharma meM parivartana nahIM ho sktaa| koI tIrthaMkara Ae, koI bhI AcArya Ae, dharma meM koI bhI parivartana nahIM lA sktaa| dharma zAzvata hai, aparivartanazIla hai| vaha badalatA nahIM, use kabhI nahIM badalA jA sktaa| saMsAra kI koI bhI zakti use badala nahIM sktii| prazna hai-dharma kyA hai? dharma hai adhyAtma, AtmA kI pavitratA, AtmA kI nirmalatA, AtmA kA sahaja gunn| yaha kabhI nahIM bdltaa| ahiMsA zAzvata dharma hai| Aja taka kisI ne ise nahIM bdlaa| rAga-dveSa na karanA ahiMsA hai| yaha niyama badalA nahIM jA sktaa| jo svAbhAvika hotA hai, use duniyA meM koI badala nahIM sktaa| badale ve jAte haiM jo kRta haiM, kiye hue haiN| tarkazAstra kahatA hai- 'yat-yat kRtakaM Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha tat-tat anityam' -jo-jo kRtaka hai, vaha-vaha anitya hai yaha akATya niyama hai| 'yat-yat akRtakaM tat-tat nityam, yathA AkAzaH'-jo akRtaka hai vaha nitya hai, jaise aakaash| AkAza nitya hai| use kabhI badalA nahIM jA sktaa| itanI teja sardI hai, AkAza meM koI parivartana nahIM aataa| hamArI camar3I phaTa jAtI hai, bivAI ho sakatI hai, para Aja taka kabhI AkAza nahIM phaTA, usake bivAI nahIM huii| itanI teja varSA hotI hai, AkAza kA kucha nahIM bigdd'taa| itanI bhISaNa garmI par3atI hai, AkAza kabhI garma nahIM hotaa| koI parivartana nahIM hotA usameM, kyoMki vaha nitya hai, zAzvata hai| jaise AkAza nitya hai, vaise hI AtmA bhI nitya hai, cetanA bhI nitya hai| use kabhI badalA nahIM jA sktaa| Aja taka duniyA meM cetana acetana nahIM banA aura acetana cetana nahIM bnaa| donoM meM atyantAbhAva hai, eka kA dUsare meM atyanta abhAva hai| eka ko dUsare meM kabhI nahIM badalA jA sktaa| adhyAtma hI vAstava meM dharma hai| zuddha cetanA kA vyApAra, zuddha cetanA kA prayoga, jIvana ke rAgadveSa-zUnya kSaNa-ye saba dharma haiN| dharma kI isa bhASA ko koI nahIM badala sktaa| hama yaha na bhUleM ki jahAM eka dhArmika vyakti rahatA hai, do rahate haiM, tIna rahate haiM, cAra rahate haiM, dasa rahate haiM, vahAM dhArmikoM kA bhI eka samAja bana jAtA hai, samUha bana jAtA hai, gaNa aura saMgha bana jAtA hai| sAdhuoM ke bhI gaNa haiM, saMgha haiN| hamAre sAdhuoM kA gaNa bhikSugaNa kahalAtA hai, bhikSu zAsana kahalAtA hai| sAdhuoM kA bhI gaNa hotA hai, samUha hotA hai, saMgha hotA hai| ___ prAcIna sAhitya meM tIna zabda Ate haiM-kula, gaNa aura sNgh| kula choTA hotA hai| gaNa usase bar3A hotA hai aura saMgha usase bhI bdd'aa| eka zabda hai-shaasn| zAsana kA taMtra bhI hotA hai| vaha badalatA hai| vyavasthA badalatI hai| kula, gaNa aura saMgha ke niyama bhI badalate haiM, kyoMki niyama suvidhA ke lie banAe jAte haiM, upayogitA ke lie banAe jAte haiN| jaba unakI upayogitA yA prayojana samApta ho jAtA hai taba ve niyama badala die jAte haiM, naye niyama banA die jAte haiN| vyavasthAeM nirmita hotI haiM, Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 1 163 badalatI haiM, parivartita hotI haiN| abhI hama usa dharma kI carcA nahIM kara rahe haiM jo zAzvata hai| hama dharma ke paripArzva meM hone vAlI vyavasthAeM, hone vAle niyama aura anuzAsana kI carcA kara rahe haiN| inameM parivartana A sakatA hai, AyA hai aura AegA bhii| itihAsa ko jAnane vAlA yaha asvIkAra nahIM karegA ki niyama yA anuzAsana sadA eka-sA kabhI nahIM raha sktaa| jo niyama banatA hai, vaha deza-kAla-sApekSa hotA hai| adhyAtma deza-kAla-sApekSa nahIM hotaa| usameM parivartana nahIM A sktaa| saMgaThana meM vyavasthAeM hotI haiN| una vyavasthAoM meM parivartana AyA hai, AtA hai aura AtA rhegaa| taba taka parivartana AtA rahegA jaba taka dhArmika meM cintana banA rhegaa| koI bhI dhArmika cintana-zUnya nahIM hotaa| vaha paristhitiyoM kI sarvathA upekSA nahIM kara sktaa| vaha paristhitiyoM ke paripArzva meM jItA hai| vaha sAre pariveza ke saMdarbha meM, deza-kAla ke AdhAra para apane jIvana kI sAmAcArI kA niyamana karatA hai| yaha sAmAcArI hai| eka hotA hai dharma aura eka hotI hai saamaacaarii| dharma hotA hai AtmA kA, vyakti kaa| sAmAcArI hotI hai saMgha kii| udAharaNa se ise smjheN| eka samaya thA; muni kI sAmAcArI yaha thI ki vaha cikitsA na kraae| yaha sAmAcArI nizcita thii| isIlie bAIsa parISahoM meM eka parISaha hai-'tegicchaM' cikitsaa| uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai-'tegicchaM nAbhinaMdejjA' -muni cikitsA kI mana se bhI vAMchA na kre| uttarAdhyayana sUtra ke unnIsaveM adhyayana meM eka suMdara saMvAda upalabdha hai| mRgAputra dIkSA lene ke lie taiyAra hotA hai| mAtA-pitA use samajhAte hue kahate haiM-'putra! tuma sukhocita ho| tumhArA zarIra itanA komala aura itanA mRdu hai ki tuma pravrajyA-mArga meM Ane vAle bhIpaNa kapToM ko kaise sahana karoge? unhoMne itanI bAteM batAIM ki koI bhI AdamI unheM sunakara sAdhu banane se vimukha ho sakatA hai| mRgAputra apanI bhAvanA meM dRr3ha thaa| vaha dIkSA se vimukha nahIM huaa| anta meM mAtA-pitA ne kahA- 'putra ! dekho muni-jIvana apratikarma kA jIvana hai| vahAM bImArI ho jAne para cikitsA nahIM karAI jA sktii| tuma kaise raha sakoge? Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha mRgAputra ne kahA - " tAta ! jaMgala me hariNa ghUmatA hai / vaha kabhI bImAra bhI hotA hogaa| bImAra ho jAne para vaha eka vRkSa kI chAMha meM baiTha jAtA hai| jaba ThIka hotA hai taba khAne-pIne ke lie cala detA hai / vaise hI maiM bhI 'migacAriaM carissAmi' - mRgacArikA kA AcaraNa kruuNgaa|" eka paraMparA aisI rahI hai, eka jamAnA aisA rahA hai ki muni kabhI cikitsA na karAe, kyoMki jaba zarIra ko chor3a hI diyA to phira cikitsA se kyA prayojana ? samaya badalA / cintana meM parivartana aayaa| parivartana yaha AyA ki jo 'jinakalpa' kI sAdhanA kara rahA hai, jo 'jinakalpI ' hai, vaha cikitsA nahIM karA sakatA, kintu jo 'sthavirakalpI' hai, vaha cikitsA karA sakatA hai, kintu sAvadha cikitsA nahIM karA sktaa| saMbhava hai cheda sUtroM ke samaya meM yaha apavAda bhI nirmita ho cukA thA ki jo sAvadha cikitsA karAegA, use itanA prAyazcitta AegA / sAvadya cikitsA karAnI nahIM hai kintu bImAra sAdhaka dhRti se durbala hai, kaSTa ko sahana nahIM kara sakatA, aisI sthiti meM yadi vaha apavAda mArga kA sevana karatA hai to use amuka prAyazcitta prApta hotA hai 1 muni Aparezana karAte haiM / prazna ho sakatA hai ki ve Aparezana kaise karA sakate haiM? prazna ThIka hai / ve Aparezana nahIM karA sakate / kintu yadi dhRti nahIM hai, sahana karane kI zakti nahIM hai, sahana nahIM kara sakatA - isa adhRti kI sthiti meM vaha Aparezana karAtA hai / yaha apavAda mArga kA sevana hai / isake lie prAyazcitta kI vidhi hai| 1 cheda sUtroM kI mukhya bAta hai ki muni ko jo kAma nahIM karanA hai, vaha kAma yadi koI muni kara letA hai to usake pIche kAraNa hotA hai - yA to pramAda hotA hai yA adhRti hotI hai / adhRti kA artha hai-dhairya na rakha pAnA, sahana nahIM kara sakanA / doSa kA sevana do prakAra se hotA hai / yA to sAdhaka darpa (pramAda) ke kAraNa doSa kA sevana karatA hai yA adhRti ke kAraNa doSa kA sevana karatA hai / doSa sevana ko pratisevanA kahate haiM / pratisevanA ke do prakAra haiM- darpa pratisevanA aura kalpa pratisevanA / darpa pratisevanA kA artha hai-darpa ke kAraNa doSa kA sevana karanA aura kalpa pratisevanA kA artha hai - jAna-bUjhakara sahana na kara sakane ke kAraNa doSa kA sevana karanA / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 1 165 hama jAnate haiM ki sAdhu ko rAta meM na kucha khAnA hai aura na kucha pInA hai| kintu kabhI-kabhI aisA hotA hai ki kisI muni ko rAta meM bhayaMkara pyAsa laga gaI aura vaha usa pyAsa-janya kaSTa ko sahane meM asamartha hai, usameM dhRti nahIM hai, vaha pAnI pI letA hai| use prAyazcitta prApta hotA hai| __ muni jaMgala meM se gujara rahe haiN| ve pyAsa se klAMta ho ge| bhayaMkara pyAsa lagI hai| kucha muniyoM meM dhRti hai| ve usa kaSTa ko prasannatApUrvaka saha lete haiN| kucha muni usa kaSTa ko sahana nahIM kara paate| yaha jAnate hue bhI ki muni ko kaccA pAnI nahIM pInA cAhie, ve tAlAba yA jharane kA pAnI lete haiN| unheM cAturmAsika prAyazcitta prApta hotA hai| yaha 'cAturmAsika' zabda prAyazcitta kI eka saMjJA hai| muni rAta ko davA nahIM le sakatA, yaha sAmAnya vidhi hai| koI muni Aparezana karAtA hai| DaoNkTara ke nirdezAnusAra vaha atyanta ApekSika sthiti meM rAta meM davA le letA hai| vaha prAyazcitta kA bhAgI hotA hai| use prAyazcitta AtA hai| sAre prAyazcitta nizcita haiM-amuka kArya ke lie amuka prAyazcitta aura amuka kArya ke lie amuka praayshcitt| Apa pUchege ki pahale to aisA nahIM hotA thA, aba kaise ho rahA hai? yaha jaTila prazna hai| sAmAnyatayA hara AdamI yaha socatA hai ki pahale aisA nahIM hotA thA, Aja ho rahA hai| yA pahale aisA hotA thA, Aja nahIM ho rahA hai| sAmAnya AdamI isI AdhAra para nirNaya karane kA prayatna karatA hai| yaha AdhAra ucita nahIM hai| isakA koI artha nahIM ki pahale hotA thA, Aja nahIM ho rahA hai yA pahale nahIM hotA thA, Aja ho rahA hai| hamAre cintana kA AdhAra yaha honA cAhie ki Aja jo ho rahA hai vaha Agama se sammata hai yA nahIM? hamArI sArI paraMparAoM kA eka mAtra AdhAra hai-aagm| vaidika paraMparA ke nirNaya kA mAnadaMDa hogA ki yaha tathya veda-vihita hai yA nahIM? isakA samarthana vedoM se hotA hai yA nahIM? bauddha apanI paraMparA ke lie piTakoM kA samarthana khojeMge, isI prakAra jaina paraMparA kA koI vidhi-vidhAna yA AcaraNa hogA to hameM yaha khojanA hogA ki yaha kArya AgamoM se samarthita hai yA nahIM? AgamoM meM isakI carcA hai yA nahIM? yadi hai, to vaha ucita hai, cAhe usa paraMparA kA hajAra Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha varSoM meM bhI prayoga na kiyA gayA ho| usakA Aja bhI prayoga kiyA jA sakatA hai| eka udAharaNa Apake samakSa prastuta kruuN| saMbhava hai Apa use sunakara acaMbhA kreNge| vaisI sthiti Apa AMkhoM se dekha leM to Apake mana meM adhRti utpanna ho sakatI hai, mana meM aneka prakAra ke vicAra A sakate haiN| kisI sAdhvI ke paira meM kAMTA laga gyaa| dUsarI sAdhvI use nikAla nahIM paatii| taba sAdhu usa kAMTe ko nikaale| isameM koI doSa nahIM hai| kintu Aja yadi kisI sAdhu ko sAdhvI kA kAMTA nikAlate koI gRhastha dekha le to itanA UhApoha ho jAe ki jisakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| ina varSoM meM yaha kAma nahIM par3A, parantu yaha nirdoSa hai, kyoMki Agama-sammata hai| Agama meM yaha AjJA hai ki sAdhvI ke koI kAMTA cubha jAe, sAdhvI nikAla na sake to sAdhu usa kAMTe ko nikaale| zAstra kA vidhAna hai ki sAdhviyAM asvastha hoM, bhayabhIta hoM, unmatta hoM, kaThinAI meM hoM to sAdhu, dina ho yA rAta, unake sthAna para jAe, unakI paricaryA kare, unheM sNbhaale| yahI bAta sAdhuoM ke viSaya meM hai| sAdhuoM meM vaisI sthiti ho to sAdhviyAM unakI sAra-saMbhAla kreN| eka bAra bIdAsara meM vaisA huA thaa| zrImajjayAcArya vahAM the| unako chor3akara sabhI sAdhu mUrchita hote cale ge| eka vicitra ghaTanA ghaTita huii| usa samaya sUryodaya se kucha pUrva sAdhviyAM vahAM AyIM aura sAdhuoM kI paricaryA kii| mUrchita sAdhuoM ko aMdara le giiN| prazna ho sakatA hai ki 'jaba sau varSoM meM aisA nahIM huA to phira jayAcArya ke samaya meM hI aisA kyoM huA? yaha prazna ucita nahIM kahA jA sktaa| sau varSoM meM jo ghaTanA ghaTita nahIM huI, vaha Aja ho sakatI hai aura jo Aja hotI hai, vaha Age pAMca sau varSoM meM bhI na ho| Aja bhI vaisI ghaTanAeM ghaTa sakatI haiN| maiM to yaha mAnatA hUM ki acchA huA mUla sUtroM meM apavAdoM kA ullekha ho gyaa| yadi ye apavAda-sUtra granthoM meM hI ullikhita hote, mUla sUtra meM unakA ullekha nahIM hotA to zAyada hama kaha dete ki zithilAcAriyoM ne aise apavAda calA die| kintu ve mUla AgamoM meM haiM, ataH koI kaha nahIM sakatA ki ye apavAda zithilAcAriyoM ke calAe haiN| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 1 167 cheda sUtroM meM itane vicitra apavAda par3e haiM ki maiM unakA ullekha isa pariSad meM kara nahIM sktaa| mujhe vaisA karanA bhI nahIM caahie| maiMne eka saMketa mAtra diyA hai| ina saMdarbho meM yadi hama soceM to yaha prazna, hI nahIM hotA ki jo kAma hamane Aja taka nahIM kiyA, use Aja kyoM kara rahe haiM? cintana kA bindu yaha honA cAhie ki jo kiyA jA rahA hai, vaha Agama-sammata hai yA nhiiN| basa, isase Age hamArA tarka nahIM jAnA caahie| anyAnya tarka cintana ko vikRta yA dhuMdhalA banAte haiM, satya kA mArgadarzana nahIM krte| cikitsA kA prazna cala rahA thaa| abhI-abhI pAMca-sAta varSa pUrva hI gurudeva ne eka vidhi kI ghoSaNA kI-yadi viziSTa prayojanavaza koI bar3A Aparezana karAe, bar3e doSa ke lagane kI saMbhAvanA ho to vaha kAma bhinna sAmAcArI meM kiyA jA sakatA hai| isakA tAtparya hai ki vaha sAdhaka saMgha kI sAmAcArI se bhinna sAmAcArI meM calA jAtA hai| isase usakA sAdhupana nahIM calA jaataa| use kevala prAyazcitta prApta hotA hai| maiM ise parivartana nahIM maantaa| yaha to kevala vidhi kA prayoga hai, parivartana nhiiN| parivartana to taba ho ki cheda sUtroM meM aisI bAtoM kA ullekha na ho| cheda sUtra meM ullekha hai ki muni ko gRhastha se amuka-amuka kArya nahIM karAne caahie| yadi vaha karAe to prAyazcitta kA bhAgI hotA hai| yaha prAyazcitta jAna-bUjhakara karAe jAne vAle kAryoM ke lie hI to AtA hai| yaha anajAnI bAta ke lie prAyazcitta nahIM hai| koI Aparezana karAtA hai| vaha anajAne meM to nahIM karAtA, jAna-bUjhakara karAtA hai| use prAyazcitta bhI AtA hai| __ bhagavatI sUtra meM eka carcA hai| eka muni khar3A hai| vaha nagna hai| usakA massA nIce laTaka rahA hai| kisI vaidya ne use dekhaa| usake mana meM dayA A gii| usane socA-muni hai| dhyAna kara rahA hai| isakA massA ise kaSTa de rahA hai| becArA kaSTa meM hai| kauna isakI cikitsA karegA? vaidya kA mana karuNA se bhara gyaa| usane muni ko sulA diyaa| kucha nahIM puuchaa| usane masse ko kATa diyaa| aba prazna hotA hai ki isa kriyA se muni ko kyA huA aura vaidya ko kyA huA? isakA uttara yaha hai-muni Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ke dharmakArya meM vighna upasthita huaa| usake dhyAna meM bAdhA A gii| yadi vaha muni usa kriyA kA anumodana nahIM karatA hai, samarthana nahIM karatA hai to usako koI doSa nahIM lgtaa| usake kevala dharmAntarAya huaa| Apa kaheMge ki anumodana bAkI kaise raha gayA? kAma to sArA sampanna huA, phira anumodana zeSa kaise rahA? muni dhyAna meM the aura sampUrNa avadhi taka vaise hI dhyAna meM rhe| mana se bhI zalyakriyA kA anumodana nahIM kiyaa| jo aisA karatA hai, usake kevala dharmAntarAya hotA hai, koI doSa nahIM lgtaa| yaha bhagavatI sUtra kA spaSTa ullekha aura vidhAna hai| __ ina saMdarbho se Apa anubhava kareMge ki cheda-sUtroM ke vidhi-vidhAna aura paramparAeM bahuta hI vicitra aura gUr3ha rahI haiN| unake AdhAra para paraMparAoM meM parivartana hotA rahatA hai| jaba kisI kArya kI apekSA hotI hai, usakA AcaraNa kara liyA jAtA hai| apekSA nahIM hotI hai to zatAbdiyoM meM bhI usakA AcaraNa nahIM hotaa| mUla kaThinAI eka hai| use hama smjheN| vaha kaThinAI yaha hai ki AcAryoM ne yaha kahA ki cheda sUtroM kI jo sAmAcArI hai, prAyazcitta ke jo vidhi-vidhAna haiM, unheM kisI gRhastha ko to kyA, kisI muni ko bhI sAre ke sAre nahIM batAne caahie| kintu jo muni gItArtha haiM, unake AdezAnusAra AcaraNa kara lenA caahie| muni bhI tIna prakAra ke hote haiM 1. pariNata-jisakA jJAna paripakva hai, jo utsarga aura apavAda ko jAnatA hai, jo nayadRSTi se sampanna hai| 2. apariNata-jisakA jJAna paripakva nahIM hai, adhUrA hai, jo Agama ke rahasyoM ko nahIM jaantaa| 3. atipariNata-jo paripakva nahIM hai, para apane Apako paripakva mAna letA hai| AgamoM kA vidhAna hai ki atipariNata muni ko bhI cheda-sUtroM ke vidhi-vidhAna nahIM batAne caahie| kahA hai Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 1 166 'Ame ghaDe nihattaM jahA jalaM taM ghaDaM viNAsei / siddhantarahassaM, appAhAraM viNAsei // ' taha -jaise kacce ghar3e meM DAlA huA jala ghar3e ko naSTa kara detA hai aura svayaM bhI naSTa ho jAtA hai, usI prakAra apariNata muni ko yadi cheda - sUtroM ke rahasya de die jAeM to vaha svayaM bhI naSTa ho jAtA hai aura jJAna ko bhI vikRta banA DAlatA hai / atipariNata muni bhI khataranAka hotA hai / vaha apane Apako bahuta mAna letA hai / saMskRta meM aise vyakti ko arddhadagdha yA paMDitamAnI kahA gayA hai| vaha yathArtha meM paMDita yA jJAnI nahIM hai, kintu apane Apako paMDita yA jJAnI mAna letA hai / use bhI cheda- sUtroM ke rahasya nahIM dene cAhie, kyoMki vaha unakA durupayoga kara DAlatA hai / usakA tarka hotA hai ki jaba aisA karane kA vidhAna hai to phira aisA kyoM nahIM kiyA jA sakatA? aisA bhI kiyA jA sakatA hai / vaha eka vidhAna ke AdhAra para aise aneka vidhi-vidhAna gar3ha letA hai, jo usameM sthAna-sthAna para cheda utpanna kara dete haiM / usako bhI rahasya nahIM batAne cAhie / rahasya, kevala usI vyakti ko batAne cAhie jo yathArtha rUpa meM pariNata hai / jo na a- pariNata hai aura na ati-pariNata, use hI rahasya dene caahie| vahI muni gItArtha hai jo ThIka nirdeza ke anusAra AcaraNa karatA hai, use hI rahasya jAnane kA adhikAra hai / . muniyoM kI bAta ko maiM chor3a detA hUM / zrAvaka bhI ina saba vidhi-vidhAnoM kI AlocanA karate haiM / maiM mAnatA hUM ki AlocanA koI burI bAta nahIM hai / vaha burI bAta taba bana jAtI hai jaba anadhikRta vyakti AlocanA meM par3a jAtA hai| zrAvaka kA yaha adhikRta viSaya nahIM hai / merA adhikAra ho aura maiM adhikAra ke sAtha samajha sakatA hUM, jisakA pratipAdana kara sakatA hUM, usake bAre meM samIkSA karanA mere adhikAra kI bAta ho sakatI hai| kintu jisakA maiM pUrva-pazcima bhI nahIM jAnatA, jisakA maiM 'ka', 'kha' bhI nahIM jAnatA aura usakI samIkSA mImAMsA karane lagUM to usa viSaya ke sAtha nyAya nahIM kara paauuNgaa| yahI nahIM, maiM apanI manISA aura buddhi ke sAtha bhI nyAya nahIM kara paauuNgaa| yaha Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha anyAya hogaa| __isalie AcArazAstra ke , sAmAcArI ke aura paraMparA ke jitane bhI viSaya haiM unake nirNaya kA dAyitva hama AcArya para aura saMgha para chor3a deM to tarkapUrNa aura vicArapUrNa hogaa| terApaMtha dharmasaMgha meM parivartana kI bhI eka paddhati hai| gurudeva ke samakSa koI prazna AtA hai, gurudeva usa para cintana karate haiM, manana karate haiM aura kucheka muniyoM ko usa viSaya para carcA karane lie pharamA dete haiN| dasa-paMdraha varSoM meM hone vAle sAre parivartanoM ke pIche yahI prakriyA rahI hai| mAgha mahotsava ke samaya jaba adhikAMza muni upasthita hote haiM, taba aneka prazna carce jAte haiN| varSa bhara ke cintanIya aura carcanIya viSayoM kI sUcI banA lI jAtI hai| phira vaha muni-samiti una viSayoM para carcA karatI hai| niSkarSa gurudeva ke samakSa prastuta hote haiN| jo niSkarSa gurudeva ko jaMca jAte haiM unakI ghoSaNA kara dete haiN| usa dina se vaha viSaya hamArI sAmAcArI kA aMga bana jAtA hai| samUce saMgha meM vaha vidhi pracalita ho jAtI hai| samUce saMgha ke dvArA aura gurudeva kI ghoSaNA ke dvArA jo bAta sAmAcArI kA aMga banatI hai, hameM yaha vizvAsa kara calanA cAhie ki vaha koI acAnaka hI eka visphoTa kI bhAMti avatarita nahIM hotI, kintu cintanapUrvaka sUjhabUjhapUrvaka, deza-kAla kI sArI maryAdAoM aura paristhitiyoM ko dekhakara, Agama aura paraMparA kI pUrI mImAMsA karane ke bAda hI vaha bAta hamAre sAmane AtI hai| yadi hama bahuta gaharAI meM na jA sakeM to kama-se-kama usakA adhika bhAra na ddhoeN| hameM isa vizvAsa ke sAtha calanA cAhie ki saMgha ke dvArA jo bAta sammata ho gaI hai vaha sAdhutva kI maryAdA meM doSa utpanna karane vAlI nahIM hai| jahAM adhyAtma kA prazna hai, Antarika sAdhanA kA prazna hai vahAM bAharI kasauTI kA koI artha nahIM hotaa| vahAM vyakti ki sAdhanA kevala apane lie aura apane bhItara jAne ke lie hotI hai, apane Apako hI dekhane ke lie hotI hai| vahAM na koI carcA, na koI samAlocanA, na koI samIkSA, na prazna aura na uttara, na samajhanA aura na samajhAnA, vahAM nitAMta vyakti kI hI bAta hotI hai| jaba hama vyavahAra kI bAta karate haiM, jaba Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 1 171 hama eka saMgaThana aura saMgha kI bAta karate haiM, jaba hama maryAdA aura sAmAcArI kI bAta karate haiM, jaba hama eka niyamAvalI aura eka AcAra-saMhitA kI bAta karate haiM taba vahAM samajhane aura samajhAne kI bAta AtI hai, zAstra kI bAta AtI hai, paraMparA kI bAta AtI hai| vahAM ina sabakI samIkSA prApta hotI hai| kintu ina sAre praznoM ke lie maiMne Apake sAmane eka-do kasauTiyAM rakha diiN| yadi Apa ina kasauTiyoM para dhyAna deM to bahuta sAre prazna svayaM samAhita ho jaaeNge| pahalI kasauTI yaha hai ki hama isa tathya ko samajhane kA prayatna kareM ki vaha Agama ke dvArA sammata hai yA nhiiN| yaha sabase bar3I kasauTI hai| yadi vaha bAta Agamasammata hai to cAhe vaha vyavahAra meM AyI huI ho yA na ho, koI kaThinAI nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki use hamane ThIka se samajhA yA nhiiN| samaya-samaya kI manovRtti bhinna-bhinna hotI hai| eka samaya thA ki jaina muni sthAna-sthAna para jAkara pravacana nahIM karate the| hamAre yahAM bhI yaha pravRtti pracalita thii| hamAre sAdhu-sAdhvI bhI anyatra jAkara pravacana nahIM karate the| pUchane para kahate-kuAM pyAse ke pAsa nahIM jAtA, pyAsA kueM ke pAsa AtA hai| hameM kahIM jAne kI AvazyakatA nahIM hai| jise sunane kI pyAsa hogI, vaha svayaM yahAM aaegaa| aNuvrata Andolana kA pravartana huaa| sthAna-sthAna para Ayojana hone lge| sAdhu-sAdhvI vibhinna sthAnoM meM pravacana karane ke lie jAne lge| gurudeva ke sAmane prazna aayaa| gurudeva ne kahA-pyAsA kueM ke pAsa nahIM jAtA hai, yaha purAne jamAne kI bAta thii| Aja to kuAM pyAse ke pAsa jAtA hai| ghara-ghara meM TyUbavela aura nala lage hue haiN| isakA tAtparya huA ki kuAM pyAse ke pAsa jA rahA hai| yaha kyA, Ane vAle yuga meM aura bhI AzcaryakArI bAteM sAmane aaeNgii| aisI kalpanAeM ho cukI haiM, siddhAnta vikasita ho cuke haiM, aise ghara baneMge, jo svacAlita hoNge| unameM na kivAr3a banda karane kI AvazyakatA hogI, na paMkhA calAne kI AvazyakatA hogii| Apa kivAr3a ke sAmane jAeMge, ve svataH khula jaaeNge| Apa kamare meM praveza kareMge, paMkhe svayaM calane lageMge, bijalI jala jaaegii| apane Apa rasoI bana jAegI, mazIna use Tebala para parosa degI, koI naukara kI AvazyakatA nahIM, rasoI banAne vAle kI bhI AvazyakatA nhiiN| kevala Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha khAnA Apako pdd'egaa| yaha prazna bhI samApta ho jAegA ki rasoI striyAM hI kyoM karatI haiM, puruSa kyoM nahIM karate? rasoI taba mazIneM banAeMgI, yaMtra kreNge| yaha kevala kalpanA hI nahIM hai| isake siddhAnta nizcita ho cuke haiM, yojanAeM bana cukI haiN| ina sAre parivartanoM meM bhI hama dekhate haiM ki vyavahAra ke stara para, deza-kAla-sApekSa hone vAle sImA meM yadi koI bhI parivartana AtA hai, vaha na avAMchanIya hotA hai, na asaMbhava hotA hai, na asammata hotA hai aura na koI zAstra yA paraMparA ke viruddha hotA hai| mAtra itanA-sA vicAra AtA hai ki pahale aisA thA, Aja aisA hai| maiM samajhatA hUM ki AcArya bhikSu aura mahAprajJa zrImajjayAcArya ne hamArA jo mArgadarzana kiyA hai, vaha yadi nahIM hotA to zAyada kucha kaThinAiyAM hotiiN| kintu unhoMne sundara mArgadarzana diyA, jisake sahAre hama sArI kaThinAiyoM ko pAra karane meM samartha haiN| AcArya bhikSu ne kahA- 'maiM jo kara rahA hUM, vaha apane vyavahAra se zuddha jAnakara kara rahA hUM, ho sakatA hai, bhaviSya meM hone vAle sAdhuoM, bahuzruta muniyoM ko vaha ThIka na lge| to ve use badala sakate haiM, chor3a sakate haiN|' yaha bahuta bar3I bAta kahI hai AcArya bhikSu ne| aise satya-zodhaka virale hI hue haiM jo yaha bAta kaha sakeM ki maiM jo kara rahA haM vaha yadi ThIka na lage to use chor3a denaa| merA koI Agraha nahIM hai use vaise hI rakhane kaa| aise vyakti to bahuta hue haiM jinhoMne kahA ki maiM jo rekhA khIMca rahA hUM, use kisI ne badala diyA to vaha gunahagAra hogaa| kintu AcArya bhikSu jaise satyAnveSaka, satya-zodhaka nahIM mileNge| unhoMne kahA-maiM jo kucha kara rahA hUM, use maiM vyavahAra meM zuddha jAnakara kara rahA huuN| kintu bahazruta muniyoM ko yaha ThIka nahIM lage to ve ise chor3a deM, badala deN| aisI bAta vahI vyakti kaha sakatA hai jo satya ke lie sarvathA samarpita hotA hai| ____ zrImajjayAcArya ne kucha bAteM badala dI, jo AcArya bhikSu ke samaya meM pracalita thiiN| bIsoM bAteM badala diiN| kisI vyakti ne pUchA-'mahArAja! mana meM eka prazna AtA hai ki jo kAma AcArya bhikSu karate the, unheM Apane chor3a diyaa| maiM mAnatA hUM ki Apane inako chor3A hai to sAvadya Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 1 173 jAnakara yA akaraNIya jAnakara chor3A hai| kevala aise hI nahIM chor3A hai / mana meM zaMkA utpanna hotI hai ki yA to ina bAtoM kA AcaraNa na karane vAle svAmIjI sAdhu nahIM the yA Apa inakA AcaraNa karane vAle sAdhu nahIM haiN| donoM meM se eka sAdhu haiM / donoM nahIM ho skte| yA to ve doSI the yA Apa doSI haiN| donoM nirdoSa nahIM ho skte|' jayAcArya ne sunA aura kahA - 'donoM doSI nahIM haiN| donoM nirdoSa haiN| donoM ucita haiM / svAmIjI apane vyavahAra meM zuddha jAnakara unako karate the aura maiMne apane vyavahAra meM zuddha jAnakara unheM chor3A hai| doSI koI nahIM / ' AcArAMga sUtra (566) kA eka vAkya hai - 'samiyaMti maNNamANassa samiyA vA, asamiyA vA, samiyA hoi uvehAe / asamiyaMti maNNamANasya samiyA vA, asamiyA vA, asamiyA hoi uvehAe / ' -saMgha apane vyavahAra meM zuddha jAnakara koI AcaraNa karatA hai, AcArya apane vyavahAra meM zuddha jAnakara kisI AcaraNa kA pravartana karate haiM, phira cAhe vaha kisI ko asamyak hI lage, vaha samyak hI hai / yadi soce-samajhe, ThIka nirNaya liye binA, ThIka vyavasthA kie binA, cintana kie binA koI kAma kara liyA, phira cAhe vaha samyak hI ho, vaha asamyak hI hogA, doSapUrNa hI hogaa| aisA AcaraNa muni ko nahIM karanA caahie| Aja yahAM koI kevalI nahIM hai, sarvajJa nahIM hai / vyavahAra ke AdhAra para nirNaya kiyA jAtA hai / yadi vyavahAra meM ThIka hai, samyak hai, to vaha AcaraNa samyak hai / vaha AcaraNa doSapUrNa nahIM hotaa| isa siddhAnta ko hama ThIka se samajheM / ina bAtoM para hama manana kareM, inakA vizleSaNa kareM to hone vAle parivartanoM ke viSaya meM mana meM koI ulajhana nahIM aaegii| isase mArga spaSTa hogA / jisa deza - kAla meM hama jI rahe haiM, usa deza-kAla ke anusAra yadi koI vyavasthA parivartana mAMgatI hai, jo parivartana apekSita hai to usa parivartana ko karane meM koI doSa nahIM hai / kaI bAra aisA hotA hai ki deza - kAla kI apekSA ke anusAra aucityapUrNa vAMchanIya parivartana na kie jAe to zAyada kahIM-kahIM kaThinAI paidA ho sakatI hai| maiMne aneka bAtoM kI carcA prastuta kI hai tathA unake pIche rahe hue dRSTikoNa, siddhAnta aura prakriyA - ina tInoM ko samajhAne kA prayAsa Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha kiyA hai| cAvala pake haiM yA nahIM, ise dekhane ke lie Upara se thor3e cAvala lekara dekha liye jAte haiN| sAre bartana meM hAtha nahIM DAlA jaataa| isase Apa samajha sakate haiM ki paraMparA ke parivartana ke pIche hamArA kyA dRSTikoNa hai? kyA prakriyA hai? maiM samajhatA hUM ki ise samajhane ke bAda saikar3oM ulajhaneM svataH samApta ho jAtI haiN| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. parivartana kI paramparA : 2 eka prazna aura sAmane AtA hai ki samaya-samaya para hone vAle parivartana zraddhA ko hilA dete haiM, eka jamI huI bAta para zraddhA jo TikI rahatI hai, vaha parivartanoM ke sAtha DAMvADola ho jAtI hai| isa prazna ko maiM asvAbhAvika nahIM mAnatA kyoMki hamane zraddhA ko bhrAnta rUpa meM samajha rakhA hai| zraddhA ke viSaya meM hamArI samajha bhrAnta hai, sahI nahIM hai| logoM ne mAna liyA ki zraddhA se kAma cala jAegA, jAnane kI jarUrata nahIM hai| sacAI yaha nahIM hai| sacAI yaha hai ki pahale jAnanA hotA hai, jAnane ke bAda zraddhA hotI hai| jaba jAnanA hI nahIM to zraddhA kaise hogI? jaba jJAna hI nahIM hai taba zraddhA kA prazna hI kaise uTha sakatA hai? jJAna aura AcaraNa ina donoM ke bIca meM eka setu hai, eka pala hai| vaha hai shrddhaa| zraddhA kA setu majabUta hotA hai to hamArA jJAna AcaraNa taka pahuMca jAtA hai| zraddhA kA setu kamajora hotA hai to jJAna jJAna mAtra raha jAtA hai, vaha AcaraNa nahIM bntaa| pahale hama jAnate haiN| jAnane ke bAda hamAre meM zraddhA hotI hai| ___mujhe lagatA hai ki logoM ne ajJAna ko hI zraddhA kA nAma de diyA, ajJAna ko hI zraddhA mAna liyaa| bhagavAn mahAvIra ne spaSTa kahA hai cattAri paramaMgANi dullahANIha jNtunno| mANusattaM suI saddhA saMjamammi ya viiriyN|| -cAra vastueM durlabha haiN| unameM pahalI hai-mnussytaa| dUsarI haizruti / prAcIna kAla meM zruta kA artha jJAna thaa| jJAna sunane se prApta hotA isalie jJAna kA nAma zruti athavA zruta ho gyaa| jaina paraMparA meM jJAna ke pAMca prakAroM meM dUsarA prakAra hai-shrutjnyaan| vaidika sAhitya meM zruti Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha kA matalaba hai-veda arthAt jnyaan| tIsarI durlabha vastu hai-zraddhA aura cauthI hai-aacrnn| zraddhA ke bAda AcaraNa AtA hai| zraddhA kA artha hai ghanIbhUta icchA, prabalatama icchaa| aisI icchA jo itanI utkaTa bana jAe ki usako pUrI karanA Avazyaka ho jaae| isakA eka nAma hai-dohd-laalsaa| hama kahate haiM-usa garbhavatI strI ke mana meM dohada utpanna huA hai| isakA artha hai ki usake mana meM amuka vastu ke prati tIvra abhilASA utpanna huI hai, jise pUrI karanA atyanta jarUrI hai| yadi yaha abhilASA pUrI nahIM hotI yA nahIM kI jAtI to zArIrika aura mAnasika hAniyAM utpanna ho jAtI haiN| yahI zraddhA hai, ghanIbhUta icchA hai| jaba koI AdamI usa viSaya ko jAnatA hI nahIM, phira usakI usa viSaya meM zraddhA kaise hogI? yadi dharma ke viSaya meM Apa kucha nahIM jAnate, usake viSaya meM ApakA jJAna nahIM hai to usake prati, dharma ke prati ApakI zraddhA nahIM hogii| hama ajJAna ko zraddhA na maaneN| isa bhrAnti ko dUra kreN| hama yaha mAnakara caleM ki zraddhA hotI hai jJAna ke baad| jJAnottara hai shrddhaa| jisa dharma, niyama, vyavasthA yA paraMparA ko hama nahIM jAnate, usake viSaya meM zraddhA nahIM hogii| yadi zraddhA hotI hai, vAstava meM hotI hai to vaha itanI kamajora nahIM hotI ki thor3I-sI bAta se bana jAe aura thor3I-sI bAta se, TUTa jaae| zraddhA aisI ho hI nahIM sktii| jo aisI hotI hai vaha zraddhA nahIM, kucha aura hai| bhrAntivaza hama use hI zraddhA mAna lete haiN| zraddhA pUrI jAnakArI ke bAda hogI aura jo pUrI jAnakArI ke bAda hogI, vaha vAyu ke jhoMke se kabhI nahIM TUTegI, kabhI nahIM udd'egii| ___bahuta bAra hama sunate haiM ki yaha parivartana huA aura logoM kI zraddhA hila gii| yaha ayathArtha hai| kahanA yaha cAhie ki amuka viSaya kI jAnakArI nahIM thI, ajJAna thA aura vaha ajJAna thor3A hila gyaa| ajJAna hilanA hI cAhie, koI Apatti kI bAta nahIM hai| parivartana kA jahAM prazna hai, sArI bAteM parivartana kI nahIM hotiiN| kucha bAteM parivartana kI hotI haiM, kucha nayI hotI haiM aura kucha cintanIya hotI haiN| aneka rUpa banate haiM parivartana ke| udAharaNa ke lie mAika kA prazna hai| hama pahale mAika meM nahIM bolate the, Aja bolate haiN| ise parivartana nahIM kahA jA sktaa| parivartana to taba ho jaba pahale eka bAta cala Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 2 177 rahI thI, usakA rUpAMtaraNa kara diyA gayA, use badala diyA gyaa| pahale mAika thA hI nhiiN| isalie usameM bolane yA na bolane kA prasaMga hI nahIM aayaa| Aja mAika hai| hama usameM bolate haiN| yaha eka nayI bAta hamAre sAmane aayii| yaha hai naye kA sviikrnn| ise parivartana nahIM kahA jA sktaa| pahale kapar3e nahIM dhote the, aba dhote haiM, yaha hai parivartana / pahale bhI kapar3e dhote the| kevala do-tIna kapar3e nahIM dhote the, aura sAre kapar3e dhote the| rAta meM pahanane-or3hane ke sabhI kapar3e dhote the| dina meM pahanane-or3hane ke kapar3e nahIM dhote the| aba ye kapar3e bhI dhote haiN| yaha hai privrtn| prazna ho sakatA hai ki kyA aise parivartana kie jA sakate haiM? jaba Agama meM yaha niSedha ho ki kapar3e nahIM dhone cAhie taba kyA AcArya ko yaha adhikAra hai ki ve isa bAta ko badala deM? __ do taraha kI bAteM hotI haiN| kucha bAteM 'karaNasattarI' kI koTi meM AtI haiM aura kucha bAteM 'caraNasattarI' kI koTi meM AtI haiN| 'karaNasattarI' kA artha hai, kriyA (uttaraguNa) kI sattara bAteM aura 'caraNasattarI' kA artha hai, AcaraNa (mUlaguNa) kI sattara baateN| sattara-sattara bAtoM kI do koTiyAM kI giiN| mUla bAtoM ko nahIM badalA jA sktaa| ve parivartana kI koTi meM nahIM aatiiN| ina 'caraNasattarI' kI sabhI sattara bAtoM meM parivartana nahIM kiyA jA sktaa| kintu 'karaNasattarI' kI jo bAteM haiM una bAtoM meM AcArya eka apekSA kA niyojana kara sakate haiN| jaise sUtra kA vidhAna hai ki vibhUSA ke lie kapar3A nahIM dhonA caahie| jo muni vibhUSA kA arthI hokara kapar3e dhotA hai use prAyazcitta prApta hotA hai| aba yaha vyAkhyA kI bAta rahI ki hama kapar3e dhone ko vibhUSA mAne yA na maaneN| yaha hamAre ciMtana para nirbhara hai| zAstra kA vidhAna hai ki vibhUSaNa-zIlatA ke lie kapar3e na dhoe jaaeN| hama vibhUSA ke lie kapar3e dhote haiN| yaha koI bhI nizcita rUpa se nahIM kaha sktaa| koI muni bImAra hai| davA lagAI, tela lagAyA zarIra para, kapar3A cikanA ho gyaa| use dhoyA jA sakatA hai| yaha prAcIna paraMparA hai| yaha vibhUSA ke lie nahIM hai| AcArya ke kapar3e dhoe jA sakate haiM kyoMki AcArya ke pAsa bahuta sAre loga Ate haiM, bar3e-bar3e AdamI bhI Ate haiM, Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha / kapar3e yadi maile hoM to janatA meM apavAda hotA hai / isa lokApavAda se bacane ke lie AcArya ke vastra dhoe jA sakate haiM / yaha bahuta prAcIna paraMparA hai aura terApaMtha saMgha meM bhI yaha cAlU hai / eka bAra jayAcArya ke samaya meM aisA prasaMga aayaa| kucha sAdhuoM ne yaha prazna upasthita kiyA- 'AcArya ke kapar3e nahIM dhone caahie|' zrImajjayAcArya ne kahA - ' AcArya ke kapar3e dhone meM koI Apatti nahIM hai|' kAphI tarka-vitarka hue / vivAda bar3ha gyaa| bAta choTI thI, para vivAda ne nayA rUpa dhAraNa kara liyaa| zrImajjayAcArya ne isakA samAdhAna nikAlA / unhoMne kahA - 'AcArya ke kapar3e dhone meM koI doSa nahIM hai / maiM isameM koI doSa nahIM maantaa| maiM isa viSaya meM kisI AcArya ko nahIM rokatA maiM svayaM AcArya hote hue bhI apane kapar3e nahIM dhulaauuNgaa| Aja se maiM isa vidhi ko kevala apane lie chor3atA huuN|' yaha eka samAdhAna thA / usa samaya sthiti ko saMbhAlanA bhI Avazyaka thA / unhoMne isa samAdhAna seti ko sNbhaalaa| vivAda samApta ho gyaa| kucha muniyoM ne jayAcArya se kahA - 'jaba doSa nahIM hai, Apa doSa mAna nahIM rahe haiM taba isa vidhi ko kyoM chor3a rahe haiM? unhoMne kahA - 'maiM chor3a rahA hUM, maiM nahIM dhulAUMgA / bhAvI AcArya ke lie koI pratibandha nahIM hai / ve cAheM to kapar3e dhulA sakate haiN| koI Apatti nahIM hai / siddhAntataH isameM koI bAdhA nahIM hai / phira bhI maiM vyaktigata rUpa se ise chor3a rahA huuN| merA yaha vyavahAra aisA hI hai jaise eka pAMca varSa kA baccA makAna ke Upara car3hA aura chajje para Akara baiTha gyaa| usane mAM se kahA- mAM ! mujhe laDDU de, anyathA maiM chajje se gira paDUMgA / aisI sthiti meM kyA kare mAM becArI ? vaha musIbata meM phaMsa gii| bacce ko usane samajhAyA / vaha nahIM maanaa| taba mAM ne use laDDU lA diyaa| maiMne bhI girate hue bacce ko laDDU diyA hai / maiM kapar3e dhone kI pravRtti meM doSa nahIM mAnatA, phira bhI ise chor3atA hUM / ' bImAra ke kapar3e dhoe jAte haiM, AcArya ke kapar3e dhoe jAte haiM, rAtri ke kapar3e dhoe jAte haiM aura vizeSa paristhiti meM sAmAnya sAdhu ke kapar3e bhI dhoe jAte haiN| Aja kapar3e dhone kI jo vidhi kI gaI hai usakA bhI eka nimitta banA hai| gurudeva paMjAba kI yAtrA sampanna kara dillI padhAre / garmI ke Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 2 176 dina the| jyeSTha, ASAr3ha kA mahInA thaa| bhayaMkara garmI par3a rahI thii| lambe-lambe vihAra aura paMjAba kI vaha cikanI mittttii| zarIra pasIne se lathapatha ho jaataa| reta usa para cipaka jaatii| kapar3e maTamaile ho ge| usa samaya taka kapar3e nahIM dhote the| kapar3e bahuta gaMde ho ge| saMyoga aisA milA ki jisa dina hama dillI pahuMce, usI dina presa kAMphreMsa kA Ayojana rakha liyA gyaa| pahalI kAMphreMsa thii| bahuta pratinidhi aae| utanI bar3I kAMphreMsa phira maiMne nahIM dekhii| aneka variSTha patrakAra aae| DAlamiyA hAusa kA vizAla hoNl| eka ora gurudeva aura sAdhu-sAdhvI baiTha gae to dUsarI ora patra-pratinidhi tathA anyAnya saMbhrAnta vyakti baiTha ge| presa kAMphreMsa prArambha huii| praznottara hone lge| eka patrakAra ne pUchA-'AcAryajI! yaha kyA? itane sAdhu-sAdhvI baiThe haiN| kisI ke cehare para teja nhiiN| aisA lagatA hai ki mAno inako khAne ko na milA ho; kapar3e na mile hoN| kyA yahI brahmacarya kA teja hai? kitane gande kapar3e? presa kAMphreMsa meM aNavrata kI carcA honI thii| parantu sAdhu-sAdhviyoM ko dekhakara patrakAra ke mana meM dUsarA hI prazna uTha khar3A huaa| aNuvrata kahIM chUTa gayA aura sabakI AMkheM sAdhuoM ke kapar3oM para aTaka giiN| dhUla se sane kapar3oM aura ceharoM para sabakA dhyAna aTaka gyaa| sacamuca bar3I parezAnI kA anubhava huaa| socA kucha aura hI thA aura huA kucha aura hii| saba patrakAra usa prazna ko hI mukhya mAna baitthe| gurudeva ne kahA-'hama bahuta lambI yAtrA karake A rahe haiN| garmI ke dina haiN| dhUpa meM nirantara calane ke kAraNa sabake cehare kAle-kAle-se ho gae haiN| aisA hotA hai| koI AdamI dasa dina kI relayAtrA kara AtA hai to usake kapar3e koyale-se kAle ho jAte haiN| ceharA kAlA ho jAtA hai| gurudeva ne isa prazna ko samAhita karanA cAhA, para usakA hRdayagrAhI samAdhAna nahIM ho skaa| usI rAta ko gurudeva ne kahA-'jaba hamArA samparka sImita thA taba yaha niyama banA thA ki AcArya ke kapar3e dhoe jA sakate haiM kyoMki unake samparka meM aneka viziSTa vyakti Ate haiM, bar3e loga Ate haiN| lokApavAda na ho, yaha isakA mUla hetu thaa| Aja hamAre sAdhu-sAdhviyAM dUra-dUra dezoM meM vihAra karate haiN| bar3e-bar3e Ayojana hote haiN| viziSTa Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha vyakti saMparka meM Ate haiN| bar3e-bar3e rAjanayika tathA sAmAjika kAryakarttA saMparka meM Ate haiN| jo bAta kevala AcArya ke lie thI vaha Aja sabake lie ho gaI / aisI sthiti meM cintana honA cAhie / lokApavAda na ho / jaina dharma ke prati logoM meM ghRNA aura tiraskAra ke bhAva na panapeM - isa ora hameM prayatnazIla rahanA cAhie / ' yaha cintana kI bhUmikA bnii| Akhira sabhI isa niSkarSa para pahuMce ki vartamAna paristhitiyoM ke sandarbha meM kucha socA jAnA cAhie / vastroM ke prakSAlana kI eka sImA nizcita honI caahie| yaha hai privrtn| ise parivartana kahA jA sakatA hai ki pahale nahIM thA aura aba ho gayA / kintu jo bilakula nayI bAta ho, jaise- mAika meM bolanA, yaha parivartana nahIM hai / yaha eka nayA prazna hai / jaba nayA prazna upasthita hotA hai taba usake lie zAstra kA nirIkSaNa, cintana aura apanA viveka kAma AtA hai / aba Apa pUcha sakate haiM ki mAika meM bolanA hai yA nahIM ? zAstroM meM na to koI mAika kA nAma hai aura na koI bolane kI carcA hai / jaba carcA hI nahIM hai to phira ye sArI bAteM kaise hoNgii| jaba gAMva hI nahIM to phira sImA kI bAta kaise hogI? nyAyazAstra kA eka nyAya hai-na hi vaMdhyAputraH gauraH kRSNo vA cintyaH - bAMjha kA putra kAlA hai yA gorA - yaha cintana nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki usake beTA hotA hI nahIM / jaba mAika hI nahIM thA to usameM bolanA cAhie yA nahIM, yaha prazna hI nahIM hotA / aba prazna hotA hai ki jo bAta zAstroM meM nahIM hai, usake lie kyA karanA cAhie? yaha bahuta acchA prazna hai / isa viSaya meM hamArI paraMparA hai aura Agama kA vidhAna bhI hai ki jaba kevalajJAnI, AgamapuruSa, dasapUrvI, atizayajJAnI vidyamAna hoM to ve jo kaheM vaisA kara lenA caahie| kisI Agama kI jarUrata nahIM hai / Agama kA eka vidhAna hai ki sAdhu ko vezyA ke mohalle meM gocarI nahIM jAnA cAhie / kintu bhadrabAhu svAmI AgamapuruSa the / sthUlibhadra muni unake samakSa Ae aura vezyA ke ghara caturmAsa karane kI AjJA maaNgii| usa vezyA ke ghara, jisake ghara meM gRhastha jIvana ke bAraha barasa bitAe the aura rAgaraMga meM rahe the / usI ke ghara cAturmAsa karane kI AjJA maaNgii| AcArya bhadrabAhu ne kahA- jAo, vahAM cAturmAsa kro| Apa kaha sakate haiM ki vezyA ke Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 2 181 mohalle meM gocarI jAnA bhI niSiddha hai to phira cAturmAsa kI AjJA kaise de dI? AgamapuruSa svatantra hotA hai / jo ucita samajhatA hai vaha vaise hI karatA hai / usakI AjJA de sakatA hai| kisI niyama yA vidhi-vidhAna kI jarUrata nhiiN| vaha svayaM zAstra hai, niyama hai, vidhi-vidhAna hai / vaha svayaM pramANa hai 1 dUsarA hai shrut| AgamapuruSa kI anupasthiti meM unake vacanoM ke anusAra vartana kiyA jA sakatA hai, zAstroM se kAma liyA jA sakatA hai 1 zAstra kA sthAna hai dUsarA / pahalA sthAna hai AgamapuruSa kA aura dUsarA hai zAstra kA / AgamapuruSa kA svataH prAmANya hai aura zAstra kA parataH prAmANya hai / AgamapuruSoM ne jo kahA, jisakA vidhi-vidhAna kiyA, usake AdhAra para AcAra aura vidhi-vidhAna kA saMcAlana karo / prazna hai ki yadi zAstra na hoM to kyA karanA cAhie? isakA samAdhAna hai ki usa sthiti meM 'AjJA' ke anusAra kAma karo / kisI AcArya ne koI AjJA dI kisI samaya, vaha AjJA kisI kI jAnakArI meM ho to usa AjJA ke AdhAra para kAma karo / AcArya ne apanI AjJA kisI ke dvArA preSita kara dI ki tumheM yaha kAma karanA hai, to usake AdhAra para kAma kiyA jA sakatA hai| AjJA bhI yadi prApta na ho to kyA karanA cAhie? aisI sthiti meM 'dhAraNA' kA prayoga hotA hai| purAne sAdhuoM kI isa viSaya meM yaha dhAraNA hai, amuka samaya meM AcArya ne aisA vyavahAra kiyA, usa dhAraNA ke AdhAra para kAma karo / terApaMtha meM bhI bahuta sAre kAma isI AdhAra para kie gae ki svAmIjI ne vaisA kiyA thA, isalie vaha AcaraNa kara liyA gayA / yadi uparyukta cAroM bAteM na hoM to phira 'jIta vyavahAra' kA sahArA liyA sakatA hai| jIta vyavahAra kA artha hai ki jaba koI nayA prazna sAmane AtA hai, nayI carcA kA prasaMga upasthita hotA hai, naye tarka-vitarka Ate haiM, nayI bAta AtI hai to bahuzruta sAdhu usa para cintana-manana kareM, AgamoM ke sandarbha dekheM aura jo bAta samyak vyavahAra meM samajha meM A jAe, zuddha nIti ke dvArA jo niSkarSa sAmane Ae, usakA AcaraNa kara leM / yaha jIta vyavahAra hai / hamArI bahuta sArI vyavasthAeM, aneka paramparAeM Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha aura aneka niyama isa jIta vyavahAra ke AdhAra para calate haiM / zrImajjayAcArya ke sAmane eka prazna AyA ki bahuzruta jo nirNaya kare vaha mAnya ho to kauna kaha sakegA ki maiM bahuzruta nahIM hUM ? hara eka kahegA - maiM bahuzruta huuN| isake samAdhAna meM kahA gayA ki bahuzruta vahI mAnA jAegA jise AcArya bahuzruta maaneN| apanI icchA se koI bahuzruta nahIM mAnA jA sakatA / jise AcArya kI mAnyatA prApta hogI, usI bahuzruta kI bAta mAnya ho skegii| isa bhUmikA ke AdhAra para jitane bhI naye viSaya haiM, jina bAtoM kA zAstroM meM spaSTa nirdeza nahIM hai, na vidhAna hai aura na niSedha, isa koTi ke jitane prazna sAmane Ate haiM, una sAre viSayoM kA nirNaya jIta-vyavahAra ke AdhAra para kara liyA jAtA hai / kurAna zarIpha kA eka sundara prasaMga hai| mohammada sAhaba apane khalIphoM ko pracAra ke lie cAroM ora bheja rahe the / eka khalIphA se kahA gayA, 'tuma dharma-pracAra ke lie jAoge to kaI prazna sAmane AeMge, kaI samasyAeM sAmane aaeNgii| una sabakA samAdhAna kaise khojoge? usane kahA - 'maiM unakA samAdhAna kurAna zarIpha meM khojUMgA / ' mohammada sAhaba ne kahA - 'bahuta acchI bAta hai / parantu yadi vaha samAdhAna kurAna zarIpha meM nahIM milA to kahAM khojoge ? usane kahA- 'phira apane viveka se unakA samAdhAna khojuuNgaa|' mohammada sAhaba ne kahA - 'acchA, tuma jAo dharma-pracAra karane meM tuma saphala ho sakoge / jo bAta kurAna zarIpha meM nahIM hai, use apane viveka se hI samAhita karanI hogI / ' hama apane vartamAna ke cintana ko kabhI bhI niyaMtrita nahIM kara skte| Apa kaha sakate haiM ki sau varSa pUrva hama aisA nahIM karate the, bhikSu svAmI ke samaya meM hama aisA nahIM karate the, Aja kyoM karate haiM? isakA sIdhA-sA uttara hai / unake jamAne meM koI jarUrata nahIM huI, nahIM kiyA, Aja jarUrata hai use kara liyA / usakA samAdhAna vartamAna ke hI sAdhuoM se kiyA jaaegaa| isake lie hama kyA kareMge? hamAre pAsa jo sAdhana hai, hama dekheMge ki Agama meM isakA kyA vidhi-vidhAna hai, hamArI paraMparA meM isakA kyA vidhAna hai, sabako dekheMge, unameM yadi samAdhAna nahIM milegA to hamArA cintana, hamArA viveka, hamArI buddhi aura hamArA vimarza hI kAma degA / usI ke AdhAra para nirNaya liyA jAegA ki vartamAna Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 2 183 sthiti meM kyA karanA cAhie, kyA nahIM karanA cAhie, yaha hai parivartana kA AdhAra aura isI AdhAra para nayI bAteM sthApita kI jAtI haiM, purAnI bAtoM ko chor3A jAtA hai aura parivartanIya bAtoM ko badalA jAtA hai| isI saMdarbha meM AcArya bhikSu ne jo eka vyavasthA dI thI, vaha gata pacIsa sau varSoM ke itihAsa nahIM milegii| unhoMne saMgaThana ko jitanA ubArA hai, use adbhuta kahA jA sakatA hai| jisa AdhAra para saMgaThana TUTate haiM, Tukar3e-Tukar3e hote haiM, una sabhI tattvoM se unhoMne saMgaThana ko ubaaraa| unhoMne sahaja sarala rAjasthAnI bhASA meM kahA-'koi saradhA ro AcAra ro navo bola nIkale to bar3A sUM caracaNo, piNa orAM tUM caracaNo nhiiN| orAM saMcaraca ne aura re saMkA ghAlaNI nhiiN| bar3A jAba devai Aparai hIyai besai to mAna leNo, nahIM besai to kevaliyAM naiM bhalAvaNoM, piNa TolA mAhe bheda pAraNo nahIM, mAhomAM jilo bAMdhaNo nahIM mila mila naiN|' kitanA mahattvapUrNa sUtra hai! unhoMne kitanI dUradarzitA ke sAtha pratipAdita kiyA ki sUtra kA, kalpa kA, AcAra kA koI nayA prazna sAmane A sakatA hai| dimAga hai to dimAga meM naye prazna utpanna ho sakate haiN| hama yaha niyantraNa nahIM kara sakate ki do-sau, cAra-sau varSa pahale to koI nayI bAta sUjha sakatI thI aura Aja usa para tAlA laga gayA hai, aisA kabhI nahIM hotaa| jo bAta hajAra varSa pUrva dhyAna meM nahIM AyI, vaha Aja dhyAna meM A sakatI hai aura Aja jo dhyAna meM nahIM AtI, vaha Age kabhI dhyAna meM A sakatI hai| cintana ke vikAsa ko aura vikAsa ke krama ko rokA nahIM jA sktaa| yaha rukatA bhI nahIM / vijJAna ke kSetra meM tIna sau varSa pUrva jo upalabdhiyAM nahIM huI thIM, ve Aja ho rahI haiN| sau-pacAsa varSa pUrva hamane par3hA thA ki antarikSa yAtrA hogii| yAna jaaegaa| ye sArI kapola-kalpanAeM lagatI thiiN| socA jAtA thA ki bhalA aise bhI kabhI ho sakatA hai? candramA para koI yAna jA sakatA hai? ye sArI bAteM aupanyAsika-sI lagatI thIM, jAsUsI upanyAsa jaisI lagatI thiiN| kintu Aja yaha sArA ghaTita ho gyaa| candramA para mAnava-nirmita yAna utara gyaa| maMgala-graha para bhI yAna pahuMca gyaa| aba ise nakArA nahIM jA sakatA, Aja kA AdamI to nahIM nakAra sktaa| sAre sandeha samApta ho gae haiN| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha cintana ke krama ko kabhI rokA nahIM jA sktaa| nayI bAteM pahale bhI utpanna huI thIM, Aja bhI hotI haiM aura Age bhI utpanna hoNgii| hama yaha nahIM kaha sakate ki kyA yaha bAta hamAre pUrvajoM ko nahIM sUjhI thI? kyoM nahIM sUjhI? unako bhI aneka bAteM sUjhI thIM, Aja bhI sUjha sakatI haiM aura Age bhI sUjha sakatI haiN| isa para hama koI maryAdA aura sImA nahI bAMdha skte| AcArya bhikSu ne jo cintana diyA, usake AdhAra para hama naye-naye praznoM kA samAdhAna kara sakate haiM, unakI vyavasthA kara sakate haiN| vaha bAta hamArI samajha meM A jAe to ThIka hai, use svIkAra kreN| koI eka bAta samajha meM na Ae to kucha banatA-bigar3atA nahIM hai| hamArA jJAna hai hI kitanA! anantajJAna, kevalajJAna kI tulanA meM hamArA jJAna hai hI kitanA! jaba sArA kA sArA ajJAna hai to eka bAta agara samajha meM na Ae to koI kamI nahIM hogI jJAna kI / samajha meM na Ae to usa bAta ko hama 'kevalIgamya' kara deN| yaha kitanA sundara samAdhAna hai! satya ke zodhaka ko anAgrahI honA caahie| vaha na kahe ki maiM kahatA hUM vahI saca hai| yadi tuma kahate ho ki maiM kahatA hUM vahI saca hai to maiM bhI kaha sakatA hUM ki jo maiM kahatA hUM vahI saca hai| taba phira nirNAyaka kauna hogA? koI nahIM hogaa| koI kevalajJAnI, atizayajJAnI Aja hamAre sAmane maujUda nahIM haiM, jo antima bAta kaha sake ki yaha antima bAta hai aura vaha hameM mAnya karanI hai| kintu aisA kucha bhI nahIM hai| isa sthiti meM anAgraha ke AdhAra para hama isa bAta ko cintana ke lie chor3a sakate haiM kintu Agraha ko Age nahIM calA skte| isa AdhAra para samanvaya kA eka aisA rAstA banA ki kisI bhI carcA ko lekara, kisI bhI prazna ko lekara, kisI nayI bAta ko lekara, saMgharSa samApta ho gyaa| unhoMne kahA-samajha meM na Ae to use cintana ke lie chor3a do| ___mujhe to lagatA hai ki hamAre Asa-pAsa ke vAtAvaraNa meM bahuta choTI bAtoM ko bar3A rUpa dene kI manovRtti bana gaI hai| kintu jo mUlabhUta bar3e-bar3e prazna haiM, unheM chuA bhI nahIM jA rahA hai| Aja dharma ke sAmane mUlataH cunautI hai vijJAna kii| usa para koI cintana nahIM krtaa| mAika Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 2 185 para bolanA yA nahIM, kapar3e dhone yA nahIM-ye sArI vyavahAra kI bAteM haiN| mUlabhUta prazna jo vijJAna ne Aja dharma ke sAmane lA khar3e kie haiM, una para cintana karane kI jarUrata hai| Aja kA vijJAna samUce jIva-vijJAna ko cunautI de rahA hai| hamArA samUcA AdhAra hai AtmA aura jIva / isako cunautI mila cukI hai| karmavAda ko cunautI mila cukI hai| hama mAnate haiM ki jaisA saMskAra yA karma hotA hai vaisA hI janma hotA hai| Aja kA vijJAna kahatA hai-kyA bananA hai, kyA banAnA hai, yaha hamAre hAtha kI bAta hai| eka vaijJAnika kaha sakatA hai ki Apa iMjIniyara cAheM to iMjIniyara paidA kara sakate haiN| vaijJAnika cAheM to vaijJAnika paidA kara sakate haiN| basa, thor3e-se 'jInoM' kA parivartana karanA hotA hai| 'jIna' aura 'kromosoma' meM guNasUtra Ayojita kareMge aura manacAhA banA leNge| mAtA-pitA ke binA bhI bacce utpanna hoNge| bacce TesTa-TyUba meM utpanna ho rahe haiN| aneka naI khojeM ho rahI haiN| kucha hI dazakoM meM naye tathya sAmane aaeNge| Aja jIvazAstra, rasAyanazAstra, bhUgola, khagola-ina sabhI kSetroM meM vijJAna ne itanI nayI upalabdhiyAM prApta kI haiM, itanI nayI sthApanAeM kI haiM ki Aja dharma kA hara prazna punaH vivecanIya yA samajhane yogya ho gayA hai| TesTa-TyUba meM utpanna hone vAlA baccA vaijJAnika ke dvArA niyaMtrita hogaa| vaha vahI socegA jo vaijJAnika socanA caahegaa| vaha vahI kAma karegA jo vaijJAnika karAnA caahegaa| vaijJAnika jisa prakAra se usake mastiSka kA kaMTrola karegA, usI prakAra usakA mastiSka saMcAlita hogaa| isakA artha huA ki karma, AtmA Adi sAre prazna mImAMsanIya ho ge| hama choTI-choTI bAtoM meM na ulajheM kintu una mUlabhUta samasyAoM ko samAdhAna dene kA prayatna kreN| hama yaha soceM ki samasyAeM kyoM ubhara rahI haiM aura una samasyAoM ke viSaya meM hamArA cintana kyA ho sakatA hai? maiM samUce jaina samAja yA samUce dhArmika samAja se anurodha kI bhASA meM kahanA cAhUMgA ki Aja mUlataH hI AstikatA, dharma, adhyAtma-ye saba cunautiyoM se ghire hue haiN| Aja kA koI bhI dharma, koI bhI dharma kA netA, dhArmika vicAraka aura cintaka yadi una mUlabhUta cunautiyoM para vicAra kare, dhyAna de to dharma kA bahuta bar3A bhalA ho sakatA hai, vikAsa Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ho sakatA hai| aisA hone para vyartha meM ulajhAne vAlI choTI-moTI bAtoM se mukti ho sakatI hai| do bAtoM kI carcA kI hai| eka hai-nayI sthApanA, nayA vyavahAra aura nayA prvrtn| dUsarI hai-privrtn| tIsarI jo hai vaha na to koI nayI sthApanA hai, na koI parivartana hai, vaha ekamAtra vyavahAra kI bAta hai|| Aja bhI prazna AyA thA-jaina vizvabhAratI ke bAre meN| yaha na to koI nayI sthApanA kA prazna hai aura na parivartana kA prazna hai| yaha mAtra vyavahAra kA prazna hai| prazna hai ki muni jaina vizvabhAratI kA saMcAlana kara sakate haiM yA nahIM? kisI bhI saMsthAna ke saMcAlana meM muni kA pratyakSataH koI yoga nahIM hotaa| parantu cAhe koI sabhA ho, cAhe koI dUsarI-tIsarI pravRtti ho, usake bAre meM hamArA sImAbaddha iMgita ho sakatA hai, jo pahale bhI hotA thA, Aja bhI hotA hai aura Age bhI ho sakatA hai| hamArA mUla iMgita hai ki jaina vidyAoM kA vikAsa honA caahie| jaina AcAryoM ne aneka prakAra kI vidyAoM kA ullekha kiyA hai| bahuta sAhitya likhA hai, nayI khojeM kI haiM aura itanI upalabdhiyAM chor3I haiM ki samAja ko garva ho sakatA hai| kucha dina pUrva paMjAba yUnivarsiTI ke prophesara DaoN. zaktidhara zarmA yahAM Ae the| unhoMne batAyA ki unake pAsa unake do ziSya-garga aura sajjanasiMha liska aae| unheM zodha-prabandha ke lie viSaya cAhie thaa| unhoMne garga se kahA--'tuma jaina gaNita ke anusAra sUrya-prajJapti para apanA zodha-prabandha likho|' usane kahA-'nahIM, yaha bahata purAnA viSaya hai, mere mitra kaheMge-kitanA purAnA viSaya liyA hai| makhaula hogaa| maiM nahIM letA ise| maiM to koI bhautikI zAstra kA viSaya luuNgaa|' maiMne phira sajjanasiMha se khaa| usane jaina gaNita kA viSaya cuna liyaa| usane sUrya-prajJapti sUtra para kAma prArambha kiyA aura Aja itane naye tathya prakaTa hue ki hameM bhI Azcarya hotA hai| jisa sUrya-prajJapti ke viSaya meM jaina bhAiyoM kA yaha kathana thA ki isameM aneka bAteM asaMgata haiM, usI grantha ke viSaya meM DaoN. zaktidhara ne kahA thA ki yaha bhAratIya sAhitya kI apUrva upalabdhi hai| samUce vizva meM vedAMga jyotiSa ke bAda eka aisA samaya AtA hai, Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 2 187 AryabhaTTa se pahale aura vedAMga jayotiSa ke bAda, bIca kA eka aisA zUnyakAla AtA hai ki usa samaya kA na koI sAhitya milatA hai aura na koI siddhaaNt| sUrya-prajJapti sUtra hI usakI pUrti karatA hai| itanA mahattvapUrNa grantha saMsAra meM dUsarA nahIM hai| unhoMne usa para khoja kI hai, aneka sthaloM kI vyAkhyA kI hai| unakA mAnanA hai ki jaba isa grantha ke tathya vaijJAnikoM ke samakSa prastuta hoMge taba kucha nayI mAnyatAeM sthApita ho sakatI haiN| garga ne bhautikIzAstra para jo zodha-prabandha likhanA prArambha kiyA thA, Aja tIna varSoM ke bAda, aba vaha mAnane lagA hai ki usane jaina gaNita kA viSaya na lekara bhUla kI hai| kucha varSa pUrva myUnikha meM eka kAMphreMsa huI thii| usakA viSaya thA 'sAMkhyikI' (Statistics) / usa pariSad meM pro. pI. sI. mahalanobisa (Mahalanobis) ne sAMkhyikI para apanA nibaMdha par3hA thaa| unhoMne yaha pratipAdita kiyA thA ki sAMkhyikI kA mUla AdhAra hai-saptabhaMgI, syAdvAda kI sptbhNgii| syAdvAda kI saptabhaMgI ke jo sAta mUlabhUta siddhAMta haiM ve hI siddhAMta sAMkhyikI ke haiN| unake patra meM saptabhaMgI ko itanA mahattva diyA gayA hai ki hameM svayaM Azcarya hotA hai| bar3A mahattvapUrNa patra thA vh|| ___ Aja jaina gaNita, jaina khagola Adi kI nayI-nayI kiraNeM bikhara rahI haiN| ina jaina vidyAoM se jaina loga aparicita haiN| Aja taka jaina-kSetra meM sabase adhika kAma kiyA hai jainetara vidvAnoM ne| aisI sthiti meM kyA yaha hamAre lie cintana kI bAta nahIM hai? __ jaina vizvabhAratI ko Apa kevala bar3e-bar3e makAnoM meM dekhate haiM isIlie yaha prazna karate haiM ki sAdhuoM ko yaha kaise kalpatA hai? sAdhu makAna kI kAmanA nahIM krte| ve yaha avazya cAhate haiM ki hamArI jaina vidyAeM, jo Aja luptaprAya haiM, jina para Aja bhI kama khoja ho rahI hai, jinakA pracAra kama ho rahA hai, jinakI khoja pUrvAcAryoM ne kara lI thI, jo niSpattiyAM Aja chipI par3I haiM, usa dharohara ko hama Aja vizva ke sAmane rakheM aura jaina vidyAoM ko Age laaeN| yaha kAmanA hai hmaarii| yaha sahI hai ki isakI pUrti ke lie artha aura makAna bhI Avazyaka hoMge aura bhI hajAroM cIjeM Avazyaka hoNgii| para sAdhu apanI sImA meM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha hI eka kAmanA karatA hai| Age kA kriyAnvayana samAja karatA hai| AcArya vinobA, kAkA kAlelakara Adi bhAratIya manISiyoM ne gurudeva se kaI bAra anurodha kiyA thA ki Aja vizva meM anekAMtavAda ke pracAra kI AvazyakatA hai aura vaha kArya AcArya tulasI kreN| yaha sadyaska prazna hai| mujhe lagatA hai ki loga choTI-choTI bAtoM meM ulajha jAte haiM aura mUla bAta ko kahIM chor3a dete haiN| ve isameM hI ulajha jAte haiM ki mahArAja caMdA karavAte haiM, makAnoM kI preraNA dete haiM aadi-aadi| mujhe tarasa AtA hai unake cintana pr| hama ina choTI bAtoM meM par3akara mUla ko bhulA dete haiN| Apa makAna banAeM yA na banAeM, hameM kyA? zAMtiniketana jaba prArambha huA thA taba usakI kakSAeM vRkSoM ke nIce lagatI thiiN| Apa hamArI isa bAta ko pakar3a leM ki jaina vidyAoM kA hameM vikAsa karanA hai, anusaMdhAna karanA hai aura sAre vizva meM ina kiraNoM ko phailAnA hai| Apa kevala yaha saMkalpa kreN| Apa eka bhI kaur3I deM yA na deM, Apa makAna banAeM yA na banAeM, hameM koI kaSTa nahIM hogA, koI cintA nahIM hogii| Apa kevala mUla kAma ko kreN| Apa doSAropaNa kI bAta ko chor3akara kAma meM laga jaaeN| yadi doSAropaNa hI karate raheMge to purAnI upalabdhiyAM naSTa ho jAeMgI aura nayA kucha bhI hAtha nahIM lgegaa| Apa daridra bana jaaeNge| / hamAre prAcIna AcAryoM ne kitane bar3e-bar3e kAma kie the| Aja upalabdha sAhitya usakA sAkSI hai| Aja Apa kisI bhI kSetra ke prAcIna sAhitya ko dekheM, usameM jaina AcAryoM kI vizeSa dena milegii| Aja kahAM haiM jaina samAja meM jyotiSa ke vidvAn ? kahAM haiM Ayurveda ke dhurandhara? kahAM haiM mantrazAstra ke vidvAn ? kahAM haiM taMtra aura rasAyana vidyA ke pAragAmI vidvAn ? Aja mAno sArA kA sArA lupta hI ho gayA hai| eka samaya thA jaba ina sArI vidyAoM ke pAragAmI vidvAn jaina paramparA meM upalabdha the| unakI isa viSaya meM apUrva dena rahI hai| Aja Apa itanA-sA kareM ki ina prAcIna upalabdhiyoM ko janatA ke samakSa rakhane kA prayatna kreN| jaina vidyAoM ke prati janatA AkarSita hogI aura isa prakAra usake sAhitya kA uddhAra hogaa| jisa paramparA meM itane bar3e-bar3e grantha likhe gae, jisa paramparA meM itanI viziSTa, upalabdhiyAM huIM, Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana kI paramparA : 2 186 kyA Aja hama unakI surakSA kA dAyitva bhI nahIM le sakate? ___jaina vizvabhAratI ke mAdhyama se yaha kAma sugamatApUrvaka ho sakatA hai| ise kevala Apa artha aura makAna hI na maaneN| ye donoM Avazyaka haiM usake vikAsa ke lie| jahAM AtmA kI bAta hai, vahAM zarIra bhI hogaa| hama Apase kahate haiM-dharma kreN| dharma AtmA kI bAta hai, para usake sAtha zarIra bhI hogaa| kevala zarIra ko na pkdd'eN| gurudeva jahAM jAte haiM vahAM Apa moTaroM se Ate-jAte haiM, reloM se Ate-jAte haiM, paidala jAte-Ate haiM, paMDAla banAte haiM, paMkhe lagAte haiM, bijalI lagAte haiM; aura aneka pravRttiyAM hotI haiN| ina sabake sAtha sAdhuoM ko jor3anA kyA samIcIna ho sakatA hai? ina sArI pravRttiyoM kA doSa Apa sAdhuoM para DAla dete haiM aura dharma kI bAta, AtmA kI bAta kA dAyitva apane para lete haiN| yaha aTapaTA-sA cintana hai| hama mUla ko mUla samajheM aura AnuSaMgika bAta ko AnuSaMgika bAta smjheN| AcArya bhikSu ne kitanI sundara bAta kahI thI-gehUM ke lie khetI kI jAtI hai, khAkhale ke lie nhiiN| ghAsa aura kaDavI ke lie nhiiN| hamArA yaha viveka spaSTa honA cAhie ki anAja ke sAtha-sAtha aura-aura vastueM bhI paidA hoNgii| kintu kisAna kevala anAja ke lie hI khetI kregaa| dUsarI cIjeM svataH utpanna hoNgii| jaina vizvabhAratI ke lie ThIka vahI udAharaNa hai| AcArya bhikSu ne ThIka kahA thA-dharma Atmazuddhi ke lie kiyA jAtA hai, puNya ke lie nhiiN| para yaha nizcita hai ki dharma ke sAtha-sAtha puNya kA bhI bandha hogaa| Apa ise cAheM yA na cAheM, yaha bandha avazya hogaa| Aga jalegI to dhuAM bhI hogaa| ___jahAM jaina vidyAoM ke pracAra-prasAra kI bAta AegI vahAM unake zodha ke lie makAna bhI Avazyaka hoMge aura pustakeM bhI Avazyaka hoNgii| ye sArI gauNa bAteM haiN| hama mukhya ko mukhya mAneM aura gauNa ko gaunn| hama mUla ko bhulAkara, chipAkara, kevala gauNa ko hI na pkdd'eN| usa para hI na aTaka jaaeN| isa prakAra merI carcA ke tIna AyAma ye haiM1. nayI sthaapnaa| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabhaM 2. privrtn| 3. na nayI sthApanA aura na parivartana, kevala vyavahAra kA prshn| Apa ina tInoM para vicAra kreN| ApakA dRSTikoNa samyak hogA, Apa sahI nirNaya le skeNge| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 parivartana ke lie vyApaka dRSTikoNa cAhie sAdhu do koTi ke hote haiM-1. AtmAnukampI 2. ubhyaanukmpii| sAdhanA kI do koTiyAM haiM- 1. vaiyaktika aura 2. saamudaayik| AtmAnukampI muniA kA sAdhanA-patha vaiyaktika hotA hai| vaha apanI sAdhanA meM hI lIna hotA hai| usake pIche koI gaNa yA sampradAya nahIM hotaa| ubhayAnukampI kA sAdhanA patha sAmudAyika hotA hai| vaha samudAya meM rahatA hai, dUsaroM ko patha-darzana detA hai, upadeza detA hai, usake pIche koI gaNa yA sampradAya hotA hai| Aja kA sAdhu-samAja kevala AtmAnukampI nahIM hai| vaha ubhayAnukampI hai, apane aura parAye donoM kA hita-ciMtana karane vAlA hai| ___ sAdhu aura zrAvaka eka-dUsare se sambandhita hote haiN| zrAvaka sAdhu ke lie nizrA-sthAna hotA hai, sAdhu zrAvaka ke lie pth-drshk| yaha sanizcita hai ki sAdhu aura zrAvaka kA sambandha jo hai, vaha dhArmika hai| zrAvaka sAdhu ko dhArmika jIvana ke nirvAha meM sahayoga detA hai aura sAdhu zrAvaka ke dhArmika jIvana kA netRtva karatA hai| sAdhu saMbhoga aura dhana-saMgraha se mukta hotA hai| isalie usakA jIvana kevala dhArmika hI hotA hai| zrAvaka saMbhoga aura dhana saMgraha se pUrNatayA mukta nahIM hotA, isalie usakA jIvana dharmonmukha hote hue bhI pUrNa dhArmika nahIM hotaa| vaha laukika jIvana jItA hai, samAja meM rahatA hai, usakI vyavasthAoM va vidhi-vidhAnoM kA pAlana karatA hai| laukika jIvana gRhastha kI asamarthatA hai, isalie sAdhu usake nirvAha kA niSedha bhI nahIM karatA aura vaha dhArmika nahIM hai, isalie usakA vidhAna bhI nahIM krtaa| kintu jIvana nirvAha kI doSapUrNa paddhatiyoM kA niSedha karanA sAdhu kA kartavya hai| yadi vaha aisA na kare to usakA pathadarzana truTipUrNa hotA hai| bhagavAn mahAvIra Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ne bAraha vratoM kI vyavasthA meM sAmAjika doSoM para prahAra kiyA hai| kucha loga kaha baiThate haiM - sAdhu sAmAjika kAryoM meM bhAga kyoM le? para ve cintana ko thor3A Age nahIM bar3hAte / vivAha, vyApAra, vinimaya, dhana, zakti aura sattA ke saMgraha se adhika aura sAmAjikatA kyA hai ? bhagavAn mahAvIra ne ina sabakI doSapUrNa paddhatiyoM para vicAra kiyA hai aura unheM chor3ane kI preraNA dI hai / samAja eka gatizIla pravAha hai| vaha apanI gati se satata calatA / jo calatA hai, vaha eka rUpa lie kabhI nahIM calatA / vaha nae-nae mor3a letA hai, anekarUpatA lie calatA hai / vaha parivartana hai / parivartana meM kucha nayA AtA hai to kucha pahale kA calA jAtA hai / jo AtA hai vaha iSTa hI hotA hai, yaha nahIM kahA jA sakatA aura yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki jo jAtA hai vaha aniSTa hI hotA hai / iSTa-aniSTa kI samajha bhI eka nahIM hai / deza - kAla badalatA hai, vaise iSTa-aniSTa kI kalpanA bhI badalatI hai / sAmAjika paramparAoM meM aisA sthira tattva hai bhI kyA, jise zAzvata bhAva se iSTa yA aniSTa kahA jAe? pardA eka sAmAjika paramparA hai| kisI deza kAla meM vaha iSTa thA isIlie usane bhArata ke AbhijAtya varga meM prasAra paayaa| Aja vaha aniSTa hai isalie vaha usa varga se uTha rahA hai / prazna hotA hai - pardA itanA kyA burA hai? jise uThAne ke lie eka Andolana-sA cala rahA hai / phira prazna hotA hai pardA itanA kyA acchA hai, jise rakhane ke lie puruSa itane Atura haiM aura mahilAeM itanI ciMtita ? ina donoM praznoM para gaharAI se vicAra karanA hai / pardA rahe to kauna-sI bar3I hAni hotI hai aura na rahe to kauna - sA bar3A vikAsa hotA hai ? roga kI jar3a pardA nahIM hai vaha to eka nimitta hai| jar3a hai bhIrutA, kAyaratA, ajJAna, lajjA kA mithyA pradarzana aura pravaJcanA / bahuta bAra aisA hotA hai ki nimitta mUla se balavAn bana jAtA hai, isIlie sUkSmadarzI loga kArya parivartana ke lie kAraNa parivartana ko mahattva dete haiM / Agama sUtroM meM indriyoM ko cora kahA hai, zatru kahA hai, para kyA indriyAM cora haiM, zatru haiM? ve AtmA ke vikAsa - srota haiM / ve rAgadveSa ke nimitta banate haiM isalie unako cora kahA hai, zatru kahA hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana ke lie vyApaka dRSTikoNa cAhiye 163. ye zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza kyA haiM? apane rUpa meM ve pudgala haiN| indriyoM ke viSaya haiM-jJeya haiN| ve na acche haiM aura na bure, na heya haiM na upaadey| uttarAdhyayana meM kahA hai-"ye kAma bhoga na samatA (rAga-dveSa ke abhAva) ko prApta hote haiM aura na ye vikRti ko prApta hote haiN| jo moha mUr3ha hotA hai vaha unase vikRti ko prApta hotA hai aura vItarAga puruSa ko unake prati samabhAva prApta hotA hai|" kAmabhoga sUM sumatA nAhIM huve, asumatA piNa tiNa sUM nahIM ligaar| kahyo che uttarAdhena batIsa meM, so meM pahalI gAthA mjhaar| ye indriya aura mana ke viSaya rAgI manuSya ke lie duHkha ke hetu banate haiM aura vItarAga ke lie ve duHkha ke hetu nahIM bnte| kintu jaba taka rAga-bhAva vidyamAna hai taba taka pratisaMlInatA kA upadeza hameM prApta hai| bhagavAn ne kahA hai-"brahmacArI zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza-ina pAMca prakAra ke indriya-viSayoM ko sadA ke lie chor3a de|" ____ jisa parigraha ko hama sArI burAiyoM kA mUla batalAte haiM, vaha kyA hai? Akhira pudgala hI to hai| vaha apane Apa meM na acchA hai aura na burA hai| AcArya bhikSu ke zabdoM meM parigraho kahyo sacita acita ne mizra te duragati mAhe ddbove| te parigraho to Dabauve nAhI tiNarI mUrchA viSai vigove|| yoM tIna prakAra ko parigraho kahyo te, ___ pApa karma na lAgai tethii| pApa lAge tiNarI mUrchA AyAM sUM vale tiNarI ivirata setii|| burA hai hamArA mmtv| vaha padArthoM se jur3atA hai taba parigraha ko hama burA kahate haiN| padArtha mamatva ke udaya ke hetu banate haiM isIlie upadeza Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha diyA gayA hai ki parigraha ko tyAgo-padArtha se bhI dUra rho| pardA bhaya aura jJAnAvaraNa va darzanAvaraNa ke udaya kA spaSTa nimitta hai isalie use burAiyoM kA hetu aura tyAjya kaMhA jAe, yaha anucita nhiiN| ___loga kahate haiM-pardA sAmAjika prazna hai| use dharma ke sAtha kyoM joDA jAe? sAdhaoM ko kyA matalaba ki ve usake bAre meM kucha kaheM? prazna kisa dizA meM jAtA hai, karane vAle hI jaane| sAmAjika burAI ko miTAne kA upadeza to hamAre sAdhu-gaNa hajAroM varSoM se dete Ae haiN| bhagavAn mahAvIra ne jaba kahA-ye jitane gIta gAne haiM ve saba vilApa mAtra haiN| ye jitane nATya haiM, ve saba viDambanA mAtra haiN| ye jitane AbhUSaNa haiM, ve saba bhAra bhUta haiN| ye jitane kAma bhoga haiM, ve saba duHkha dene vAle haiN| ye gIta, nATya AbhUSaNa Adi asAmAjika nahIM haiN| saba sAmAjika haiM aura sAmAjika burAI bhI nahIM hai, phira bhI bhagavAn ne inako moha-vRddhi kA hetu samajhA isalie inako heya btlyaa| burAI Akhira burAI hI hotI hai, "bhale phira vaha sAmAjika ho yA vaiyktik| bAraha vratoM meM sAmAyika Adi vaiyaktika upAsanA ke vrata haiM vahAM kanyAlIka Adi aneka aticAra sAmAjika burAiyoM ke pratikAra ke lie haiN| osara-mosara Adi sAmAjika rUr3hiyAM nahIM haiM kyA? usake bAre meM kyA sAdhu kucha nahIM kaha sakate? jaba samAja-sammata burAI ko chor3ane kA bhI upadeza diyA jA sakatA hai, taba usa burAI ke bAre meM kyoM nahIM kahA jAe, jo samAja-sammata bhI na ho|| ___ pardA eka udAharaNa hai| isa koTi kI aneka burAiyAM ho sakatI haiM aura unakA pratikAra kiyA jA sakatA hai| daheja kyA hai? eka detA hai aura dUsarA letA hai| isa lena-dena meM hastakSepa karane kI kyA AvazyakatA hai ? kintu yaha lena-dena meM hastakSepa nahIM, yaha burAI kA pratikAra hai| sAdhu-sAdhviyoM kA svargavAsa hone para rupaye-paisoM kI uchAla kI paramparA rahI hai| gata varSa gurudeva ne yaha sujhAyA ki yaha aba nahIM honI cAhie? isa para bhI kucha carcAeM uThIM ki kyA yaha antarAya nahIM hai? yaha prazna hai| praznakartA svataMtra bhI hotA hai| jijJAsA ho vahAM taka svataMtratA bhI upayukta hai| vaha na ho to svataMtratA kA durupayoga bhI nahIM honA caahie| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana ke lie vyApaka dRSTikoNa cAhiye 165 maiM nahIM kaha sakatA ki sAdhu jo hote haiM, ve saba gItArtha hI hote haiM, rUr3hiyAM aura saMkIrNa vicAroM se mukta hI hote haiN| deza-kAla ke samyak Akalana kI kSamatA sabako prApta hotI hai| zrAvakoM ke lie to kahA bhI kyA jAe? ve utsarga aura apavAda ke tattva se sarvathA anabhijJa se haiN| unakI jJAna kI sthiti bahuta hI aparipakva hai| unhoMne jo kucha sunA hai, dekhA hai, usI ko ve sarvopari pramANa mAnate haiN| yaha ThIka bhI hai para usase Age koI satya bAkI nahIM hai, usase Age karane kA kalpa nahIM hai yaha mAnanA ThIka nahIM hai| ekAMgI dRSTikoNa sadA bhayaMkara hotA hai| kala taka jo kArya sAdhu nahIM karate the, vaha Aja kara sakate haiN| Aja taka jo kArya karate Ae haiM, use chor3A jA sakatA hai| kala taka jo tattva samajha meM nahIM AyA, vaha Aja A sakatA hai| Aja taka jo tattva jisa rUpa meM samajhA gayA, usakI samajha meM parivartana bhI ho sakatA hai| sAdhuoM ke kucha niyama sthita haiM, jo maulika haiN| kucha niyama asthita bhI hai| kucha niyama aise haiM jinake bAre meM cintana huA hai| kucha niyama aise haiM jinake bAre meM cintana nahIM huA hai yA nahIM jaisA huA hai| AgamoM ke aneka pATha Aja bhI vivAdAspada haiM, aneka pAThoM ko bar3e-bar3e AcAryoM ne 'kevalIgamya' kahakara chor3A hai| AcArya bhikSu ne ajJAta viSaya ke jJAna kI sambhAvanA ko asvIkAra nahIM kiyaa| unhoMne likhA hai-"zraddhA, AcAra, kalpa yA sUtra kA koI nayA viSaya sAmane Ae to bahuzruta sAdhu usakI saMgati biThA leN|" yadi naye viSaya kI koI saMbhAvanA hI na ho to ve aisA kyoM likhate? itihAsa meM isa ghaTanA kI punarAvRtti hotI rahI hai ki Adi pravartaka mahApuruSa kA ciMtana sahaja hotA hai kintu unake kucha anuyAyI use vyAkhyAoM ke jAla meM phaMsA jaTila banA dete haiM aura usake Azaya ko na samajha kevala zabda kI duhAI dete rahate haiN| ____ Aja hamAre kucha zrAvaka eka ulajhana meM haiN| sAdhu yA zrAvaka koI bhI ho, ulajhana taba taka miTatI bhI nahIM jaba taka dRSTikoNa anAgraha pUrNa na bana jaae| Aja taka yaha nahIM huA, aba kaise hotA hai? isa dRSTi se jo dekhate haiM aura isI tarka ke AdhAra para jo socate haiM ve na Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha saMkIrNa paridhi se Age dekha pAte haiM aura na usase Age soca pAte haiM / Aja kA yuga vijJAna kA yuga hai / vijJAna kI anavarata pragati ne bahuta sAre naye tathyoM ko sAmane rakhA hai| Aja kI anusandhAna paddhati ne atIta kI zalya-cikitsA kara DAlI hai| jina zabdoM aura tathyoM ko samajhanA gata kaI zatAbdiyoM meM kaThina thA, vaha Aja sarala hai / Aja kA prakAzaka anveSaka ke lie bahuvidha suvidhAeM prastuta karatA hai / isa parivartita paristhiti meM kyA yaha ucita hogA ki hama loga dRSTi ko na to vyApaka banAeM aura na cintana ko vikasita kreN| kucha loga aise hote haiM, jo zabdoM kI pakar3a se apane ko chur3A nahIM sakate / kintu jo cintanazIla haiM dezakAla kI maryAdA kA jinheM bhAna hai ve kevala zabdoM kI raTa. nahIM lagA sakate / cintana kI svatantra dizA meM AcArya bhikSu aura zrImajjayAcArya ne jo kiyA hai, vaha hamAre sAmane Adarza hai / vyavahAra sUtra (tRtIya uddezaka sUtra 11 ) meM sAdhu ko 'dusaMgahie' batalAyA hai / vaha AcArya aura upAdhyAya ke binA nahIM raha sakatA / sAdhvI ko 'tisaMgahie' batalAyA hai / vaha AcArya, upAdhyAya aura pravartinI ke binA nahIM raha sktii| AcArya bhikSu ne isa sUtra kA Azaya samajhA aura deza-kAla kI sthiti ko dhyAna meM rakha upAdhyAya aura pravartinI kA pada AcArya pada meM hI garbhita kara diyA / sAta padoM kI jo Agamika vyavasthA thI, use eka padAtmaka banA diyaa| aura bhI unhoMne aise udAharaNa prastuta kiye jo unakI Azaya-sparzI buddhi ke jvalanta pramANa haiM ! Aja kI sthiti yaha hai ki koI viSaya cintana ke lie AtA hai, to usake Ane se pahale hI chichalI AlocanA zurU ho jAtI hai / yaha samAja ke svastha cintana kA paricAyaka nahIM hai 1 parde ke bAre meM gurudeva ne spaSTatA ke sAtha jo kahA, usase kucha loga cauMke haiN| unhoMne AlocanAeM bhI kI haiM para ve stara kI nahIM haiM / kisI vastu kI AlocanA na ho, yaha kauna cAhatA hai ? AlocanA ho para UMce stara kI ho, usake pIche cintana ho, tarka aura AptavANI kA AdhAra ho, yaha gurudeva svayaM cAhate haiM / parde kI carcA kaI varSoM se cala rahI hai / lagabhaga 10 varSa pahale zrI zrIcandajI rAmapuriyA, jo samAja meM eka adhyayanazIla aura Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivartana ke lie vyApaka dRSTikoNa cAhiye 167 cintanazIla vyakti haiM, ne gurudeva se nivedana kiyA ki pardA nivAraNa ke viSaya meM spaSTa upadeza honA cAhie / yaha korA sAmAjika prazna hI nahIM hai, yaha AdhyAtmika prazna bhI hai| unakA cintana yathArtha thA para eka sAtha vaisA prayatna nahIM huA / isa varSa gurudeva ne spaSTa bhASA meM pardA ko anAvazyaka aura ahitakara btaayaa| isake pIche eka paristhiti bhI hai / gurudeva ne bambaI, kalakattA, bihAra, yU. pI. kI yAtrAeM kiiN| vahAM Agantuka logoM para eka pratikriyA yaha bhI hotI ki abhI gurudeva ke Asa-pAsa kA vAtAvaraNa ajJAnapUrNa aura azikSApUrNa hai / pariSad meM parde kI bahulatA hai| isameM sudhAra nahIM lA sake, isa tathyahIna rUr3hi ko nahIM badala sake to dUravartI vAtAvaraNa meM kyA parivartana lA sakeMge ? parde kI upayogitA aba koI hai hI nahIM / lajjA va sadAcAra kI dRSTi se yaha ho to sAdhviyoM ke lie bhI anivArya mAnA jAtA / Ajakala ke patale oDhanoM kI sthiti meM pardA hai bhI aura nahIM bhI / jahAM pardA cAhie, vahAM nahIM hai aura jahAM nahIM cAhie, vahAM hai / tattva dRSTi yaha hai ki brAhmIghRta Adi jJAnAvaraNa ke kSayopazama ke nimitta bana sakate haiM to pardA darzanAvaraNa ke udaya kA nimitta kaise nahIM banatA? AMkhoM para paTTI bAMdhanA darzanAvaraNa ke udaya kA udAharaNa hai / isa prakAra kisI bhI dRSTi se pardA Aja upayogI nahIM hai / isa viSaya para yA aise kisI bhI viSaya para loga tattva dRSTi se vicAra kreN| jIvana meM vikRti lAne vAle nimittoM se bacane kA yatna kareM, cintana ko mukta aura vyApaka bnaaeN|* * terApaMtha dvizatAbdI samAroha meM pardA prathA ke saMdarbha meM prastuta vaktavya / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33. saMghIya anuzAsana anuzAsana kI AdhAra bhUmi hai ljjaa| sAdhAraNatayA lajjA kA prayoga lAja, saMkoca athavA zarma ke artha meM hotA hai| lAjavantI kI pattI kA koI sparza karatA hai, pattiyAM sikur3a jAtI haiM, chuI-muI ho jAtI haiM / akaraNIya ko karane kA prasaMga Ane para jo svataH saMkucita ho jAtA hai, usake lalATa para anuzAsana kI lipi aMkita ho jAtI hai / isIlie saMskRta kavi ne lajjA ko jananI kI bhAMti guNa samUha kI jananI kahA hai| anuzAsana aura anuzAstA kA bahuta mUlya hai / inase bhI adhika mUlya hai anuzAsita kA, jo anuzAsana ko zraddhA pUrvaka zirodhArya kara letA hai| isI satya ko sAmane rakhakara AcArya bhikSu ne kahA thA sujyo re sAdhana sAdhvI, rAkhajyo heta vizeSa / jiNa tiNa ne mata mUMDajyo, dIkhyA dIyo dekha dekha ! jisa kisI ko ziSya mata banA lenaa| jAMca-par3atAla kara ziSya ko dIkSita karanA / terApaMtha kI viziSTatA kA hetu hai yogya vyakti kI dIkSA | AcArya bhikSu ne anubhava kiyA- 'ziSya lolupatA aura anuzAsana - ye donoM paraspara virodhI haiN| ziSyoM kI saMkhyA adhika ho, yaha avadhAraNA anuzAsana para himapAta jaisI hai / AcArya bhikSu terApaMtha ko kevala anuzAsana dete aura yogya dIkSA kA maMtra nahIM dete to anuzAsana kabhI saphala nahIM hotA / teraha sAdhu the aura chaha raha gae phira bhI anuzAsana ko zithila nahIM kiyaa| jo rahe, ve yogya the| yogyatA kA saMvardhana huA aura terApaMtha anuzAsana ke lie udAharaNa bana gayA / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMghIya anuzAsana 166 maryAdA mahotsava kevala maryAdA kA mahAn utsava nahIM hai, vaha yogyatA kA pramANa patra hai| Aja kI apekSA hai-dharmasaMgha ke hara sadasya kI yogyatA meM vRddhi ho, hara sadasya ke mAnasa-paTala para lajjA kA lipyaMkana ho| ___AtmAnuzAsana ke binA anuzAstA kA diyA huA anuzAsana saphala nahIM hotaa| lajjA AtmAnuzAsana hai, apane dvArA apane para niyaMtraNa hai, saMyama hai| isake cAra rUpa banate haiM 1. ekAMta meM AtmAnuzAsana 2. pariSad meM AtmAnuzAsana 3. nIMda meM AtmAnuzAsana 4. jAgRta avasthA meM AtmAnuzAsana jo ekAMta meM AtmAnuzAsI hotA hai, usake lie anuzAsana alaMkAra hotA hai| jo kevala pariSad meM anuzAsita hotA hai, usake lie anuzAsana Aropita jaisA hotA hai| jo nIMda meM bhI anuzAsita hotA hai, usake lie anuzAsana sahaja siddha hotA hai| jo jAgRta avasthA meM anuzAsita hotA hai, usake lie anuzAsana abhyAsa-sAdhya hotA hai| ___AcArya bhikSu ne terApaMtha ko eka maMgala maMtra diyA, vaha hai-eka AcArya kA netRtv| usake prabhAva se hamArA dharmasaMgha sadA gatizIla hai, vikAsa kara rahA hai| AcArya bhikSu ne pada aura mahattvAkAMkSA ko sImita kara saMgaThana ko cirajIvI banA diyaa| terApaMtha tIsarI zatAbdI meM ucchvAsa le rahA hai| AcArya bhikSu kRta maulika maryAdAoM ko badalane kI AvazyakatA kabhI mahasUsa nahIM huii| yaha unake AbhAmaNDala aura aMtardRSTi kA pariNAma hai| ina paccIsa dazakoM meM aneka parivartana hae haiM aura bhaviSya meM bhI hote raheMge, kintu AdhArabhUta maryAdAoM ko aparivartita rakhanA hai| yaha hamArA pavitra karttavya hai| parivartana meM hamArA vizvAsa hai| kevala parivartana meM hamArA vizvAsa nahIM hai| anekAMta kA sUtra hai-parivartana aura aparivartana kA smnvy| AcArya bhikSu ne anuzAsana ko kendrita aura kArya ko vikendrita kiyaa| unhoMne kahA-'AcArya, upAdhyAya, pravartaka, gaNI, gaNAvacchedaka, sthavira aura pravartinI-ina sAta padoM ke kArya meM dekha rahA huuN|' isakI dhvani hai ki unhoMne kisI pada kI vyavasthA nahIM kI, kisI bhI sAdhu-sAdhvI kI kisI pada para niyukti nahIM kii| isakA tAtparya yaha nahIM hai ki bhaviSya meM koI bhI AcArya Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 atIta kA vasaMta vartamAna kA gaurava kisI nae pada kI vyavasthA na kare aura kisI vyakti kI kisI pada para niyukti na kre| ___ terApaMtha kA dhruva satya yaha hai ki koI sAdhu-sAdhvI pada ke lie ummIdavAra nahIM bntaa| mana hI mana koI ummIdavAra bana jAtA hai, vaha panapa nahIM paataa| terApaMtha kI zAsana-praNAlI AcArya kendrita hai| usameM vikendrIkaraNa kA pUrA avakAza hai| dharmazAsana meM AcArya kevala zAstA nahIM hotA, vaha guru bhI hotA hai zAstA kI kArya-praNAlI kA mukhya AdhAra hotA hai anushaasn| guru kI kAryapraNAlI prazikSaNa aura hRdaya-parivartana para AdhRta hotI hai| vahI dharmasaMgha zaktizAlI ho sakatA hai, jise yaha ubhaya dharmAtmaka netRtva prApta hotA hai| mAmekaM zaraNaM vraja-yaha samarpaNa kI bhASA hai| samarpaNa kisI vyakti ke prati nahIM hotA, vaha lakSya, siddhAMta aura AcAra ke prati hotA hai| dharmasaMgha kA lakSya hai AdhyAtmika vikAsa, siddhAMta hai AtmA ko pratiSThita karanA aura AcAra hai vItarAgAbhimukhI saadhnaa| AcArya lakSya kI pUrti, siddhAMta kI puSTi aura AcAra kI anupAlanA meM sahAyaka hotA hai, isalie saMgha ke sAdhu-sAdhviyoM kA samarpaNa AcArya ke prati hotA hai| terApaMtha kI saphalatA kA rahasya zraddhA aura samarpaNa hai| AcArya ke Adeza-nirdeza ko pUrA dharmasaMgha hRdaya se svIkAra karatA hai, yaha vartamAna yuga kA eka bar3A Azcarya hai| ___ anuzAsana kendrita aura kArya vikendrita-isa praNAlI se pravardhamAna pravRttiyoM ko adhika vyavasthita kiyA jA sakatA hai| agraNI kI vyavasthA vikendrita praNAlI kA svarUpa hai| kendrita aura vikendrita praNAlI kA jo mUlya hai, usase adhika mUlya hai lakSya kI pUrti kA, sAdhya kI siddhi kaa| maryAdA sAdhya kI siddhi meM sahAyaka banatI hai isalie vaha hamAre lie bahuta mUlyavAn hai| jayAcArya ne maryAdA mahotsava kI sthApanA kara terApaMtha ko prANa zakti pradAna kI hai| usase anuprANita dharmasaMgha nirantara gatizIla hokara vikAsa ke patha para Age bar3ha rahA hai| * 13kheM maryAdA mahotva para prastuta vktvy| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. usa saMgha ko praNAma terApaMtha kA artha hai - Atmotsarga / jo vyakti Atmotsarga karanA nahIM jAnatA, vaha terApaMtha ko nahIM jAna sakatA / jisa vyakti meM Atmotsarga kI kSamatA hotI hai, vyaktigata ahaM aura vyaktigata svArtha ke visarjana kI kSamatA hotI hai, vahI vyakti vAstava meM terApaMtha kA artha samajha sakatA hai / eka videzI lekhaka ne likhA hai - hindustAna kI eka sabase bar3I samasyA hai - vyaktigata svArthavAdI manovRtti | isa samasyA ne sAre rASTra meM bhraSTAcAra ko janma diyA hai / AcArya bhikSu ne terApaMtha kA darzana diyA / usameM sabase pahalI bAta Atmotsarga kI kahI / samarpaNa aura Atmotsarga kA vikAsa nirantara huA hai, isameM koI sandeha nahIM / Aja taka kI hamArI paramparA meM bahuta pahale se Atmotsarga aura samarpaNa kI bAta rahI hai, vinamratA aura anuzAsana kI bAta rahI hai I jisa saMgha meM guru ke prati sarvAtmanA samarpaNa hotA hai, usa saMgha kA nAma hai - terApaMtha / sAdhu bananA, pAMca mahAvratoM kA pAlana karanA, pAMca samitiyoM aura tIna guptiyoM kA pAlana karanA anivArya bAta hai / kintu usameM bhI anivArya bAta hai samarpaNa aura anuzAsana kI / AcArya bhikSu ne socA- yadi saMgha meM saMgaThana aura anuzAsana nahIM hogA to mahAvratoM, samitiyoM aura guptiyoM kA pAlana bhI nahIM hogA / isIlie unhoMne AcAra ke sAtha-sAtha anuzAsana ko bhI bar3A mahattva diyA / terApaMtha AcAra-pradhAna saMgha hai to sAtha-sAtha anuzAsana - pradhAna saMgha bhI hai / jitanA mUlya isameM AcAra kA hai, utanA hI anuzAsana kA bhI hai / Aja taka kI hamArI paramparA ne isa bAta ko pramANita kiyA hai ki jisa vyakti ne anuzAsana ko bhaMga kiyA, vaha AcAra meM bhI sthira nahIM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha raha skaa| aisA sambhava hI nahIM lagatA / AcAra aura anuzAsana do AMkhoM kI taraha haiM / eka AMkha phUTa jAtI hai to AdamI kAnA bana jAtA hai / AcAra aura anuzAsana hamAre do hAtha aura do pairoM kI taraha haiN| eka hAtha yA eka paira ke TUTa jAne para AdamI ToMTA yA laMgar3A bana jAtA hai| hama isa bAta kA barAbara mUlyAMkana karate raheM / terApaMtha dharmasaMgha ke parisara meM panapane vAlA, terApaMtha kI AtmA ko samajhane vAlA vyakti isa bAta ko bar3I gaharAI se svIkAra karegA ki anuzAsana kI garimA barAbara banI rahe / Aja mujhe garva hotA hai ki terApaMtha ke hara zrAvaka ko apanI . AnuvaMzikatA aura paitRka virAsata ke rUpa meM yaha saMskAra mila jAtA hai / isalie vaha anuzAsana aura saMgaThana ko barAbara mUlya detA calA jA rahA hai| saMgha aura saMghapati ke prati aTUTa AsthA aura samarpaNa terApaMtha kI pragati kA mahattvapUrNa kendra hai / AcArya zrI tulasI ke netRtva meM terApaMtha ne apane maulika siddhAntoM ko yathAvat rakhate hue jisa prakAra nayI-nayI dizAoM kA, naye-naye AyAmoM kA udghATana kiyA hai, phira vaha cAhe sAhitya kA kSetra ho, cintana kA kSetra ho yA adhyAtma kA kSetra ho, pratyeka kSetra meM jo apane paira Age bar3hAe haiM, vaha eka netRtva kA hI supariNAma hai / terApaMtha kI cahuMmukhI pragati kA AdhAra yahI rahA hai aura rahegA / / usa bIja kA mUlya hotA hai jo pallavita hokara chAMva de sakatA hai, rasa de sakatA hai| usa jyoti kA mUlya hotA hai jo aMdhakAra ko prakAza meM badalane kI kSamatA rakhatI hai / terApaMtha Aja eka vizAla vRkSa kA rUpa dhAraNa kara sabako sukhada zItala chAMva de rahA hai / terApaMtha Aja eka divya jyoti ke rUpa meM aMdhakAra ko prakAza meM badala rahA hai| nIrasatA meM sarasatA kA aMkuraNa kara rahA hai tathA anAsthA ko AsthA meM badala rahA hai 1 atIta kI gAthAeM sunate-sunate kAna bahare ho jAte haiN| usake sAtha hamArA saMbaMdha mAtra pacIsa pratizata hotA hai aura pacIsa pratizata hI saMbaMdha hotA hai hamArA anAgata yA kalpanA se / kintu pacAsa pratizata saMbaMdha hamArA vartamAna se hotA hai / jisake paira vartamAna ke dharAtala para Tikate haiM, sahI arthoM meM vahI apanA mUlya sthApita kara pAtA hai / jisake paira Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa saMgha ko praNAma : 203 atIta kI ora yA anAgata kI ora calate haiM, usakA mUlya duniyA meM kama hotA hai| AcArya bhikSu kA vicAra, AcAra tathA darzana Aja bhI jIvita hai aura isa duniyA meM jo jIvita hai, jisameM vartamAna meM sAMsa lene kI kSamatA hai, usI kI pUjA hotI hai| ____ AcArya bhikSu svayaM vartamAna ko samajhane vAle the| unhoMne vartamAna ko jitanA samajhA, bahuta kama loga samajha pAte haiN| vartamAna aura viveka donoM se unhoMne kAma liyaa| jo vyakti kevala granthoM yA zAstroM ke AdhAra para calatA hai, atIta ke AdhAra para calatA hai, usake sAtha vartamAna kA yoga nahIM jur3a pAtA hai to gaNita phela ho jAtA hai| AcArya bhikSu ne kevala eka pada 'AcArya' kA rkhaa| logoM ne kahA-'mahAvIra ke samaya kI yaha paramparA hai ki saMgha meM sAta pada hote haiN| mahAvIra kI paramparA Apane kaise miTA dI? AcArya bhikSu ne kahA-'sAtoM padoM ko maiM hI dekha rahA huuN|' jaba rASTrapati zAsana hotA hai taba pUrA mantrimaNDala usameM samAhita ho jAtA hai| zAstroM kI paramparA ke anusAra yadi terApaMtha meM sAta pada rakha bhI die jAte taba bhI usakA rUpa nahIM bana paataa| jo anuzAsana, jo saMgaThana, jo vyavasthA Aja terApaMtha meM hai vaha na kevala bhAratIya samAja meM balki pUre saMsAra ke dhArmika sampradAyoM meM advitIya mAnI jA rahI hai| usake pIche hai AcArya bhikSu kA vartamAna yuga-cetanA ke sAtha tAdAtmya aura vivekapUrNa dRsstti| AcArya bhikSu ne kucha ghoSaNAeM kIM, kucha aise siddhAnta die, jo AgamoM meM spaSTa nahIM haiM, para unhoMne unako itanA vikasita kiyA ki Aja ve vartamAna ke vicAra bana rahe haiN| terApaMtha kI vicAradhArA sadaiva yuga ke sAtha calI hai aura hamArI mAnyatA rahI hai ki terApaMtha kA AcArya vaha hotA hai jo vartamAna yuga kA pratinidhitva karatA hai| jaba AcArya bhikSu kI jarUrata thI taba AcArya bhikSu janme, jayAcArya kI jarUrata thI to jayAcArya, kAlagaNI kI jarUrata thI to kAlUgaNI aura AcArya tulasI kI jarUrata huI to AcArya tulasI jnme| agara AcArya tulasI Aja se do sau varSa pahale janma lete aura jayAcArya Aja janma lete to yaha viparyaya hotA, kintu jayAcArya kI jarUrata thI do sau varSa pahale, jaba terApaMtha kI vicAradhArA ko Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha gatimAn banAnA thA aura AcArya tulasI kI jarUrata hai Aja, jaba yuga-cetanA ke sAtha aNuvrata ke mAdhyama se terApaMtha kI vicAradhArA ko jor3anA hai| Aja ke yuga kI apekSA hai-zArIrika, mAnasika evaM bhAvAtmaka samasyAoM ke samAdhAna kii| garIbI kI samasyA kA samAdhAna dhArmika maMca se nahIM, apitu kRSi ke vikAsa se hogA; kintu mAnasika samasyA kA samAdhAna bhautika jagat ke pAsa nahIM hai| kisI vaibhava kI sattA meM itanI tAkata nahIM jo isa samasyA kA samAdhAna de sake, eka mAtra dhArmika aura AdhyAtmika maMca hI isa samasyA ko samAdhAna de sakate haiN| terApaMtha ne isa samasyA kA samAdhAna prastuta karane kI kSamatA arjita kI hai| apekSA usI se kI jA sakatI hai jisake pAsa zakti ho| svayaM zaktihIna dUsaroM kI samasyA kA samAdhAna nahIM de sktaa| bujhI huI rAkha kabhI prakAza nahIM de sakatI, prajvalita jyoti hI andhakAra ko prakAza meM badala sakatI hai| terApaMtha ne svayaM zakti arjita kI hai| anuzAsana, saMgaThana, vyavasthA, ahaMkAra aura mamakAra kA visarjana, satyaniSThA aura brahmacarya-ye hamArI zakti ke srota haiN| __ jo saMgha apane saMyama aura anuzAsana se zakti-sampanna ho, usase mAnava jAti apekSA rakhatI hai| AcArya tulasI ne una apekSAoM ko pUrA karane kA prayatna kiyA hai-aNuvrata ke mAdhyama se, prekSA-dhyAna ke mAdhyama se, naye vicAra aura sRjanAtmaka dRSTikoNa ke mAdhyama se| Aja taka terApaMtha kI ora se kisI bhI sampradAya ke virodha meM do paMktiyAM bhI nahIM likhI gaI haiN| savA do sau varSoM kA. itihAsa isa tathya kA sAkSI hai| jisakA itanA sRjanAtmaka aura racanAtmaka dRSTikoNa rahA ho. vaha dene kI kSamatA meM AtA hai| isa mahAna zaktizAlI, dAyitva-bodha, yugabodha aura yuga-cetanA ke sAtha calane vAle saMgha ko praNAma / * * terApaMtha sthApanA divasa para pradatta vktvy| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35. jaina paramparA meM sevA kA mahattva jaina sAdhuoM ke lie vihAra karane kA vidhAna hai| apavAda bhI hai-yadi zArIrika sthiti ThIka na ho, yA bur3hApe ke kAraNa calA na jA sake to ve sthiravAsa bhI kara sakate haiN| sthiravAsa rahanA koI nahIM caahtaa| cara se sthAvara kauna bane ? parantu paristhitivaza bananA par3a jAtA hai, yaha dUsarI bAta hai| sthira kA mahattva nahIM, mahattva hotA hai gati kA, calane kaa| jaba sthiravAsa kA mahattva nahIM taba zatAbdI kisakI manAyeM? nahIM, mahattva sthira kA nahIM, mahattva hai sevA kA, saMgaThana kaa| zatAbdI usI kI smRti meM manAI jAtI hai| Aja hameM isakI zatAbdI manA rahe haiN| prazna uThatA hai, manuSya saMgraha kyoM karate haiM? yadi hama sIdhA samAdhAna khojeM to yahI hai-jIvana kI surakSA ke lie manuSya meM saMgraha kI bhAvanA jAgRta hotI hai| vaha socatA hai bur3hApe meM roga AegA taba kyA hogA? bur3hApe meM kyA hogA? isakI cintA use saMgraha karane ko prerita karatI hai| parantu terApantha kI yaha vizeSatA hai ki bur3hApe meM kisI ko surakSA kI cintA nahIM rhtii| sAdhu-sAdhvI ke koI ziSya nahIM hotA; ziSya ekamAtra AcArya ke hote haiN| phira bhI surakSA ke liye ziSya banAne kI kalpanA taka nahIM hotii| hamAre dUradarzI AcAryoM ne ziSya paramparA ke sthAna para sevA-bhAva kI vRtti dekara sundara samAdhAna diyaa| anyathA ziSya banane kI bhAvanA sahaja hotii| ___ eka sAdhvI yadi bImAra par3atI hai to usakI sevA ke lie 10 yA 15 jitanI AvazyakatA ho, sAdhviyAM tatpara rahatI haiN| prasaMga bhI AyA hai ki eka sAdhvI ke mArga meM coTa laga gii| calanA duSkara ho gyaa| 15 sAdhviyAM usa ghaTanA sthala para pahuMca gaIM aura usa sAdhvI ko kandhoM para biThAkara sukhapUrvaka sthAna para le aaii| yaha hai terApantha zAsana kI sevA bhaavnaa| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ____ lADanUM sevA kendra 100 varSoM kA jvalanta udAharaNa hai| maryAdA-mahotsava para sAdhviyAM AcArya se prArthanA karatI rahatI haiM ki mujhe 'cAkarI ke lie lADanUM bhejeM', dUsarI kahatI hai 'mere para kRpA kraaveN|' tIsarI kahatI hai 'mere pr|' isa prakAra vaha dRzya darzanIya bana jAtA hai| dUsarI tarapha Aja ke mAnava ke mAnasa ko dekhate haiM to aisA lagatA hai-prAyaH sevA se jI curAte haiN| kahIM karanI par3e to paravazatA hai parantu bhAvanA yahI rahatI hai ki na karanI pdd'e| __bhadrabAhu svAmI ne saMgha kA upadrava dUra karane ke lie "uvasagga hara stotra' rcaa| kaI zrAvaka-zrAvikAoM ne use yAda kiyaa| eka samaya eka bahina kA bachar3A ghara se bAhara calA gyaa| usane socA-kauna bAhara jaaegaa| stotra par3hA, deka AyA, pUchA-'kaho, kyA kAma hai|' bahina ne kahA- 'mere bachaDe ko DhUMr3ha kara ghara para laao|' eka dUsarI bahina bhojana pakA rahI thii| usake choTe bacce ne ghara ke AMgana meM mala visarjana kara diyaa| usane stotra par3hA, deva AyA, kAma puuchaa| bahina ne kahA-"bacce ne AMgana kharAba kiyA hai ise sApha kara do|" devatA ne vaisA hI kiyaa| phira devatAoM ne bhadrabAhu svAmI ke pAsa prArthanA kI-"bhagavan ! hamArI to yaha dazA hai| loga hameM aise taMga karate haiN|' bhadrabAhu svAmI ne usameM se prabhAvI pATha ko alaga kara diyaa| tAtparya yaha hai ki kAma karane se jI curAyA jAtA hai| kintu ye sAdhviyAM apavAda haiN| jaba sAdhviyAM sevA ke lie prArthanA karatI haiM, usa samaya unakA utsAha mUrtarUpa le letA hai| jaba taka ve lADanUM meM sthira satiyoM kI eka varSa kI sevA nahIM kara letI taba taka unheM bhAra mahasUsa hotA hai| manu ne kahA-pitRRNa cukAe binA manuSya kI gati nahIM hotI cAhe vaha saMnyAsa kyoM na le le| binA pitRRNa ke unakI gati nahIM hotii| sambhavataH satiyAM bhI yahI socatI hoMgI ki binA lADanUM kI sevA kie hamArI gati kahIM aTaka na jaae| isI sevA-bhAva ne sAdhu-mAnasa se ziSya paramparA ko jar3a-mUla se miTA diyaa| jaina paramparA meM sevA kA mahattva . sevA ke lie sUtroM meM do zabda Ae haiM-vaiyAvaDiya aura vaiyaavcc| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina paramparA meM sevA kA mahattva 207 vaiyAvaDiya kA saMskRta rUpa hai vaiyApRtya, vyAptasya bhAva : vaiyApRtyaM arthAt juTa jAnA, laga jaanaa| dUsare zabda vaiyAvacca kA saMskRta rUpa banatA hai vaiyAvRtyaM arthAt eka rUpa kA dUsare meM rUpAntara honaa| sevA karane vAlA rogI ko apanA dUsarA rUpa maaneN| usameM Atmaupamya yA advaita kI bhAvanA banAe, tabhI vaha saphala sevaka ho sakatA hai| jahAM dvaidha kA bhAva AtA hai vahAM glAni hone lagatI hai| jahAM glAni hotI hai vahAM sevA bhAva TUTa jAtA hai| udAharaNa ke taura para isakA spaSTa rUpa hamane zrI maganamalajI svAmI aura zrI pannAlAlajI svAmI meM pratyakSa dekhaa| ____ bhagavAn ne nizItha sUtra meM sevA para bala diyA hai| eka sAdhu bImAra ho| dUsare sAdhu ko yaha dhyAna ho jAe ki ise sevA kI AvazyakatA hai| usa samaya vaha yadi jI curAtA hai to use caumAsI prAyazcitta AtA hai| ___ oghaniyukti meM likhA hai-"savvaM khalu par3ivAI, vaiyAvaccaM apaDivAi" svAdhyAya aura smaraNa pratipAtI haiM-cale jAte haiN| eka vyakti ne 100 zloka yAda kiye| smaraNa ke binA ve bhUle jA sakate haiM, aisA bhI sambhava hai ki use bilakula bhI yAda na rhe| isa prakAra ve miTa jAte haiM lekina sevA kabhI nahIM mitttii| isIlie AcAryoM ne bala diyA ki sevA karo-sevA kro| ___ gautama svAmI ne bhagavAn se pUchA-"vaiyAvacceNaM bhaMte jIve kiM jaNayai?" bhagavAn ne prazna ke uttara meM kahA- 'vaiyAvacceNaM titthayara nAma gotra kammaM nibNdhi| vaiyAvRtya se tIrthaMkara nAma gotra karma bandhatA hai| jaina paramparA meM dRzya padoM meM tIrthaMkara kA pada sarvotkRSTa hai| tIrthaMkara pada prApta hone ke bIsa kAraNa haiN| unameM kula, gaNa aura saMgha kA vaiyAvRtya karanA bhI usakI prApti kA kAraNa hai| isa prakAra AgamoM aura granthoM meM sevA kA mahattva batAyA gayA hai, usa para bala diyA gayA hai| kathA-sAhitya meM sevA kathA-sAhitya meM bhI sevA kA guNa gaurava hameM milatA hai| bharata cakravartI aura bAhubali donoM bhAI the, bhagavAn RSabhadeva ke putra the| bharata Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ne chaha khaNDa para vijaya prApta kI / cakra AyA lekina AyudhazAlA meM na ghusA / bharata ne socA- kyA aba bhI koI jItanA avazeSa hai| dhyAna lagAne para mAlUma huA - bAhubali isameM bAdhaka bana rahA hai / nimantraNa bhejA / phira bhI bAhubali nahIM Aye / 12 varSa taka yuddha claa| Akhira donoM bhAiyoM ne pAMca lar3AiyAM ldd'iiN| una sabameM bharata hArA aura bAhubali jiitaa| muSTi-yuddha meM bharata ne bAhubali para muSTi mArI to bAhubali kucha nIce cale gae / bAhubali ne muSTi kA prahAra kiyA to bharata gale taka bhUmi meM dhaMsa ge| isakA kAraNa kyA thA ? kAraNa yahI thA ki bAhubali ne pUrva-bhava meM sAdhuoM kI sevA kI thI / usI ke prabhAva se vaha itanA zaktizAlI banA thA / sevAbhAva ke lie naMdiSeNa jaisI aneka kathAeM pracalita haiM / oghaniyukti meM sevA karanevAle sAdhuoM kI vizeSa saMjJA 'vRSabha' hai / unakI vyavasthA bhI alaga hotI thI / unakA jIvana sevA meM hI vyasta rahatA thA / sevAdharmaH paramagahanaH yoginAM - sevAdharma kI mahimA prAyaH sabhI ne muktakaNTha se gAI hai| hamArA saubhAgya hai ki terApantha sampradAya meM isakA sajIva - citra hameM dekhane ko milatA hai / Aja bhI yaha paramparA akSuNNa calI A rahI hai / sevA - bhAvI santa - satI isa maMgalamayI paramparA kA aura adhika vikAsa kareM - yahI maiM cAhatA hUM / * sthiravAsinI sAdhviyoM ke zatAbdI samAroha para pradatta pravacana / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36. Avazyaka hai saMvatsarI kI samasyA kA samAdhAna saMvatsarI jaina zAsana kA sabase bar3A parva hai| yaha dharmArAdhanA kA parva hai| isalie isakA mahattva sArvadezika aura sArvakAlika hai| vartamAna meM yaha paramparA bheda ke kAraNa vivAda kA viSaya banA huA hai| saba cAhate haiM ki isa vivAda kA koI samAdhAna ho| samAdhAna ke lie hameM atIta meM lauTanA hogaa| bhagavAn mahAvIra se Adhunika paramparA taka kA adhyayana karanA hogaa| isa adhyayana ke tIna caraNa haiM 1. AgamakAlIna vyavasthA 2. prAcIna paramparA 3. Adhunika prmpraa| AgamakAlIna vyavasthA Agama yuga meM saMvatsarI jaisA zabda pracalita nahIM thaa| saMvatsarI kA mUla nAma hai-pryussnnaa| paryuSaNA ke viSaya me AgamoM meM aneka nirdeza milate haiM nizItha ke anusAra jo bhikSu paryuSaNA meM paryuSaNA nahIM karatA, vaha prAyazcitta kA bhAgI hotA hai| jo bhikSu aparyuSaNA meM paryuSaNA karatA hai, vaha prAyazcitta kA bhAgI hotA hai| ___ paryuSaNAkalpa ke anusAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ne varSA Rtu ke pacAsa dina bIta jAne para varSAvAsa kI paryuSaNA kI thii| gaNadharoM, sthaviroM aura Adhunika zramaNa nirgranthoM ne bhI usa paraMparA kA anusaraNa kiyaa| isameM kevala pacAsa dina kA ullekha hai| samavAyAMga sUtra meM uttaravartI dinoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha usake anusAra zramaNa bhagavAn mahAvIra ne varSAvAsa ke pacAsaveM dina tathA sattara dina zeSa rahane para varSAvAsa kI paryuSaNA kii| prAcIna paramparA bhASya aura cUrNikAlIna paramparA paryuSaNA kI prAcIna paraMparA hai| nizItha cUrNi ke anusAra ASAr3ha pUrNimA se prArambha kara pacAsa dina taka paryuSaNa kI sthApanA kI jAtI thii| sAmAnyataH saMvatsarI ke prathama dina paryuSaNa kI sthApanA kI jAtI thii| kAraNavaza parivartana karanA hotA to antima tithi bhAdrapada zuklA paMcamI hotI-"tAhe bhaddavayA joNhassa paMcamIe pjjosvNti|" ___ ASAr3ha zuklA pUrNimA ke dina paryuSaNA karanA utsarga mArga batalAyA hai| apavAda mArga meM pAMca-pAMca bar3hAne kA nirdeza prApta hai| isakA niyama yaha rahA ki paryuSaNa parva tithi meM honA cAhie, jaise-pUrNimA, paMcamI aura dsmii| aparva tithiyoM meM paryuSaNa karane kA niSedha hai| caturthI ko aparva tithi mAnA gayA hai| kAlakAcArya ne caturthI ke dina saMvatsarI kI, vaha sAmAnya vidhi nahIM hai| cUrNikAra ne use kAraNika-kisI prayojana vizeSa se kiyA gayA upakrama batalAyA hai| unhoMne likhA hai- "evaM jugappahANehiM cautthI kAraNe pvtitaa|" paryuSaNAkalpa meM spaSTa ullekha hai ki paryuSaNA ke lie paMcamI kA atikramaNa nahIM honA chie| Adhunika paramparA Adhunika paramparA meM paryuSaNa ke sthAna para saMvatsarI zabda kA prayoga ho rahA hai| paryuSaNA zabda kA prayoga saMvatsarI ke sahAyaka dinoM ke lie hotA hai| paryuSaNA kA mUla rUpa saMvatsarI ke nAma se pracalita ho gyaa| prAcIna kAla meM paryuSaNA kA eka hI dina thaa| vartamAna meM aSTAhnika paryuSaNA manAI jAtI hai| saMvatsarI kA parva AThaveM dina manAyA jAtA hai| digambara paramparA meM Adhunika saMvatsarI ke saMdarbha meM saMvatsarI zabda kA pracalana nahIM hai| unakI paramparA meM dasa lakSaNa parva manAyA jAtA hai| sAmAnya vidhi ke anusAra usakA prathama dina bhAdrapada zuklA paMcamI kA dina hotA hai| zvetAmbara paraMparA meM paMcamI se pahale sAta dina jor3e gae Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka hai saMvatsarI kI samasyA kA samAdhAna 211 haiM aura digambara paramparA meM nau dina usake bAda jor3e gae haiN| mUla dina (paMcamI) meM koI antara nahIM hai| saMvatsarI : Aja kI samasyAeM saMvatsarI ke saMbaMdha meM mukhya samasyAeM cAra haiM 1. do zrAvaNa mAsa 2. do bhAdrapada mAsa 3. caturthI aura paMcamI 4. udiyA tithi aura ghar3iyA tithi| jaina jyotiSa ke anusAra varSA Rtu meM adhika mAsa nahIM hotaa| isa dRSTi se do zAvaNa mAsa aura bhAdrapada mAsa kI samasyA hI paidA nahIM hotii| jyotiSa ke anusAra varSA Rtu meM adhika mAsa ho sakatA hai| do zrAvaNa mAsa yA do bhAdrapada mAsa hone para parvArAdhana kI vidhi isa prakAra hai-kRSNa pakSa ke parva kI ArAdhanA prathama mAsa ke kRSNa pakSa meM aura zukla pakSa ke parva kI ArAdhanA adhimAsa ke zukla pakSa meN| samasyA adhika mAsa kI jaina saMpradAyoM meM kucha sampradAya do zrAvaNa hone para dUsare zrAvaNa meM paryuSaNA kI ArAdhanA karate haiN| bhAdrapada mAsa do hoM to prathama bhAdrapada meM paryuSaNA kI ArAdhanA karate haiN| aisA karane vAloM kA tarka yaha hai ki saMvatsarI kI ArAdhanA pacAsaveM dina karanI caahie| isa tarka meM siddhAMta kA eka pahalU ThIka hai| kintu usakA dUsarA pahalU 7 dina zeSa rahane cAhie, vighaTita ho jAtA hai| saMpUrNa niyama pahale 50 dina aura bAda meM 7 dina-donoM pakSoM se sambandhita hai| jo pacAsaveM dina ko pramANa mAnakara saMvatsarI karate haiM, unake zeSa 7 dinoM kA pramANa bhI rahanA caahie| isI prakAra 70 dina zeSa rahane kI bAta para do zrAvaNa hone para bhAdrapada meM aura do bhAdrapada hone para dUsare bhAdrapada meM saMvatsarI karane kI sthiti meM saMvatsarI se pahale 50 dina kI vyavasthA vighaTita ho jAtI hai| isa samasyA kA samAdhAna khojanA jarUrI hai| isakA sIdhA-sA samAdhAna hai adhika mAsa ko malamAsa yA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha luptamAsa mAnakara saMkhyAMkita nahIM krnaa| aisA hone se 50 dina aura 7 dina donoM kI vyavasthA baiTha sakatI hai| ___ vartamAna meM sabhI jaina laukika paMcAMga ko AdhAra mAnakara cala rahe haiN| isa dRSTi se laukika jyotiSa kI dhAraNA ko mAnya karake hI parva kI ArAdhanA karanA ucita hai| eka ora Agamokta 50 aura 7 dinoM kA Agraha, dUsarI ora laukika jyotiSa kA AdhAra-ye donoM bAteM eka sAtha saMgata nahIM ho sktiiN| yadi 50 aura 7 dinoM kA Agraha ho to cAturmAsa meM mAsa-vRddhi asvIkAra kara denI caahie| yadi cAturmAsa meM mAsa-vRddhi kI bAta svIkAra kI jAtI hai to laukika jyotiSa ke anusAra parvArAdhanA kI dRSTi se pandraha dina (kRSNa pakSa) prathama mAsa meM aura pandraha dina (zukla pakSa) adhimAsa me mAnya hote haiN| isa dhAraNA ke AdhAra para do bhAdrapada mAsa hone kI sthiti meM saMvatsarI parva kI ArAdhanA dvitIya bhAdrapada mAsa ke zukla pakSa meM honI caahie| bhASyakAlIna paraMparA meM caturmAsa ke tIna vikalpa milate haiM* jaghanya caturmAsa 7 dina kA * madhyama caturmAsa cAra mAsa kA * utkRSTa caturmAsa chaha mAsa kaa| 'bhagavatI ArAdhanA' digambara paraMparA kA pradhAna grantha hai| usakI paraMparA yaha hai-"utsarga vidhi ke anusAra caturmAsa 120 dina kA hotA hai| kintu kAraNa kI apekSA vaha hIna aura adhika bhI ho sakatA hai|" digambara paraMparA ke AdhAra para bhI yahI bAta pramANita hotI hai ki 50 aura 7 dina kA utsarga niyama hai| apavAda vidhi ke anusAra isake aneka vikalpa ho sakate haiN| __ zvetAmbara paraMparA meM virodhAbhAsa isalie pala rahA hai ki vahAM eka ora varSAvAsa ke 124 dina mAnya kie gae haiM, dUsarI ora laukika paMcAMga mAnya kiyA gayA hai| usake anusAra varSAvAsa meM 120 dina prAyaH nahIM hote| kucha varSoM kI tAlikA yahAM prastuta kI jA rahI hai Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa zeSa Avazyaka hai saMvatsarI kI samasyA kA samAdhAna 213 saMvatsarI vi. saM. 1646 46 dina 66 dina vi. saM. 1647 46 dina 66 dina vi. saM. 1648 46 dina 66 dina vi. saM. 1646 46 dina 7 dina isa virodhAbhAsa ko miTAne ke lie eka naI paraMparA ke sUtrapAta kI apekSA hai| usa naI paraMparA kA krama aisA honA cAhie, jisameM saba sampradAyoM kA aikamatya ho jAe aura laukika paMcAMga ko mAnya kara sArI vyavasthA para cintana kiyA jaae| samasyA caturthI aura paMcamI kI tithi kI samasyA ke mukhya AdhAra do haiM 1. kAlakAcArya dvArA apavAda rUpa meM kI gaI caturthI kI sNvtsrii| 2. pacAsa aura sattara dina kI saMgati biThAne ke lie kabhI-kabhI paMcamI ke sthAna para caturthI ko kI jAne vAlI sNvtsrii| eka tIsarA vikalpa aura banatA hai-saMvatsarI se pUrva 48 aura 51 dina mAnya nahIM hai| isI prakAra saMvatsarI ke bAda 68 aura 71 dina mAnya nahIM hai| yadi saMvatsarI ke bAda cAturmAsa meM 68 dina zeSa rahate hoM to saMvatsarI caturthI ko kI jAtI hai| isI prakAra yadi paMcamI 51veM dina AtI ho to saMvatsarI caturthI ko kI jAtI hai| yadyapi bhASya-cUrNikAla meM sAmAnya vidhi ke anusAra paMcamI kI saMvatsarI hI mAnya rahI hai| yaha 50 aura 7 dina ke niyama ke AdhAra para kI gaI vyavasthA hai| 4veM dina saMvatsarI kI paraMparA uttarakAlIna pratIta hotI hai| aisA prasaMga kabhI-kabhI AtA hai| samasyA udiyA tithi aura ghar3iyA tithi kI tithi ke viSaya meM jyotiSa meM do dhAraNAeM pracalita haiM-eka dhAraNA ke anusAra sUryodaya ke sAtha tithi kA parivartana mAnya hai| dUsarI dhAraNA ghar3I ke AdhAra para tidhi-parivartana kA siddhAMta mAnya karatI hai| tithi kA nAmollekha sUryodaya ke sAtha hone vAlI tithi kA hotA hai Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha jaise-caturdazI kA sUrya ugatA hai, vaha tithi caturdazI kahalAtI hai| aSTamI ke dina sUryodaya hotA hai, vaha tithi aSTamI kahalAtI hai| ___ ho sakatA hai, ghar3I ke anusAra sUryodaya ke samaya caturdazI tithi bahuta kama samaya ke lie zeSa ho, phira bhI caturdazI kahalAtI hai kyoMki hamArA sArA vyavahAra aura laukika vyavahAra bhI udaya tithi ke AdhAra para calatA hai| aSTamI, caturdazI ke dina kie jAne vAle dhArmika anuSThAna aura pratyAkhyAna udaya tithi ke AdhAra para saMpanna kie jAte haiN| aisI sthiti meM kevala saMvatsarI ke lie ghar3I ke AdhAra para parivartita tithi ko svIkAra karane kA koI kAraNa samajha meM nahIM aataa| jJAta huA hai ki isa varSa ghar3iyA tithi ke AdhAra para mahAvIra jayantI bhI do dina manAI gii| samajha me nahIM A rahA hai ki jaba hamAre aSTamI, caturdazI ke anuSThAna udaya tithi ke AdhAra para ho sakate haiM to saMvatsarI Adi parva kyoM nahIM ho sakate? isI prakAra pAkSika aura cAturmAsika pratikramaNa udaya tithi ke AdhAra para kie jA rahe haiM aura saMvatsarI pratikramaNa ke lie ghar3iyA tithi kA prayoga kiyA jAtA hai| isa bheda kA kAraNa bhI samajha se pare hai| prAcIna kAla meM varSa kA prArambha dIpAvalI, rAmanavamI Adi parva dinoM se hotA thaa| sarakAra ke sAmane kaThinAI aaii| sabhI prAcIna paraMparAoM ko badalakara eka naI paraMparA sthApita kI gii| usa paraMparA ke anusAra Arthika varSa kA prArambha apraila se hotA hai aura usakA anta 31 mArca ko hotA hai| aba bhI dIpAvalI, dazaharA ko pUjana karane vAle karate haiM, para khAte-bahiyoM kA prArambha sarakAra dvArA sthApita varSa ke prathama dina eka apraila se hotA hai| saMvatsarI ko lekara paraMparA-bheda cala rahA hai| usake kAraNa ulajhI huI samasyA ko sulajhAyA jA sakatA hai, yadi vyavahAra ko pradhAna mAnakara kAryakrama kA nirdhAraNa kiyA jaae| saMvatsarI : ekIkaraNa ke prayatna saba jaina eka hI dina saMvatsarI parva kI ArAdhanA kareM, isa viSaya kA ciMtana lagabhaga tIna-cAra dazaka se cala rahA hai| prAyaH sabhI saMpradAyoM ke Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka hai saMvatsarI kI samasyA kA samAdhAna 215 AcArya, muni aura pramukha zrAvaka isa viSaya meM sahamati prakaTa karate haiM ki saMvatsarI eka dina honI cAhie / kintu apanI-apanI paraMparA kI pakar3a ko na chor3ane ke kAraNa ekatA kI bAta adhara meM jhUla rahI hai| vi. saM. 2042 (10, 11 pharavarI, 1686) udayapura meM AcAryazrI tulasI kI sannidhi meM saMvatsarI parva kI ekatA ke lie eka saMgoSThI Ayojita kI gii| usameM digambara aura zvetAmbara - sabhI paraMparAoM ke pratinidhi upasthita hue| usameM saMvatsarI kI ekatA ke lie prabhAvI vAtAvaraNa bnaa| usa samaya lie gae nirNaya ke anusAra bhArata jaina mahAmaNDala ke tatvAvadhAna meM 'akhila bhAratIya jaina ekatA samanvaya samiti' gaThita kI gaI / 23 agasta, 1986 ko bambaI meM bhArata jaina mahAmaNDala ke adhivezana kA Ayojana thA / usa avasara para 'jaina ekatA samanvaya samiti' dvArA sarvAnumati se eka prastAva svIkRta kiyA gayA - saMvatsarI sambandhI pArita prastAva "mahAparva saMvatsarI kI ArAdhanA prativarSa bhAdrava zuklA paMcamI ko hI evaM jaba kabhI mAha bar3he to prathama mAMsa ko malamAsa / adhika mAnakara nahIM ginA jaae| isI prakAra tithiyoM ke bar3hane meM bhI prathama tithi ko mala tithi mAnakara bAda kara diyA jaae| tithi kA nirNaya ghar3iyoM ke AdhAra para nahIM, balki sUryodaya arthAt udayA tithi ke anusAra ho / hamArI vinamra apIla hai ki samasta jaina samAja isa prastAva ko svIkAra kara eka sAtha hI saMvatsarI mahAparva kI upAsanA kare / mAnanIya rASTrapatijI aura bhArata sarakAra se anurodha hai ki isa dina ko 'kSamA - ahiMsA divasa' ke rUpa meM ghoSita kara sArvajanika avakAza evaM deza bhara meM katlakhAne banda karane kA Adeza ghoSita kareM / " jaisA vidita huA - isa prastAva ko AcArya zrI tulasI, zramaNa-saMgha ke AcAryazrI AnandaRSijI mahArAja tathA kucha mUrtipUjaka AcAryoM ne mAnya kiyaa| usake AdhAra para hI saMvatsarI parva kI ArAdhanA kI gii| tIna-cAra varSa ke pazcAt zramaNa saMgha ne 'bambaI prastAva' ko amAnya kara diyA / terApaMtha dharmasaMgha meM abhI bhI saMvatsarI parva kI ArAdhanA 'bambaI prastAva' ke anusAra ho rahI hai / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha ___ AcArya zrI tulasI ne saMvatsarI parva kI ekatA ke lie aneka bAra ghoSaNA kI thI-yadi jaina samAja saMvatsarI ke lie eka tithi ko mAnya karatA hai to hama apanI paraMparA meM parivartana bhI kara sakate haiN| usa ghoSaNA ke anurUpa bambaI prastAva ko mAnya karane se saMghIya paraMparA meM parivartana bhI karanA pdd'aa| ina ATha varSoM meM paraMparA-parivartana ke do prasaMga upasthita ho gae *vi. saM. 2045 meM hamArI paraMparA ke anusAra saMvatsarI caturthI ko honI cAhie thI, para prastAva ke anusAra hamane paMcamI ko saMvatsarI mnaaii| * dUsarA prasaMga isI varSa (vi. saM. 2050) meM hai| hamArI paraMparA ke anusAra prathama bhAdrapada mAsa meM saMvatsarI manAI jAtI hai, kintu bambaI prastAva ke anusAra hamane dUsare bhAdrapada mAsa meM saMvatsarI parva kI ArAdhanA ko mAnya kiyA hai| karanA hI hogA samasyA kA samAdhAna paryuSaNA yA saMvatsarI kI paraMparA koI mUla guNa nahIM hai, jisameM koI parivartana na kiyA jA ske| yaha sAmAnya vidhi (utsarga vidhi) aura vizeSa vidhi (apavAda vidhi) yukta paraMparA hai| vAstava meM ekatA kA lakSya puSTa ho to isameM parivartana kiyA jA sakatA hai| saMvatsarI kI bhinnatA ko lekara Ane vAlI samasyAoM ke prati hamArI jAgarUkatA ho to eka saMvatsarI manAne kI paraMparA kA sUtrapAta karane meM kahIM koI satya kA atikramaNa nahIM hai| AvazyakatA hai isa samasyA para anekAMta kI dRSTi se vicAra ho aura isa ahetuka ulajhana ko samApta karane ke lie sabhI AcArya, muni aura prabuddha zrAvaka pahala kreN| Akhira eka dina isa samasyA kA samAdhAna karanA hI hogaa| jaina samAja ke sAmane aura bhI bar3I-bar3I samasyAeM haiN| isa choTI-sI samasyA meM ulajhane para bar3I samasyAoM ko sulajhAne kA avasara hI hAtha nahIM lgegaa| maiM vizvAsa karatA hUM ki hama saba isa viSaya para pUrI gaMbhIratA se cintana kareMge, dvAra apane Apa khula jaaeNge| aisA jJAta huA ki isa varSa digambara samAja dazalakSaNa parva kI Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka hai saMvatsarI kI samasyA kA samAdhAna 217 ArAdhanA dvitIya bhAdrapada meM kara rahA hai| adhikAMza mUrtipUjaka samAja, terApaMtha samAja aura kucha sthAnakavAsI bhI dvitIya bhAdrapada meM saMvatsarI parva kI ArAdhanA kreNge| isa sthiti meM zramaNa saMgha bhI dvitIya bhAdrapada meM saMvatsarI manAne kA nirNaya kareM to saMvatsarI kI dizA meM eka acchA caraNanyAsa ho sakatA hai|* * saMvatsarI kI samasyA ke saMdarbha meM prastuta mahattvapUrNa vktvy| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. jaina zAsana kI ekatA : AcAra kI kasauTI AcAra kI kasauTI AcAra kI vizuddhi, AcAra kI azuddhi, AcAra kI kaThoratA aura AcAra kI zithilatA-ina zabdoM se hama bahata paricita haiN| kauna-sA AcAra vizuddha hai aura kauna-sA azuddha ? kauna-sA AcAra kaThora hai aura kauna-sA zithila? usake lie kasauTI kyA hai? eka kasauTI nirdhArita karake hI hama usakI jAMca kara sakate haiN| ___AcAra kI kasauTI hai raag-dvess-mukttaa| jisa kriyA kSaNa meM rAgAtmaka aura dveSAtmaka pravRtti na ho, usakA nAma hai aacaar| AcAra kA uddezya hai vItarAga honaa| vItarAgatA kA kSaNa jie binA koI vyakti vItarAgatA kI dizA meM Age nahIM bar3ha sktaa| isa kasauTI ke AdhAra para hama AcAra kI vizuddhi aura azuddhi kI parIkSA kara sakate haiN| mUla AcAra : uttara AcAra jaina sAdhanA paddhati meM AcAra pAMca bhAgoM meM vibhakta hai-jJAna AcAra, darzana AcAra, caritra-AcAra, tapa AcAra aura vIrya aacaar| vizuddhi, azuddhi, kaThoratA aura zithilatA kI carcA mukhyatayA caritra-AcAra ke saMdarbha meM hI kI jAtI hai| zeSa cAra carcA ke viSaya nahIM bnte| caritrAcAra ke maulika bheda pAMca haiM-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aprigrh| eka zabda meM inheM caritra yA saMyama kahA jAtA hai| inakI sAdhanA ke lie aneka niyamoM kA nirmANa huA hai| unheM bhI AcAra kahA jAtA hai| isa prakAra AcAra ke do rUpa bana jAte haiM-mUla AcAra (mUla guNa) aura uttara AcAra (uttara gunn)| mUla AcAra vItarAga pravRtti Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zAsana kI ekatA : AcAra kI kasauTI 216 ke sAtha jur3A huA hotA hai isalie vaha aparivartanIya hai| uttara AcAra mUla AcAra kI surakSA paMkti ke rUpa meM nirdhArita hotA hai isalie deza, kAla aura vyakti ke sandarbha meM usameM parivartana bhI kiyA jAtA hai| svAbhAvika haiM yama saMyama aura niyama kA vibhAga vaidika sAhitya meM bhI milatA hai| eka prasiddha sUkta hai yamAnabhIkSNaM seveta, na nityaM niyamAn budhH| yamAn patatyakurvANo, niyamAn kevalAn bhjn|| saMyama aura niyama ko eka hI dRSTikoNa se dekhane para kucha vibhrama paidA hotA hai| saMyama yA yama svAbhAvika haiN| unheM koI bhI tIrthaMkara yA AcArya badala nahIM sktaa| rAgadveSa mukta pravRtti AcAra hai, isake sthAna para koI bhI yaha sthApanA nahIM kara sakatA ki rAga-dveSa yukta pravRtti bhI AcAra hai| ___ brahmacarya kI sAdhanA kA eka niyama hai-muni vezyA ke mohalle meM gocarI na jaae| AcArya bhadrabAhu ne muni sthUlabhadra ko vezyA kI citrazAlA meM caturmAsa bitAne kI AjJA dii| yaha vyakti sApekSa parivartana hai| sandarbha AhAra kA jaina zAsana meM mukhya do sampradAya haiM-zvetAmbara aura digmbr| ina donoM meM niyama pradhAna AcAra kA bahuta bheda hai| digambara muni dina meM eka hI bAra AhAra karate haiM, jala pIte haiN| zvetAmbara muni dina meM aneka bAra AhAra-jala kA upayoga karate haiN| digambara apane isa AcAra ko kaThora mAnate haiM aura zvetAmbaroM ke usa AcAra ko zithila mAnate haiN| prAcIna kAla meM eka bhakta bhojana kI paramparA rahI hai aura uttarakAla meM aneka bAra bhojana kI paramparA vikasita huI hai| prApta sAkSyoM ke AdhAra para yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai| bhojana eka hI bAra karanA, yaha Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha niyama hai| ise saMyama yA maulika AcAra kI koTi meM nahIM rakhA jA sktaa| zarIra kI sAmarthya ho to eka bAra hI bhojana karanA bahuta acchI bAta hai| yadi kisI kI sAmarthya na ho to do bAra bhojana karane meM kyA bAdhA hai? rAga-dveSa yA mUrchA kA prasaMga yadi do bAra karane meM ho sakatA hai to vaha eka bAra meM bhI ho sakatA hai| sandarbha pAtra kA zvetAmbara muni pAtra meM bhojana karate haiM aura digambara muni karapAtrI haiN| pAtra na rakhanA bahuta acchI bAta hai, vizeSa niyama hai| isa niyama ko aparivartanIya kaise mAnA jA sakatA hai? hAtha kA pAtra ke rUpa meM upayoga karanA eka sImA kA nirdhAraNa hai| ThIka usI prakAra hAtha aura pAtra-donoM kA upayoga karanA eka sImA kA nirdhAraNa hai| ise apanI-apanI sImA kA nirdhAraNa hI kaha sakate haiM, isase Age nahIM le jA skte| yadi pAtra rakhane ko mUrchA ke sAtha jor3e to kamaNDalu ko usameM kaise bacA pAeMge? yadi pAtra rakhanA mUrchA yA parigraha hai to kamaNDalu rakhane meM mUrchA yA parigraha kyoM nahIM hai? digambara paramparA meM anivAryatA kI dRSTi se jaise kamaNDalu rakhane ko vihita mAna liyA gayA vaise hI zvetAmbara paramparA meM anivAryatA kI dRSTi se bhojana-pAtra rakhane ko vihita mAna liyA gyaa| ise sImA kA vistAra kahA jA sakatA hai para atikramaNa nahIM kahA jA sktaa| anivAryatA kA sUtra pAtra ke sAtha bhI jur3A rahe, yaha Avazyaka hai| saMbhAvanA kI dRSTi bahuta sAre niyama surakSAtmaka saMbhAvanA kI dRSTi se nirdhArita kie ge| terApaMthI muni yAtrA kAla meM yAtriyoM kA AhAra grahaNa karate haiN| sthAnakavAsI muni yAtriyoM kA AhAra nahIM lete| na lene ke pIche saMbhAvanA kA dRSTikoNa hI ho sakatA hai| saMbhava hai gRhastha sAdhu ke lie AhAra banA de| yaha saMbhAvanA eka gAMva meM bhI kI jA sakatI hai| brahmacarya kI nau bAr3a meM aneka niyama saMbhAvanA kI dRSTi se banAe gae haiN| saMbhAvanA kI dRSTi se saikar3oM-saikar3oM niyamoM kA nirmANa kiyA gayA hai| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zAsana kI ekatA : AcAra kI kasauTI 221 nisainI para car3hakara Upara ke mAle se lAkara bhikSA de use lene kA niSedha kiyA gayA hai| Upara car3hane vAlA car3hate yA utarate samaya kahIM gira jAe to usake hAtha-paira bhI TUTa jAte haiM aura jIvoM kI virAdhanA bhI ho jAtI hai| aisI saMbhAvanA dhyAna meM rakhakara vaisI bhikSA lene kA niSedha kiyA gyaa| saMdarbha vastra prakSAlana kA zvetAmbara paramparA meM aneka muni vastra nahIM dhote aura aneka muni vastra dhote haiN| malina vastra pahanane ke pIche yahI tarka hai-kapaDA dhone se vibhUSA kA bhAva Ane kI saMbhAvanA hai| isa prakAra saikar3oM niyama haiM, jo bhinna-bhinna sampradAyoM ne bhinna-bhinna rUpa meM apane-apane sampradAya meM lAgU kie haiN| jisa sampradAya ke AcArya ko jo ucita lagA, vaise niyama banAe aura unheM sthAyitva pradAna kiyaa| cheda sUtroM meM bhI aise aneka niyama haiM, jo usa samaya kI paristhiti se sApekSa haiN| Aja paristhiti ke badala jAne para ve niyama bhI apane Apa meM kRtArtha ho ge| kasauTI hai saMyama ye kucha udAharaNa isalie maiMne prastuta kie haiM ki ina niyamoM ke AdhAra para AcAra kI kaThoratA aura zithilatA kA nirdhAraNa kiyA jAe to vaha ucita nahIM hogaa| niyama AcAra kI kasauTI nahIM bana skte| AcAra kI kasauTI banane kI kSamatA saMyama yA mahAvratoM meM hai| adhikAMza loga paramparA bheda aura niyama bheda ke AdhAra para AcAra kI kaThoratA aura zithilatA kA nirdhAraNa karate haiM tathA usake AdhAra para sAmpradAyika asadbhAvanA kI DorI ko Age khIMcate jAte haiN| bAvana anAcAra : saMyama yA niyama muni ke lie bAvana AcAra nirdiSTa haiN| unameM saba eka koTi ke nahIM haiN| kucha anAcAra saMyama se saMbaddha haiM, kucha niyama se saMbaddha haiN| muni auddezika AhAra na leM, isa niSedha kA saMbaMdha saMyama se, ahiMsA mahAvrata se hai| muni pairoM meM pAdukA na pahane, isa niSedha kA saMbaMdha niyama se hai, Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha isIlie yaha parivartanIya hai / eka sthavira muni pAdukA pahana sakatA hai / cikitsA karAnA muni ke lie anAvazyaka hai / zvetAmbara aura digambara saba muni cikitsA karAte haiN| kyA ise AcAra kI zithilatA mAneM ? 'vyutsRSTatyaktadehe' sAdhanA kI bhUmikA ke lie cikitsA karAnA anAcAra ho sakatA hai kintu eka sAmAnya muni ke lie anAcAra kaise kahA jAe? hamane niyamoM ke pIche jo apekSAeM thIM, unheM samajhane kA prayatna kama kiyA hai, niyama kI bhASA ko pakar3ane kA prayatna adhika kiyA hai isIlie hamAre sAmane ulajhaneM adhika haiM, samAdhAna kama haiM / mahAvIra aura pArzva bhagavAn pArzva aura bhagavAna mahAvIra kI paramparA meM AcAra viSayaka bheda bahuta thA isIlie unake ziSyoM ke mana meM saMdeha bhI paidA hotA rahatA thA / Agama sAhitya meM usake aneka prasaMga milate haiN| isase phalita hotA hai ki sAdhutva kI mUla avadhAraNA pAMca mahAvrata athavA aThAraha pApa ke pratyAkhyAna se jur3I huI hai| zeSa niyama sAdhutva ke vizeSa prayoga haiM / bhagavAn pArzva ne pratikramaNa aura paryuSaNa ko anavArya nahIM batalAyA / bhagavAn mahAvIra ne inheM anivArya niyama banA diyaa| isakA artha itanA hI hai ki sAdhutva kI sAmAnya bhUmikA ko donoM tIrthaMkaroM ne pratipAdita kiyA / vizeSa prayogoM ke lie unakA apanA-apanA dRSTikoNa thA / hama sAmAnya aura vizeSa donoM ko eka hI tarAjU se na toleM prazna mUla guNa kA zvetAmbara paramparA meM mUlaguNa pAMca haiM / digambara paramparA meM mUla guNoM kI saMkhyA aTThAIsa hai - pAMca mahAvrata, pAMca samitiyAM, pAMca iMdriyoM kA nirodha, kezaloca, chaha Avazyaka, acelakatva, asnAna, bhUmizayana, adaMtadhavana, khar3e-khar3e bhojana aura eka bAra AhAra / yaha bheda eka vicikitsA utpanna karatA hai isIlie digambara mAnasa meM zvetAmbara sAdhu kI zithilatA jhalakatI hai| vaha nagna muni ko hI muni ke rUpa meM svIkAra karatA hai / kisI vastradhArI muni ko muni mAnane ke lie usakA antarmana ullasita nahIM hotA / isa viSaya ko saMyama kI kasauTI para nahIM Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zAsana kI ekatA : AcAra kI kasauTI 223 kasA jAtA, kevala niyama ke AdhAra para kasA jAtA hai| yadi vastra kA saMbaMdha aparigraha mahAvrata se jor3A jAe to anya upakaraNa parigraha ke sAtha kaise nahIM jur3eMge? zarIra bhI eka parigraha hai| pena, peMsila, cazmA, picchI Adi upakaraNoM ko parigraha mAne yA aparigraha ? isa bindu para hameM yaha svIkAra karanA hogA ki aparigraha mahAvrata donoM paramparAoM ko mAnya hai kintu usakI vyAkhyA donoM kI eka nahIM hai| saMdarbha sacitta-acitta kA muni kaccA (sacitta) jala na le, yaha siddhAnta sabhI sampradAyoM meM mAnya hai kintu usakI vyAkhyA sabakI eka nahIM hai| terApaMtha ke muni rAkha se prAsuka banA huA pAnI lete haiN| kucha sthAnakavAsI sampradAya use kaccA (sacitta) jala mAnate haiN| pakkA phala acitta hotA hai, yaha siddhAnta zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM ko mAnya hai| digambara muni pake phala kA upayoga karate haiN| zvetAmbara paramparA meM pake phala ke rasa aura gUde ko acitta mAnA jAtA hai, chilake aura guThalI ko sacitta mAnA jAtA hai| isa prakAra mUla gUde kI vyAkhyA meM bhI ekarUpatA nahIM hai| isa anekarUpatA ke kAraNa hI aneka sampradAya astitva meM Ae haiN| saMdarbha hiMsA aura ahiMsA kA vyAkhyA bheda yA dRSTikoNa kA bheda bhI AcAra kI bhinnatA kA kAraNa banA hai| ahiMsA mahAvrata muni ke lie hai| vaha sabhI paramparAoM meM mAnya hai| koI bhI paramparA use amAnya nahIM karatI kintu ahiMsA ke vibhinna pahaluoM kI vyAkhyA meM saba eka mata nahIM haiN| mUrtipUjaka sampradAya ke sAdhu dina ke prathama prahara aura cauthe prahara meM sira Dhakakara calate haiN| unakA abhimata hai-sUkSma apkAya ke jIvoM kI varSA hotI hai| khule AkAza meM jAne se unakI hiMsA hotI hai| terApaMtha sampradAya ke sAdhu rAta ko khule AkAza meM na baiThate haiM, na sote haiN| sthAnakavAsI sampradAya kI bhI prAyaH yahI paramparA hai| digambara muni rAta ko khule AkAza meM sone meM koI hiMsA nahIM maante| digambara muni khule muMha bolane meM hiMsA nahIM maante| mUrtipUjaka tional Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha sampradAya ke muni Agama svAdhyAya ke samaya khule muMha nahIM bolte| khule muMha bolane meM hiMsA hotI hai, yaha spaSTa avadhAraNA parilakSita nahIM hotii| sthAnakavAsI aura terApaMthI sampradAya ke muni khule muMha bolane meM hiMsA mAnate haiM aura mukhavastrikA bhI bAMdhate haiN| hamArI mAnasikatA digambara paramparA meM striyAM muni ke caraNoM kA sparza karatI haiN| zvetAmbara paramparA meM ve muni ke caraNoM kA sparza nahIM krtiiN| terApaMtha kI paramparA meM rAta ko vyAkhyAna hotA hai, striyAM bhI usameM sammilita hotI haiN| sthAnakavAsI paramparA meM rAta ko striyAM vyAkhyAna meM nahIM jA sktiiN| isa viSaya meM niyamoM kI ekarUpatA nahIM hai| digambara paramparA ke saMskAra meM palA huA vyakti zvetAmbara muni ko kapar3A rakhate hue dekhatA hai to usake mana meM saMgharSa hotA hai ki yaha kaisA sAdhu, jo vastra rakhatA hai| sthAnakavAsI aura terApaMtha kI paramparA ke saMskAra meM palA huA vyakti jaba digambara muni ko khule muMha bolate dekhatA hai to mana hI mana socatA hai yaha kaisA sAdhu, jo khule muMha bolatA hai| yuga kI mAMga isa prakAra vyAkhyA bheda kI aneka samasyAeM haiM, jo jaina zAsana ko vibhakta kie hue haiN| kyA ina praznoM ko sulajhAe binA jaina zAsana kI ekatA kI bAta ko Age bar3hAyA jA sakatA hai? bahuta bAra prazna hotA hai-jainoM meM itane sampradAya kyoM? isakA uttara bhI sApha hai| AcAryoM ke ciMtana kI bhinnatA ne sampradAyoM ko janma diyA hai| kyA jainazAsana phira eka zAsana ke rUpa meM upasthita ho sakatA hai| ekatA kA artha yadi niyamagata AcAra aura vicAra kI samAnatA hI ho to saMbhava nahIM hai| vicArabheda honA vikAsa kA lakSaNa hai| vikAsa se avikAsa kI ora lauTanA vAMchanIya bhI nahIM hai| jaina zAsana kI ekatA saMbhava hai, yadi AcAra kI kasauTI saMyama mAnakara caleM, niyamoM kI anekatA ko ekatA meM bAdhaka na banAeM, niyamoM ke AdhAra para AcAra kI kaThoratA evaM Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina zAsana kI ekatA : AcAra kI kasauTI 225 zithilatA kA AroSaNa na kreN| Ajakala aneka sAdhu aura aneka zrAvaka isa AcAra viSayaka kaThoratA aura zithilatA kI carcA meM saMlagna haiN| mujhe lagatA hai-isakA pariNAma jaina zAsana ke lie hitakara nahIM hogaa| AcAra kI saMyamAtmaka kasauTI ke AdhAra para hI usakI kaThoratA aura zithilatA kA anumApana ho to ekatA kI dizA meM Age bar3hA jA sakatA hai| isa sthiti kA nirmANa anekAnta ke dvArA hI ho sakatA hai| jaina dharma ke anuyAyiyoM ne anekAnta kA guNAnuvAda bahuta kiyA hai, jIvana meM usakA upayoga kama kiyA hai| yuga kI mAMga hai-aba usakA samyak upayoga kareM, ekatA kI dizA meM caraNa Age bddh'aaeN| naI samasyA Aja eka naI samasyA aura paidA huI hai-kucha muni vyaktizaH apane AcAra kA parivartana kara rahe haiN| ve kisI paraMparA yA sampradAya se anuzAsita nahIM haiN| yaha manovRtti zAyada sabase adhika khataranAka hai| ina saba samasyAoM ke saMdarbha meM eka vicAra ubharatA hai- Aja jaina zAsana ke cAra mukhya sampradAyoM kI eka saMgIti ho| isameM maulika AcAra athavA pAMca mahAvratoM ke mUla svarUpa kA nirdhAraNa ho| vaha jaina muni ke munitva kI anivArya avadhAraNA ho| uttara guNa yA uttara AcAra kI bhinnatA ke AdhAra para paraspara evaM dUsare ko zithila yA kaThora kahane kI manovRtti aura pravRtti samApta ho to sAdhu saMsthA ke lie eka svastha paramparA kA nirmANa kiyA jA sakatA hai| niSkarSa kI bhASA pAMca mahAvrata, rAtri-bhojana virati vrata, pAMca samitiyAM, tIna guptiyAM-inakI ArAdhanA meM jAgarUkatA Ae aura inakI puSTi meM sahayogI banane vAle niyamoM kI anivAryatA rahe, dhyAna kI paramparA vikasita ho, zeSa niyamoM aura vyAkhyA bhedoM ko dIrghakAlika ciMtana ke bAda badalane kI sthiti bane to jaina zAsana kI garimA bar3hegI, manamAnA parivartana karane kI pravRtti para aMkuza lagegA aura dhIme-dhIme AcAra kI ekatA kI dizA meM bhI hamAre caraNa Age bddh'eNge| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 atIta kA vasaMta : vartamAna kA saurabha prastuta lekha ke niSkarSa ye haiM * AcAra kI kasauTI hai sNym| usake AdhAra para AcAra kI yathArtha pAlanA athavA zithilatA kA anumApana kiyA jA sakatA hai| * niyamAtmaka AcAra kA dezakAla sApekSa parivartana hotA rahatA hai| usake AdhAra para AcAra kI zithilatA yA kaThoratA kA anumApana nahIM kiyA jA sktaa| svIkRta niyamoM meM jaba taka AcArya dvArA parivartana na ho, taba taka una niyamoM kA anupAlana na karanA bhI AcAra kI zithilatA hai| * koI muni viziSTa sAdhanA karatA hai| jaise eka bAra bhojana karatA hai, vastra kA prakSAlana nahIM krtaa| ise AcAra kI kaThoratA nahIM, vyakti kI apanI viziSTa sAdhanA kahA jA sakatA hai| ina niSkarSoM kA mizraNa na kareM to AcAra ke viSaya meM hamArA dRSTikoNa bahuta sApha rahegA, ahetuka ulajhanoM se mAnasa prabhAvita nahIM hogaa| * jaina zAsana kI ekatA ke saMdarbha meM Alekhita eka nibNdh| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *mana ke jIte jIta .AbhA maNDala *kisane kahA mana caMcala hai jaina yoga *cetanA kA UrdhvArohaNa * ekalA calo re * merI dRSTi : merI sRSTi * apane ghara meM eso paMca NamokkAro * maiM hUM apane bhAgya kA nirmAtA * samasyA ko dekhanA sIkheM nayA mAnava : nayA vizva bhikSu vicAra darzana .aham * maiM : merA mana : merI zAnti .samaya ke hastAkSara AmaMtraNa Arogya ko * mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya *ghaTa-ghaTa dIpa jale ahiMsA tatva darzana ahiMsA aura zAnti .karmavAda * saMbhava hai samAdhAna * manana aura mUlyAMkana * jaina darzana aura anekAnta *zakti kI sAdhanA dharma ke sUtra *jaina darzana : manana aura mImAMsA Adi-Adi For Private & Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAtakAbasata vartamAna kA saurabha AcArya mahAyajJa