Book Title: Tattvarthadhigam Sutraam Tasyopari Subodhika Tika Tatha Hindi Vivechanamrut Part 05 06
Author(s): Vijaysushilsuri
Publisher: Sushil Sahitya Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022534/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigama sUtram Ch. ALLELTDATER zrI umAsgatiMjI 5 tasyopari 6 subodhikA TIkA tathA hindI vivecanAmRtam AcArya vinaya suzIla sUriH *kattA 4 - E Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aSTApada jaina tIrtha ke saMsthApaka paramapUjya zrI suzIla gurudevazrI kI jIvana-jhalaka janma- vi. sa. 1673, bhAdrapada zuklA dvAdazI, cANammA ( uttara gujarAta) 29-6-17 dIkSA-vi.sa. 16kArtika (mRgazIrSa) kRSNA 2, udayapura (rAja. mevAr3a) 27-11-31 gaNi padavI-vi. saM. 2007, kArtika (mRgazIrSa) kRSNA 6, verAvala (gujarAta) 1-12-50 paMnyAsa padavI- vi.saM. 2007, vaizAkha zuklA 3 (akSaya tRtIyA) ahamadAbAda (gujarAta) 6-5-51 upAdhyAya pada- vi. saM. 2021, mAgha zuklA 3, muMDArA (rAjasthAna) 4-2-6 // AcArya pada - vi.saM. 2021, mAgha zuklA rabasanta paMcamI) muMDArA 6-2-65 pujyapAda zrI pa.pu. saricakracakravartI AcAryadeva zrImada vijaya nemisUrIzvarajI ma.sA. ke paTTAlaMkAra sAhitya-samrATa AcAryapravara zrImad vijaya lAvaNyasurIzvarajI ma.sA. ke paTTavibhUSaNa kavi-divAkara AcAryavayaM zrImada vijaya dakSasarIzvarajI ma.sA. ke paTTadhara haiM jo parama tapasvI, mahAkavi tathA lokanAyaka haiM aura jagat-kalyANa ke lie satata jAgarUka haiN| Apa bhagavAna mahAvIra ke ahiMsAmRta ko pilAne hetu 60 varSoM se ghara-ghara, nagara-nagara aura grAma-grAma paidala vihAra kara rahe haiN| ApakI saumyatA kI upamA amRta nirjhara se dI jAtI hai| zItalatA ke to mAnoM Apa Dimasarovara haiM aura virATatA kI tulanA himagiri se karanA upayukta hogaa| Apane rAjasthAna kI marubhUmi ko jJAna-gagA se pravAhita karane hetu ise hI apanI karmabhUmi banAyA hai| Apane lagabhaga 127 se bhI adhika pustakoM kI racanA kI hai| sAhitya-sRjana kA ApakA uddezya hai mAnavIya mUlyoM-prema, sevA, karuNA, prabhUbhakti aura paramArtha bhAvoM ko jAgata krnaa| ApakI laghutA meM vinaya kI parAkASThA jhalakatI hai| jJAna-garimA yadhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yadhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yadhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yadhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yadhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yadhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yadhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram dhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram dhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhirAmasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram dhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram dhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yadhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram dhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram dhigamasUtram zrItattvArthAdhinmasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram bhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yadhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yadhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram dhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yaadhigmsuutr| zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtra zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram dhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yadhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram yAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram (zeSa antima panapa para Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NAAMAvanvanamaARAM OM zrInemi-lAvaNya-dakSa-suzIla-granthamAlAratna 105 vA . pUrvadhara-paramarSi-suprasiddhazrIumAsvAtivAcakapravareNa viracitama OM zrItattvArthAdhigamasUtram // [ paMcamo'dhyAyaH+SaSTho'dhyAyaH ] - tasyopari - zAsanasamrATa - sUricakracakravatti - tapogacchAdhipati - mahAprabhAvazAlizrIkadambagiripramukhAnekatIrthoddhAraka - paramapUjyAcAryamahArAjAdhirAja - zrImadvijaya - nemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkAra - sAhityasamrAT - vyAkaraNavAcaspati - zAstravizArada - kaviratna - saptAdhikazatalakSazlokapramANanUtanasaMskRtasAhityasarjaka - paramapUjyAcAryapravara - zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara - saMyamasamrATazAstravizArada - kavidivAkara-vyAkaraNaratna - paramapUjyAcAryavarya - zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM suprasiddhapaTTadhara-zAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNetipadasamalaGkRtena prAcAryazrImadvijayasuzIlasUriNA - viracitA - 'subodhikA TokA' evaM tasya saralahindIbhASAyAM vivecanAmRtam ..... * prakAzaka * zrI suzIla sAhitya-prakAzana samitiH C/o saMghavI zrI guNadayAlacanda bhaNDArI rAikAbAga, mu. jodhapura (rAjasthAna) noormoonroomwwroommmmmmm Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * * * sampAdaka * jainadharmadivAkara-zAsanaratna-tIrthaprabhAvaka- | rAjasthAnadIpaka-marudharadezoddhAraka parama pUjyAcAryadeva zrImadvijayasuzIlasUrIzvaraH * satpreraka * saMyama-vayasthavira-madhurabhASI paramapUjya vAcaka pravara zrIvinodavijaya jI gaNivaryaH evaM pUjya paMnyAsapravara zrI jinottama vijaya jI gaNivaryaH zrIvIra saM. 2524 pratiyA~ 1000 vikrama saM. 2054 prathamAvRttiH nemi saM. 46 mUlyam-25.00 Wan dravyasahAyakaH // sAhityamanISi-kAryadakSa-sumadhurapravacanakAraka-paramapUjyAcArya - zrImadvijayajinottamasUrIzvarANAM sadupadezAd dravyasahAyakaH cAndarAI - nagarastha zrIjainazvetAmbaramUttipUjakasaMghaH rAjasthAna-marudharaH / ' prApti-sthAnam [1] prAcAryazrI suzIlasUri janajJAnamandira zAntinagara, mu. sirohI-307 001 (rAjasthAna) [ 2 ] zrI aSTApada jaina tIrtha suzIla-vihAra mu. rAnI sTezana-306 115 jilA-pAlI (rAjasthAna) - [3] cAndarAI zrI jainasaMgha per3hI mu. cAndarAI, ji. jAlora (rAjasthAna) * mudraka * tAja prinTarsa, jodhapura (rAja.) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ''''' ''''' '' '.'..................................................................... zrI namaskAra mahAmaMtrI namo arihaMtANaM namo siddhANaM namo AyariyANaM namo uvajjhAyANaM namo loesavvasAhUNaM eso paMcanamukkAro, svvpaavppnnaasnno|| maMgalANaM ca savvesiM, paDhamaM havai maMgalaM // Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tami One dear MAP 100 paMca parameSTi-vandanA (maMgalAcaraNa) arihanta prabhu tujha caraNoM meM, ye jIvana merA arpita hai / he Atama-ripu-vijaya bhagavan, tumako sarvasva samarpita hai // - arihanta. he aSTa-karama-mAraka siddhA, he cidAnanda ! he zivadhAmI / he avyAbAdha, anAdi sAdi, he namo-namo antaryAmI // arihanta. chattIsa guNoM se yukta hue, AcAryadeva jaga-hitakArI / zAsana-pati ke AjJApAlaka, he namo-namo he gaNadhArI // arihanta..... he tapa-rata dvAdaza aMgadhyAyI, upadezaka uttama padadhArI / he upAdhyAya ! bhagavanta namo, he sukhakArI ! he suvicArI // arihanta. ...... mamatA-mAraka, samatAdhArI, samiti, gupti, saMyama pAle / aise sAdhu bhagavanta namo, jo doSa bayAlIsa ko TAle // arihanta. ...... ye paMca parameSThI bhava-tAraka, inakI mahimA kA pAra nahIM / ye 'naina' nirantara jApa jape, bina jApa kiye uddhAra nahIM // MUTILIA Glama 9: RESO - 8 racayitA : nainamala vinayacandra surANA 1202 2 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vandana ho jina caraNe... (zrI cAndarAI nagara maMDaNa-prathama tIrthaMkara * zrI AdinAtha bhagavAna)* zrI cAndarAI nagara zaNagAra Wan zrI AdinAtha jina mandira, caandraaii| jinakI pAvana chatrachAyA meM cAndarAI nagara : sadA daidIpyamAna evaM dharmapravRttimaya banA rahA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI cAndarAI nagara meM "mahAna camatkArika' Dooo0000000 PTEP LETERA adhiSThAyaka zrI mANibhadrajI 7PROV zrI jaina dharmazAlA, cAndarAI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthabhUmikA , vaidikaparamparAyAM yatsthAnaM vedAnAm, bauddhaparamparAyAM yatsthAnaM tripiTakAnAm, IsAIparamparAyAM yatsthAnaM 'bAIbila' - granthasya islAmaparamparAyAM yatsthAnaM kurAnasya tadeva sthAnaM, jaina-paramparAyAm zrAgamAnAM prasti / sarveSAmAgama siddhAntAnAM prAmANikasArAMza-sudhAsaMpRkta N sarvAGgapUrNa grantharatnaM samullasati 'zrItattvArthAdhigamasUtram' / asya tattvArthAdhigamasUtra - grantharatnasya praNetA padavAkyapArAvArINo maharSiH vAcakapravaraH zrI umAsvAtimahArAjaH zrAsIt / asya kAlanirNayastu samyaktayA nAvadhArayituM zakyate viduSAM visaMvAdAt kintu zrItattvArthasUtrabhASyaprazastau prApteSu paJcasu zlokeSu maharSeH paricayaH prApyate vAcakamukhyasya ziva zriyaH prakAzayazasaH praziSyeNa / ziSyeNa ghoSanandi - kSamaNasyaikAdazAGga vidaH // vAcanayA ca mahAvAcaka - kSamaraNa muNDapAdaziSyasya / ziSyeNa vAcakAcArya - mUlanAmnaH prathitakIrteH // nyagrodhikAprasUtena viharatA puravare kusumanAmni / kabhI rinA svAti-tanayena vAtsIsutenArghyam / / arhadvacanaM samyaggurukrameNAgataM samupadhAryaM / dukhAttaM ca durAgama-vihatamati lokamavalokya || idamuccairnAgaravAcakena sattvAnukampayA dRbdham / tattvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAsvAtinA zAstram / / yastattvAdhigamAkhyaM, jJAsyati ca kariSyate ca tatroktam / so'vyAbAdhasukhAkhyaM prApsyatyacireNa paramArtham // - tattvArthAdhigamapraNeturmAturnAma vAtsI pituzca nAma svAtirAsIt / zivazriyaH praziSyaH ghoSanandinaH ziSyo'bhUt / vAcanAgurorapekSayA'yaM kSamAzramaNasya eSa maharSiH pAdasya praziSyo, mUlanAmakavAcakAcAryasya ziSyaH AsIt / kAyAmabhavat / asya janma nyagrodhi Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) umAsvAtiviracita-'jambUdvIpasamAsaprakaraNasya vRttau vijayasiMhasUrIzvareNAsya maharSetuirnAma 'umA' likhitam / etAvatA mAtRpitRsambandhAt 'umAsvAti' nAma prasiddham / tattvArthAdhigamasUtrasya bhASye suspaSTamullekhaH prApyate yat umAsvAtimahArAjaH uccanAgarIzAkhAyAH prAsIt / ucca nAgarIzAkhA bhagavato mahAvIrasya paTTaparamparAyAM samAgatasya prAryadinnasya ziSyAt pAryazAnti-zreNika-samayAt praarbdhaa| ataH vAcakamaharSiH umAsvAtimahArAjaH vikramasya prathamazatAbdItaH prArabhya caturthazatAbdI yAvat kAlakrame samutpannaH / arthAt vikramasya prathamacaturthazatAbdyormadhye tasya sthitikaalo'numiiyte| viSaye'smin nizcapracatve kimapi vaktu likhitu ca na zakyate / tattvArthAdhigamasya mahattA : jainAgamasya sakalaM prAmANika saurasyaM samAdAya sandabdhamidaM grantha ratnaM zvetAmbaradigambara-paramparAyAM samAnarUpeNa sAdaraM prazaMsApadavIM prApya virAjatetarAm / asya granthasya dazAdhyAyAH santi / teSu 344 sUtrANi samullasanti jainAgamasiddhAnta saurabhamAdAya / sakaleSu sUtreSu sUtralakSaNaM sudRDhatayA smupjRmbhte| sUtrasya lakSaNaM tAvat alpAkSaramasaMdigdhaM sAravad vizvato mukham / astobhamanavadyaJca, sUtraM sUtravido viduH // sUtrasya prAmANikamidaM lakSaNaM tattvArthAdhigamasUtre pratipannamAste / alpAkSaratA, asaMdigdhatA, vyApakatA, sAravattA, prastobhatvaM pavitratA ca sarvatra virAjate-ato vizuddho'yaM suutrgrnthH| pariSkRtA bhASAyojanA sphuTasaMketasamanvitAH-sampreSaNazailI viduSAM manAMsi sahasaivAvarjayati / asya grantharatnasya prathame'dhyAye paJcatriMzat sUtrANi santi / tatra zAstrasya prAdhAnyaM, samyagdarzanalakSaNam samyaktvotpattiH, tattvanAmAni, tattvavivecanA, jJAnasvarUpaM saptanayasvarUpAdInAM varNanAni santi / dvitIye'dhyAye dvipaJcAzat (52) sUtrANi santi / asmin adhyAye jIvalakSaNam aupazamikAdibhAvAnAM 53 bhedAH, jIvabhedAH, indriya-gati-zarIrAyuSyasthitItyAdInAM varNanamasti / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIye'dhyAye aSTAdazasUtrANi (18) santi / asmin saptapRthvInAM narakajIvAnAM vedanA, AyuSyam, manuSyakSetravarNanaM tiryaJcajIvabhedasthityAdInAM pratipAdanamasti / caturthe'dhyAye tripaJcAzat (53) sUtrANi santi / atra devalokasya, devarDInAM tathA teSAM jaghanyotkRSTAyuSyavarNanam asti / paJcame'dhyAye catuzcatvAriMzat (44) sUtrANi santi / atra dharmAstikAyAdInAm ajIvatattvanirUpaNam, SaDvvyavarNanam asti / jainadarzane SaDdravyANi svIkRtAni teSu ekaM jIvadravyaM zeSANi pazcAjIvadravyANi santi / SaSThe'dhyAye SaDviMzati (26) sUtrANi santi / atra prAsravatattvasya kAraNAnAM vizadIkaraNaM spaSTarItyA vartate / asya pravRttiH yogAnAM pravRttyA bhavati / yogAH puNyapApayorbandhakA bhavanti / ataeva prAsrave puNyapApayoH samAveza-kRto dRzyate / saptame'dhyAye catustrizat sUtrANi (34) santi / asmin dezavirati-sarvavirativratAnAM teSAmaticArANAM varNanaM samullasati / aSTame'dhyAye SaDviMzati-sUtrANi santi / asmin mithyAtvanirUpaNapurassaraM bndhtttvniruupnnmsti| navame'dhyAye navacatvAriMzat-sUtrANi santi / asmin saMvara-nirjarAtattva nirUpaNamasti / dazame'dhyAye saptasUtrANi (7) santi / asmin mokSatattvavarNanamasti / upasaMhAre dvAtriMzat [32] zlokAH siddhasvarUpasya sulalitaM varNanam, prAnte prazastizlokAH (6) santi / taiH sArdhameva granthaparisamAptiH kRtaa| tattvArthasUtrasya bhASya-TIkAgranthAH mahanIyasyAsya grantha ratnasya samprati mudritA aneke granthAH santi / teSAM nAmAnIttham(1) zrItattvArthAdhigamabhASyam-umAsvAtimahArAjaviracitA svopjnyrcnaa| (2) zrI siddhasena gaNi viracitA bhASyAnusAriNI ttiikaa| eSA TIkA pratIva vizadarUpeNa virAjate / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) zrItattvArthabhASyopari zrIharibhadrasUrIzvarANAM laghuTIkA sArddhapaJcAdhyAyaM yAvat, zeSa TIkA tu yazobhadrasUriNA pUritA / ( 4 ) tattvArthaTippaNam-cirantanamuni viracitam / ( 5 ) bhASyatarkAnusAriNI TIkA-mahopAdhyAya yazovijaya vircitaa| ( 6 ) guuddhaarthdiipikaa-vijydrshnsuuriishvrvircitaa| - ... (7) tattvArthatrisUtrI prakAzikA-zrImallAvaNyasUrIzvaraviracitA / (8) subodhikA, hindIvivecanAmRtam-prAcAryapravarazrI suzIlasUrIzvara viracitam / ( 6 ) gurjarabhASA vivecanam-munizrIrAjazekharaviracitam / (10) paNDitazrIsukhalAlenApi tattvArthasya gurjarabhASAyAM vizadaM vivecanaM kRtam / (11) digambarAcAryapUjyapAdaviracitA-sarvArthasiddhiH TIkA / (12) prakalaMkadevAcAryaviracitA-rAjavAttikaTIkA / (13) shlokvaartikttiikaa-vidyaanndivircitaa| (14) tattvArthasya ekATIkA 'zrutasAgarI' api asti / prAcAryazrImadvijayasuzIlasUrIzvaraH aSTottarazatamahanIyagranthalekhakAH saMskRta-prAkRtamarmajJAH svanAmadhanyA prAcAryapravarA zrImadvijayasuzIla-sUrIzvarAH sAmprataM vRddhAvasthAyAmapi satsAhityasarjane'navarataM tallInAH virAjante / bhavatAM janma gurjaraprAntasya 'cANasmA'-nAmake grAme vi.saM. 1973 tame varSe'bhavat / mAturnAma caJcaladevI piturnAma caturabhAItArAcanda mehatA asti / eSa dazavarSasya laghuvayasi saMyamamArgamanusaritu prabala-bhAvuko'bhavat / paJcadaza-varSasyAvasthAyAM vi.saM. 1988 tame varSe zrImadvijayalAvaNyamunIzvareNa diikssitH| vi.saM. 1988 tame varSe evAsya vRhatI dIkSA zAsanasamrATa-zrImadvijayanemisUrIzvara-karakamalAbhyAM smpnnaa| vi.saM. 2007 tame varSe gariNa-panyAsa-padavIbhyAmalaGkRto'bhavat / vi.saM. 2021 tame varSe muNDArAgrAme upAdhyAyAcAryapadavIbhyAM mahimAmaNDito'bhavat / zAstravizArada-sAhityaratna-kavibhUSaNa-padavIbhirapi samalaGkRto'bhavadeSa siddhahastalekhakaH / jaisalameratIrthe zrIsaMghena jainadivAkaropAdhinApi sabhAjito'yam / tIrthaprabhAvakAcAryo'yaM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan sukRta ke sahayogI hai zvItattvArthAdhigamasUtram 5(paJcamo'dhyAyaH + SaSTho'dhyAyaH) grantha ke prakAzana meM zrI jaina saMgha cAndarAI (rAja.) ne sundara Arthika sahayoga vi. saM. 2053 ke yazasvI va aitihAsika bhavya cAturmAsa kI pAvana smRti meM pradAna kiyA hai| zrutabhakti ke mahAn lAbha kI hArdika anumodanA ke sAtha sakala zrIsaMgha va kAryakarttAgaNa ko hArdika dhanyavAda / OM sAbhAra : __zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RUCRICAUDAIDAULATPAICRORIORLD EASEATSAREERIEEEEEEERE ACTIES CAKore pragurudevasya zatAbdi samarpaNa varSe sAhityasamrAT - vyAkaraNavAcaspati - zAstravizArada - kaviratna - padavibhUSitAnAM pragurudevAnAM paramapUjyAnAM AcAryapravarANAM zrImad - vijaya - lAvaNya - sUrIzvarANAM zatAbdivarSe zraddhAvanatabhAvena pragurudeva-guNanirjitadAsAnudAsena vijayasuzIlasUriNA sAdaraM samarpyate prastuta-zrItattvArthAdhigamasUtrasya paJcama-SaSThAdhyAyagranthaH / zrImattapogaccha - vibhUSaNAya, lAvaNya - vikhyAta - sudhIzvarAya 1 zatAbdivarSe susamarmyate ca bhaktyA mahAgrantha - prasUnametat 11 - vijayasuzIlasUriH SUPARVARUARUARUDRUARVA SCREEEEEEE sAdara samarpaNa RTERMERIEEEEEEEEET RAPAMERICARUARPATARIAARAAJPAIAAVAAVAARUPAVARIDAVARUPAMAAVARUDRUARVASPRUARUARUPAUPRUPT: APRIORAIP Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwososologohohohohohohoho zAsanasamrAT 0000000 namAmi sAdaraM nemisUrIzaM sAhityasamrAT namAmi sAdaraM lAvaNyasUrIzaM saMyamasamrAT *****XXXXXXXXX ********-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-* namAmi sAdaraM dakSasUrIzaM Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiSThA ziromaNi - rAjasthAna dIpaka Som Anidhid. Malsinld moctactrespairinews pa.pU. AcArya bhagavaMta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. 2006 pa.pU. AcAryadeva zrImad vijaya jinottama sUrIzvarajI ma.sA. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prtisstthaackrvrtii| sthAne-sthAne zrIjinamandirANAM pratiSThA-aMjanazalAkA-jIrNoddhArAdi mahanIyeSu kAryeSu preraNAsrotatvAt janaiH 'pratiSThAziromaNi'-upAdhinA sammAnitaH / vividhopAdhi-vibhUSito'pyamatIvasaralaH, vinItaH, satata-sAhityasevAsu saMlagno viraajte| asya zrItIrthaGkaracarita - SaDdarzanadarpaNa-zIladUtaTIkA-hemazabdAnuzAsanasudhA-chandoratnamAlA - sAhityaratnamaJjUSA - gaNadharavAda-mUrtipUjAsArddhazataka - syAdvAdabodhinI-lAvaNyasUrimahAkAbyAdi mahanIyagranthAH vikhyAtAH santi / samprati umAsvAtiviracitasya zrItattvArthAdhigamasUtrasya subodhikA-saMskRta TIkA-hindIvivecanAmRteNa saha zrImatAM karakamaleSu suzobhate / zrItattvArthAdhigama-'subodhikA'-vaiziSTayam : 'tattvArthAdhigamasUtram' sUtrAtmakazailyAM viracitaM vrtte| yadyapi maharSiNomAsvAtimahodayena sphuTazailI svIkRtA kintu sUtrazailI nizcapracatvena vyAkhyAM-bhASyaM cApekSate / iti manasi nidhAya pUrvasUribhirapi bhASya-vyAkhyA-TIkAdigranthA racitAH zrItattvArthAdhigamasUtrasya / zrImadvijayasuzIlasUrIzvareNApi prAgamAnAM rahasyabhUtasyAsya grantha ratnasya 'subodhikA' nAmnI TIkA viracitA sukumArANAM tattvajijJAsUnAM jhaTityarthAvagamAya svAntaH sukhAya c| saralaiH zabdestattvArthasya spaSTIkaraNam, saralIkaraNaM ca sUtrakArasya manobhAvAnAM tattajjainasiddhAntAnAm anusaMdhAnaM ca jainAgameSu proktAnAM tattvArthAnAm asti vaiziSTayam subodhikaattiikaayaaH| 'hindIvivecanAmRtam' vilikhya rASTrabhASArasikAnAM manaHprasUnAni sahasaiva vikacIkRtAni / saralatayA tattvArthAvagamAya bhUrizaH prayAsaH kRto'nenAcAryapravareNa hindii-pdyaanuvaadaadibhiH| etena zrItattvArthAdhigamasUtraM prati sUrIzvarasya zraddhA-bhaktiniSThA sahasaiva sphuTatAmupaiti / samprati tatrabhavatAM bhavatAM tattvajijJAsUnAM karakajeSu vilasatitarAm ajIvAsravavivecanasvarUpam / . asmin bhAge tattvArthAdhigamasUtrasya dvau adhyAyau paJcamaSaSThau subodhikA-vivecanAmRtAbhyAM saha hindIpadyAnuvAdasaMvalito lalito vilasataH / caitnyrhito'jiivH| sa ca prakartA, abhoktA kintu anAdyanantaH zAzvatazceti / asya paJcabhedAH (1) dharmAstikAyaH, (2) adharmAstikAyaH, (3) prAkAzAstikAyaH, (4) kAlaH, (5) pudgalAstikAyaH / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eSu paJcasu catvAro'rUpiNo'jIvAH / pudgalAstikAyo rUpidravyam / varNarasa-gandha-sparzayuktatvAt ye kecanApi nirjIvapadArthAH dRSTigocarA bhavanti te sarve'pi pudglaatmkaaH| tattvArthasUtrasya TIkAyAM pudgalaviSaye tattvArthasya siddhasenavyAkhyAyAM vyutpattiH pradarzitA-"pUraNAt galanAcca pudglaaH"| ............ astikAyadharmaviSaye jainAcAryANAM prAyaH sarvamAnya-vyutpattilabhyA paribhASAsti'astayaH-pradezAH teSAM kAyo-rAzirastikAyaH, dharmo-gatiparyAye jIvapudgalayordhAraNAdityastikAyadharmaH / iti viSayaH tattvArthasya paJcame'dhyAye variNataH tathA subodhikAyAM TIkAyAM samyag sphuTIkattuM prayatitamAcAryapravareNa / yayA kriyayA jIve karmaNAM srAva:-prAgamanaM bhavati tadeva prAsravatattvam / prAsravaH karmaNAM prveshdvaarH| maharSiNomAsvAtimahodayena SaSThe'dhyAye prAsravaviSaye prAgamasiddhAntapUtAni sUtrANi viracitAni / kAyavAGmanaHkarmayogaH sa prAsravaH / sa kaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikaryApathayoH / asmin prasaGga subodhikATIkAyAM zrImadvijaya suzIlasUrIzvareNa sAdhurItyA sphuTIkRtya viSayaH pratipAditaH / paJcamaSaSThAdhyAyayoH subodhikAyAM bhedaprabhedasahitam ajIvAsravatattvayoH sadyaH subodhakAriNI vyAkhyAzailI samAdRtA sUrIzvareNeti sAdhuvAdArhAH / eSA racanA mananIyA sarvathopAdeyA ca jijJAsubhiH bAlamunibhiH zodhAthibhizceti mantavyam / zivamastu sarvajagataH / viduSAM vazaMvadaH kRSNa janmASTamI, 15-8-68 zambhudayAlapANDeyaH kulavantIkuJjam saMskRtavyAkhyAtA 10/430 nandanavanam jodhapuram / 1. (ka) sparza-rasa-gandha-varNavantaH pudgalAH / -tattvArya 5/23 (kha) sadhayAra-ujjomao, pahA chAyAtave i vA / vaNNagaMdharasAphAsA, puggalANaM tu lakkhaNaM ||-uttraadhyyn 28/21 2. sthAnAMga, 10 sthaanvRttiH| 3. tattvArtha. pra. 6, sU. 1 / 4. tasvArtha. pra. 6, sU. 5 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prakAzakIya-nivedana * 'zrItattvArthAdhigama-sUtram' nAma se suprasiddha mahAn grantha prAja bhI zrIjainadarzana ke advitIya AgamazAstra ke sAra rUpa zreSTha hai| isake racayitA pUrvadhara-paramarSi suprasiddha parama pUjya vAcakapravara zrI umAsvAti jI mahArAja haiN| isa mahAn grantha para bhASya, vRtti-TokA tathA vivaraNAdi vizeSa pramANa meM upalabdha haiM evaM vividha bhASAoM meM bhI isa para vipula sAhitya racA gayA hai| unameM se kucha mudrita bhI haiM aura kucha prAja bhI pramudrita hai| ___ isa tattvArthAdhigama sUtra para samartha vidvAn pUjyapAda prAcAryadeva zrImadvijaya suzIla sUrIzvara jI ma. zrI ne bhI sarala saMskRta bhASA meM saMkSipta 'subodhikA TIkA' racI hai tathA sarala hindI bhASA meM artha yukta vivecanAmRta atIva sundara likhA hai / / isake prathama aura dvitIya adhyAya kA pahalA khaNDa tathA tRtIya aura caturtha adhyAya kA dUsarA khaNDa subodhikA TokA va tattvArthavivecanAmRta yukta hamArI samiti kI ora se pUrva meM prakAzita kiyA jA cukA hai| aba zrItattvArthAdhigama sUtra ke pAMcaveM aura chaThe adhyAya kA tosarA khaNDa prakAzita karate hue hameM prati harSa-Ananda kA anubhava ho rahA hai| paramapUjya AcArya ma. zrI ko isa grantha kI subodhikA TIkA, vivecanAmRta tathA saralArtha banAne kI satpreraNA karane vAle unhIM ke paTTadhara-ziSyaratna pUjya upAdhyAya zrI vinoda vijaya jI gaNivarya mahArAja tathA pUjya paMnyAsa zrI ninottama vijaya jI gaNivarya mahArAja haiN| hameM isa grantharatna ko zIghra prakAzita karane kI satpreraNA dene vAle bhI pU. upAdhyAya jI ma. evaM pU. paMnyAsa jI ma. haiM / isa grantha kI prastAvanA saMskRta bhASA meM sundara likhane vAle paNDitapravara zrI zambhudayAla jI pANDeya jodhapura vAle haiN| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - grantha ke svaccha, zuddha evaM nirdoSa prakAzana kA kArya DaoN. cetanaprakAza jI pATanI kI dekha-rekha meM sampanna huA hai / grantha-prakAzana meM artha-vyavasthA kA sampUrNa lAbha sukRta ke sahayogI zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha, cAndarAI (rAjasthAna-mAravAr3a) dvArA liyA gayA hai / ina sabhI kA hama hArdika dhanyavAda pUrvaka AbhAra mAnate haiM / yaha grantha caturvidha saMgha ke samasta tattvAnurAgI mahAnubhAvoM ke lie tathA zrI jainadharma meM ruci rakhane vAle anya tattvapremiyoM ke lie bhI ati upayogI siddha hogaa| isI AzA ke sAtha yaha grantha svAdhyAyArtha prApake hAthoM meM prastuta hai / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikam ( prathama khaNDa se uddhRta ) saMsAro'yaM janmamaraNasvarUpa - saMsaraNa bhavAntarabhramaraNAyAH vindhyATavIva ghanatamisrAvRttAdarzanatatvA bhramaraNATavI / karmaklezakardamAnuviddha e 'smin jagatIcchanti sarve karmaklezakardamaiH pAraM mokSAyAharnizam gantum / kathaM nivRttiH dukhaiH ? kathaM pravRttiH sukheSu ca ? jijJAsayAnayA tattvadarzinaH mathnanti darzanAgamasAgaraM tattvAmRtaprAptaye triviSTapairivAtra / zrIjaina zvetAmbara - digambarasampradAye zrImadumAsvAtirapi prajAyata mahAn vAcaka-pravaraH yena tattvacintane kRtvA bhagIrathazramazcAviSkRtamamRtaM, bhavyadevAnAM kRte mokSAyAtra / umAsvAtistattvArthAdhigama-sUtrANAM racayitAsIt / yo hi vAcakamukhyazivazrInAM praziSyaH ziSyazca ghoSanandizramaraNasya / evazva vAcanApekSayA ziSyo babhUva mUlanAmakavAcakAcAryANAm / mUlanAmakavAcakAcAryaH mahAvAcakazramaNa zrImuNDapAdasya ziSya : AsIt / nyagrodhakAnagaramapi dhanyaM babhUva vAcakazrIumAsvAteH janmanA / svAtiH nAmnaH pitApi umAsvAtiH sadRzaM putraratnaM prApya svapUrvapuNyaphalamavApeha / dhanyA jAtA vAtsIjananI / umAsvAtiH svajanmanA'laMcakAra kaubhISaNI gotram nAgaravAcakazAkhAzca / sthAne-sthAne viharato'yaM mahApuruSaH kRtagurukramAgatAgamAbhyAsaH kusumapuranagare racayAmAsa grantho'yaM tattvArthAdhigamabhASyaH / grantho'yaM racitavAn svAntasukhAya prAriNamokSAya kalyANAya ca / tena mahAbhAgena tattvArthAdhigamasUtreSu spaSTIkRtaM yajjIvAH samyagdarzanajJAnacAritrapUrvakaM vairAgyaM yAvannaivAdhigacchanti saMsArazarIrabhogAbhyAM tAvanmokSasiddhiH durlabhA / samyagdarzanAbhAve jJAnavairAgye'pi duSprApye / jIvAnAM jagati klezAH karmodayapratiphalAni jAyante / jIvAnAM kRtsnaM janma jagati karmaklezairanuviddhaH / bhaveccAnubandhaparaMpareti tattvArthAdhigame vizleSitamasti / karmaklezAbhyAmaparAmRSTAvasthA eva satsvarUpaM sukhasya / pAtaJjalayogadarzane'pi " klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSaH vizeSa : Izvara:" jainadarzane tu idamapyekAntikam yat pAtaJjalinA puruSajIvaM jJAnasvarUpaM vA sukhasvarUpaM naivAmanyata / kintu jainadarzane tu jIvaH jJAnasvarUpazca sukhasvarUpazcApi klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTAvasthAyAH dhArako vidyate / nirdoSametadeva satyamupAdeyazca / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) tattvArthAdhigame dazAdhyAyAH santi yeSu vizadIkRtaM vyAkhyAtaJca jainatattvadarzanam / tattvArthAdhigamasya saMskRta hindI bhASAyAM vyAkhyAyito'yaM granthaH vidvadbhUrdhanyAcAryeH zrIvijaya suzIlasUrIzvara mahodayaiH dhAryate / jaina darzana sAhitye zatAdhikagranthAnAM racayitA zrImadvijaya suzIlasUrIzvaraH darzanazAstrANAM pratIvamedhAvI vidvAn vartate / pratIvopAdeyatvaM * urvarIkriyate'nena bhavamarudharA'khilamaNDalam / jinazAsanazca svatapateja vyAkhyAnalekhana- pIyUSadhArA jImUtamiva zrImadvijayasuzIlasUrIzvareNa prathame'dhyAye mokSapuruSArthasiddhaye nirdoSapravRttizca tasyA jaghanyamadhyamottarasvarUpaM vizadIkRtamasti - (1) devapUjanasyAvazyakatA tasya phalasiddhiH / ( 2 ) samyagdarzanasya svarUpaM tathA tattvAnAM vyavahAralakSaNAni / (3) pramANanayasvarUpasya varNanam / ( 4 ) jinavacanazrotRRNAM vyAkhyAtRNAJca phalaprAptiH / (5) graMthavyAkhyAna protsAhanam / (6) zreya mArgasyopadeza: saralasubodhaTIkayA vivakSitaH / asya graMthasya TIkA zrAcAryapravareNa samayAnukUla manovaijJAnika vizleSaNena mahatI prabhAvotpAdakA kRtA / zrAcAryadevena tattvArthAdhigamasUtrasadRzaH kliSTa viSayo'pi saralarItyA prabodhitaH / janasAmAnyabuddhirapi janaH tattvaviSayaM zrAtmasAtkartuM zaknoti / asmin bhautikayuge sarve'pi bhautikaiSaNAgrastA mithyAsukhatRSNAyAM vyAkulAH mRgo jalamiva bhramanti zrAtmazAntaye / zrAtmazAntistu bhautikasukheSu asambhavA / bhavAmbhodhipotarivAyaM granthaH mokSamArgasya pAtheyamiva sarveSAM tattvadarzanasya ruci pravardhayati / AtmazAntistu tattvadarzanAdhyayanenaiva vartate na tu bhautika zikSayA / etAdRzI sAMsArikIvibhISikAyAM prAcAryamahodayasyAyaM granthaH saMjIvanIvopayogitvaM dhAryate saMsAriNAm / jJAnajijJAsunAM kRte grantho'yaM zAzvatasukhasya puNyapaddhatiriva mokSamArga prazastikaroti / prazAse'dhigatya grantho'yaM pAThakAH kRtvA'nubhaviSyanti prapUrvazAntimiti zubham / phAlguna zukla pUrNimA jAlora (rAjasthAna) svajIvanaM jJAnadarzanacAritramayaM - paM. hIrAlAla zAstrI, ema. e. saMskRtavyAkhyAtA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puro-vacaH (prathama khaNDa se uddhRta) ___ bhAratIya-vAGmayatA, nikhilAgama-pArAvAra-nisarga-niSNAta-punItAnAM jJeyamaharSINAM vidyAvibhUti-vibhava-vizeSajJAnAM sUtrakArANAM mahatI smpdaamyii-saargbhitaaprshstirvriivrtte| bhAratIya vAGmayatA tapaHpUta-maharSINAM vidyA-vibhUtiH zrI: suvarIvartate / svAdhyAyaniSNAta-nipuNAnAM sannidhiH asti / kAle-kAle'smin vAGmaye sUtrakArAH samabhavan / ye sUtrakAratvena vAGmayasevAM kurvantaH svayaM kRtajJAH sujAtAH / sUtrayugasya zubhArambho vaidikavAGmayeSu, zramaNavAGmayeSu, bauddhavAGmayeSu pariSkRtazca vartate / nirgranthanigamAgamavid vAcakavareNyaH zrIumAsvAtiH svanAmadhanyaH sUtrakAratvena saMprasiddhaH samabhUt / pATalIputrapRthivyAM zrAmaNyabhAvena svayaM samalaMkRtavAn / tatraiva "tattvArthasUtra" racitavAn / sUtrametat zrAmaNyaparibhASAM pariSkatu paryAptam / asya sUtrasya nirgranthamahAbhAgaiH zlAghanIyA zlAghA prstutaa| yadyapi sUtrakAraH svayaM zvetAmbaratvena paricayaM svopajJabhASye dattavAn / zvetAmbara-nirgranthanigamAgamAmnAye devavANyAM sUtrakAratvena sarvaprathama saMbabhUva vAcakAgraNI: pramukhaH zrIumAsvAti mahAbhAgaH / ayameva mahAbhAgaH zrIumAsvAtiH prAyaH digambaraparamparAyAM zrIkundakundamahAzayasya ziSyatvena zrIumAsvAmItyAkhyayA pracalitaH asyaiva mahAviduSaH "zrItattvArthasUtraM" sarvaprazastipAtraM vartate / ___ tattvArthasUtrasya AdyaH sarvArthasiddhiTIkAkAraH zrIpUjyapAdadevanandI mahAmatiH saMjAtaH / tadanantaraM tattvArthasya tAratamyadarzI zrIprakalaMkaH prameyavidyAvilakSaNa: digambara-zramaNazAkhAsu rAjavAtikakAratvena saMprasiddhaH sudhIH pratiSThitaH / dazamyAM zatAbdyAM vidyAcaNaH zrIvidyAnandI zlokavAtikakAratvena tattvArthasUtrasya vyAkhyAtA jAtaH / manenaiva mahAzayena mahAmImAMsakasya zrIkumArilamahAbhAgasya vaiduSyaM prArhadvidyA-vimarzadArzanika-tulAsu tolitam / punaH zrutasAgarAkhyaH nirvasananirgrandhaH prajJApuruSaH zrItattvArthasUtrasya vRttikAraH samayazreNyAM jAtaH / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ( 14 ) itthaM digambaravRndeSu vibudhasena-yogIndra-lakSmIdeva-yogadevAbhayanandi-pramukhAH sudhayaH zrItattvArthasUtrasya talaspazinaH saMjAtAH / zvetAmbara-vAGmaye tattvArthasUtramanusRtya vividhAsTIkAH vidyante / asyaiva sUtrasyopari mahAmAnya-zrIumAsvAtimahAzayasya svopajJaM bhASyaM vartate / tasmin bhASyagranthe AtmaparicayaM pradattavAn svayaMzrIvAcakavareNyaH / zrItattvArthakAraH sutazcAsIt vaatsiimaatuH| svAtijanakasya putrazca / uccanAgarIyazAkhAyAH zramaNaH nyagrodhikAyAM samutpannaH / gotreNa kobhISariNazcAsIt / pATalIputranagare racitavAn sUtramimaM / zrAmaNyavatadAtA ghoSanandI, prajJApAradarzI zrutazAstre-ekAdazAGgavidAsIt / vidyAdAtRNAM guruvarANAM vAcakavizeSAnAM mUlazivazrImuNDapAdapramukhAnAM zlAghanIyA paramparA vidyate / purAtanakAle vidyAvaMzasya sauSThavaM samIcInaM dRzyate / tattvArthakAraH zrIumAsvAti vidyAvaMzaviziSTavijJapuruSaH pratibhAti / tattvArthasya TIkAkAraH zrIsiddhasenagaNi "gandhahastI" ityAkhyayA prasiddhimalabhat / ayameva siddhasenagaNi mallavArinaH nayacakragranthasya TIkAkArasya zrIsiddhasUrasyAnvaye'bhUt / aparazca TIkAkAraH zrIyAkinIsUnuH zrIharibhadra-mahAbhAgaH, ayameva haribhadrasUriH tattvArthasya laghuvRttiTIkAM pUrNAM na cakAra / yazobhadreNa pUrNA kRtA / upAMgaTIkAkAreNa zrImalayagiriNA "prajJApanAvRttI" coktam-taccAprAptakAritvaM tattvArthaTIkAdau savistareNa prasAdhitamiti tato'vadhAraNIyaM / ___samprati malayagirimahAzayasya TIkA na smuplbhyte| mahAmahopAdhyAyena zrIyazovijayavAcakena tattvArtha-bhASyasya TIkA racitAsIt / sA TIkApi skhalitA vartate / tattvArthasya racanAzailI ramyA hRdayaMgamA ca, asyaiva granthasya saumyasvarUpeNa tapasvinA zrIsuzIlasUrimahAbhAgena TIkA navInA rcitaa| ayameva sUrimahodayaH svAdhyAyaniSThaH sujJaH sarvathA tapasi jJAne ca nitarAM nimagnaH vartate / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) sUripuMgavAnAM zrutazAstrIyAM bhakti puraskRtya mayA kimapi likhitamasti / nitarAM zAstrarasasnAtaniSNAtAH bhUtvA bhUyobhUyaH svAdhyAyasamutkarSa samunnataM katu lekhanI ca lokottarahitaiSiNIM vidadhAtu vidhijJAH sUrivarAH sutarAM bhUyAsuH / prAtmalekhanAcAtmalekhino svAtmahastagatA suzobhate sarvathA sarveSAM / ___ idaM tattvArthasUtraM zrutasiddhAntaniSpannaM, saMsArakSayakAraNaM, mumukSUNAM cAtmapathapAtheyaM sadAhatpAdapIyUSaM jJAnadarzanacAritralAlite svAdhyAya-tapaH samAdhivibhUSitaM, prameyaprakAzapujaM purAtanIpAvanI-devavANI-dundubhirUpaM, zabdabrahmapA~cajanyaM, gurusevAsamupalabdhasauSThavatanyaM, yaH kazcit, samucitAM zramaNasaMskRti jJAtukAmaH saH zuddhacetasA ca sumedhayA satataM paThet-pAThayet cainaM sUtraM / sUtrametat zAstrajJaniSThAnAM niyAmakaM, nirgrantha siddhAntasArakalitaM nigamAgamanyAyanirmathitam / vidyaavivek-shaury-dhairy-dhnm| nityaM sevyaM dhyeyaM parizIlanIyaM ca / ajasramabhyAsamupeyuSA vidyAvatA sUtrakAreNa prAtmanaH smRtipaTalAt paTIyAMsaM zikSAsaMskArasamabhirUDhaM gotragauravaM na tykt| yadyapi jAtikulavittamadarahitaM zrAmaNyaM svIkRtaM / sUtrakArasya mahatIsUkSmekSikA vartate-yathA-'niHzalyo vratI' yA vratatvavRttitA sA niHzalyatAyuktA syAt / yasya zalyatvaM chinna tasya zrAmaNyaM saMsiddhaM / itthamanekaiH sUtraH svAtmanaH sudhItvaM sAdhitaM khyApitaM ca / iti nivedayati mahAzivarAtri, 2 mArca, 1962 harajI zrIvidyAsAdhakaH paM. govindarAmaH vyAsaH harajI-vAstavyaH ' Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana * prathama khaNDa se uddhRta * * vandanA * jainAgamarahasyajJa, pUrvadharaM maharSiNam / vande'haM zrIumAsvAti, vAcakapravaraM zubham // 1 // anAdi aura anantakAlIna isa vizva meM janazAsana sadA vijayavanta hai / vizvavandya vizvavibhu devAdhideva zramaNa bhagavAna mahAvIra paramAtmA ke vartamAnakAlIna jainazAsana meM paramazAsanaprabhAvaka aneka pUjya AcArya bhagavanta Adi bhUtakAla meM hue haiM / una prAcArya bhagavantoM kI paramparA meM suprasiddha pUrvadhara maharSi-vAcakapravara zrIumAsvAti mahArAja kA ativiziSTa sthAna hai| ApazrI saMskRta bhASA ke prakANDa paNDita the| jaina AgamazAstroM ke praura unake rahasya ke asAdhAraNa jJAtA the| paJcazata [500] granthoM ke anupama praNetA the, susaMyamI aura paMcamahAvratadhArI the evaM bahuzrutajJAnavanta tathA gItArtha mahApuruSa the / zrI jaina zvetAmbara aura digambara donoM ko sadA sammAnanIya, vandanIya evaM pUjanIya the aura prAja bhI donoM dvArA pUjanIya haiN| granthakartA kA kAla : pUrvadhara maharSi-vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ke samaya kA nirNaya nizcita nahIM haiM, to bhI zrItattvArthasUtrabhASya kI prazasti ke pA~ca zlokoM meM jo varNana kiyA hai, usake anusAra yaha jAnA jAtA hai ki zivazrI vAcaka ke praziSya aura ghoSanandI zramaNa ke ziSya uccanAgarI zAkhA meM hue umAsvAti vAcaka ne 'tattvArthAdhigama' zAstra rcaa| ve vAcanAguru kI apekSA kSamAzramaNa muNDapAda ke praziSya aura mUla nAmaka vAcakAcArya ke ziSya the| unakA janma nyagrodhikA meM huprA thaa| vihAra karate-karate kusumapura (pATaliputra-paTanA) nAma ke nagara meM yaha Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tattvArthAdhigama sUtra' nAmaka grantha rcaa| Apake pitA kA nAma svAti aura mAtA kA nAma umA thaa| zrI umAsvAti mahArAja kRta 'jambUdvIpasamAsaprakaraNa' ke vRttikAra zrI vijayasiMha sUrIzvara jI ma. ne apanI vRtti-TIkA ke prAdi meM kahA hai ki umA mAtA aura svAti pitA ke sambandha se unakA nAma 'umAsvAti' rakhA gyaa| zrI pannavaNA sUtra kI vRtti meM kahA hai ki 'vAcakAHpUrvavidaH / ' yAnI vAcaka kA artha pUrvadhara hai| isa viSaya meM 'jaina paramparA kA itihAsa bhAga 1 meM bhI kahA hai ki "zrI kalpasUtra" ke ullekha se jAna sakate haiM ki prArya dinnasUri ke mukhya ziSya prAryazAnti zreNika se uccanAgarazAkhA nikalI hai| isa uccanAgara zAkhA meM pUrvajJAna ke dhAraka aura vikhyAta aise vAcanAcArya zivazrI hue the| unake ghoSanandI zramaNa nAma ke paTTadhara the, jo pUrvadhara nahIM the, kintu gyAraha aMga ke jAnakAra the / paNDita umAsvAti ne ghoSanandI ke pAsa meM dIkSA lekara gyAraha aMga kA adhyayana kiyA / unakI buddhi teja thii| ve pUrva kA jJAna par3ha sakeM aisI yogyatA vAle the| isalie unhoMne guruprAjJA se vAcanAcArya zrImUla, jo mahAvAcanAcArya zrImuNDapAda kSamAzramaNa ke paTTadhara the, unake pAsa jAkara pUrva kA jJAna prApta kiyaa| zrI tattvArthAdhigama sUtra ke bhASya meM 'umAsvAti mahArAja uccanAgarI zAkhA ke the', aisA ullekha hai| uccanAgarI zAkhA zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA ke pATe pAye hue Aryadina ke ziSya Arya zAnti zreNika ke samaya meM nikalI hai| ataH aisA lagatA hai ki bAcakapravara zrI umAsvAti jI mahArAja vikrama kI pahalI se cauthI zatAbdI paryanta meM hue haiN| isa anumAna ke atirikta unakA nizcita samaya adyAvadhi upalabdha nahIM hai| zrItattvArthasUtra kI bhASyaprazasti meM prAgata uccanAgarI zAkhA ke ullekha se zrIumAsvAtijI kI guruparamparA zvetAmbarAcArya prArya zrI suhastisUrIzvarajI mahArAja kI paramparA meM siddha hotI hai| prabhAvaka prAcAryoM kI paramparA meM vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja eka aisI viziSTa zreNI ke mahApuruSa the, jinako zvetAmbara aura digambara donoM samAna bhAva se sammAna dete haiM aura apanI-apanI paramparA meM mAnane meM bhI gaurava kA anubhava karate haiN| zvetAmbara paramparA meM 'umAsvAti' nAma se hI prasiddhi hai tathA digambara paramparA meM 'umAsvAti' aura 'umAsvAmI' ina donoM nAmoM se prasiddhi hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) vizeSatAe~ : jainatattvoM ke advitIya saMgrAhaka, pA~ca sau granthoM ke racayitA tathA zrItattvArthAdhigamasUtra grantha ke praNetA pUrvadhara maharSi - vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja aise yuga meM janme jisa samaya jainazAsana meM saMskRtajJa, samartha, diggaja vidvAnoM kI zrAvazyakatA thI / unakA jIvana aneka vizeSatAoM se paripUrNa thA / unakA janma jainajAti - jainakula meM nahIM huA thA, kintu viprakula meM huA thA / vipra brAhmaNa kula meM janma lene ke kAraNa prArambha se hI unheM saMskRta bhASA kA vizeSa jJAna thA / zrI jainazrAgama - siddhAnta-zAstra kA pratinidhi rUpa mahAn grantha zrItattvArthAdhigamasUtra unake Agama sambandhI talasparzI jJAna ko pragaTa karatA hai; itanA hI nahIM, kintu bhAratIya SaTdarzanoM ke gambhIra jJAnAdhyayana kI sundara sUcanA detA hai / unake vAcaka pada ko dekhakara zrI jaina zvetAmbara paramparA unako pUrvavid arthAt pUrvI ke jJAtA rUpa meM sammAnita karatI rahI hai tathA digambara paramparA bhI unako zrutakevalI tulya sammAna de rahI hai / jaina sAhitya ke itihAsa meM Aja bhI jainatattvoM ke saMgrAhaka rUpa meM unakA nAma suvarNAkSaroM meM aMkita hai / kalikAlasarvajJa zrAcArya bhagavanta zrImad vijaya hemacandrasUrIzvara jI ma.sA. ne apane 'zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana' nAmaka mahAvyAkaraNa grantha meM "utkRSTe anUpena" sUtra meM "upomAsvAti saMgrahItAraH" kahakara advitIya praJjali samarpita kI hai tathA anya bahuzruta aura sarvamAnya samartha prAcArya bhagavanta bhI umAsvAti zrAcArya ko vAcakamukhya athavA vAcaka zreSTha kahakara svIkArate haiM / * zrI tattvArthAdhigamasUtra kI mahattA * - jainAgama rahasyavettA pUrvadhara vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ne apane saMyamajIvana ke kAla meM paJcazata [500 ] granthoM kI anupama racanA kI hai / varttamAna kAla meM ina paJcazata [500] granthoM meM se zrItattvArthAdhigama gamasUtra, prazamaratiprakaraNa, jambUdvIpasamAsaprakaraNa, kSetrasamAsa, zrAvakaprajJapti tathA pUjAprakaraNa, itane hI grantha upalabdha haiM / pUrvadhara - vAcakapravarazrI kI anamola grantharAzirUpa vizAla prAkAzamaNDala meM candramA kI bhA~ti suzobhita aisA sarvazreSTha grantha yaha 'zrItattvArthAdhigamasUtra' hai / isakI mahattA isake nAma se hI suprasiddha hai / pUrvadhara - vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja jainAgama siddhAntoM ke prakhara vidvAn aura prakANDa jJAtA the / inhoMne aneka zAstroM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) kA avagAhana karake jIvAjIvAdi tattvoM ko lokapriya banAne ke lie atigahana aura gambhIra dRSTi se navanIta rUpa meM isakI ati sundara racanA kI hai| yaha zrItattvArthAdhigamasUtra saMskRta bhASA kA sUtra rUpa se racita sabase pahalA atyuttama, sarvazreSTha, mahAn grantharatna hai| yaha grantha jJAnI puruSoM ko sAdhu-mahAtmAoM ko vidvadvarga ko aura mumukSu jIvoM ko nirmala prAtmaprakAza ke lie darpaNa ke sadRza dedIpyamAna hai aura aharniza svAdhyAya karane lAyaka tathA manana karane yogya hai| pUrva ke mahApuruSoM ne isa tattvArthasUtra ko 'arhat pravacana saMgraha' rUpa meM bhI jAnA hai| grantha paricaya : yaha zrItattvArthAdhigamasUtra jainasAhitya kA saMskRta bhASA meM nibaddha prathama sUtragrantharatna hai| isameM dasa adhyAya haiN| dasa adhyAyoM kI kula sUtra saMkhyA 344 hai tathA isake mUla sUtra mAtra 225 zloka pramANa haiN| isameM mukhyapane dravyAnuyoga kI vicAraNA ke sAtha gaNitAnuyoga aura caraNakaraNAnuyoga kI bhI prati sundara vicAraNA kI gaI hai| isa grantharatna ke prArambha meM vAcaka zrI umAsvAti mahArAja viracita svopajJabhASyagata sambandhakArikA prastAvanA rUpa meM saMskRta bhASA ke padyamaya 31 zloka haiM, jo manana karane yogya haiN| pazcAt [1] pahale adhyAya meM-35 sUtra haiN| zAstra kI pradhAnatA, samyagdarzana kA lakSaNa, samyaktva kI utpatti, tattvoM ke nAma, nikSepoM ke nAma, tattvoM kI vicAraNA karane ke dvArA jJAna kA svarUpa tathA sapta naya kA svarUpa prAdi kA varNana kiyA gayA hai| [2] dUsare adhyAya meM-52 sUtra haiN| isameM jIvoM ke lakSaNa, praupazamika prAdi bhAvoM ke 53 bheda, jIva ke bheda, indriya, gati, zarIra, AyuSya kI sthiti ityAdi kA varNana kiyA gayA hai| [3] tIsare adhyAya meM-18 sUtra haiN| isameM sAta pRthviyoM, naraka ke jIvoM kI vedanA tathA prAyuSya, manuSya kSetra kA varNana, tithaMca jIvoM ke bheda tathA sthiti Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai / [4] cauthe adhyAya meM-53 sUtra haiN| isameM devaloka, devoM kI Rddhi aura unake jaghanyotkRSTa prAyuSya ityAdi kA varNana hai / [5] pAMcaveM adhyAya meM-44 sUtra haiN| isameM dharmAstikAyAdi majIva tattva kA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) nirUpaNa hai tathA SaT dravya kA bhI varNana hai / padArthoM ke viSaya meM jainadarzana aura jainetara darzanoM kI mAnyatA bhinna svarUpa vAlI hai / naiyAyika 16 padArtha mAnate haiM, vaizeSika 6-7 padArtha mAnate haiM, bauddha cAra padArtha mAnate haiM, mImAMsaka 5 padArtha mAnate haiM, tathA vedAntI eka adva etavAdI hai / jainadarzana ne chaha padArtha arthAt chaha dravya mAne haiM / unameM eka jIva dravya hai aura zeSa pA~ca jIva dravya haiM / pA~caveM adhyAya meM hai / ina sabhI kA varNana isa [6] chaThe adhyAya meM - 26 sUtra haiM / isameM prasrava tattva ke kAraNoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai / isakI utpatti yogoM kI pravRtti se hotI hai / yoga puNya aura pApa ke bandhaka hote haiM / isaliye puNya aura pApa ko pRthak na kahakara prasrava meM hI puNya-pApa kA samAveza kiyA gayA hai / [7] sAtaveM adhyAya meM - 34 sUtra haiM / isameM dezavirati aura sarvavirati ke vratoM kA tathA unameM lagane vAle aticAroM kA varNana kiyA gayA hai / isameM mithyAtvAdi hetu se hote hue [8] prAThaveM adhyAya meM - 26 sUtra haiM / bandha tattva kA nirUpaNa hai / [8] nauveM adhyAya meM - 46 sUtra haiM / nirUpaNa kiyA gayA hai / isameM saMvara tattva tathA nirjarA tattva kA [10] dasaveM adhyAya meM -7 sUtra haiM / isameM mokSatattva kA varNana hai / upasaMhAra meM ( 32 zloka pramAraNa) antima kArikA meM siddha bhagavanta ke svarUpa ityAdi kA sundara varNana kiyA hai / prAnte granthakAra ne bhASyagata prazasti 6 zlokoM meM dekara grantha kI samApti kI hai / * zrItattvArthasUtra para upalabdha anya grantha * zrI tattvArtha sUtra para vartamAna kAla meM labhya mudrita aneka grantha vidyamAna haiM / ( 1 ) zrItattvArtha sUtra para svayaM vAcaka zrI umAsvAti mahArAja kI 'zrItattvArthAbhigama bhASya' svopajJa racanA hai, jo 2200 zloka pramANa hai / ( 2 ) zrIsiddhasena gariNa mahArAja kRta bhASyAnusAriNI TIkA 18202 zloka pramANa kI hai / yaha sabase bar3I TIkA kahalAtI hai / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 (3) zrItattvArtha bhASya para 1444 granthoM ke praNetA AcArya zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja kRta laghu TIkA 11000 zloka pramAraNa kI hai / unhoMne yaha TIkA sAr3he pA~ca ( 5 11 ) adhyAya taka kI hai / zeSa TIkA zrAcArya zrI yazobhadrasUrijI ne pUrNa kI hai / ( 4 ) isa grantha para zrI cirantana nAma likhA hai / munirAja ne 'tattvArtha TippaNa' ( 5 ) isa grantha ke prathama adhyAya para nyAyavizArada nyAyAcArya mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja kRta bhASyatarkAnusAriNI 'TIkA' hai / (6) zrAgamoddhAraka zrI sAgarAnandasUrIzvarajI ma. zrI ne 'tattvArthakartR tvatanmatanirNaya' nAma kA grantha likhA hai / (7) bhASyatarkAnusAriNI TIkA para pU. zAsanasamrAT zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke pradhAna paTTadhara nyAyavAcaspati zAstravizArada pU. prAcAryapravara zrImad vijaya darzana sUrIzvarajI mahArAja ne zrItattvArthasUtra para ke vivaraNa ko samajhAne ke liye 'gUDhArthadIpikA' nAma kI vizada vRtti racI hai / siddhAntavAcaspati-nyAyavizArada pU. prA. zrImad vijayodayasUrIzvarajI ma. sA. ne bhI vRtti racI hai / (8) pU. zAsanasamrAT zrImad vijaya nemisUrIzvarajI ma. sA. ke divya paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada - kaviratna- sAhityasamrAT pUjya AcAryavarya zrImad lAvaNyasUrIzvarajI mahArAja ne zrItattvArthAdhigamasUtra ke 'utpAda vyaya- dhrauvyayuktaM sat' ( 2 ), ' tadbhAvAvyayaM nityam' (30), 'arpitAnarpitasiddheH' (31) ina tIna sUtroM para 'tattvArtha trisUtrI prakAzikA' nAma kI vizada TIkA 4200 zloka pramANa racI hai / ( 6 ) sambandhakArikA aura antimakArikA para zrI siddhasena gariNa kRta TIkA hai / (10) sambandhakArikA para prAcArya zrI devaguptasUri kRta TIkA hai / (11) prAcArya zrI malayagirisUri ma. ne bhI zrItattvArthasUtra para TIkA kI hai / (12) maiMne [ mA. zrI vijaya suzolasUri ne] bho tattvArthAdhigamasUtra para tathA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) usakI 'sambandhakArikA' aura 'antimakArikA' para saMkSipta laghu TIkA subodhikA, hindI bhASA meM vivecanA'mRta tathA hindI meM padyAnuvAda kI racanA kI hai| (13) pU. zAsanasamrAT zrImad vijaya nemisUrIzvara jI ma.sA. ke paTTadhara zAstravizArada-kaviratna pUjya prAcArya zrImad vijayAmRtasUrIzvara jI ma.sA. ke pradhAna paTTadharadravyAnuyogajJAtA pU. prAcArya zrImad vijaya rAmasUrIzvarajI ma. zrI ne isa tattvArthAdhigamasUtra kA, sambandhakArikA kA tathA antimakArikA kA gurjara bhASA meM padyAnuvAda kiyA hai| (14) tIrthaprabhAvaka-svargIya prAcArya zrImad vijaya vikramasUrIzvara jI ma. zrI ne gujarAtI vivaraNa likhA hai| (15) zrI tattvArtha sUtra para zrI yazovijaya jI gaNi mahArAja kA gujarAtI TabA hai| (16) karmasAhityaniSNAta prAcArya zrImad vijaya premasUrIzvara jI ma. ke samudAya ke munirAja zrI rAjazekharavijaya jI ne zrItattvArthasUtra kA gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai| (17) paNDita khUbacandrajI siddhAntazAstrI ne sabhASyatattvArthAdhigamasUtra kA 'hindI-bhASAnuvAda' kiyA hai| (18) paNDita zrI sukhalAlajI ne zrItattvArthasUtra kA gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai| (16) paNDita zrI prabhudAsa becaradAsa ne bhI tattvArthasUtra para gurjara bhASA meM vivecana kiyA hai| ___ (20) zrI megharAja muNota ne zrItattvArthasUtra kA hindI bhASA meM anuvAda kiyA hai| jaise zrI jaina zvetAmbara aAmnAya meM 'zrItattvArthAdhigamasUtra' nAmaka grantha vizeSa rUpa meM pracalita hai, vaise hI zrI digambara AmnAya meM bhI yaha grantha maulika rUpe atipracalita hai| isa mahAn grantha para digambara prAcArya pUjyapAda ne sarvArthasiddhi, prAcArya Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) prakalaMkadeva ne rAjavAttika TIkA tathA prAcArya vidyAnandi ne zlokavAttika TIkA kI racanA kI hai| isa grantha para eka zrutasAgarI TIkA bhI hai| isa prakAra isa grantha para Aja saMskRta bhASA meM aneka TIkAe~ tathA hindI va gujarAtI bhASA meM aneka anuvAda vivecanAdi upalabdha haiN| isa prakAra isa grantha kI mahattA nirvivAda hai / * prastuta prakAzana kA prasaMga * uttara gujarAta ke suprasiddha zrI zaMkhezvara mahAtIrtha ke samIpavartI rAdhanapura nagara meM vikrama saMvat 1968 kI sAla meM tapogacchAdhipati zAsanasamrATa-paramagurudeva-paramapUjya prAcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijaya nemisUrIzvara jI ma.sA. ke divya paTTAlaMkArasAhityasamrAT-pragurudeva-pUjyapAda prAcAryadeva zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvara jI ma.sA. kA zrIsaMgha kI sAgraha vinaMti se sAgaragaccha ke jaina upAzraya meM cAturmAsa thaa| usa cAturmAsa meM pUjyapAda AcAryadeva ke pAsa pUjya gurudeva zrI dakSavijayajI mahArAja (vartamAna meM pU. prA. zrImad vijaya dakSasUrIzvarajI mahArAja), maiM suzIla vijaya (vartamAna meM prA. suzIlasUri) tathA muni zrI mahimAprabha vijayajI (vartamAna meM prAcArya zrImad vijaya mahimAprabhasUrijI ma.) Adi prakaraNa, karmagrantha tathA tattvArthasUtra Adi kA (TIkA yukta vAMcanA rUpe) adhyayana kara rahe the| maiM pratidina prAtaHkAla meM navasmaraNa Adi sUtroM kA va eka hajAra zlokoM kA svAdhyAya karatA thaa| usameM pUrvadharavAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja viracita 'zrItattvArthasUtra' bhI sammilita rahatA thaa| isa mahAn grantha para pUjyapAda pragurudevakRta 'tattvArtha trisUtrI prakAzikA' TIkA kA avalokana karane ke sAtha-sAtha 'zrItattvArthasUtra-bhASya' kA bhI vizeSa rUpa meM avalokana kiyA thaa| prati gahana viSaya hote hue bhI atyanta prAnanda praayaa| apane hRdaya meM isa grantha para saMkSipta laghu TIkA saMskRta meM aura sarala vivecana hindI meM likhane kI svAbhAvika bhAvanA bhI prgttii| paramArAdhya zrIdeva-guru-dharma ke pasAya se aura apane paramopakArI pUjyapAda paramagurudeva evaM pragurudeva Adi mahApuruSoM kI asIma kRpAdRSTi aura adRSTa pAzIrvAda se tathA mere donoM ziSyaratna vAcakapravara zrI vinodavijayajI gaNivara evaM paMnyAsa zrI jinottamavijayajI gaNi kI jAvAla [sirohI samIpavartI] meM paMnyAsa padavI prasaMga ke mahotsava para kI huI vijJapti se isa kArya ko zIghra prArambha karane hetu mere utsAha aura prAnanda meM abhivRddhi huii| zrIvIra saM. 2516, vikrama saM. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) 2046 tathA nemi saM. 41 kI sAla kA merA cAturmAsa zrI jainasaMgha, dhanalA kI sAgraha vinaMti se zrI dhanalA gA~va meM huA / isa cAturmAsa meM isa grantha kI TIkA aura vivecana kA zubhArambha kiyA hai / isa grantha kI laghu TIkA tathA vivecanAdiyukta yaha prathama- pahalA zradhyAya hai / isa kArya hetu maiMne prAgamazAstra ke avalokana ke sAtha-sAtha isa grantha para upalabdha samasta saMskRta, gujarAtI, hindI sAhitya kA bhI adhyayana kiyA hai aura isa adhyayana ke AdhAra para saMskRta meM subodhikA laghu TIkA tathA hindI vivecanAmRta kI racanA kI 1 isa racanA - lekha meM merI matimandatA evaM anya kAraNoM se mere dvArA mere jAnate yA prajAnate zrIjinAjJA ke viruddha kucha bhI likhA gayA ho to usake lie mana-vacanakAyA se maiM 'micchAmi dukkaDa' detA hU~ / zrIvIra saM. 2517 vikrama saM. 2047 nemi saM. 42 kArtika suda5 [ jJAna paMcamI ] budhavAra dinAMka 24-11-60 555 Wan lekhaka - zrAcArya vijaya suzIlasUri sthala - zrImANibhadra bhavana - jaina upAzraya mu. po. dhanalA - 306025 vAyA - mAravAr3a jaMkzana, jilA - pAlI (rAjasthAna ) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvadhara-paramarSi-zrIumAsvAtivAcakapapravareNa viracitam Eb0eo MAHABHARADUATALLATURE para zrI umAsvAtiMjIlA zrItattvArthAdhigamasUtra ( (paMcamodhyAyaH) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM zrI tattvArthAdhigamasUtra kI mahattA dharmalAbha jainAgamarahasyavettA pUrvadhara vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ne apane saMyama-jIvana ke kAla meM paMcazata (500) granthoM kI anupama racanA kI hai| vartamAna kAla meM ina paMcazata (500) granthoM meM se zrItattvArthAdhigamasUtra, prazamaratiprakaraNa, jambUdvIpasamAsaprakaraNa, kSetrasamAsa, zrAvakaprajJapti tathA pUjAprakaraNa itane hI grantha upalabdha haiN| pUrvadhara - vAcakapravarazrI kI anamola grantharAzirUpa vizAla AkAzamaNDala meM candramA kI bhA~ti suzobhita aisA sarvazreSTha grantha yaha zrI tattvArthAdhigamasUtra hai| isakI mahattA isake nAma se hI suprasiddha hai| pUrvadhara-vAcakapravarazrIumAsvAti mahArAja jaina Agama siddhAntoM ke prakhara vidvAn aura prakANDa jJAtA the| inhoMne aneka zAstroM kA avagAhana kara ke jIvajIvAdi tattvoM ko lokapriya banAne ke lie atigahana aura gambhIra dRSTi se navanIta rUpa meM isakI ati sundara racanA kI hai| yaha zrI tattvArthAdhigamasUtra saMskRta bhASA kA sUtrarUpa se racita sabase pahalA atyuttama, sarvazreSTha mahAn grantharatna hai| yaha grantha jJAnI puruSoM ko, sAdhu-mahAtmAoM ko, vidvavarga ko aura mumukSu jIvoM ko nirmala AtmaprakAza ke lie darpaNa ke sadRza dedIpyamAna hai aura aharniza svAdhyAya karane lAyaka tathA manana karane yogya hai| pUrva ke mahApuruSoM ne isa tattvArthasUtra ko arhat pravacanasaMgraha rUpa meM bhI jAnA hai| purovacana pUrvadhara maharSi zrI umAsvAti vAcaka praNIta zrI tattvArthAdhigamasUtra ke isa paMcama adhyAya meM kula sUtroM kI saMkhyA 44 hai / inake mAdhyama se pudgala, dharma, adharma aura AkAza tathA kAla ina pA~ca ajIva dravyoM kA varNana kiyA gayA hai| jIva, dharma, adharma, AkAza aura pudgala - ye pA~ca astikAya haiN| kAladravya astikAya nahIM hai| jIva aneka haiM, pudgala bhI aneka haiM kintu dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAza ye tIna dravya eka-eka hI haiM / pudgala dravya rUpI hai, zeSa saba dravya arUpI haiM / pudgala aura jIva ye donoM dravya kriyAvAna haiM, dharmAdharmAkAza ye tInoM dravya niSkriya haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya, lokAkAza aura ekajIva ke pradeza saMkhyA meM samAna haiM yAnI ye saba asaMkhyAta pradezI haiN| AkAza anantapradezI hai| pudgala dravya ke pradeza saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta bhI hote haiN| sabhI dravyoM kA avagAha lokAkAza meM hI hai, alokAkAza meM kevala AkAza dravya hai| kramazaH gati aura sthiti dharmAstikAya aura adharmAstikAya dravya kA 'upakAra' hai| avagAha denA AkAza kA upakAra hai| zarIra, vacana, mana aura zvAsocchvAsa yaha pudgaloM kA upakAra hai| jIva kA upakAra paraspara hita-ahita, sukha-du:kha ityAdi meM nimitta bananA hai| vartanA, pariNAma kriyA aura paratvAparatva kAla kA upakAra hai| anantara pudgala ke bheda aNu aura skandha, aNu aura skandha kI utpatti meM kAraNoM kA varNana hai| dravya kA lakSaNa hai jisameM guNa aura paryAya hoN| kAla ananta samaya vAlA dravya hai| Age guNa aura pariNAma ke bheda aura lakSaNa batAye gaye haiN| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // jazrItattvArthAdhigamasUtram // tasyAyaM paJcamo'dhyAyaH pratra prathamA'dhyAye samyagdarzanaM samyagjJAnaM nayAnAJca pratipAdanaM kRtam / dvitoyA'dhyAye tRtIyA'dhyAye caturthA'dhyAye ca jIvatattvaM prAzritya nAnAvidhanirUpaNaM kRtm| adhunaiva paJcamA'dhyAye ajIva-tattvasya varNanaM kriyate / * ajIvatattvasya mukhyabhedAH * Wan sUtramajIvakAyA dharmA'dharmA''kAzapudgalAH // 5-1 // * subodhikA TokA * ajIvadravyANi pnyc| te ca paJcakAyeti vyaakhyaataa| dharmAstikAyo'dharmAstikAya prAkAzAstikAyazca pudgalAstikAya iti ajiivkaayaaH| atra kAya - zabdasya grahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArthameva / paJcadravyANi astirUpANi 'sat' santi / ataH astizabdasya prayogaH bhavati / anyacca yat dharmAdika-caturNA dravyANAM pradeza-bAhulyAt kAladravyeSu naitad kAladravyaM tu ekapradezI prataH kAyazabdena tasya bhedaH kRtaH / / dharmAdikAni paJcadravyANi prajIvAH / teSu jIvatva-caitanyAbhAvAt / jIvAt sarvathA viruddhaH vA tasyAbhAvaH sarvathA iti| prajIvazabdasya arthAtra naivAbhISTaH, kintu etAni dravyANi naiva jIvarUpANi ityabhISTaH / / 5-1 / / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre 2 ] [ 5 / 1 * sUtrArtha - dharmAstikAya, adharmAstikAya, zrAkAzAstikAya aura pudgalAstikAya ye 'prajIvakAya' haiM / / 51 / / 5 vivecanAmRta 5 yahA~ prathama- pahale adhyAya meM samyagdarzana, samyagjJAna aura nayoM kA pratipAdana kiyA hai / dvitIya-dUsare, tRtIya-tIsare aura caturtha- cauthe adhyAya meM jIvatattva kA vividha dRSTiyoM se nirUpaNa kiyA thA / aba isa paMcama pAMcaveM adhyAya meM ajIva tattva kA nirUpaNa karate haiM / jIvatattva ke mukhya bheda - ( 1 ) dharma, (2) zradharmaM, (3) zrAkAza, tathA ( 4 ) pudgala ye cAra (dravya) 'prajIvakAya' hote haiN| ye dharma Adi cAra dravya astikAya haiM / asti yAnI pradeza tathA kAya yAnI samUha / dharma ityAdi cAra tattva pradezoM ke samUha rUpa hone se 'astikAya' kahalAte haiM / (1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, tathA ( 4 ) pudgalAstikAya / ye cAra ajIva tattva haiM / arthAt -- jo jIva se bhinna tattva hote haiM ve ajIva rUpa kahe jAte haiM / jIva bhI AtmapradezoM ke samUha rUpa hone se astikAya rUpa hI hai / kintu yahA~ para ajIva kA hI prakaraNa hone se dharmAstikAyAdi cAra tattva astikAya rUpa kahe haiM / dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ina tInoM ke skandha, deza aura pradeza isa taraha tIna-tIna bheda tathA pudgalAstikAya ke skandha, deza, pradeza tathA paramANu isa taraha cAra bheda haiM / saba milakara ajIvatattva ke kula 13 bheda haiM / * vastu - sampUrNa padArtha 'skandha' kahA jAtA hai / * vastu -- padArtha kA savibhAjya koI eka bhAga vaha 'deza' kahA jAtA hai / arthAt - jisakA anya vibhAga ho sake, aisA koI eka bhAga vaha deza hai / skandha aura deza ke sambandha meM itanA dhyAna rakhanA cAhiye ki savibhAjya bhAga jo vastu-padArtha ke sAtha pratibaddha ho to vaha deza kahalAtA hai, kintu vaha bhAga jo pRthag-bhinna ho gayA ho to vaha bhAga deza kahA bhI jAe aura na bhI kahA jAe / pRthag-bhinna par3A huA bhAga jisameM se chUTA par3A huA hai, vaha vastu-padArtha kI apekSA vicAra karane meM A jAe to vaha deza kahA jaae| kyoMki, vaha jo vastu-padArtha meM se chUTA par3A hai vaha vastu-padArtha kA eka vibhAga hai / parantu mUla vastu padArtha kI apekSA binA samasta dravyoM meM se vibhAga - bhAga judA par3atA nahIM hai / sirpha pudgalAstikAya meM se hI vibhAga-bhAga chUTA par3atA hai / yaha vicAraNA pudgalAstikAya ko prAzraya karake hI hai / kyoMki pudgalAstikAya ke bhinna-bhinna vibhAgoM meM bhI skandha rUpa chUTe par3e hue vibhAga ko svatantra vastu padArtha mAnane se hI hotA hai / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 ] paJcamo'dhyAyaH * pradeza-yAnI vastu-padArtha ke sAtha pratibaddha vastu-padArtha kA nivibhAjya eka bhAga hai| nivibhAjya bhAga bhI jisakA sarvajJavibhu kevalIbhagavanta se bhI do vibhAga na ho sake, aisA antima sUkSma aMza hai| * paramANu-yAnI mUla vastu-padArtha se chUTA par3A huA nivibhAjya bhAga hai / * pradeza aura paramANu meM bhinnatA-sarvajJavibhu kevalI bhagavanta kI dRSTi se bhI jisake do vibhAga-bhAga na ho sake, aisA antima sUkSma aMza pradeza bhI kahA jAtA hai aura paramANu bhI kahA jAtA hai| ina donoM meM bhinnatA-jadAI itanI hI hai ki ye sUkSma aMza jo vastU-padArtha skandha ke sAtha pratibaddha hoM to unako pradeza kahate haiM, aura chaTA par3A huA ho to usako paramANu kahate haiN| yaha pradeza hI chUTA par3a ke paramANu kA nAma dhAraNa karatA hai| ajIva tattva ke dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura jIvAstikAya ina cAra dravyoM ke skandha, deza aura pradeza isa taraha tIna vibhAga haiM; kintu paramANu rUpa caturtha-cauthA vibhAga nahIM hai| kyoMki ina cAra dravyoM kA nija samasta pradezoM ke sAtha zAzvata sambandha hai| ina cAra dravyoM meM se eka bhI pradeza kisI bhI kAla meM pRthak-chaTA nahIM pdd'taa| pudgala ke skandha meM se hI pradeza pRthag-chUTA par3ate haiM / pudgala ke skandha meM se pRthag-chuTe par3e hue pradeza hI paramANu kA nAma dhAraNa karate haiN| isa taraha paramANu yAnI pudgala skandha meM se pRthag-chUTA par3A huA pradeza / pradeza aura paramANu kA kada bhI samAna hI hotA hai| kyoMki donoM vastu-padArtha ke nivibhAjya antima sUkSma aMza haiM / vizeSa-nirUpaNa paddhati ke anusAra pahale lakSaNa kahane ke bAda bheda-nirUpaNa kahanA cAhie, tathApi sUtrakAra ne niyama kA ullaMghana kara pahale bhedanirUpaNa kiyA hai| jisakA kAraNa yaha hai ki ajIva ke lakSaNa kA jJAna jIva ke lakSaNa se hI ho sakatA hai| jaise-ajiiv| arthAt jIva nahIM vahI ajIva hai| upayoga jIva kA lakSaNa hai| jisameM upayoga na ho use 'ajIva tattva' kahate haiN| upayoga kA abhAva hI ajIva tattva kA lakSaNa hai / ajIva hai vaha jIva kA virodhI bhAvAtmaka tattva hai, kintu vaha kevala abhAvAtmaka nahIM hai| dharmAdi cAra ajIva tattvoM ko astikAya khaa| jisakA abhiprAya yaha hai ki ve mAtra eka pradeza rUpa athavA eka avayava rUpa nahIM haiM, kintu samUha rUpa haiM, tathA pudgala avayava rUpa evaM avayava pracayasamUha rUpa hai| __ ajIva tattva ke bhedoM meM kAla kI gaNanA nahIM kii| jisakA kAraNa yaha hai ki isa viSaya meM matabheda haiN| koI kAla ko tattva rUpa mAnate haiM, to koI nahIM bhI mAnate / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 52 jo tattvarUpa mAnane vAle haiM, ve bhI kevala pradezAtmaka mAnate haiM, kintu pradeza pracaya- samUharUpa nahIM maante| isalie kAla kI gaNanA astikAyoM ke sAtha nahIM ho sakatI hai / tathA jo kAla ko svatantra tattva nahIM mAnane vAle haiM, unake matAnusAra kAla tattvarUpa bhedoM meM ho hI nahIM sakatA / * prazna - kyA uparyukta dharmAstikAyAdi cAroM tattva anya darzanoM ko mAnya haiM ? uttara - nahIM, kevala prakAza aura pudgala ina do tattvoM ko nyAya, vaizeSika tathA sAGkhyAdika anya darzana mAnate haiM / kintu dharmAstikAya aura adharmAstikAya, ina do tattvoM ko zrI jainadarzana ke alAvA anya koI bhI darzana vAle nahIM mAnate / jainadarzana jisako AkAzAstikAya kahatA hai, usako dUsare darzana vAle AkAza kahate haiM / tathA pudgalAstikAya yaha saMjJA bhI kevala jainazAstroM meM hI hai / anya darzana tattvasthAna meM isakA prakRti yA paramANu zabda se upayoga karate haiM / / ( 5-1 ) 5 mUlasUtram * mUladravyakathanam dharmAstikAyAditattvAnAM vizeSasaMjJA dravyAriNa jIvAzca // 5-2 // * subodhikA TIkA * vaizeSikAstu dravyazabdena dravyatvaM jAtitvaM gRha panti / jAtIti sAmAnyaM padArthaM ataH dravyatvamapi sAmAnyapadArtham / ete dharmAdayazcatvAro jIvAzca paJcadravyANi ca bhavanti / mati zrutayonibandho dravyeSvasarva paryAyeSu sarvadravyaparyAyeSu kevala syeti / / 5-2 / / * sUtrArtha - uparyukta dharmAstikAyAdi cAra aura jIva ina pA~coM kI dravya saMjJA hai / / 5-2 / / 5 vivecanAmRta 5 zrIjaina darzana - jainadRSTi ke anusAra vizva jagat kevala paryAya arthAt parivartana rUpa hI nahIM hai, kintu parivartanazIla hote hue bhI anAdinidhana hai / zrIjaina matAnusAra vizva jagat meM mukhya pA~ca dravya haiM tathA unhIM ke nAma ina do sUtroM meM batAye haiM | Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 // 3 ] paJcamo'dhyAyaH prastuta sUtra se Age kitaneka sUtroM taka dravya ke sAmAnya tathA vizeSa dharmoM kA varNana karane ke bAda punaH inake pArasparika sAdharmya evaM vaidharmya bhAva ko batAyA hai| sAdharmya kA artha hotA hai sAmAnyadharma-samAnatA evaM vaidharmya kA artha hotA hai viruddha dhrm-asmaantaa| prastuta sUtra meM jo dravyatva kA vidhAna hai, vaha dharmAstikAyAdi pA~ca padArthoM kA dravyatva rUpa se sAdharmya hai; aura usI meM vaidharmya bhAva guNa-paryAyApekSI hai| isIlie to kahA hai ki- "guraNAnAmAzrayoH dravyam" aura paryAya palaTana svabhAvI hai| [dravya kA lakSaNa isa adhyAya ke 37 ve sUtra meM kheNge|] // 5-2 // * dharmAstikAyAvidravyeSu sAdharmya-samAnatA * Wan sUtram nityA'vasthitAnyarUpANi ca // 5-3 // * subodhikA TIkA * etAni pUrvoktAni dravyANi nityAni bhavanti / tad bhAvAvyayaM nityamiti / vakSyate avasthitAni c| arUpANi ca / na hi kadAcit paJcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti / naiSAM rUpamasti / rUpaM mUti - mUzriyAzca sparzAdaya iti // 5-3 // * sUtrArtha-pUrvokta dravya nitya, avasthita aura arUpI haiN| arthAt-sUtroM ke dvArA jo pUrva vivecana kiye gaye haiM, ve dravya nitya, avasthita tathA arUpI haiM tathA vyaya nahIM hone se nitya haiM // 5-3 // Wan vivecanAmRta Wan dharmAstikAya ityAdi pA~ca dravya nitya aura avasthita-sthira haiM, tathA pudgala ke atirikta cAra dravya arUpI haiN| dharmAstikAyAdi pA~ca dravyoM meM nityatA tathA avasthitatA kA evaM pudgala binA cAra dravyoM meM arUpIpane kA sAdharmya yAnI samAnatA hai / ___ * nityatA-jina dharmoM kA vinAza na ho ve nitya haiN| astitvAdi sAmAnya dharmoM kA tathA pratihetutAdi vizeSa dharmoM kA kabhI vinAza nahIM hone se dharmAstikAyAdi pA~ca dravya nitya haiN| * avasthitatA-jina dharmoM kA parAvartana yAnI saMkramaNa nahIM hotA ve avasthita haiN| jIva-AtmA meM jar3a ke guNoM kA aura jar3a meM jIva-AtmA ke guNoM kA kabhI parivartana yAnI saMkramaNa nahIM hotA hai| ve dravya apane-apane guNoM se avasthita rahate haiN| athavA avasthAna yAnI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 // 4 saMkhyA kI vRddhi yA hAni kA abhAva smjhnaa| dharmAstikAyAdi pA~ca dravya nitya rahate haiN| ve dravya pA~ca kI saMkhyA ko chor3ate nahIM haiN| kyoMki ye pA~ca dravya kama hokara kabhI cAra nahIM hote haiM, tathA bar3hakara chaha bhI nahIM hote haiN| arthAt-jitane haiM, itane pA~ca hI rahate haiM / * arUpopanA-arUpIpanA yAnI rUpa kA abhAva smjhnaa| yahA~ arUpIpanA ke upalakSaNa se rUpa, rasa, gandha tathA sparzAdi guNoM kA bhI prabhAva jaannaa| pudgala ke alAvA cAra dravya arUpI haiN| arthAt-rUpa, rasa, gandha aura sparzAdi guNoM se rahita haiM / isalie ina cAra dravyoM kA cakSu Adi indriyoM se jJAna nahIM hotA hai| karmoM ke prAvaraNa se rahita AtmA hI ina cAra dravyoM kA pratyakSa jJAna kara sakatA hai| sArAMza yaha hai ki-dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIva-prAtmA ye pA~ca dravya nitya haiM / arthAt -ye apane-apane sAmAnya-vizeSatva dharma se kadApi cyuta nahIM hote haiM / "tabhAvAvyayaM nityam" [a. 5 sU. 30] yaha vahI hai, aise pratyabhijJAna heturUpa bhAva ko nitya kahate haiN| tathA ukta pA~coM dravya avasthita rUpa haiM, ve apanI paMcatva saMkhyA se nyUnAdhika nahIM hote haiN| ye pA~coM dravya avasthita haiN| kisI dina bhI pA~ca kI saMkhyA ghaTatI nhiiN| arthAt-ye pA~coM anAdikAla se haiM aura anantakAla taka rheNge| isalie inakA koI bhI kartA nahIM hai| kyoMki ye kabhI utpanna hue nahIM, to phira unake utpAdaka kI bAta hI kahA~ rahI ? // 5-3 // * rUpIdravyANi * // sUtram rUpiNaH pudgalAH // 5-4 // * subodhikA TIkA * dharmAdikeSu paJcadravyeSu pudgala evaikaH ruupii| pudgalA eva rUpiNo bhavanti / rUpam-eSAm asti eSu vA iti ruupinnH| rUpasya vyutpattiH dvividhA, sambandhApekSayakAnyadhikaraNApekSA / vaizeSikA manyante yat rUpAdirahitapudgalAH iti / yathA utpattikSaNe dravyaM nirguNaM niSkriyaM ca tiSThati etad / teSAM mate pRthivyAM catvAraH guNAH, jale trayo guNAH agnI dvau guNau vAyau ca ekaiva guNaH bhavanti / kintu asya nirAkaraNaM kRtaM yat na ko'pi etAdRzaH pudRgalaH yaH rUparasagandhasparzayukto naiva / sarveSu catvAro guNAH vidyante / avanayameva vyaktamavyakta kvacit / / 5-4 // * sUtrArtha-pudgala dravya rUpI hai, arthAt mUrtimAna hai / / 5-4 / / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 5 ] paJcamo'dhyAyaH vivecanAmRta dharmAdika pA~ca dravyoM meM se eka pudgala dravya hI aisA hai jo rUpI hai / rUpI zabda se tAtparya hai svarUpa vAlA / yaha sambandha kI apekSA tathA adhikaraNa kI apekSA do prakAra kA hotA hai / pA~ca dravyoM meM mAtra pudgala dravya hI rUpI hai / cakSu prAdi indriyoM dvArA pudgala ke guNoM kA hI pratyakSajJAna kara sakate haiM / apane ko cakSu prA~kha dvArA jo kucha bhI dikhAI detA hai, vaha pudgala hI hai / jahA~ para rUpa hotA hai vahA~ rasa, gandha, sparza Adi guNa bhI avazya hI hote haiM / * zrAkAzaparyantadravyANAM ekatA 5 sUtram - [ 7 zrAsskAzAdekadravyANi / / 5-5 / * subodhikA TIkA * as dharmAdikAriNadravyANi teSu dharmAdAkAzaparyantaM, dharmAdharmAkAzAni trINi yAni dravyANi tAni ekamekameva / zeSAstu pudgalajIvAH anekadravyANi / prakAzAd dharmAdInyekadravyANi eva bhavanti / pudgalajIvAstu bhaneka dravyANi / sAmAnyataH zrAkAzamakhaNDamanantapradezI vartate / lokAkAzAlokAkAze iti / asaMkhya pradezI pradezIti / vizeSApekSayA dvau bhedau lokAkAzam, zralokAkAzAnanta vastutastUpacAreNa etau dvau bhedau / parantu zrAkAzantu prakhaNDaikameva dravyam / kintu naiva jIvapudgaleSu evaM yat anantAH jIvAH pudgalAH api anantAstathA pratijIvapudgalasattA'pi bhinnA svatantrA ca / / 5-5 / / * sUtrArtha - dharma se zrAkAza paryanta arthAt - dharmAstikAya, adharmAstikAya tathA zrAkAzAstikAya eka-eka dravya hai / / 5-5 / / vivecanAmRta vizva meM bhinna-bhinna jIvoM kI apekSA jIva aneka haiM / tathA bhinna-bhinna skandha Adi kI apekSA pudgala aneka haiM / kintu gharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAza e tIna dravya eka-eka hI hai / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 56 dharmAstikA Adi ke skandha Adi bheda buddhi kI kalpanA se bhinna-bhinna apekSA se eka hI dravya ke haiM / una bhedoM ko mUladravya se kabhI pRthak - bhinna nahIM kara sakate haiM / jIva dravya aneka vyaktirUpa ananta haiM usI pramANa pudgala dravya bhI ananta haiM / 8 vizeSa - ina tInadravyoM meM eka dravyatva kA sAdharmya hai / saMkhyA kI bAbata inakA jIva aura pudgaloM ke sAtha vaidharmya hai / jIva aura pudgala meM aneka dravyatva kA sAdharmya hai / dharma, adharma aura AkAza ke sAtha anekatva kA vaidharmya hai / / 5-5 / / * zrAkAzAdidravyeSu niSkriyatA 5 mUlasUtram niSkriyANi ca // 5-6 // * subodhikA TIkA * zrA AkAzAdeva dharmAdIni niSkriyANi bhavanti / kriyAzIlAH kriyeti gatikarmAha / pudgala - jIvAstu kriyApi dvividhA | pariNAmalakSaNA parispandalakSaNeti / asti bhavati kriye vastunaH pariNamanamAtraM darzayataH / kSetrAt kSetraparyantavastunayanamAkArAntarakaraNaM vA parispandalakSaraNA / jIvapudgalAH kriyAvantAH gatimantAzca / eSAmAkArarUpANAM pariNamanaM bhavatyeva / dharmAdikAnAmAkArANi zranAdikAlataH anantakAla paryantaM samAnAni / arthAt jIvapudgalavat dharmAdharmAkAzadravyANi na tu zrAkArAntarayuktAni na ca kSetrAntaragamanayogyAni bhavanti / anyacca pradezAvayavabahutvaM kAyasaMjJamiti zaGkayate / pradezAvayavaniyamAvadhAraNA / ka eSaH dharmAdInAM zratrocyate - sarveSAM pradezAH bhavanti zranyatra paramANoH / avayavAstu skandhAnAmeva / yat "araNavaH skandhAzca / saGghAtabhedebhyaH udbhavanti " / / 5-6 / / * sUtrArtha - ukta tInoM hI dravya niSkriya haiM / arthAt " dharmAdharmAkAza" tInoM dravya niSkriya haiM / kintu pudgala aura jIva ye donoM kriyAvAna haiM / / 5-6 / / vivecanAmRta 5 AkAzAdi dravyoM meM niSkriyatA arthAt ye dravya niSkriya kriyArahita haiM / yahA~ para sAmAnyakriyA kA niSedha nahIM hai, kintu gatirUpa vizeSakriyA kA niSedha hai / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6 5 / 6 ] paJcamo'dhyAyaH ... jaise-jIva aura pudgala eka sthAna se anya sthAna para gamanAgamana karate haiM arthAt jAteAte rahate haiM vaise ye dharmAstikAyAdi tIna dravya nahIM karate haiM / isalie dharmAstikAyAdi tIna dravyoM meM gamanAgamana rUpa kriyA kA abhAva hotA hai| kintu utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa kriyA to ina tInoM meM bhI hotI hai| kyoMki zrIjainadarzana vastu-padArtha mAtra meM paryAyoM kI apekSA utpAda aura vyaya donoM mAnatA hai / vizeSa-"dharmAdharmAkAza" tInoM dravyoM kA niSkriyatva sAdharmya bhI hai| unakA isa bAbata jaba jIva aura pudgala ke sAtha vaidharmya hai, taba jIva aura pudgala meM paraspara sakriyatva dharma kA sAdharmya hai tathA prathama ke tIna dravyoM ke sAtha isa sambandha meM vaidharmya hai| * sAdharmya-vaidharmya sambandha meM tosare sUtra se chaThe sUtra taka jo kahA hai usako aba praznottara ke rUpa meM kahA jAtA hai / prazna-nityatva aura avasthitatva ke zabdArtha meM kyA vizeSatA AtI hai ? uttara-apane-apane sAmAnya aura vizeSa svarUpa se cyuta nahIM honA hI nityatva hai| tathA sva-svarUpa meM kAyama rahate hue bhI anya svarUpa ko prApta nahIM honA avasthita dharma hai| jaise-jIvatattva apane dravyAtmaka sAmAnya rUpa kA aura cetanAtmaka vizeSa rUpa kA kabhI tyAga nahIM karatA, yaha nityatva hai| tathA ukta svarUpa ko chor3e binA ajIvatattva ke svarUpa ko prApta nahIM karatA, yaha avasthitatva hai| nityatva kathana se vizva kI zAzvatatA sacita hotI hai aura avasthitatva kathana se asaMkaratA sUcita hotI hai| vizva anAdinidhana hai aura mUla tattvoM kI saMkhyA aparivartanazIla hai| * prazna-dharmAstikAyAdi ajIvatattva yadi dravya aura tattva haiM to inakA koI svarUpa to avazya hI svIkAranA par3egA? to phira ve arUpI kaise ? uttara-arUpIpana se svarUpa kA niSedha nahIM hotA / dharmAstikAyAdi samasta tattvoM kA svarUpa avazya hai, kyoMki binA svarUpa ke vastu-padArtha siddha nahIM hotA hai| jaise-sasizRGgavat yA AkAzapuSpavat arUpItva kahane se rUpa arthAt mUttipane kA niSedha hai| yahA~ rUpa kA artha mUttitva hai| rUpa AkAra vizeSa yA rUpa, varNa, gandha, rasa aura sparza ke samudAya ko matti kahate haiN| isa mattitva kA dharmAstikAyAdika cAra tattvoM meM prabhAva mAnA hai / kintu svarUpa mAnane meM kisI prakAra kI bAdhA upasthita nahIM hotI evaM na vaha arUpItva kA bAdhaka hai| rUpa, mUrttatva, mUtti ye zabda samAnArthaka haiN| rUpa-rasAdi jo guNa indriyoM dvArA grahaNa kiye jAeM to ye indriyagrAhya guNa hI mUrta haiM aura ve rUpa-rasAdi pudgala meM pAye jAte haiM, isalie ( gala ho rUpI hai| isake alAvA anya koI dravya mUtimAna nahIM hai| kyoMki ve "dharmAdharmAkAzajIva" indriyaagrAhya haiN| rUpItva ke kAraNa pudgala tathA dharmAstikAyAdi cAra tattvoM kI asamAnatA hone se paraspara vaidharmya bhAva utpanna hotA hai| arthAt asamAnatA ko hI vaidharmya kahate haiM / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 57 uparyukta pA~ca dravyoM meM se tIna dravya "dharmAdharmAkAza" eka-eka vyaktirUpa haiM, arthAt ekaeka svatantra piNDarUpa haiN| ve pRthak-bhinna rUpa se do, tIna ityAdi nahIM haiN| tathA niSkriya yAnI kriyArahita haiN| eka vyaktitva tathA niSkriyatva ina donoM dharmoM kA ukta tIna dravyoM meM sAdharmya hai| jIva tathA pudgala aneka vyaktirUpa haiM aura kriyAzIla bhI haiM / dharmAstikAyAdika tInoM dravyoM ko niSkriya kahA hai so ve jIva, pudgala ke samAna cala bhAva ko prApta hokara ke pradezAntara rUpa gamana kriyA nahIM karate haiN| parantu ve apane calana sahAyAdi guNoM se sakriya kahe jA sakate haiN| kyoMki, ve guNa apanI-apanI kriyA meM nitya pravartanazIla haiN| jIva-AtmA ke viSaya meM anya dArzanikoM kA jisa taraha mantavya hai usI taraha zrIjainadarzana nahIM mAnatA hai| jaise-vedAntadarzana Atmadravya ko eka vyaktirUpa mAnatA hai| sAGkhayadarzana tathA vaizeSikAdi bhI vedAnta ke samAna eka dravya mAnakara use niSkriya nahIM mAnate haiN| jainadarzana jIva ko aneka tathA kriyAzIla mAnatA hai| * prazna-jainadarzana paryAya pariNamana rUpa utpAda-vyaya samasta dravyoM meM mAnatA hai| yaha pariNamana kriyAzIla dravyoM meM ho sakatA hai, kintu niSkriya dravyoM meM kaise mAnate ho? uttara-yahA~ para niSkriyatva se gati kriyA kA niSedha hai| kintu kriyAmAtra kA nahIM, arthAt niSkriya "dharmAdharmAkAza" dravya kA artha jainadarzana meM mAtra gatizUnya dravya mAnA hai tathA una dharmAstikAyAdika gatizUnya dravyoM meM bhI calana sahAyAdi guNa apane-apane viSaya kA utpAdavyaya rUpa mAnA hai| jainadarzana "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat" ise dravya kA lakSaNa mAnatA * pradezasaMkhyAvicAraH * dharmAdidravyeSu pradezAnAM parimANaH Wan mUlasUtram asaMkhyeyAH pradezAH dharmAdharmayoH // 5-7 / / * subodhikA TIkA * paramaniruddhaniravayavaM dezaM pradeza miti / dravyaparamANu-apekSayA svarUpaM jJAyate / pradezo nAmApekSikaH sarvasUkSmastu paramANoravagAheti / na ko'pi paramANu yat dvayoH Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 8 ] paJcamo'dhyAyaH [ 11 pradezayoH pravagAhete / anyacca dharmAdharmAkAzajIvAnAM pradezAH prApekSikA'pi sUkSmAH na sthUlAH / atratadapi satyaM yat pradezasvarUpajJAnAt teSAmiyattAjJAnamapi / / 5-7 / / * sUtrArtha-dharmAstikAya aura adharmAstikAya dravya asaMkhyapradezI haiM // 5-7 / / OM vivecanAmRta dharmAstikAya aura adharmAstikAya pratyeka ke asaMkhyAta pradeza haiN| vastu-padArtha ke sAtha pratibaddha nivibhAjya sUkSma aMza pradeza kahalAtA hai| aise pradeza dharmAstikAya ke aura adharmAstikAya ke asaMkhyAta-asaMkhyAta hote haiN| vizeSa-dharmAstikAya aura adharmAstikAya ina donoM ke asaMkhyAta-asaMkhyAta pradeza haiN| pradeza dravya ke sUkSma aMza ko kahate haiN| jisake vibhAga kI kalpanA sarvajJa-zrI kevalI bhagavanta kI buddhi se bhI nahIM ho sakatI hai| aise avibhAjya sUkSma aMza ko niraMza aMza bhI kahane meM AtA hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya ye donoM eka-eka vyaktirUpa haiN| inake pradeza "avibhAjya aMza" asaMkhyAta-asaMkhyAta haiN| isase yaha siddha hotA hai ki ukta donoM dravya eka aise akhaMDa skandha rUpa dravya haiM ki jisake asaMkhyAta avibhAjya sUkSma aMza kevala buddhi se kalpita kiye jAte haiN| ve vastu-padArthabhUta skandha se pRthak bhinna nahIM hote haiN| parantu buddhi kI apekSA se usakA mApa samajhane kA hotA hai / / (5-7) * pratyekajIvasyapradezAnAM parimAraNaH * ke mUlasUtram jIvasya ca // 5-8 // * subodhikA TIkA * __jJAna-darzanarUpopayogasvabhAvAH jIvadravyAH anantAH, ekajIvasya cAsaGghaya yAH pradezAH bhavanti / dharmAdharmadravyapradezAH lokeSu satatavistArayuktAH bhavanti / yAdRzAH tAdRzAH eva, na ghaTante na ca vardhante / kintu jIvasya pradezAH saMkucanavistaraNayuktAH / jIvasya zarIraprAmANyAt / yathA gaje jIvaH vartate tadA tasya samagrapradezAH gajahutyAH, kintu saiva jIvaH gajAt pipIlikAyAM pravizati utpadyate vA tarhi tasyAkArapramANAH tayuktAH / / 5-8 / / * sUtrArtha-pratyeka jIva bhI asaMkhyAtapradezI hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya, lokAkAza aura eka jIva ke pradeza saMkhyA meM samAna haiM / / 5-8 // .. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] zrItattvArthAdhigamasUtre vivecanAmRta 5 jJAnadarzanarUpa upayoga svabhAva bAle jIvadravya ananta hote haiM / jitane pradeza lokAkAza aura dharma evaM adharma ke haiM, utane hI pradeza eka-eka jIvadravya ke bhI haiM / vizeSa - jIva ananta haiM / ke jitane asaMkhyAta pradeza haiM, itane samasta jIvoM ke bhI asaMkhyAta pradeza kAya aura adharmAstikAya ke bhI itane hI pradeza asaMkhyAta hote haiM / [ 56 5 mUlasUtram pratyeka jIva ke pradeza samAna asaMkhyAta haiM / arthAt eka jIva hI prasaMkhyAta pradeza dUsare jIva ke haiM / itanA hI nahIM kintu hote haiM / kisI jIva ke kama yA adhika bhI nahIM / dharmAsti sArAMza yaha hai ki - jIva dravya vyaktirUpa se ananta haiM aura pratyeka jIva vyaktigata eka akhaNDa vastu dharmAstikAya ke samAna asaMkhyAta pradeza parimANa vAlA hai / / 5-8 / / * zrAkAzapradezAnAM parimANaH zrAkAzasyAnantAH // 5-6 // * subodhikA TIkA * varttate / vizeSadRSTyA jIvAjIvadravyANAmA mAdhArabhUtaM lokAkAzama saMkhyAtapradezavarttI zeSamalokAkAzamanantAparyavasAnam / yadanantAdasaMkhyAtAnAM nyUnatvAdanantameva dharmAdharmaikajIvadravyalokAkAzAnAM pradezAH samAnAH / lokAlokAkAzasyAnantApradezAH ; lokAkAzasya tu dharmAdharmaikajIvaiH tulyAH / / 5-6 / / zeSaH / * sUtrArtha - zrAkAza ( lokAkAza aura alokAkAza donoM ko milAkara ) anantapradezI hai / / 5-6 / / 5 vivecanAmRta 5 vAstava meM, jIva aura ajIva kA AdhArabhUta lokAkAza zrasaMkhyAtapradezI hotA hai / kyoMki ananta meM se asaMkhyAta kama hone para bhI ananta hI zeSa rahatA hai / sArAMza yaha hai ki-AkAza ke lokAkAza aura alokAkAza do bheda haiM / yahA~ para AkAza ke anantapradezoM kA kathana lokAkAza aura alokAkAza donoM ke sammilita pradezoM kI apekSA hai / pratyeka ke pradezoM kI vicAraNA karane meM Aye to lokAkAza ke pradeza asaMkhyAta haiM aura alokAkAza ke pradeza ananta haiM / / 5-6 / / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5010 ] paJcamo'dhyAyaH * pudgalapradezAnAM parimANaH * OM mUlasUtramsaMkhyeyA'saMkhyeyAzca pudgalAnAm // 5-10 // * subodhikA TIkA * pudgalAnAM saMkhyeyA, prasaMkhyeyA, anantAzca pradezAH bhavanti / anantA iti vartante / anyacca pUraNa-galanasvabhAvaH pudgalaH, asya paramANutaH mahAskandha pryntaanekvicitraavsthaaH| saMkhyAtaparamANUnAM skandhaH saMkhyAtapradezI, asaMkhyAtaparamANUnAM skandhaH asaMkhyAtapradezI anantaparamANUnAJca skandha anantapradezI bhavati / aNuskandhau tu pudgalasya dvau bhedau, yadapi aNurapi pudgalam, pudgalamapi pUraNagalana svabhAva yuktam, ata asyApi pradezAH asaMkhyAtakAH ? kintu atra skandhAnAM pradezA eva kathitAH / atrocyate anekadravyaparamANUnAM yathA ghaTAdikAH pudgalaskandha-samapradezAH tathA paramANubhiH naiva // 5-10 / / * sUtrArtha-pudgala dravya ke pradeza saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta bhI hote haiM / / 5-10 // vivecanAmRta hai pudgala dravya ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza haiN| jIva kI bhAMti pudgala dravya bhI ananta haiN| kisI pudgala dravya ke saMkhyAta pradeza hote haiM / kisI pudgala dravya ke asaMkhyAta pradeza hote haiM tathA kisI pudgala dravya ke anantapradeza hote haiM / saMkhyAta pradeza vAle pudgala dravyoM meM bhI aneka prakAra kI taratamatA hotI hai| jaise-kisI pudgala dravya meM do pradeza, kisI meM tIna pradeza, kisI meM cAra pradeza, kisI meM sau, kisI meM hajAra, kisI meM lAkha, kisI meM karor3a tathA kisI meM usase bhI atighane pradeza hote haiN| isa taraha saMkhyAta, asaMkhyAta aura anantapradeza vAle pudgaloM meM bhI aneka prakAra kI taratamatA-bhinnatA hotI hai| .....dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ke pradeza saMkoca tathA vikAsa kI kriyA se rahita haiN| nitya vistRta hI rahe hue haiN| jIva-AtmA ke aura pudgala ke pradeza saMkoca tathA vikAsa pAmate haiN| jaba jIva-AtmA hAthI ke zarIra meM se nikalakara kIr3I ke zarIra meM AtA hai taba AtmapradezoM kA saMkoca hone se samasta prAtmapradeza kIr3I ke zarIra meM hI samA jAte haiN| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 10 isI taraha choTA zarIra bhI jyoM-jyoM bar3A hotA jAtA hai, tyoM-tyoM AtmapradezoM kA vistAra hotA jAtA hai| Atmapradeza deha-zarIra ke bAhara raha jA~ya aisA hotA nahIM hai tathA deha-zarIra ke amuka bhAga meM na ho aisA bhI nahIM hotA hai / pudagaloM kA bhI saMkoca aura vistAra hotA hai| yaha to saba pratyakSa anubhava karate haiN| jaise-eka bar3e kamare meM prasarita dIpaka-dIvA ke prakAza ke pradeza eka choTe kakSa meM rakhane meM prA jAya to bhI saMkoca pAkara itane hI vibhAga meM simaTa jAte haiN| dopaka ko bAhara nikAlane para prakAza ke pradeza vikasita hone se ve sampUrNa bar3e kamare meM prasarita ho jAte haiM / dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura jIvAstikAya ke pradeza mUla dravya se kabhI pRthaga nahIM hote haiM arthAt alaga-bhinna hote nahIM haiN| kyoMki dharmAstikAya Adi arUpI haiM / arUpI dravyoM meM saMzleSa kA aura vizleSa kA abhAva hotA hai / pudgala dravya ke pradeza to mUla dravya se pRthaga-chUTe par3ate haiM tathA phira mila bhI jAte haiN| eka skandha ke pradeza usa skandha meM se pRthaga-chaTe hokara anya skandha meM jur3a jAte haiN| isalie dravya ke skandhoM ke pradezoM kI saMkhyA aniyata hI rahatI hai| eka hI skandha meM kaI bAra saMkhyAta, to kaI bAra asaMkhyAta, to kaI bAra ananta pradeza bhI hote haiN| arthAt-pudgala dravya ke skandha dharmAstikAyAdi cAra dravyoM ke samAna niyata rUpa nahIM haiN| ve koI saMkhyAta, koI asaMkhyAta, koI anantapradezI haiM tathA kaI anantAnanta pradezI bhI haiM / pudgala tathA anya dravyoM ke pradezoM meM paraspara yaha bhinnatA hai ki pudgala ke pradeza apane skandha se bhinna-jude ho sakate haiN| kintu dharmAstikAya Adi cAra dravyoM ke pradeza apane skandhoM se pRthak-jude nahIM ho sakate haiN| kyoMki ve amUrta haiM aura akhaNDita rahanA hI unakA svabhAva hai| milane kI aura bikharane kI kriyA to kevala pudgala skandhoM meM hI hotI hai tathA unake choTe-bar3e aMzoM ko avayava kahate haiN| avayava kA artha skandha se pRthak hone vAlA aMza hai| vaha dharmAstikAya Adi cAra dravyoM aura paramANu ke nahIM hotA hai| mUttimAna eka paramANu pudgalarUpa dravya hai| usakA Adi, madhya aura pradeza nahIM hai / vaha avibhAjya dravya hai| usake aMza kI kalpanA buddhi se bhI nahIM hotii| yaha pudgala kA vAstavika svarUpa hai tathA dvayaNukAdi skandhoM kI utpatti bhI isI se hotI hai| kahA gayA hai ki "kAraNameva sUkSmo nityazca bhavati paramANuH" yaha paramANu kA lakSaNa hai| dvayaNukAdika se yAvat anantAnantapradezI skandhoM kA kAraNa paramANu hai| yaha hote hue bhI paramANu kA koI kAraNa nahIM hai| yaha dravya vyakti rUpa se niraMza hai tathA nityarUpa hai| kintu paryAyarUpa se aisA nahIM kaha sakate haiM kyoMki eka paramANu meM bhI varNa, gandha, rasa tathA sparzAdika aneka paryAya pAye jAte haiN| isalie paryAya se usake aMza kI bhI kalpanA kI gaI hai| ve paramANu 'dravya' ke bhAva rUpa aMza haiN| eka vyaktigata dravya paramANu meM varNAdika bhAvaparamANu aneka mAne gaye haiN| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 11 ] paJcamo'dhyAyaH [ 15 * prazna-dharmAstikAyAdika ke pradeza tathA pudgala ke paramANu meM kyA bhinnatA hai ? uttara-parimANa kI dRSTi se kisI prakAra kI bhinnatA nahIM hai, itanA hI nahIM kintu kSetra pramANa bhI donoM kA samAna hai tathA ve avibhAjya aMza haiM, to bhI eka AkAzapradeza ke avagAha meM bhI jaise ananta paramANu samA sakate haiM, aisA svabhAva dharmAstikAya, adharmAstikAya tathA AkAzAstikAya ke pradezoM kA nahIM hai| jaise-paramANu apane dvayaNukAdi skandha se pRthak-judA rahatA hai, vaise pradeza apane skandha se pRthak-alaga nahIM hote haiN| parimANa kI dRSTi se pradeza tathA paramANu samAna haiM, to bhI bhinna svabhAvI haiM / / 5-10 / / * paramANau pradezAnAM prabhAvaH * Wan mUlasUtram nAraNoH // 5-11 // * subodhikA TokA * paramANoH pradezAH naiva jaaynte| anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuH / pratrANoH pradezAnAM niSedhaH kRtaH tat dravyarUpapradezAnAmeva / arthAt paramANuH svayamapi pradezarUpaikapradezavAnapi / dvitIyAdikapradezAbhAvAt / nizcayanayena tu sarvANi dravyANi prAtmapratiSThitAni aadhaaraapekssaabhaavaat| ataH dharmAdharmapudgalajIvadravyANi api vastutaH svAdhAravantAH / / 5-11 / / * sUtrArtha-paramANu ke pradeza nahIM hote haiM / / 5-11 / / Wan vivecanAmRta paramANu ke pradeza nahIM hote haiN| usake Adi, madhya aura pradeza inameM se kucha bhI nahIM hotA kyoMki jo anekapradezI hogA usI meM Adi madhya vibhAga ho sakate haiN| jo ekapradezI hai vaha to apanA svayaM kA eka pradeza hI rakhatA hai| ata: usameM madhya kA vibhAga nahIM ho sktaa| aNu "paramANu" apradezI hai| arthAt-aNu ke-paramANu ke pradeza nahIM hote haiM / aNu svayaM hI avibhAjya antima aMza hai| aNu ke bhI pradeza hove to vaha aNu nahIM kahalA sakatA kyoMki aNu ko A~kha se kadApi nahIM dekha sakate haiN| use to viziSTa jJAna ke bala se hI jAnA jAtA hai| aNu niravayava hai| usake Adi, madhya aura antima koI bhI avayava nahIM hai| Aja ke yuga meM vaijJAnikoM ne mAnA huA hai ki aNu yaha vAstavika aNu nahIM hai, kintu asaMkhyAta pradezAtmaka vA ananta pradezAtmaka eka skandha hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 12 * prazna -- pudgala dravya ke lie ananta pada kI AvRtti pUrvasUtra se le sakate ho, kintu anantAnanta pada kI vyAkhyA kisa sUtra ke AdhAra para hai ? uttara---ananta pada sAmAnya hai| vaha samasta prakAra ke anantoM kA bodha karA sakatA hai / isalie vartamAna adhyAya ke haveM sUtra kI anuvRtti dvArA ukta artha kiyA gayA hai / / 5-11 / / * dharmAstikAyAdidravyANAM AdhArakSetraH * Wan mUlasUtram lokAkAze'vagAhaH // 5-12 // * subodhikA TIkA * pravezakAnAM pudgalAdInAmavagAhinAmavagAho lokAkAze bhavati avagAhyate iti avagAhaH / sarvANi dravyANi lokAkAze vartante / sAdi, anAdibhedAbhyAm dvividham teSAM pratiSThApanam / sAmAnyataH sarvANi dravyANi anAditaH lokAkAze eva samAviSTAni, kintu vizeSataH jovapudgalAnAM avagAhaH sAdIti ucyate / yat dve'pi dravye sakriya kriyAzIle, anayoH kSetrAd kSetrAntaraM bhavataH / ataeva eSAM lokAkAzAbhyantarameva kvacidapi avagAhanaM bhavati / kintu dharmAdharmadravyANi nedRzAni / tAni tu nityavyApini ataH lokeSu teSAmavagAhaH sadaiva tadavasthaM nityaJca / / 5-12 / / * sUtrArtha-dharmAdi cAroM dravyoM kA avagAha-praveza lokAkAza meM hI hai| jo avagAhI arthAt rahane vAle dravya haiM, unakA avagAha 'sthiti sthAna' samasta lokAkAza hai / / 5-12 / / OM vivecanAmRta praveza karane vAle pudgala Adi kA avagAha lokAkAza meM hI hotA hai| avagAha sampUrNa loka meM sadA tadavastha rahatA hai, nitya hai| AkAza ke lokAkAza aura alokAkAza isa taraha do bheda haiN| jitane prakAza meM dharmAstikAyAdi dravya rahe hue haiM utanA AkAza lokAkAza hai tathA zeSa AkAza alokAkAza hai / isa taraha lokAkAza kI vyAkhyA se hI dharmAstikAyAdika dravya lokAkAza meM rahe hue haiM, yaha siddha hotA hai| lokAkAza meM anya-dUsare dravya ko avagAha-jagaha dene kA svabhAva hai| isase dharmAstikAya aura adharmAstikAya lokAkAza meM hI rahe hue hone se jIva aura pudgala bhI lokAkAza meM hI rahate haiN| kyoMki, jIvoM ko tathA pudgaloM ko gati karane meM dharmAstikAya kI aura sthiti karane meM adharmAstikAya kI sahAyatA lenI par3atI hai| jahA~ dharmAstikAya aura adharmAstikAya hote haiM, vahA~ hI jIva aura pudgala gati-sthiti kara sakate haiM / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 // 13 ] paJcamo'dhyAyaH alokAkAza kA anya dravyoM ko avagAha-jagaha dene kA svabhAva hote hue bhI vahA~ dharmAstikAya aura adharmAstikAya nahIM hone se jIva aura pudgala gati-sthiti nahIM kara sakate haiN| AkAza kA koI AdhAra nhiiN| vaha to svapratiSThita hai / * vizeSa yaha hai ki-isa vizva-saMsAra meM pA~ca dravya astikAya rUpa haiN| inameM AdhAraAdheyabhAva kisa prakAra hai ? kyA inake AdhAra ke lie inase koI bhinna dravya hai ? yA ina pA~coM meM hI koI eka dravya AdhAra rUpa hai ? isa prakAra ke uttara ke lie hI prastuta sUtra hai| sthiti karane vAle dravyoM ko Adheya kahate haiM aura ve jisameM sthita hoM vaha AdhAra hai| ukta pA~ca dravyoM meM AkAza AdhAra rUpa hai tathA zeSa cAra dravya prAdheya haiN| yaha pratyuttara kevala vyavahAra dRSTi se hai, nizcayadRSTi se nhiiN| nizcayadRSTi se to samasta dravya svapratiSThita hI haiN| arthAt apane-apane svarUpa meM sthita haiM, koI kisI meM nahIM rahatA hai| * prazna-vyavahAra dRSTi se dharmAstikAyAdi cAra dravyoM kA AdhAra AkAza mAnA jAtA hai to AkAza kA AdhAra kyA hai ? uttara-AkAza ko kisI dravya kA AdhAra nahIM hai, kyoMki isase vistIrNa athavA isake barAbara parimANavAlA koI padArtha nahIM hai| isalie vyavahAra aura nizcaya dRSTi se prAkAza svapratiSThita hI hai| anya dharmAstikAyAdika dravya isase nyUna parimANa vAle haiN| AkAza ke eka deza-tulya samAna hai| isa hetu se AdhArAdheya "avagAhAvagAhI" bhAva mAnA gayA hai| AkAza sabase bar3A dravya hai / / 5-12 / / * dharmAstikAyAdInAM sthitikSetrasya maryAdA * Wan mUlasUtram dharmAdharmayoH kRtsne // 5-13 // -- * subodhikA TIkA * avagAhaH dvAbhyAM prakArAbhyAM sambhavati / prathamastu janasya manasaH iva dvitIyastu nIrakSIravat / dharmAdharmayoH kRtsne lokAkAze'vagAhaH bhvti| nIrakSIrAvagAhaH prakRtAbhISTaH, kRtsneneti vivakSitam / tathA ca yathA prAtmanaH zarIre vyAptiH tathaiva dharmAdharmayoH anAdikAlena vyAptiH / tad ko'pi lokasya pradezaH yatra dharmAdharmadravyayorabhAvaH / / 5-13 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 14 * sUtrArtha - dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA bhavagAha sampUrNa lokAkAza meM hai / / 5-13 / / 18] vivecanAmRta dharmAstikAya dravya aura adharmAstikAya dravya kA avagAha sampUrNa lokAkAza meM hI hai / avagAha kI sambhAvanA do prakAra se hotI hai / eka to puruSa ke mana ke samAna aura dUsare dUdha- pAnI kI taraha / inameM dUdha-pAnI kA sA avagAha prakRta meM vAMchita hai / yaha kRtsna zabda se vyakta hotA hai / jisa prakAra jIva- zrAtmA deha zarIra meM vyApta rahatA hai, usI prakAra dharmAstikAya aura adharmAstikAya bhI lokAkAza meM vyApta hokara anAdikAla se haiM / dharmAstikAya aura adharmAstikAya sampUrNa loka meM vyApta haiM / lokAkAza kA eka bhI pradeza aisA nahIM hai jahA~ dharmAstikAya aura adharmAstikAya na hoM / ataH dharmAstikAya, adharmAstikAya aura lokAkAza ina tInoM ke pradeza samAna hI haiM / jitane pradeza dharmAstikAya ke haiM, itane hI pradeza adharmAstikAya ke haiM / itanA hI nahIM kintu lokaza ke bhI utane hI pradeza haiM / 5 mUlasUtram ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm / / 5- 14 // * subodhikA TIkA * prapradezasaMkhyeyAsaMkhyeyAnantapradezAnAM pudgalAnApudgaladravyasya catvAro bhedAH / kAdiSvAkAzapradezeSu bhAjyo'vagAhaH / bhAjya vibhAjya vikalpya ityanarthAntaram / tadyathA paramANorekasminneva pradeze, dvayaNukasyaikasmin dvayozca / tryaNukasyaikasmindvayostriSu ca evaM caramANukAdInAM saMkhyeyAsaMkhyeya pradezasyaikAdiSu saMkhyeyeSu asaMkhyeyeSu ca, anantapradezasya ca / pudgaladravye yadaNudravyaM tasyaikapradeze kintu skandhAnAM yogyatAnusAraM ekatarasaMkhyAtapradezeSu zravagAhanaM sambhavati / nAtra zaGkA kAryA, pariNamanavizeSeNaitAdRzaMmapi sambhavati / yathA zatakilo pramANakArpAsasthAne zatAyat tanuSu adhikapramAraNI vastunAM layaH / dhikalohaprastarAyataM sambhavati / yathaikakakSe anekadIpaprakAza: samAyojayituM sambhavaM tathaiva prakRte'pi / / 5-14 / / - - * sUtrArtha - eka se lekara prasaMkhyAta paryanta jitane pradezoM ke bheda sambhava haiM tathA pradeza se lekara ananta pradeza taka jitane skandhoM ke bheda sambhava haiM, unakA yathAyogya zravagAha hotA hai / / 5-14 / / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 14 ] paJcamo'dhyAyaH [ 16 OM vivecanAmRta // pudgaladravya meM jo aNudravya hai, usakA eka hI pradeza meM kintu skandhoM kI yogyatAnusAra eka se lekara asaMkhyAta pradezoM meM avagAhana hotA hai| anantapradezI skandha asaMkhyAta pradezoM meM avagAhana nahIM kara sakate, kyoMki loka ke pradeza asaMkhyAta hI haiM, na ki ananta / pudgala ke sambandha meM yaha tathya vistAra pUrvaka nIce pramANe vicAriye / pudgala dravya vyakti rUpa meM aneka haiN| pratyeka pudgala dravya ke avagAha kSetra kA arthAt sthitikSetra kA pramANa bhinna-bhinna hotA hai| koI pudgala dravya lokAkAza ke eka pradeza meM rahatA hai, koI pudgaladravya lokAkAza ke do pradezoM meM rahatA hai, koI pudgaladravya lokAkAza ke tIna pradezoM meM rahatA hai, yAvat koI pudgaladravya lokAkAza ke asaMkhyapradezoM meM bhI rahate haiM / __ jaise-paramANu eka pradeza meM hI rahatA hai| 'dvayaNuka' (do paramANuoM kA skandha) eka pradeza meM ki do pradeza meM rahatA hai| 'vyaNuka' (tIna paramANuoM kA skandha) eka, do yA tIna pradezoM meM rahatA hai| isa taraha saMkhyAta pradezavAlA skandha eka, do, tIna, yAvat saMkhyAta pradezoM meM bhI raha sakatA hai| asaMkhya pradezavAlA skandha eka, do, tIna, yAvat asaMkhyAtapradezoM meM bhI raha sakatA hai| ___ anantapradezavAlA skandha eka, do, tIna, yAvat saMkhyAta athavA asaMkhyAtapradezoM meM bhI raha sakatA hai| jisa taraha pudgaladravya vyakti rUpe aneka hone se pratyeka ke avagAha kSetra kA pramANa bhinnabhinna hotA hai, usI taraha pudgaladravya ke pariNamana meM vividhatA-vicitratA hone se eka hI pudgaladravya ke avagAha kSetra kA pramANa bhI bhinna-bhinna kAla kI apekSA bhinna-bhinna hotA hai / vivakSita samaya meM ekapradeza meM rahe hue anantapradezI skandha kAlAntara meM do-tIna yAvat asaMkhyAtapradezoM meM bhI rahate haiM / isa taraha vivakSita samaya meM asaMkhyAtapradezoM meM rahA huA skandha kAlAntara meM ekAdi pradeza meM bhI rahatA hai / sAmAnya jo skandha jitane pradezoM kA hai vaha utane pradezoM meM athavA usase alpa pradezoM meM bhI raha sakatA hai, kintu kadApi usase adhika pradezoM meM nahIM rahatA hai| pudgala dravya kA avagAhakSetra nyUna meM nyUna arthAt kama-se-kama ekapradeza aura adhika se adhika lokAkAza jitanA asaMkhyAtapradeza hotA hai| cAhe jitane vizAla pudgala skandha hoM ve bhI lokAkAza meM saba samA jAte haiN| * prazna-eka pradeza meM anantapradezI skandha kisa taraha raha sakate haiM ? uttara-jaise pudgaloM kA atyanta sUkSma, sUkSmatara aura sUkSmatama hone kA svabhAva hai, vaisA AkAza kA pudgaloM ko usI mAphika avagAha dene kA svabhAva hai| ataH anantapradezI eka skandha to kyA, kintu anantapradezI ananta skandha bhI eka pradeza meM avazya hI raha sakate haiN| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 515 jaise-* eka rUma-orar3A ke eka-eka pradeza meM teja ke hajAroM pudgala rahate haiN| * bAraha iMca lambI ruI kI pUNI ko saMkelI lene meM A jAya to eka iMca se choTInanhI ho jAtI hai| * dugdha-dUdha se pUrNa bhare hue pyAle meM jagaha nahIM hote hue bhI usameM zakkara DAlane meM A jAya to bhI vaha samA jAtI hai| Aga, jaise-agni kA jalAne kA svabhAva hai aura tRNa-ghAsa kA jalane kA svabhAva hai, vaise pudgaloM kA atyanta sUkSma rUpa meM pariNamana kara ekAdi pradezoM meM rahane kA svabhAva hai tathA AkAza kA bhI usI mAphika avagAha dene kA svabhAva hai| AdheyabhUta dharmAdi cAroM dravya samasta AkAzavyApI nahIM haiN| ve AkAza ke eka parimita bhAga meM sthita haiN| jitane vibhAga meM ve sthita haiM usa AkAza vibhAga kA nAma loka hai / pAMca astikAya rUpa hI loka hai, isake pare kevala AkAza ananta rUpa hai, usako hI 'alokAkAza' kahate haiN| jahA~ anya dravyoM kA abhAva ho, vaha aloka kahalAtA hai aura ukta kAraNoM se AdhArAdheya bhAva bhI hotA hai| dharmAstikAya aura adharmAsti kAya ye donoM akhaNDa dravya haiM, itanA hI nahIM kintu sampUrNa loka meM sthita haiN| vAstavika rUpa se dekhA jAya to AkAzadravya ke do vibhAgoM kI kalpanAbuddhi unhIM dharmAstikAya aura adharmAstikAya do dravyoM se hotI hai tathA lokAloka kI maryAdA kA sambandha bhI inhIM se prasiddha hai / / 5-14 / / OM mUlasUtram asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 5-15 // * subodhikA TIkA * jIvAnAmavagAho lokAkAzapradezAnAmasaMkhyeyabhAgAdiSu bhavati / prA srvlokaadiv| pratijIvApekSaNa idmpi| yathA aGgaSThasyAsaMkhyeyabhAgapramANaM shriirjghnyaavgaahnaa| kRtsne'pi loke samudghAtApekSayA vyAptiH / yat kevalinaH bhagavantaH samudghAtayanti tadA teSAmAtmapradezAH krameNa daNDakapATaprataralokaparNeSu bhavanti // 5-15 / / * sUtrArtha-lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa lokaparyanta jIvoM kA avagAha humA karatA hai / / 5-15 / / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH vivecanAmRta 5 lokAkAza ke aMgula ke prasaMkhyAtaveM bhAga se prArambha karake sampUrNa lokAkAza meM jIva rahate haiN| "lokAkAze'vagAhaH (5 - 12 ) " isa sUtra meM dharmAstikAyAdika dravya lokAkAza meM rahate haiM aisA kahA hai, to bhI sampUrNa lokAkAza meM rahate haiM ki usake amuka bhAga meM rahate haiM, isa taraha kahA nahIM hai / isIlie ina tIna (5-13, 5-14, 5-15) sUtroM meM yaha kahane meM AyA hai / 5 / 16 ] [ 21 lokAkAza ke jitane pradeza haiM unake asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa lokAkAzaparyanta jIvoM kA avagAha huA karatA hai / sampUrNa lokAkAza meM vyApti samudghAta kI apekSA se hai / kyoMki jaba kevalI bhagavanta samudghAta karate haiM, usa samaya unakI AtmA ke pradeza krama se daMDa, kapATa, pratara evaM lokaparyanta huA karate haiM / uparyukta kathana kA sArAMza yaha hai ki pudgala ke mAphika jIva bhI vyakti rUpa meM aneka hote hue bhI pratyeka jIva ke avagAha kSetra kA pramANa bhinna-bhinna hotA hai / jIvadravya ke zravagAha kSetra kA pramAraNa kama meM kama aMgula ke prasaMkhyAtaveM bhAga jitanA aura adhika meM adhika sampUrNa loka hai / koI jIva aMgula ke prasaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai, koI jIva do prasaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai, koI jIva tIna asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai, isa taraha yAvat koI jIva sampUrNa loka meM rahatA hai / jaba kevala bhagavanta samudghAta karate haiM taba unake prAtmapradeza sampUrNa lokavyApI bana jAte haiM / samudghAta samaya meM jIva sampUrNa loka meM vyApta hokara rahate haiN| zeSa samaya meM to apane zarIra pramANa AkAzapradeza meM rahate haiM / jyoM-jyoM zarIra bar3A hotA hai tyoM-tyoM adhika-adhika AkAzapradezoM meM rahate haiM tathA jyoM-jyoM zarIra choTA hotA hai tyoM-tyoM kama-kama sImita prakAzapradezoM meM rahate haiM / jaise samakAla meM aneka jIvoM ke avagAha ke kSetra meM pramAraNa bhinna-bhinna hotA hai vaise hI bhinnabhinna kAla kI apekSA eka hI jIva ke avagAha ke kSetra kA pramANa bhinna hotA hai / hAthI ke bhava ko pAyA huA jIva hAthIpramANa zarIra meM rahatA hai| vahI jIva kIr3I ke bhava ko pAte hue kIr3IpramANa zarIra meM rahatA hai / vahI jIva punaH anya bhava meM anya anyabhava ke zarIra meM rahatA hai / / 5- 15 / / * jIvasya bhinnAvagAhanAsu hetuH 5 mUlasUtram pradezasaMhAra - visargAbhyAM - pradIpavat // 5-16 // * subodhikA TIkA * pradIpavat jIvasya pradezAnAM saMhAravisargAviSTo / yathA tailavartyagnyupAdAnavRddhaH pradIpaH bRhatImapi kUTAgArazAlAmaNvImapi prakAzayati / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5116 _mANikAvRtaH mANikAM droNAvRto droNamADhakAvRtaH pADhakaM prasthAvRtaH prasthaM pANyAvRtaH pANim yathA evameva pradezAnAM saMhAra-visargAbhyAM jIvaH mahAntaM aNu vA paJcavidhaM vapuskandhaM dharmAdharmAkAza-aNu vA paJcavidhaM vapuskandhaM dharmAdharmAkAza-pudgalajIvapradezasamudAyaM vyApnoti iti| dharmAdharmAkAzajIvAnAM paraspareNa pudgaleSu ca vRttinaM amUrtatvAt viruddhyate / dIpakasya dRSTAntamatrasaMkocavistArasvabhAvapratipAdayitumeva / netad yat yathA dIpaH kRtsnaM lokaM naiva vyApnoti tathaivAtmApi / vA dIpako'nityaH tathaivAtmA'pi anityam / dRSTAntadASrTAnte sarvathA samAnatAyAH mabhAvo varttate / anyathA dRSTAntadArTAntena ko'pi bhedaH evaJca syAdvAnusAraM dIpakAdinaH api anityaiveti kathitumazakyAH / yathA sarvathAkAzam na nityam / tathaiva dIpako'pi naivAnityaH / yat zrIjainasiddhAntAnusAraM vastunaH utpAdAditrayAtmakA sthitiH mAnyA / atra sati pradezasaMhAravisargasambhavekasmAdasaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAho bhavati naikapradezAdiSviti ? samAdhAnaM kriyate yat sayogatvAt saMsAriNAma, caramazarIratribhAgahInAvagAhitvAcca siddhAnAm / yat siddhAH karmanokarmaviSaye sarvathA hInAH vartante / prataH teSAM viSaye saMkocavistArasyAbhAvaH / / 5-16 / / * sUtrArtha-jIva ke pradeza dIpaka kI taraha saMkoca aura vistAra svabhAva vAle OM vivecanAmRta dIpaka ke samAna jIvadravya ke pradeza saMkoca aura vistAra svabhAva vAle hote haiN| jIva kA svabhAva hI aisA hai ki vaha avagAha ke yogya jitane bar3e zarIrAnusAra kSetra prApta karatA hai utane meM hI vaha avagAhana karatA hai evaM jIva jaba zarIra rahita ho jAtA hai taba usI kA pramANa antya zarIra se tIsare bhAga kama rahatA hai| kintu sazarIra avasthA meM asaMkhyAtaveM bhAga se lekara sampUrNa loka taka meM nimitta ke anusAra vyApta rahatA hai / ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki jaise pradIpa kA saMkoca aura vikAsa hotA hai vaise jIvapradezoM kA bhI saMkoca-vikAsa hotA hai / * prazna-pudgala aura jIva ina donoM ko saMkoca-vikAsa pAmane kA svabhAva hote hue bhI pudgaladravya ekapradeza meM raha sakatA hai tathA jIvadravya eka pradeza meM nahIM raha sakatA hai| jIvadravya kA kama-se-kama avagAhanA kSetra aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga arthAta aMgUla ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa AkAzapradeza haiN| isakA kyA kAraNa hai ? Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 17 ] paJcamo'dhyAyaH [ 23 uttara-jIvoM kA saMkoca-vikAsa svatantrapane nahIM hotA, kintu sUkSma zarIra ke arthAt kArmaNa zarIra ke anusAra hotA hai| jitanA saMkoca-vikAsa kArmaNa zarIra kA hotA hai utanA hI saMkoca-vikAsa jIva kA hotA hai| kArmaNa zarIra anantAnanta pudgala kA samUharUpa hai| usake avagAhana kA kSetra kama-se-kama aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hone se jIva-prAtmA kA bhI kama-se-kama avagAhanA kSetra aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga hotA hai| * prazna-siddha bhagavantoM (ke jIvoM) kI avagAhanA pUrva ke zarIra pramANa nahIM hotI apitu pUrva ke zarIra se do tRtIyAMza (3) bhAga kyoM rahatI hai ? uttara-deha zarIra kA tIsarA bhAga khokhalA polavAlA hotA hai| yoganirodha kAla meM yaha bhAga purAi jAne se jIva-AtmA ke tIsare bhAga kA saMkoca ho jAtA hai| ata: siddhAvasthA meM jIva-AtmA kI avagAhanA pUrva ke deha-zarIra se 3 bhAga hI rahatI hai // 5-16 // * dharmAstikAyasya adharmAstikAyasya ca lakSaNaH * Wan mUlasUtramgati-sthityupagrahI dharmA'dharmayorupakAraH // 5-17 // * subodhikA TIkA * gatimatAM padArthAnAM gateH sthitimatAM padArthAnAM sthiteH upagrahaH dharmAdharmayorupakAro yathAsaMkhyam / upagraho nimittamapekSAkAraNam heturiti anarthAnantaram / upakAraH prayojanaM guNo'rthaH ityanarthAntaram / jIva-pudgalau gtimntau| yadA etAni dravyANi gatiyuktAni gamanarUpakriyAyAM pariNatAni bhavanti, tadA teSAM bAhyanimittahetu dharmadravyaM bhavati / yathA dravyasaMgrahe gai pariNayANa dhammo, puggalajIvANa gmnnshyaarii| toyaM jaha macchANaM, acchatANeva so NeI // 18 // ThANajudANa adhammo, puggalajIvANa tthaannshyaarii| chAyA jaha pahiyANaM, gacchantA va so dharaI // 16 // dharmAdharmadravyANyatIndriyANi tathApi tasyopakAra - pradarzanena teSAmastitvaM siddham // 5-17 // * sUtrArtha-gatimAna padArthoM kI gati meM aura sthitimAna padArthoM kI sthiti meM sahAyatA karanA krama se dharmAstikAya aura adharmAstikAya dravya kA upakAra 'guNa' hai // 5-17 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre vivecanAmRta 5 gatimAna padArthoM kI gati meM aura sthitimAna padArthoM kI sthiti meM upagraha karanA, nimitta bananA, sahayoga karanA kramazaH dharmAstikAya dravya kA tathA adharmAstikAya dravya kA upakAra hai / [ 5 / 17 upagraha, nimitta apekSA, kAraNa aura hetu ye paryAya haiM / arthAt - yahA~ upagraha kA artha nimittakAraNa hai tathA upakAra kA artha kArya hai / jIva aura pudgaloM meM gati aura sthiti karane kA svabhAva hai / jaba jIva aura pudgala gati karate haiM taba dharmAstikAya dravya gati meM unakI sahAyatA karatA hai tathA sthiti karate haiM taba adharmAstikAya dravya sthiti meM unakI sahAyatA karatA hai / jIva- pudgala gatisthiti meM sahAyatA karanI yahI kramazaH dharmAstikAya aura adharmAstikAya kA kArya hai / jaise - matsya - machalI meM calane kI aura sthira rahane kI zakti hote hue bhI usako calane meM jala - pAnI kI aura sthira rahane meM beTa tathA jamIna Adi kisI anya padArtha kI sahAyatA kI apekSA rahatI hai, netra cakSu meM dekhane kI zakti hote hue bhI use prakAza kI apekSA rahatI hai, vaise jIva- zrAtmA ko tathA pudgala ko gati aura sthiti karane meM kramaza: dharmAstikAya tathA adharmAstikAya kI sahAyatA lenI hI par3atI hai| kAraNa ki dharmAstikAya binA gati nahIM ho sakatI hai aura adharmAstikAya binA sthiti nahIM ho sakatI hai / * prazna - jIva AtmA aura pudgala kI gati aura sthiti kevala sva-zakti se hotI hai / usameM anya koI kAraNa mAnane kI jarUrata nhiiN| isalie hI naiyAyika tathA vaizeSikAdi darzanakAra dharmAstikAya aura adharmAstikAya ina do dravyoM ko nahIM mAnate haiM ? uttara - jo jIva- zrAtmA aura pudgala kI gati tathA sthiti kevala svazakti se hotI ho to lokAkAza meM unakI gati evaM sthiti kyoM nahIM hotI ? lokAkAza meM hI kyoM hotI hai ? isaliye gati sthiti meM svazakti ke atirikta anya koI nimitta kAraNa avazya hI honA cAhie / bAhya svazakti antaraMga kAraNa hai / kevala antaraMga kAraNa se kArya nahIM hotA / antaraMga tathA ye donoM kAraNa mileM to hI kArya hotA hai / jaise- pakSI meM ur3ane kI zakti hai, kintu paMkhoM ke pavana havA na ho to vaha pakSI nahIM ur3a sakatA vaise hI jIva aura pudgala meM gati sthiti karane kI zakti hote hue bhI jo bAhya kAraNa dharmAstikAya aura adharmAstikAya na ho to gati sthiti na ho ske| isalie jIva aura pudgala kI gati ke kAraNa tarIke dharmAstikAya kI tathA sthiti ke kAraNa tarIke adharmAstikAya kI siddhi hotI hai / * prazna - jIva- prAtmA aura pudgala kI gati tathA sthiti ke bAhya kAraNa tarIke AkAza ko mAnane se gati aura sthiti ho sakatI hai| jaise - jala pAnI, matsya- machalI kA AdhAra hote hue bhI taduparAnta gati sthiti meM bhI kAraNa banatA hai, vaise prakAza ko hI jIva- pudgala ke AdhAra rUpa meM tathA gati sthiti ke kAraNa tarIke mAnane se iSTa kI siddhi ho jAtI hai / adharmAstikAya ko mAnane kI jarUrata nahIM ? ataH dharmAstikAya aura Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 18 ] paJcamo'dhyAyaH [ 25 uttara- jo prakAza hI gati sthiti meM kAraNa ho to alokAkAza meM gati sthiti kyoM nahIM hotI ? alokAkAza bhI prakAza hI hai / alokAkAza meM jIva, pudgala kI gati sthiti nahIM hone se AkAza binA anya koI aisA dravya honA cAhie jo jIva- pudgala kI gati sthiti meM kAraNa ho / tathA jo gati meM kAraNa ho vaha gati meM kAraNa ho, vaha sthiti meM kAraNa na ho ske| jo sthiti meM kAraNa ho vaha gati meM kAraNa nahIM ho sake / kAraNa rUpa meM do dravya avazya hone hI caahiye| dharmAstikAya | ataH gati aura sthiti ke bhinna-bhinna ve do dravya haiM - dharmAstikAya aura "gatirUpe pariNata jIva - pudgaloM kI gati meM sahAyaka bananA" yaha dharmAstikAya kA lakSaNa hai tathA "sthitirUpe pariNata jIba- pudgaloM kI sthiti meM sahAyaka bananA " yaha adharmAstikAya kA lakSaNa hai / [ lakSaNa yAnI vastu ko prolakhANa karAne vAlA asAdhAraNa ( anya vastu meM na rahe vaisA ) dharma ] / / 5- 17 / / 5 mUlasUtram - zrAkAzasyAvagAhaH // 5- 18 // * subodhikA TIkA * dharmAdharmadravye kRtsne loke nityavyApte tayoH pradezAnAM lokAkAzasya pradezaiH vibhAgamazakyam / zrataH pravagAhinAM dharmAdharmapudgalajIvAnAmavagAhaH zrAkAzasyopakAraH dharmAdharmayorantaH pravezasambhavena pudgala - jIvAnAM saMyoga-vibhAgaizceti / bahavastu " zabdaguNakamAkAzam" iti manyante / kintu mithyaitad, yatzabdastu pudgalasya paryAya:, svabhAvena siddham / yadi zabdaH zrAkAzasya guNaM bhavet, tarhi indriyaiH nopalabdhaM bhavet na mUrttapadArthena roddham zakyaM bhavet / zrata zrAkAzamapi pudgalasya paryAyam / atrAvagAha dviSThadharmeti zaMkApi prayogyA yat pradhAnatA prAdheyasya naiva zrAdhArasyaiva varttate / / 5- 18 // * sUtrArtha - zravagAhI dravyoM ko avagAha denA AkAza kA upakAra hai / / 5-18 / / vivecanAmRta 5 avagAha ke lie nimitta honA AkAzadravya kA kArya hai / dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIva aura pudgala ina cAra dravyoM ko prAkAza avagAha ( jagaha ) detA hai / AkAza kA yaha Arya lakSaNa rUpa hai / " dharmAstikAyAdi dravyoM ko avagAha ( jagaha ) pradAna karanA" yahI prakAza kA lakSaNa hai / avagAha karane vAle dharma, adharma, pudgala aura jIva dravya haiM / inako avagAha denA AkAza kA upakAra hai / inameM se dharma aura adharma ke avagAha meM upakAra antaH avakAza dvArA kiyA jAtA hai / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 515 bahuta se loga AkAza kA lakSaraNa zabda mAnate haiM / "zabdaguNakamAkAzam " ( vaizeSikA : ) jo mithyA hai / prastuta sattaraha aura aThAraha sUtra ke sambandha meM vizeSa vivecana ke rUpa meM kahA hai kidharmAstikAya, dharmAstikAya aura prAkAzAstikAya ye tInoM dravya amUrtika hone se indriya pragocara haiM / arthAt inakI siddhi laukika pratyakSa " indriyoM" dvArA nahIM ho sakatI / AgamapramANa se astitva mAnA jAtA hai / vaha AgamapramANa yuktizaH tarka kI kasauTI para car3he hue astitva ko siddha karatA ki saMsAra meM gatizIla aura gatipUrvaka sthitizIla jIva aura pudgala do dravya haiM / gati aura sthiti ye donoM dharma ukta do dravyoM ke pariNamana tathA kArya hone se utpanna hote haiM / arthAt - gati aura sthiti kA upAdAna kAraNa jIva AtmA tathA pudgala hI hai / aisA hote hue bhI kArya kI utpatti ke lie nimitta kAraNa kI apekSA rahatI hai tathA vaha upAdAna kAraNa se pRthag honA cAhie / isalie jIva- zrAtmA aura pudgala kI gati ke lie nimitta rUpa dharmAstikAya tathA sthiti meM nimitta rUpa zradharmAstikAya kI siddhi hotI hai / dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIvAstikAya tathA pudgalAstikAya ye cAroM dravya kisI-nakisI jagaha sthita haiM / arthAt prAdheya honA zravagAha lenA inakA kAma hai, kintu avagAha sthAna denA yaha prakAzAstikAya kA hI kAma mAnA gayA hai / * prazna - sAMkhyadarzana vAle, nyAyadarzanavAle tathA vaizeSikAdi darzana vAle AkAza dravya ko mAnate haiM; kintu dharmAstikAya aura adharmAstikAya ko ve nahIM mAnate haiM / tathApi jainadarzana inheM kisalie svIkAra karatA hai ? uttara - dRzya aura adRzya rUpa jar3a aura cetana ye donoM vizva ke mukhya aMga mAne gaye haiM / inameM gatizIlatA to anubhavasiddha hI hai / isalie koI niyamita 'gatizIla ' tattva sahAyaka na ho to ve dravya apanI gatizIlatA ke kAraNa anantAkAza meM kisI bhI jagaha sthAna na rukate hue calate hI raheM to isa dRzyAdRzya vizva jagat kA niyata sthAna "loka kA mAna" jo sAmAnya rUpa se eka sarIkhA mAnA gayA hai, vaha nahIM ghaTa sakatA / ananta jIva aura ananta pudgala vyaktitaH ananta parimANa vAle vistRta - vizAla AkAzakSetra meM rukAvaTa binA saMcAra karate raheMge, to ve aise pRthakbhinna ho jAyeMge ki unakA punaH milanA kaThina ho jaaegaa| isalie gatizIla dravyoM kI gatimaryAdA ko niyantrita karane vAle tattva ko zrIjainadarzana svIkAra karatA hai / uparyukta gatiniyAmaka "calana sahAyaka" tattva svIkAra karane para usake pratipakSI kI bhI AvazyakatA rahatI hai / isalie hI sthiti maryAdA ke niyAmaka rUpa adharmAstikAya ko tattvarUpa svIkAra karate haiM / * vartamAnakAla ke vaijJAnikoM ne bhI yaha siddha kara diyA hai ki isa saMsAra meM eka aisA zaktizAlI padArtha hai jo calanAdi kriyA meM sabako hI sahAyaka rUpa hai / jise jainadarzana kI paribhASA meM 'dharmAstikAya' kahate haiM / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 16 ] paJcamo'dhyAyaH [ 27 janetaradarzana pUrva aura pazcimAdi kA vyavahAra jo digadravya ke kAryarUpa mAnate haiM, vaha AkAzadravya se pRthak nahIM hai| usako utpatti AkAza dvArA hotI hai| isalie kahate haiM ki jaise digdravya ko AkAza se pRthak mAnanA anAvazyaka hai, vaise dharmAstikAya aura adharmAstikAya dravya kA kArya kevala AkAzadravya se siddha nahIM ho sktaa| yadi aAkAza hI ko gati, sthiti kA niyAmaka "preraka" mAnA jAya to vaha ananta akhaNDa dravya hai| jar3a cetana ko sarvatra gati evaM sthiti karate roka nahIM sakatA / tathA vizva ke niyata saMsthAna kI anupapatti ho jaaegii| isalie dharmAstikAya dravya ko tathA adharmAstikAya dravya ko AkAzAstikAya dravya se svatantra mAnanA arthAt svIkAra karanA nyAya-saMyukta hai| jar3a aura cetana gatizIla haiM, to bhI maryAdita kSetra meM unakI gati niyAmaka binA apane svabhAva se maryAdita nahIM mAnI jA sakatI hai| isaliye dharmAstikAya evaM adharmAstikAya dravya kA astitva yuktipUrvaka siddha hotA hai| AkAzAstikAya dravya kA kArya avagAha-dAna hai| arthAt jo avagAhI dharmAdharmapudgalajIva" dravya haiM, unako avagAha dene kA upakAra prAkAzAstikAya dravya kA hai / / 5-18 / / * pudgalAnAmupakAraH * Wan mUlasUtramzarIra-vAG-manaH-prANApAnAH pudgalAnAm // 5-16 // * subodhikA TIkA * pudgaladravyAnAM sAmAnyatayA dviviNshtibhedaaH| teSu paJcabhedAH jIvagrahaNe praavshykaaH| te'pi paJcabhedAH dvibhAge vibhktaaH| kArmaNa-vargaNA, nokarmavargaNA ca / yaistu jJAnAvaraNAdikASTakarmaNi bhavanti te kArmaNavargaNA / yaistu zarIraparyAptiprANAste nokrmvrgnnaa| tasyApi catvAraH bhedAH prAhAravargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA, tejasavargaNeti ca paJcavidhAni zarIrANyaudArikAdIni vAGmanaH prANApAnAviti pudglaanaamupkaarH| tatra-tatra zarIrANi yathoktAni / prANApAnau ca nAmakarmANi vyaakhyaatau| dvIndriyAdayo jihandriyasaMyogAt bhASAtvena gRha Nanti nAnye / saMjJinazca manasatattvena gRha Nanti nAnye / ucyate'tra sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte / / USmaguNaH san dIpaH snehavA yathA samAdatte / prAdAya zarIratayA pariNamati cAtha taM sneham / tadvat rAgAdiguNaH svayogavAtmadIpa praadtte| skandhAnAdAya Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 16 tathA pariNamayati tAMzca krmtyaa| nokarmaNaH viSaye praudArika-vaikriyikAhArakakarmaNAM prAdhAnyaM vartate / etAni trINi zarIrANi pAhAravargaNA eva racayati / / 5-16 / / * sUtrArtha-zarIra, vacana, mana aura prANApAna-zvAsocchvAsa yaha pudgaloM kA upakAra-kArya hai / / 5-16 // vivecanAmRta , yahA~ jIva kI apekSA pudgaloM kA upakAra kahane meM AyA hai| pudgaloM kA lakSaNa to "sparza-rasa-gandha-varNavantaH pudgalAH" isa sUtra meM kahane meM paayegaa| (1) audArika Adi zarIra pAMca haiN| zarIra kA varNana dUsare adhyAya ke 37veM sUtra meM A gayA hai| audArika Adi pAMcoM zarIra pudgala ke pariNAmarUpa hone se paudgalika haiM / (2) vANI--yAnI bhASA bhI paudgalika hai| jaba jIva bolatA hai taba bhASAvargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karatA hai| pazcAd ve pudgala prayatna vizeSa se bhASA rUpa meM pariNamita hote haiN| bAda meM ve pudgaloM ko prayatnavizeSa se chor3a dete haiN| isa taraha bhASA rUpa meM pariNamita pudgala hI 'zabda' haiN| arthAt-bhASA rUpa meM pariNamita zabdoM ko chor3ane se-bolane se ina pudgaloM meM 'dhvani' utpanna hotI hai| vANI (zabda) bhASAvargaNA ke pudgaloM kA pariNAma hone se paudgalika dravya hai / kitaneka vANI ko guNa rUpa meM mAnate haiM, kintu yaha asatya hai| bhASA kA yAnI zabda kA jJAna zrotrendriya dvArA hotA hai| bhASA bhI rasanendriya Adi kI sahAyatA se utpanna hotI hai tathA zrotrendriya kI sahAyatA se use jAna sakate haiN| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki-zarIra, vacana, mana aura prANApAna yaha pudgala dravya kA upakAra hai| audArika Adi zarIra pA~ca prakAra ke haiN| pudgala skandhoM ke sAmAnyatayA 22 bheda haiM / prANApAna ko nAmakarma ke prakaraNa meM batAyA gayA hai| dvIndriyAdi jIva jihvA indriya ke dvArA bhASArUpa se pudgaloM ko grahaNa karate haiN| saMjJI jIva haiM ve manarUpa se grahaNa karate haiN| sakaSAyatA ke kAraNa jIva karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa kiyA karatA hai / / 5-16 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 20 ] 5 mUlasUtram paJcamo'dhyAyaH [ 26 sukha-duHkha- jIvita-maraNopagrahAzca / / 5-20 / / * subodhikA TIkA * jagati kasyApi na kopISTaH nAniSTaH naitad, ekameva dravyaM kasmai rocate ekasyai naiva rocate, kAlAntare vA rucikare vyajyate zrarucikaraM grAhyate / ataH svabhAvena siddhaM yat na ko'pi iSTaM na ko'pi aniSTamiti / tAnevArthAn dviSatastAnevArthAn pralIyamAnasya / nizcayato'syAniSTaM na vidyate kiJcidiSTaM vA / / [ prazamarati ] sukhopagraho, duHkhopagraho, jovitopagraho maraNopagrahazceti pudgalAnAmupakAraH / tadyathA iSTAH sparza-rasa-gandha-varNazabdAH sukhasyopakArAH zraniSTAH duHkhasya / vastutaH yaH padArthaH rAgasya viSayabhUtamiSTam, tadeva pravidhisevanena aniSTam bhavati / yadi snAnAdayaH vidhinA na sevyante kadAcit te apAyakAraNAni api sambhAvyante / kintu dezakAlamAtrA - svaprakRtyAnurUpaM zrAhAra-vihAra- zayanAni vAsanAni prANadhAraNopakArakAriNa jAyante / ataH jIvanopagrahAriNa bhavanti / zrAyuSyakarmaNaH dIrghasthitirviSa- zastrAgni prahAramantraprayogAdibhiH nyUnA bhavati apavartanamucyate / yasyAyubandhastha vizeSatayA apavartanaM prasambhAvyam, tadapi pudgala - dravyasyopakAraH / karmaNaH nyUnAdhikamazakyam, tarhi pudgaladravyasya kimupakAram ? anyacca upapannaM tAvadetat sopakramANAmapavartanIyAyuSAm, prathAnapavartyAyuSAM kathamiti ? teSAmapi jIvitamaraNopagrahaH pudgalAnAM upakAraH kathamiti ? taducyate karmaNaH sthitikSayAbhyAM karma hi paudgalamiti / zrAhArazca trividhaH sarveSAmevopakurute / kiM kAraNam ? zarIrasthiti upacayabalavRddhi prItyarthaM hyAhAraH / vastutaH jIvAmUrtaH saMsArINAmeka kSetrAvagAha - karmano karmarUpapudgalaiH saha bhUyate / tannimittaM sarva bhavati / pUrvamuktaM yat zarIrasthiti rasavRddhi - balavRddhi - prItyAdayaH prahAreNaiva sidhyanti / tatra ca projaH - prAhAralomAhAra prakSepAhArANi / yathA ghRtApUpaH ghRtaM karSati tathaiva gatyantareNa garbhajIvo'pi aparyAptAvasthAyAM janmakAle ca sarvaiH Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 520 pradezaH zarIrayogyAni pudgala - dravyANi gRhNAti / anyacca tvagIndraH grahaNaM prakSepAhAraH // 5-20 // * sUtrArtha-sukha tathA duHkha, jIvita aura maraNa meM nimitta bananA bhI pudgala dravya kA hI upakAra-kArya hai / / 5-20 / / 5 vivecanAmRta saMsAra meM koI bhI padArtha iSTa hI ho yA aniSTa hI ho aisA nahIM hai| sukha meM nimitta bananA, duHkha evaM jIvita aura maraNa meM nimitta bananA yaha saba pudgala kA upakAra hai| eka padArtha kisI ko iSTa hotA hai| kAlAntara meM vahI aniSTa bhI ho sakatA hai| iSTa vaha hai-jo rAga se abhibhUta hai| dvaSa se viSayIbhUta hotA hai, vaha aniSTa hotA hai / bhASA kA-zabda kA jJAna zrotrendriya dvArA hotA hai| bhASA rasanendriya Adi kI sahAyatA se utpanna hotI hai, tathA zrotrendriya kI sahAyatA se jAna sakate haiM / .prazna-aisA pUrva meM kahA hai, to prazna yaha hotA hai ki eka bAra zabda sunane ke bAda vahI zabda phira kyoM nahIM suna pAte haiM ? uttara - jaise eka bAra dekhI huI bijalI kI camaka (usake pudgala cAroM tarapha bikhara jAne se) dUsarI bAra dekhane meM nahIM AtI hai, vaise hI eka bAra sune hue zabda (usake pudgala cAroM tarapha bikhara jAne se) dUsarI bAra nahIM suna pAte haiN| * prazna -grAmophona ke rekarDa meM ye hI zabda bArambAra sunane meM Ate haiM, usakA kyA kAraNa hai? uttara-grAmophona ke rekarDa meM zabda rUpa pudgala saMskArita karane meM Ate haiN| saMskArita kiye hae zabda apana saba bArambAra suna sakate haiN| jaise bijalI kA phoTo lene meM Aye to bijalI bhI bArambAra dekhI jA sakatI hai| * prazna-to phira prazna hogA ki bhASA yAnI zabda jo pudgala dravya hai to unheM deha-zarIra kI bhA~ti netra se kyoM nahIM dekha sakate ? uttara-zabda ke pudgala atyanta sUkSma hone se unheM nayanoM se nahIM dekhA jA sktaa| kAraNa ki zabda kevala zrotrendriya se hI grAhya banate haiN| * prazna -bhASA A~khoM se nahIM dekhI jA sakatI hai, isalie bhASA-zabda ko arUpI mAnane meM kyA bAdhA hai ? uttara-bhASA-zabda ko arUpI mAnane meM aneka prakAra ke virodha utpanna hote haiM, isalie bhASA-zabda ko prarUpI nahIM mAnanA caahie| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 20 1 paJcamo'dhyAyaH * prazna - bhASA - zabda ko prarUpI mAnane meM kauna-kaunase virodha utpanna hote haiM ? uttara - nimnalikhita virodha kramazaH nIce pramANe haiM (1) jo arUpI vastu-padArtha haiM, use rUpI vastu-padArtha kI sahAyatA se nahIM jAna sakate haiM jabaki zabda rUpI zrotrendriya kI sahAyatA se madada se jAne jA sakate haiM / [ 31 (2) arUpI vastu - padArtha ko rUpI vastu-padArtha preraNA nahIM kara sakatA, jabaki bhASA-zabda ko rUpI pavana-vAyu preraNA kara sakatI hai| isalie hI apana pavana-vAyu anukUla ho to dUra ke bhI zabdoM ko suna sakate haiM, aura pavana-vAyu pratikUla ho to samIpa ke bhI zabda sunAI nahIM dete / (3) arUpI vastu - padArtha ko nahIM pakar3A jA sakatA kintu zabdoM ko to pakar3a sakate haiMsaMskArita kara sakate haiM, reDiyo, grAmophona, TeparekArDara ityAdi meM pakar3a sakate haiM- saMskArita kara sakate haiM / * mana bhI pudgala ke pariNAma rUpa hone se paudgalika hai / jaba jIva AtmA vicAra karatA hai taba prathama AkAza meM rahe hue manovargaraNA ke pudgaloM ko grahaNa karatA hai / pazcAd ve pudgala mana rUpa meM pariNamate haiN| bAda meM unhIM pudgaloM ko chor3a dete haiM / yahA~ para mana rUpa meM parimita pudgaloM ko chor3a denA yaha vicAraNIya hai / isa taraha mana rUpa meM parigamita pudgala hI mana hai / mana ke do bheda haiM- dravyamana aura bhAvamana / bhAvamana ke bhI do bheda haiM- labdhibhAvamana, upayoga bhAvamana / usameM jo vicAra karane kI zakti vaha labdhirUpa bhAvamana hai, tathA vicAra hI upayogarUpa bhAvamana hai evaM vicAra karane meM jo sahAyaka mana rUpa meM pariNamita manovargaraNA ke pudgala hI dravyamana hai / isIlie to yahA~ para dravyamana ko hI paudgalika kahane meM AyA hai / bhAvamana bhI to upacAra se hI paudgalika kahane meM AyA hai / (4) prANApAna - ( yAnI zvAsocchvAsa ) jIva AtmA jaba zvAsocchvAsa letA hai taba prathama zvAsocchvAsa vargaraNA ke pudgaloM ko grahaNa karatA hai / pazcAd unheM zvAsocchvAsa rUpa meM parimAtA hai / bAda meM zvAsocchvAsa rUpa meM pariNamita pudgaloM ko chor3a dete haiM / zvAsocchvAsa rUpa meM pariNata pudgaloM ko chor3a denA yahI prANApAna kI yAnI zvAsocchvAsa kI kriyA karanI / isalie zvAsocchvAsa bhI pudgala ke pariNAmarUpa hai / hastAdika se vadana - mukha aura nAsikA nAka ko banda karane se zvAsocchvAsa kA pratighAta ho jAne se tathA kaNTha meM kapha bhara jAne se abhibhava hone se zvAsocchvAsa pudgala dravya hai / yahI nizcita siddha hotA hai / (1) sukha - iSTa strI, iSTa bhojana tathA iSTa vastrAdika dvArA utpanna huI prasannatA prAnanda ityAdi sAtAvedanIya karma ke udaya se prApta hotA hai| isa sukha meM bAhya tathA abhyantara ye donoM Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 521 kAraNa haiN| usameM sAtAvedanIya karma kA udaya abhyantara-antaraGga kAraNa hai tathA iSTa bhojanAdika kI prApti yaha bAhya kAraNa hai| ye donoM kAraNa paudgalika rUpa hone se sukha pudgala kA upakArakArya hai| (2) duHkha- aniSTa bhojana tathA aniSTa vastrAdika dvArA utpanna mAnasika saMkleza asAtAvedanIya karma ke udaya se prApta hotA hai / asAtAvedanIya karma ke udaya rUpa prAntara kAraNa aura aniSTa bhojanAdika kI prApti rUpa bAhya kAraNa se mAnasika saMkleza yAnI duHkha hotA hai| ye donoM kAraNa bhI paudgalika hone se duHkha pudgala kA upakAra-kArya hai| (3) jIvita- isa bhavasthiti meM kAraNa AyuSyakarma ke udaya se prANa kA TikA rahanA. yahI jIvita yAnI jIvana hai| yaha jIvana AyuSyakarma, bhojana tathA prANApAna (zvAsocchvAsa) ityAdi prAbhyantara evaM bAhya kAraNoM se calatA hai| ye kAraNa paudgalika hone se jIvita (jIvana) pudgala kA upakAra-kArya hai| (4) maraNa (yAnI mRtyu)-yaha vartamAna jIvana kA anta hai evaM AyuSyakarma kA bhI kSaya hai| maraNa AyuSyakarma ke kSaya tathA viSabhakSaNa Adi prAbhyantara aura bAhya pudgala kI sahAyatA se hotA hai| isalie maraNa (mRtyu) pudgala kA upakAra-kArya hai| sabakA sArAMza yaha hai ki-bhASA, mana, prANa aura apAna ye saba vyAghAta tathA abhibhava arthAt utpatti evaM vinAzavAle haiN| isalie zarIra ke samAna paudgalika haiN| jIva-prAtmA kI prIti 'rati' rUpa pariNAma hI sukha hai| usakA Abhyantara-antaraGga kAraNa sAtAvedanIyakarma kA udaya hai aura bAhya kAraNa dravya, kSetrAdika se utpanna hotA hai / isase viparIta aniSTa bhAva duHkha hai, kintu bAhya kAraNa isakA bhI dravya kSetrAdi hI hai / AyuSyakarma se yukta deha-zarIradhArI jIvoM kA zvAsocchvAsa hI jIvana hai| usake uccheda ko maraNa kahate haiN| pUrvokta sukha-duHkhAdi paryAya jIvoM ke utpanna hote haiM parantu inakI utpatti pudgala dvArA hotI hai| isalie jIvoM para pudgala kA upakAra mAnA gayA hai / / 5-20 / / * jIvAnAM parasparopakAraH * Wan mUlasUtram parasparopagraho jIvAnAm // 5-21 / / * subodhikA TIkA * bhaviSye-vartamAne ca yad zakyaM yukta nyAyyaM tat-hitam / viparItamahitam / upakArasyArthaH hetu ataeva ahitopadezaH vA ahitAnuSThAnamapi upakAreNa vyavahriyate / parasparasya hitAhitopadezAbhyAM upagraho jIvAnAm / / 5-21 / / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 22 ] paJcamo'dhyAyaH [ 33 * sUtrArtha-jIvoM kA upakAra paraspara eka-dUsare ke lie hita-ahita kA upadeza dene Adi dvArA hotA hai| arthAt-paraspara hitAhita ke upadeza dvArA sahAyaka honA rUpa jIvoM kA prayojana hai // 5-21 / / + vivecanAmRta jIva-AtmA kA lakSaNa "upayogo lakSaNam" isa sUtra meM kaha diyA hai| prastuta sUtra meM jIvoM ke pArasparika upakAra kA varNana hai| eka jIva anya jIvoM ke lie upadeza dvArA athavA hitAhita dvArA upakAra karatA hai| jaise-jIva svAmI-sevaka, guru-ziSya, vairabhAva Adi dvArA paraspara eka-dUsare ke kArya meM nimitta banakara paraspara upakAra karate haiN| guru hitopadeza tathA sadanuSThAna ke AcaraNa dvArA ziSya para upakAra karatA hai| ziSya guru ke anukUla pravRtti dvArA guru para upakAra karatA hai| svAmI dhanAdika dvArA sevaka para upakAra karatA hai| sevaka anukUla pravRtti dvArA svAmI para upakAra karatA hai| vyakti zatrubhAva se lar3akara bhI paraspara upakAra karate haiN| * prazna-vairabhAva se to eka-dUsare kA apamAna hI hotA hai, usameM upakAra hotA hai, aisA kaise ? uttara-yahA~ upakAra kA artha anya kA hita karanA aisA nahIM hai, kintu nimitta artha hai / jIva eka-dUsare ke hita-ahita, sukha-du:kha ityAdi meM nimitta banane se paraspara upakAra karate haiM, aisA samajhanA / / 5-21 / / * kAlasyopakAraH * Wan mUlasUtramvartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 5-22 // * subodhikA TIkA * sarve padArthAH sva-svasvabhAvAnusAraM vrtnte| sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayAvRttiH / vartanA utpttiH| sthitirthgtiH| prthmsmyaashryetyrthH| pariNAmo dvividhaH anAdirAdimAMzca / atra kriyAzabdena gtirgaahyaa| sA trividhA, prAdyA prayogagatiH, dvitIyA visrasA gatiH tRtIyA ca mishrikaa| paratvAparatve'pi trividhe prazaMsAkRte, kSetrakRte, kAlakRte iti / tatra ca prazaMsAkRte parodharmaH, paraM jJAnaM, aparo'dharmaH praparamajJAnam / kSetrakRte ekadikkAlAvasthitayoviprakRSTaH paro bhavati, sannikRSTo'paraH / kAmakRte dviraSTavarSAd varSazatika: parobhavati / varSazatikAd dviraSTavarSo'paro bhavati / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5222 tadevaM prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve varjayitvA vartanAdIni kAlakRtAni kAlasyopakAraH / vartante padArthAH teSAM vartayitA kAlaH / svayameva vartamAnA: padArthAH varttante yayA sA kAlAzrayA prayojikA vRttiH vrtnaa| vRtudhAtoH "NyAzrayoyuc sUtreNa yuca / athavA vRttivartanazIlatA anudAttetazca halAdeH" sUtreNa yuc / arthAt pratidravyaparyAyamantIka samayasvasattAnubhUtiH vrtneti| vartanAdikA kAlopakArAH, asAdhAraNalakSaNam / yat kAlo na syAt vartanA dravyANAmapi asmbhvaa| naiva ca teSAM pariNamanamapi, na ca gatiH, na ca paratvAparatvavyavahAro'pi / prodanAya taNDulAH sthAlyAM nikSiptAH, sthAlyAmudakamapi asti, agninA pacyate'pi sarvaiH kAraNaH prastutairapi prodanapAkaM prathamakSaNe eva naiva siddhayati, yogyasamayApekSA tatra apekSate, tathApi prathamakSaNe tasya pAkasya kiJcidaMzaM na siddha tahi dvitIya kSaNe'pi prasiddhameva bhvti| ataH pAkasya vartanA prathamakSaNenaiva jaayte| ataH vartanA prathamasamayAzrayA bhavati / itthaM pratikSaNavartanA viSaye'pi jJAtavyam / kecidatra pudgalazabdena jIveti gRhNanti sarvazUnyavAdinaH nAstikA vA bArhaspatyAH / / 5-22 / / * sUtrArtha-vartanA, pariNAma, kriyA aura paratvAparatva (pahalA-pichalA) yaha kAla kA upakAra hai / / 5-22 // _ vivecanAmRta // yadyapi zrItattvArthakAra ke mata meM kAladravya nahIM hai to bhI anya ke mata meM kAladravya hai| isa taraha Age kahane vAle haiN| nayacakrAdi anya granthoM meM kAla ko upacAra mAtra se dravya mAnA hai, vAstava meM yaha paMcAstikAya ke antarbhUta paryAyarUpa hai| yathA ___ "paMcAstikAyAntarbhUtaparyAyarUpa naivaasy| tatra kAla upacAratava dravyaM na tu vastuvatyA // " tathApi yahA~ kAla ko svatantra dravya mAnakara usakA upakAra batAte haiN| yahA~ upakAra ke prakaraNa meM kAla ke vartanAdi upakAra kahane meM AyA hai| jaise apane-apane paryAya kI utpatti meM svayameva pravarttamAna dravyoM ke lie dharmAdi dravya udAsIna kAraNa haiM, usI prakAra kAla dravya bhI udAsIna prayojaka hai| __ isa sUtra meM vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva ye kAla kA upakAra haiM, aisA kahA hai| (1) vartanA-pratisamaya utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa svasattA se yukta dravya kA vartanA yAnI honA vaha vartanA hai| jo dravya svayaM vartta rahe haiM, unameM kAla nimitta banatA hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 22 ] paJcamo'dhyAyaH [ 35 _ arthAt-samasta dravya svayaM dhrauvyarUpa meM pratyeka samaya vartta rahe haiM-vidyamAna haiM aura ina dravyoM meM utpAda tathA vyaya bhI pratyeka samaya meM ho rahe haiN| usameM kAla, mAtra nimitta hotA hai| yaha vartanA prati samaya pratyeka padArtha meM hotI hI hai| vaha sUkSma hone se usako pratyeka samaya hama nahIM jAna sakate, kintu adhika samaya ho jAne para jAna sakate haiN| jaise-agniyukta calhe para rakhe hue bhAjana meM mizrita dAla-cAvala Adhe ghaNTe meM raMdha kara khicar3I ho jAte haiM to kyA yahA~ para 26 minaTa taka dAla-cAvala raMdhakara khicar3I nahIM banI aura 30veM minaTa meM raMdhakara khicar3I huI, aisA nhiiN| pahale samaya se hI sUkSma rUpa meM dAla-cAvala paka rahe the / jo ve pahale samaya meM hI pakanA zurU nahIM karate to dUsare samaya meM bhI nahIM pakate / isa taraha tIsare samaya meM bhI nahIM pakate, yAvata antima carama samaya meM bhI nahIM pakate. kinta prathama samaya usameM pakane kI kriyA zurU ho gii| isalie avazya hI mAnanA cAhie ki pahale samaya se hI usameM pakane kI kriyA ho rahI thii| (2) pariNAma-svajAti kA binA parityAga kiye dravya kA aparispaMda rUpa (acala) paryAya jo pUrvAvasthA kI nivRtti aura uttarAvasthA kI utpatti rUpa hai usako pariNAma kahate haiN| arthAt-apanI sattA kA tyAga kiye binA dravya meM hotA huA pheraphAra / arthAt-mUla dravya meM pUrva paryAya kA vinAza aura uttara paryAya kI utpatti, vaha pariNAma kahA jAtA hai / - dravya ke pariNamana meM kAla mahattva kA bhAga adA karatA hai| jaise--amuka-amuka Rtu Ane para amuka-amuka phala, phUla aura dhAnyAdika kI utpatti hotI hai| ThaMDI, garmI tathA meha ityAdi pheraphAra hote rahate haiN| kAla se bAlyAvasthA, yuvAvasthA aura vRddhAvasthAdika avasthAe~ hotI rahatI haiN| yaha utpatti aura vinAza niyatapaNe kramazaH hotA rahatA hai| kintu yadi kAla ko isameM kAraNa nahIM mAnA jAya to ve sabhI pheraphAra [utpatti-vinAza eka hI sAtha meM hone kI Apatti A jaaye|] ukta pariNAma jIva meM jJAnAdi tathA krodhAdi rUpa haiM, pudgala meM nIla, pIta varNAdi aura zeSa dharmAstikAyAdi dravyoM meM agurulaghuguNa kI hAni-vRddhi rUpa haiN| phira bhI isake sAdi-anAdi bhedoM kA kathana isa adhyAya ke 'tadbhAvaH pariNAmaH / / 5-41 / / sUtra meM kreNge| (3) kriyA yAnI gatiH-gati rUpa kriyA yaha kAla kA hI upakAra hai| (1) prayogagati (2) vinasA gati, 'svAbhAvika paripAka janya' (3) mizragati / jIva ke prayatna se hotI huI gati vaha prayoga gati hai| jIva ke prayatna binA svAbhAvika hotI gati vaha vinasA gati hai tathA jIva ke prayatna se aura svAbhAvika ina donoM rItiyoM se hotI gati vaha mizragati hai| ---- (4) paratvAparatva-paratva aura aparatva ye paraspara sApekSa haiN| paratva, aparatva tIna prakAra kA hai-prazaMsAkRta, kSetrakRta aura kAlakRta / yathA-prazaMsAkRta-dharmazreSTha hai aura adharma nikRSTa hai evaM jJAna mahAn hai, ajJAna nikRSTa hai, ityaadi| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] zrItattvAryAdhigamasUtre [ 5 / 23 kSetrakRta-eka dezasthita do padArthoM ke viSaya jo dUra haiM ve para haiM aura nikaTa haiM ve apara haiN| ___ kAlakRta-bIsa varSoM kI apekSA paccIsa varSa vAlA para hai tathA paccIsa varSa kI apekSA bIsa varSa vAlA apara hai| ukta vartanAdi kArya yathAsambhavapane dharmAstikAyAdika dravyoM kA hI hai tathApi kAla samasta meM nimittarUpa kAraNa hone se upakAra rUpa mAnA huA hai| arthAt-tIna prakAra ke paratvAparatva meM se yahA~ para kAlakRta parAparatva kI vivakSA hai / / 5-22 / / * pudgalasya lakSaNam * Wan mUlasUtramsparza-rasa-gandha-varNavantaH pudgalAH // 5-23 // * subodhikA TIkA * pudgalAH sparzaH rasaH gandhaH varNa ityevaM lkssnnaaH| tatra sparzo aSTavidhaH anukrameNa kaThinomRdurguru-laghuHzItoSNaH snigdhorUkSaH / paJcavidhaH rasaH tiktaH kaTuH kaSAyo'mlo madhureti / gandho dvividhaH surabhirasurabhizca / varNaH paJcavidhaH kRSNo nolo lohitaH pItaH zukleti / evaM caturNAM guNAnAM viMzaH bhedAH / pratikSaNaM caturNAM guNAnAM yathAsambhavabhedAH pratipudgaladravye prAptAH / kaThinAdikAnAmathaM prasiddham / / 5-23 // * sUtrArtha-pudgaladravya sparza, rasa, gandha aura varNa yukta hotA hai / / 5-23 / / _ vivecanAmRtaka pudgala sparza, rasa, gandha aura varNavAle hote haiN| bauddhadarzana vAle 'pudgala' zabda kA jIva artha meM vyavahAra karate haiM tathA vaizeSikAdi darzanavAle pRthivyAdi mUttimAna dravyoM meM samAna rUpa se cAroM guNa "sparza, rasa, gandha, varNa" nahIM mAnate haiM; kintu pRthvI cAroM guNa, jala gandha rahita tIna guNa, tejasa gandha, rasarahita dviguNa tathA vAyu ko mAtra eka sparza guNa vAlA hI mAnate haiN| mana ko sparzAdi catuHguNa rahita mAnate haiN| isalie anya dArzanikoM se pRthag-bhinnatA prakaTa karanI, yahI isa prastuta sUtra kA uddezya hai / vartamAna sUtra dvArA yaha sUcita hotA hai ki jIva aura pudgala donoM dravya-padArtha bhinna svarUpI haiN| parantu pudgala zabda kA vyavahAra jIva tattva meM nahIM hotaa| pRthvI, jala, teja, vAyu saba pudgala rUpa se samAna haiN| arthAt-ye saba sparzAdi cAroM guNa yukta haiN| ve pudgala skandha pATha sparzavAle nahIM hote haiM, kintu cAra sparzavAle sUkSma indriya agocara hote haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] paJcamo'dhyAyaH [ 37 isa sambandha meM spaSTa rUpa meM kahA hai ki-sparza, rasa, gandha bhaura varNa ye cAra jisa dravya meM hote haiM, vaha dravya pudgala hai / sparzAdika cAroM guNa sAtha hI rahate haiM / sparza Adi koI eka guNa hote hue vahA~ anya tIna guNa bhI avazya hI hote haiM / anya guraNa avyakta hoM, aisA bhI hotA hai / kintu hote hI nahIM aisA kabhI nahIM hotA hai / jaise- vAyu, vAyu ke sparza ko apana jAna sakate haiM, parantu rUpa ko nahIM jAna sakate haiM kyoMki vAyu kA rUpa itanA sUkSma hai ki apane netra - cakSu meM usako dekhane kI zakti nahIM hai / aisA hote hue bhI jaba yahI vAyu vaijJAnika paddhati se vizleSita hokara hAiDrojana aura praoNksIjana ina do vAyu ke mizraNa se jala-pAnI svarUpa bana jAte haiM taba usameM rUpa dekha sakate haiM / kAraNa ki do vAyu ke mizraNa se ve aNupane sUkSmapane kA tyAga karake sthUla bana jAte haiM / 5 / 23 (1) sparza - prATha / arthAt - sparza ke ATha prakAra-bheda haiM (1) kaThina, (2) mRdu, (3) guru, (4) laghu, (5) zIta, (6) uSNa, (7) snigdha aura (8) rUkSa | * jisa dravya ko nahIM namA sakeM usa dravya kA sparza kaThora kaThina hai / kaThina sparza se viparIta sparza mRdu (komala) hai / * jisake yoga se dravya nIce jAtA hai vaha guru sparza hai tathA jisake yoga se dravya prAyaH tircchA ki Upara jAtA hai vaha sparza laghu hai / * jisake yoga se do vastue~ cipaTa jA~ya vaha sparza snigdha hai tathA snigdha se viparIta sparza rUkSa hai / * zIta yAnI ThaMDA sparza tathA uSNa yAnI garama sparza jAnanA / (2) rasa ke pA~ca prakAra-bheda haiM- (1) tikta, (2) kaTu, (3) kasailA - kaSAya, (4) amla - khaTTA aura (5) madhura / * kitaneka vidvAn paNDita khArA rasa yukta chaha rasa ginate haiM / koI vidvAnAdika khArA rasa ko madhura rasa meM antarbhAva karate haiM / koI-koI do rasoM ke saMsarga se hI khArA rasa utpanna hotA hai, aisA bhI kahate haiM / (3) gandha - do / arthAt gandha ke do prakAra-bheda haiM / surabhi aura durabhi arthAtsugandha bhaura durgandha / jaise - candanAdika kI gandha surabhi hai- sugandha hai tathA lahasuna Adi kI gandha durabhi haihai| (4) varNa pA~ca / arthAt varNa ke pA~ca prakAra-bheda haiM / (1) kRSNa - kAlA, (2) nIla- nIlA, (3) lohita - lAla, (5) zveta-sapheda / (4) pIta - pIlA aura Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 24 ye sparzAdi ukta bIsa bheda indriyagocara bAdara pudgala ke skandhoM meM pAye jAte haiM tathA jo sUkSma indriya agocara haiM, unameM pUrva ke cAra sparza "guru, laghu, mRdu, khara" nahIM hote haiN| zeSa solaha bheda pAye jAte haiM tathA jo eka aNu rUpa "paramANu" pudgala hai, usameM anta ke cAra sparzoM meM se do pratipakSI chor3a ke zeSa koI bhI do sparza, eka rasa, eka gandha aura eka varNa hote haiN| uparyukta jo sparzAdi ke bosa bheda kahe haiM pratyeka tAratamyatva bhAva se saMkhyAta, asaMkhyAta *tathA ananta haiN| jaise-mRdu sparzavAle jitane skandha haiM, ve sabhI samAna rUpa nahIM haiN| kintu unakI mRdutA meM tAratamya bhAva avazya hai| mRdutva guNa samAna rUpa hote hue bhI unakI taratamatA para dRSTipAta karane se aneka bheda hote haiM; ityAdi sparzAdika vIsa bhedoM ke aneka prabheda hote haiM / / 5-23 // * pudgalAnAM zabdAdipariNAmAnAM varNanam * Wan mUlasUtram zabda-bandha-saumya - sthaulya - saMsthAna-bhedatamazchAyA''tapodyotavantazca // 5-24 // * subodhikA TIkA * rUpAdikAni pudgalasya lakSaNAni / ye ye pudgalAH te te rUpAdivantAH / ye ye ca rUpAdivantAH te te pudgalAzca / zabdaH bandhaH saukSmyam, sthaulyam, saMsthAnaM bhedaH, tamazchAyA, pAtapaH, udyotaM etAni dazo'pi pudgaladravyasya dharmANi / tatra ca zabdaH SaDvidhaH tato vitato ghanaH zuSiraH saMgharSo bhASeti / bandhastrividhaH-prayogabandhaH visrasAbandho mizrabandhaH / snigdharUkSatvAt bhavati / saukSamyaM dvividhaM antyaM prApekSikaM ca / antyaM paramANuSu eva, ApekSikaM ca dvayaNukAdiSu ca saGghAtapariNAmApekSam bhavati / yathA prAmalakAt badaramiti / dvividham sthaulyam antyamApekSikam ca / saMghAtapariNAmApekSameva bhvti| tatrAntyam sarvalokavyApini mahAskandhe bhavati / prApekSikaM badarAdibhyaH AmalakAdiSu iti / saMsthAnamanekavidham dIrghahrasvAdyanitthantvaparyantam / bhedaH paJcavidhaH prautkArikaH cauriNakaH khaNDaH prataraH anutaTa iti / tamazchAyA tapodyotAzca pariNAmajAH / sarva evaite sparzAdayaH pudgaleSveva bhavanti / ataH pudglaastdvntH| saMsthAna nAma prAkRteriti / tasya api dvau bhedau, prAtmaparigrahAnAtmaparigrahazceti / prAtmaparigrahasaMsthAnasyAnekaprakArAH, yathA pRthivIkAyikAraNAM jIvAnAM zarIraM masUravat / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 24 ] paJcamo'dhyAyaH [ 36 zrItattvArthasAre-"masUrAmbupRSat sUcokalApadhvajasaMnibhAH, dharAptejo marut kAyAH nAnAkArAstarutrasAH / " SaTsaMsthAnAnAM lakSaNam tullaM, vitthaDabahulaM, ussehabahuM ca maDahakoThaM ca / hichillakAyamaDaha, savvatthA - saMThiyaM huMDaM // kimarthaM zabdAdInAM sparzAdInAJca pRthak sUtrasya kathanam ? atrocyate-sparzAdayaH paramANuSu skandheSu ca pariNAmajA eva bhavanti / zabdAdayastu skandheSveva bhavantyanekanimittAzcetyataH pRthakkaraNam / te ete pudgalAH samAmato dvividhA bhavanti / / 5-24 / / * sUtrArtha-zabda, bandha, saumya, sthaulya, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, pAtapa aura udyota ye dasa pudgala dravya ke dharma haiM / / 5-24 / / vivecanAmRta hai pudgala-zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda, andhakAra, chAyA, pAtapa aura udyotavAle bhI haiN| arthAt zabda Adi pudgala ke pariNAma haiN| jaise vaizeSika tathA naiyAyikAdi darzana vAle zabda ko guNarUpa mAnate haiM, vaisA mantavya zrIjainadarzana kA nahIM hai| jainadarzana to zabda ko bhASAvargaNA ke pudgaloM kA eka pariNAma viziSTa mAnatA hai| ve nimittabhinnatA se aneka prakAra ke hote haiN| Atma-prayatna dvArA utpanna hone vAle zabda ko 'prayogaja' kahate haiM tathA jo svataH prayatna binA ke zabda haiM, use 'visrasA' kahate haiN| jaise-bAdaloM kI grjnaa| * vizeSa-zabda prAdi pudgala ke pariNAmoM ke sambandha meM vizeSa rUpa meM yuktipUrvaka nIce pramANe kahA hai(1) bajate hue Dhola para paisA par3e to vaha AvAja karane ke bAda dUra pheMka diyA jAtA hai / (2) bulanda AvAja-joradAra zabda karNendriya-kAna se TakarAve to kAna phUTa jAya athavA baharA ho jAya / ------- jisa taraha patthara Adi se parvatAdi kA pratighAta hotA hai, usI taraha zabda kA bhI kUpAdi meM pratighAta hotA hai tathA usakI pratidhvani hotI hai| (4) zabda, vAyu dvArA tRNa-ghAsa kI taraha dUra-dUra le jAyA jAtA hai / (5) zabda-pradIpa ke prakAza kI bhA~ti sarvatra cAroM tarapha phailatA hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ za24 (6) eka zabda anya zabda kA abhibhava kara sakatA hai| arthAt-bar3e moTe zabda se choTe laghu zabda kA abhibhava ho jAtA hai| isalie hI to dUra se bar3e zabda ko AvAja kAna se TakarAtI ho to samIpa-najadIka ke bhI zabda sunane meM nahIM pAte haiN| prathama saudharma devaloka meM saudharmasabhA meM rahI huI sughoSA ghaMTA bajane se usI prakAra kI viziSTa racanA se samasta vimAnoM meM rahI ghaMTAeM bajane lagatI haiN| yadi zabda ko pudgala na mAneM to aisA nahIM ho sktaa| isa prakAra aneka rItiyoM se yuktipUrvaka 'zabda pudgala hI hai' yahI siddha hotA hai| zabda kI utpatti vinasA se aura prayoga se isa prakAra do prakAra se hotI hai| bAdala aura bijalI Adi kI AvAja kisI bhI prakAra ke jIvaprayoga ke binA svAbhAvika rUpa se (f utpanna hotI hai| * prayogaja zabda ke chaha bheda * (1) tata-hAtha ke pratighAta se utpanna hue Dhola Adi ke shbd| (muraja, mRdaMga, paTaha aadi)| (2) vitata-vINAdi tAMta-tAravAle vAjintroM se| arthAt-tAra kI sahAyatA se utpanna hote hue vINA Adi ke zabda / (3) ghana-kAMsI, jhAlara, ghaMTa-ghaMTar3I Adi vAjintroM ke paraspara TakarAne se utpanna zabda / . (4) zuSira-pavana-vAyu pUrane se bA~surI, pAvA aura zaMkhAdi dvArA utpanna hote hue zabda / (5) saMgharSa-kASTha Adi ke paraspara saMgharSaNa se utpanna dhvani / arthAt-ragar3ane se utpanna hone vAle zabda / (6) bhASA-yAnI jIva ke mukha ke prayatna dvArA utpanna hone vAle zabda / bhASA do prakAra kI hotI hai| vyakta aura avykt| usameM beindriyAdi jIvoM kI bhASA avyakta (aspaSTa) hotI hai tathA manuSya Adi kI bhASA vyakta (spaSTa) hotI hai / varNa, pada tathA vAkya svarUpa bhASA vyakta bhASA hai| a, prA ityAdi / caudaha svara tathA ka, kha, ityAdi teMtIsa vyaMjana evaM anusvAra-visargAdi sabhI varNa haiN| vibhakti yukta varNoM kA samudAya pada hai tathA padoM kA samudAya vAkya hai / * prazna-zabda kA jJAna zrotrendriya dvArA hotA hai| zrotrendriya rahita prANI zabda kA zravaNa nahIM kara sakate haiM, arthAt ve suna nahIM sakate haiN| aisA hone para bhI kheta meM ugI huI hariyAlI vanaspati ityAdi para baiThe hue jIva-jantu Dhola prAdi kI AvAja se ur3a jAte haiM, usakA kyA kAraNa hai ? Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 24 ] mo'dhyAyaH [ 41 uttara - ekendriya se caturindriya prAraNI sabhI zrotrendriya (kAna) rahita haiM / isalie Dhola kI AvAja ko nahIM suna sakate haiN| parantu zabda pudgala rUpa haiM-Dhola dvArA utpanna hone vAlI AvAja ke pudgala sarvatra cAroM tarapha phaila jAte haiM / ve phaile hue zabda pudgala una jIva-jantunoM ke zarIra para prahAra rUpa asara karate haiM / yaha prahAra sahana nahIM hone ke kAraNa ve jIva-jantu ur3a jAte haiM / jaise zabda rUpa pudgaloM ke prahAra prAdi se pratikUla anukUla asara bhI hotA hai / isI kAraNa amuka-amuka se zIghra-jaldI aura vizeSa vikasita kara sakate haiM / sunAne meM A jAya to gAyeM adhika vizeSa dUdha detI haiM tathA rogiyoM ke se dUra kara sakate haiM / asara hotA hai vaise saMgIta Adi dvArA vanaspati- vRkSoM Adi ko saMgIta ke prayoga gau-gAyoM kA dUdha duhate samaya jo saMgIta rogoM ko vizeSa zabdaprayoga isa hakIkata ko Aja vaijJAnikoM ne prayoga dvArA siddha kara diyA hai / saMyoga - milana | (2) bandha - yAnI paraspara do vastuoMoM kA prayogabandha aura vilasA bandha / bandha ke do prakAra-bheda haiM / ( a ) jIva- zrAtmA ke prayatna se hotA huA bandha 'prayogabandha' kahA jAtA hai / jIvamAtmA ke sAtha deha zarIra kA, jIva- zrAtmA ke sAtha karmoM kA, lAkha aura lakar3ekASThAdi kA bandha prayogabandha hai / ( zrA) jIva- zrAtmA ke prayatna binA hone vAlA bandha visrasA bandha hai / bijalI aura meghAdika kA bandha visrasAbandha hai / amuka prakAra ke pudgaloM ke milana se bijalI tathA megha Adi utpanna hote haiM / pudgaloM kA milana kisI jIva AtmA ke prayatna se nahIM hotA, kintu svAbhAvikapane hotA hai / jIva- zrAtmA ke sAtha karmoM kA bandha zAstroM meM bhinna-bhinna dRSTiyoM dvArA aneka prakAra se batAne meM AyA hai / usameM phala kI apekSA karmabandha ke cAra prakAra kahane meM Aye haiM- (1) spRSTa, (2) baddha, (3) nighatta aura ( 4 ) nikAcita / (1) spRSTabandha - paraspara ghar3I huI suiyoM ke samAna hai / jaise paraspara saTA kara rakhI huI suiyoM ko judA karanI ho to chUne mAtra se hI judA kara sake, bikhera bhI sake; taise karma vizeSa phala diye binA sAmAnya se pradezodaya se bhoga kara jIva AtmA se chUTe par3a jA~ya jude par3a jA~ya; aisA jo bandha vaha 'spRSTa bandha' kahA jAtA hai / (2) baddha bandha - yaha dhAge se baMdhI huI suiyoM ke samAna hai / jaise dhAge se ba~dhI huI suiyoM ko judA karanA ho to Dore / dhAge ko chor3ane-judA karane kI jarA mehanata-yatna karanA par3atA hai; vaise karma bhI alpa phala dekara hI jo chUTe-jude par3eM, aisA bandha 'baddhabandha' kahA jAtA hai / (3) nighattabandha - Dore-dhAge se bAMdhI huI aura upayoga ke binA adhika samaya taka par3I rahane se kATha meM AI huI suiyoM ke samAna / jaise- aisI suiyoM ko alaga-alaga kara upayoga meM Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gagApisabhApaNAsa.. 42 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 24 lene ke lie adhika mehanata karanI par3atI hai, vaise jo karma bhI apanA adhika phala dekara hI alaga hote haiM, usa bandha ko hI 'nidhattabandha' kahA jAtA hai / (4) nikAcita bandha-gharaNa se kUTa karake paraspara ekameka banI huI suiyoM ke samAna 'nikAcita bandha' kahA jAtA hai| jaise aisI suiyoM ko upayoga meM nahIM le sakate haiM, kintu usameM se phira nUtana-navI suiyA~ banAne ke lie vizeSa prayatna-mehanata karanI par3atI hai, vaise hI ye karma apanA pUrNa phala diye binA chUTe-jude par3ate hI nahIM haiM; pUrNa phala dekara hI alaga hote haiM, aise bandha ko 'nikAcita bandha' kahA (3) sUkSmatA-isake do bheda haiM-antya aura prApekSika / jo paramANu rUpa hai vaha antya sUkSma hai tathA dvayaNukAdi skandha haiM ve sApekSa sUkSma haiN| arthAta-paramANa kI sakSamatA antya sakSamatA kahI jAtI hai| isa vizva-jagata meM paramANa se adhika sUkSma koI nahIM hai| isalie paramANu meM rahI huI sUkSmatA atyanta antima hI hai| antima meM antima hai| anya vastu-padArtha kI apekSA hotI huI sUkSmatA ApekSika sUkSmatA hai| jaise--A~vale kI apekSA bera-bora sUkSma hai aura grAma kI apekSA A~valA sUkSma hai| caturaNuka skandha kI apekSA tryaNuka skandha sUkSma hai ityAdi / (4) sthUlatA-isake bhI do bheda haiM-antya aura prApekSika / sampUrNa lokavyApI skandha kI jo sthalatA hai, vaha 'antya sthalatA' kahI jAtI hai| kAraNa ki. baDe meM bar3A padagala dravya loka samAna hai jo acintya mahAskandha sarvalokavyApI hai| aloka meM to kisI bhI dravya kI gati nahIM hone se loka ke pramANa se bar3A koI pudgala dravya nahIM hai| ___ anya vastu kI apekSA hotI sthUlatA prApekSika sthUlatA hai| jaise-bera se A~valA aura A~vale se Ama sthUla hai ityAdi / ApekSika vacana ko hI anekAntavAda-syAdvAda kahate haiN| eka hI vastu meM sthUlatva aura sUkSmatva sadRza do virodhI paryAyoM kA astitva hI anekAntavAda kahalAtA hai| (5) saMsthAna-yAnI AkRti / avayava racanA vizeSa / vaha aneka prakAra kI hai| tathApi usake do bheda batAye haiM-itthaMbhUta aura anitthaMbhUta / jisa AkAra-prAkRti kI kisI anya prAkAra-AkRti ke sAtha tulanA kI jAya use 'itthaMbhUta' kahate haiM tathA jisakI tulanA anya kisI ke sAtha nahIM ho sakatI use 'anitthaMbhUta' kahate haiM / jaise- megha Adi kA saMsthAna yAnI racanA vizeSa karake anityarUpa hone se kisI bhI eka prakAra se unakA nirUpaNa nahIM kara sakate haiM, isalie vaha 'anitthaMbhUta' rUpa hai tathA phala, phUla-puSpa, vastra evaM patrAdi vastue~ itthaMbhUta rUpa haiN| kAraNa ki, inakA AkAra gola, trikoNa, catuSkoNa, ityAdi tulanAtmaka aneka prakAra kA hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 24 ] paJcamo'dhyAyaH [ 43 (6) bheda-ekatvarUpa sthita pudgaloM ke jo vizleSa yAnI vibhAga haiM, unhIM ko 'bheda' kahate haiN| arthAt -eka vastu-padArtha ke bhAga par3anA so 'bheda' hai / ___ isake pA~ca prakAra haiM, jinake nAma nIce pramANe haiM-(1) prautkArika, (2) cauNika, (3) khaNDa, (4) pratara aura (5) anutaTa / * kASThAdi yAnI lakar3I Adi ko ArAdika se cIranA-kATanA, 'pautkArika bheda' kahA jAtA hai / * vastu-padArtha ko pUrNa karake mahIna krnaa| arthAt-gehU~ Adi kA dalanAdika se hotA huA bheda, vaha 'cauNika bheda' kahA jAtA hai| jaise dAla, ATA ityAdi / * kASTha-lakar3I Adi ke khaNDa-Tukar3e karanA, so 'khaNDa bheda' kahA jAtA hai / * abhraka-bhoDala Adi ke parata par3ala-par3a 'pratara bheda' kahe jAte haiM / * bA~sa, zerar3I, chAla, cAmar3I Adi ko chedane se hone vAlA bheda 'anutaTa bheda' kahA jAtA hai| yaha anuttadavalakala vizeSa nAma se bhI kahA jAtA hai / (7) tama-andhakAra ko kahate haiM jo prakAza kA virodhI bhAva hai| yaha andhakAra ke kAle raMga meM pariNamita pudgaloM kA samUha hai, prakAza ke abhAva rUpa hai| kAraNa ki usase dRSTi kA pratibandha hotA hai| jaise eka vastu-padArtha se anya vastu Dhaka dI jAve to anya vastu nahIM dikhAI deto hai vaise hI yahA~ bhI timira-andhakAra vastuoM ko Dhaka detA hai| jisase vastu netra-aA~kha ke sAmane hote hue bhI dikhAI nahIM detI / jaba andhakAra pudgala svarUpa ho tabhI usase dRSTi kA pratibandha ho sakatA hai| andhakAra ke pudgaloM para jaba prakAza ke kiraNa phaila jAte haiM taba andhakAra ke aNu vastuoM ko AcchAdita nahIM kara sakate haiN| jaba prakAza kI kiraNeM dUra ho jAtI haiM taba andhakAra ke pudgaloM kA prAvaraNa A jAne se apana vastu-padArtha ko nahIM dekha sakate haiN| (8) chAyA-jo prakAza para kA AvaraNa hai, vaha chAyA kahI jAtI hai| chAyA do prakAra kI hai| (1) tad varNa pariNata chAyA aura (2) prAkAra-prAkRti rUpa chaayaa| darpaNa Adi svaccha dravyoM meM deha-zarIra Adi ke pudgala zarIra Adi ke varNAdi rUpa meM pariNAma pAte haiN| svaccha dravyoM meM mUla vastu-padArtha ke varNAdi rUpa meM pariNAma pAye hue pudgaloM ko tadvarNa pariNata chAyA ke pratibimba kahA jAtA hai| asvaccha dravya para deha-zarIra Adi ke pudgaloM ke mAtra AkAra-prAkRti pramANe hote hue pariNAma ko jodhapa-taDakA meM dikhAtA hai, vaha prAkAra-prAkRti rUpa 'chAyA' hai| tada tathA prAkAra-prAkRti ye donoM chAyA rUpa hote hue bhI vyavahAra meM apana tadvarNa pariNAma rUpa chAyA ko pratibimba tarIke pahicAnate haiN| jo pratibimba meM AkAra-prAkRti aura varNa ye donoM spaSTa hote haiM, jabaki chAyA meM aspaSTa hote haiN| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] bItatvAdhigamasUtre [ 124 pratyeka padArtha meM se pratisamaya nala-pAnI ke phabbAre kI bhAMti skandha bahA karate haiN| vahIM rahe hue pudgala prati sUkSma hone se apane dekhane meM nahIM pAte haiN| prati samaya bahate ve pudgala prakAza Adi ke dvArA vartamAna yuga meM vaijJAnika prayogoM dvArA tadAkAra piMDita ho jAte haiN| tadAkAra piMDita hue una pudgaloM ko prapana saba pratibimba yA chAyA rUpa meM pahicAna sakate haiM / sArAMza yaha hai ki chAyA prakAza para kA AvaraNa hai| jaise-meghAcchAdita sUrya yA manuSyAdi kI chaayaa| darpaNAdi svaccha padArthoM meM jo mukha kA pratibimba par3atA hai, vaha pratibimba rUpa chAyA hI hai| (8) prAtapa-sUryAdika se hone vAle uSNa prakAza ko 'prAtapa' kahate haiN| tathA candrAdika se hone vAle zItala prakAza ko 'udyota' kahate haiM / ye saba pudgala svabhAvI yA pudgala paryAya rUpa hone se paudgalika haiM / vizeSa-sUrya ke prakAza ko jo 'pAtapa' kahane meM pAyA hai, usakA kAraNa yaha hai ki-jo sUrya hai, vaha jyotiSka jAti ke devoM kA vimAna hai| usameM deva rahate haiN| yaha vimAna ati mUlyavAna ratnoM kA banA huA hai| isalie usameM se prakAza phailatA hai| yaha prakAza prAtapa tarIke prApta hotA hai| isalie Atapa agni kI bhAMti uSNa hone se pudgala hai| Atapa uSNa aura zveta raMga meM pariNamita pudgaloM kA samUha hI hai / * prazna-itanI dUra rahane vAle sUrya kA prakAza bhI yahAM pRthvI ko tathA anya vastuoM ko uSNa-garama banA detA hai, to vahA~ deva usameM kisa taraha raha sakate haiM ? uttara-sUrya kA prakAza pRthvI para uSNa-garama hotA hai, kintu sUrya vimAna kA sparza zIta hotA hai| agni ke aura sUrya ke prakAza meM itanI hI bhinnatA hai| kyoMki agni Adi kA sparza bhI uSNa hotA hai aura prakAza bhI uSNa hotA hai| jabaki sUrya meM aisA nahIM hai| sUrya kA kevala prakAza hI uSNa hotA hai, sparza to zIta hotA hai| sUrya ke prakAza ko uSNatA jyoM-jyoM dUra jAtI hai, tyoM-tyoM adhika ho jAtI hai| isase vahAM rahane vAle devoM ko kisI prakAra kI bAdhA nahIM AtI hai| (10) udyota-candra, candrakAnta maNi, kitane hI ratna tathA auSadhiyoM Adi ke prakAza ko 'udyota' kahane meM AtA hai| udyota aura prakAza ye donoM prakAza svarUpa hI haiN| usameM zIta vastu ke uSNa prakAza ko 'prAtapa' kahate haiM tathA anuSNa prakAza ko 'udyota' kahane meM AtA hai| * prazna-jaba sUtra 23 meM aura sUtra 24 meM batAye hue sparzAdi tathA zabdAdi donoM hI pudgala ke paryAya haiM to inake lie pRthak sUtra racane kI kyA AvazyakatA hai ? eka hI sUtra se kArya cala sakatA hai ? uttara-23 veM sUtra meM kahe hue sparza, rasAdi paryAya praNu aura skandha donoM meM hote haiM / jabaki 24 veM sUtra meM kahe hue zabda Adi paryAya sirpha skandha meM hI hote haiN| paramANu meM rahe hue sparzAdi ke sAtha unakA sambandha nahIM hotA hai tathA zabda, bandha Adi paryAya aneka nimittabhUta hone Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25] paJcamo'dhyAvaH [ 45 se skandhoM meM hI pAye jAte haiM / sUkSmatama paryAya paramANu tathA skandha donoM meM hai, to bhI isake pratipakSI sthUlatva paryAya kI sahacaritA hone se sparzAdi ke sAtha parigaNanA nahIM karake zabdAdi meM sammilita kiyA hai / pUrvokta donoM sUtroM meM nimitta bheda hI kAraNabhUta hai| isaliye hI ye ( 23-24) sUtra pRthak kiye gaye haiM / * prazna - sparzAdi kI bhA~ti sUkSmatA bhI aNu aura skandha donoM meM hai / isalie sUkSmatA kA nirUpaNa sparzAdi ke sAtha 23 veM sUtra meM karanA cAhie ? uttara - sthUlatA kevala skandhoM meM hI hai / ataH sthUlatA kA nirUpaNa isI sUtra meM karanA cAhie / sUkSmatA sthUlatA ke pratipakSa tarIke hai aura lokavyApI pracitta mahAskandhAdi meM hotI nahIM / yaha batAne ke lie sthUlatA ke sAtha sUkSmatA kA bhI nirUpaNa isa sUtra meM karane meM AyA hai / / 5-24 / / 5 mUlasUtram * pudgalasya mukhyabhedAH * zraraNavaH skandhAzca / / 5-25 / * subodhikA TIkA * pudgalasya dvau bhedau / tadyathA praNavaH skandhAzceti / praNoH lakSaNam "kAraNameva tadantyam sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo dviHsparzaH kArya-liGgazca / " iti tatrANavo'baddhAH, skandhAstu baddhA eva / padArthaH dvidhA vibhajyate kAryarUpeNa kAraNarUpeNa, yadbhAve tadbhAvam kAraNam / kintu tadviparItam kAryam / itthaM paramANukAryarUpameva / yat teSAM bhAve eva skandhAnAM utpattiH nAnyathA / / 5-25 / / * sUtrArtha - praNu zraura skandha ke bheda se pudgala do prakAra ke haiM / / 5-25 / / vivecanAmRta pudgala ke paramANu aura skandha isa taraha mukhya do bheda haiM / vyaktirUpa se pudgala ananta haiM aura unakI vividhatA bhI aparimita hai, tathApi pUrvokta sUtra 23 ra 24 meM pudgala pariNAma kI utpatti ke lie bhinna-bhinna kAraNa kahe gaye haiM / unakI upayogitA ke lie saMkSepa se pravartamAna sUtra dvArA pudgala ke do vibhAga kiye haiM / eka hai aNu arthAt paramANu aura dUsarA hai skandha | ukta do vibhAgoM meM sampUrNa samasta pudgala rAzi kA samAveza ho jAtA hai / isa sambandha meM vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthAdhigamasUtre [ 5 / 25 paramANu yAnI pudgala kA antima meM antima aMza / isalie hI usako parama antima aNu-aMza = paramANu kahane meM AtA hai / paramANu pudgala kA avibhAjya antima vibhAga hai / jisakA sarvajJa zrI kevalI bhagavanta bhI do vibhAga nahIM kara sake, aisA hI carama aMza hai / usakI Adi, madhya aura anta bhI vaha svayameva hI hai / arthAt sadA hI abaddha = chUTA hI hotA hai / yaha svayameva hI ekapradezarUpa hai / paramANu kAraNarUpa hone se anya dvayaNuka Adi kArya hote haiM / isase vaha kAraNa banatA hai kintu vaha kisI meM se utpanna nahIM hone se kabhI bhI kAryarUpa nahIM hotA = nahIM banatA / vaha sUkSma hotA hai / usakA kadApi vinAza nahIM hotA hai / bhale usake paryAya badalate rahate haiM, to bhI usakA sarvathA vinAza kabhI nahIM hotA hai / usameM koI bhI eka rasa, koI bhI eka gandha tathA koI bhI eka varNa aura do sparza avazya hote haiM / ve bhI snigdha-zIta, snigdhauSNa, rUkSa- zIta, rUkSa-uSNa ina cAra vikalpoM meM se kisI bhI eka vikalpa ke do sparza jAnanA / 46 ] ekAkI paramANu kabhI netra-nayana se dekhane meM AtA nahIM hai, itanA hI nahIM kintu anumAna Adi se bhI nahIM jAne jAte haiM / jaba aneka paramANu ekatra hokara kArya rUpa meM pariNamate haiM, tabhI anumAna dvArA ekAkI paramANu kA jJAna hotA hai / dRzyamAna ghaTa-paTa ityAdi kAryoM meM paramparA se aneka kAraNa hote haiM / unameM antima jo kAraNa hai, vaha 'paramANu' hI hai / anya kArikAoM dvArA paramANu kA lakSaNa batAte hue bhI kahA hai ki kAraNameva tadantyaM sUkSmo, nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavarNo, dvisparza: kAryaliGgazca // skandha - paraspara saMyukta do ityAdi paramANutroM ke samUha ko 'skandha' kahate haiM / prakAra ke haiM / sUkSmapariNAmavAle aura bAdarapariNAmavAle / skandha do sUkSma pariNAma vAle skandha A~khoM se dekhane meM nahIM Ate haiM / bAdara pariNAmavAle skandha hA~khoM se dekhane meM Ate haiM / ataH dRzyamAna ghaMTAdi sabhI skandha bAdarapariNAmI hI haiM / bAdara pariNAma vAle skandhoM meM AThoM sparza hote haiM tathA sUkSma pariNAma vAle skandhoM meM cAra sparza hote haiM / mRdu aura laghu ye do sparza niyata hote haiM / anya do prakAra ke sparza aniyata hote haiM / [ 'snigdha-uSNa, snigdha-zIta, rUkSa-uSNa, rUkSa- zIta' ina cAra vikalpoM meM se koI bhI do sparza hote haiM ] rasa, gandha aura varNa donoM prakAra ke skandhoM meM sarva prakAra ke hote haiM / paramANu aura skandha donoM pudgala rUpa meM samAna hote hue bhI donoM kI utpatti ke kAraNa bhinna hone se ve bhinna haiM / ina donoM kI utpatti kisa taraha se hotI hai, yaha zrAge ke sUtra meM varNana karate haiM / / 5-25 / / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 26 ] paJcamo'dhyAyaH [ 47 * skandhasyotpattikAraNAni * . OM mUlasUtram saMghAtabhedebhya utpadyante // 5-26 // * subodhikA TIkA * skandhAH tribhyaH kAraNebhyaH udbhavanti, saMghAtAd, bhedAt, saMghAtabhedAt dvipradezAdayaH skandhAnAmutpattiH jAyate / tadyathA-dvayoH paramANvoH saMghAtAd dvipradezaH dvipradezasyANozca saMghAtAt tripradezaH evaM saMkhyeyAnAmasaMkhyeyAnAM ca pradezAnAM saMghAtAt tAvat pradezAH / eSAmevabhedAt dviprdeshpryntaaH| eta eva ca saMghAtabhedAbhyAM ekasAmayikAbhyAM dvipradezAdayaH skandhA udbhavanti, anyasaMghAtena anyato bhedena ca // 5-26 / / * sUtrArtha-skandhoM kI utpatti saMghAta, bheda aura saMghAtabheda se hotI hai / arthAt-saMghAta se, bheda se tathA saMghAta bheda se skandha utpanna hote haiM / / 5-26 / / Wan vivecanAmRta // saMghAta, bheda aura saMghAtabheda ina tIna kAraNoM meM se kisI bhI eka kAraNa se skandha kI utpatti hotI hai| ina tIna kAraNoM se skandha kI utpatti kaise hotI hai ? isakA digdarzana nIce pramANe hai skandha arthAt avayavI dravya kI utpatti tIna prakAra se hotI hai| unameM (1) pahalA jo skandha ekatva rUpa pariNati se utpanna hotA hai usako saMghAta kahate haiN| jaise-dviparamANu sammilita hokara ke skandhapane ko prApta hote haiM evaM tIna, cAra, yAvat saMkhyAta, asaMkhyAta, ananta aura nanta praNa sammilita hokara ke skandha rUpa meM pariNata hote haiM, vaha 'saMghAtajanya skandha' hai| (2) jo skandha kisI eka vastu-padArtha ke khaNDarUpa hotA hai use bheda kahate haiN| jaisekisI bar3I vastu yA padArtha ke TUTa jAne se usake choTe-choTe Tukar3e ho jAte haiM, ve 'bhedaskandha' kahalAte haiN| (3) uparyakta bheda aura saMghAta donoM se utpanna hone vAlA skandha hai| jaise kisI vastapadArtha ke TUTe hue Tukar3e ke sAtha anya dravya sammilita hokara ke usI samaya nUtana-navIna skandha banatA hai, vaha bhedasaMghAtajanya skandha kahalAtA hai / uparyukta skandha dvipradezI se yAvat anantAnantapradezI paryanta hote haiN| ve hI (1) saMghAta, (2) bheda aura (3) saMghAtabheda kahalAte haiM / ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhItasvAdhiSamasUtre [ 126 (1) saMghAta-do aNuSoM ke saMghAta se arthAt paraspara jor3ane se dvayaNuka skandha utpanna hotA hai| do aNuoM meM eka aNu jor3ane se vyaNukaskandha utpanna hotA hai| tIna aNuoM meM eka aNu jor3ane se caturaNukaskandha utpanna hotA hai| isa taraha saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta aNu ke saMghAta se kramaza: saMkhyAtANuka, asaMkhyAtANuka aura anaMtANuka skandha utpanna hote haiN| yahA~ para kramazaH eka-eka aNu jur3e aisA niyama nahIM hai| kAraNa ki dvayaNuka skandha meM eka sAtha do Adi aNu jur3e to bhI vyaNuka skandha bane binA bhI sIdhe caturaNuka Adi skandha utpanna hote haiN| usI taraha pRthaka-pRthak tIna-cAra Adi bhI paramANu eka sAtha jur3eM to bhI dvayaNuka bane binA sIdhe hI tryaNuka, caturaNuka prAdi skandha utpanna hote haiN| kabhI-kabhI saMkhyAta paramANu eka sAtha meM jur3a jAne se dvayaNukAdi skandha bane binA bhI saMkhyAtANuka skandha bana jAtA hai| isa taraha asaMkhyAtANuka skandha aura anantANuka skandha ke lie bhI avazya jaannaa| (2) bheda-anantANaka skandha meM se eka aNa chaTa jAya to eka aNa nyUna anantANaka skandha banatA hai tathA do paramANu chuTa jA~ya to do paramANu nyUna anantANuka skandha banatA hai| isa taraha paramANu chUTe par3ate-par3ate anantANaka skandha asaMkhyAtANuka bana jAya to isa asaMkhyAtANuka skandha kI utpatti bheda se huI, aisA kahA jAtA hai| asaMkhyAtANuka skandha meM se Upara pramANe paramANu chUTe par3ate-par3ate saMkhyAtANuka bana jAya to isa saMkhyAtANuka skandha kI utpatti bheda se huI, kahA jaayegaa| saMkhyAtANuka skandha meM se bhI eka do ityAdi paramANu chaTe par3ate-par3ate yAvat mAtra do hI paramANu raheM to, vaha dvayaNuka skandha bana jAtA hai| jisa taraha saMghAta meM eka sAtha meM eka-eka aNu hI jor3A jAya aisA niyama nahIM hai, vaise hI bheda meM bhI eka aNu hI chUTe, aisA bhI niyama nahIM hai| anantANuka Adi skandhoM meM se kaI bAra eka, kaI bAra do, kaI bAra tIna, isa prakAra yAvat kaI bAra eka sAtha meM mAtra do aNuoM ko chor3akara sarva hI aNu chUTe par3a jaoNya, to vaha skandha dvayaNuka bana jAtA hai| (3) saMghAtabheda-eka hI samaya meM pRthak honA aura saMyukta honaa| arthAt-skandha meM se eka do ityAdi paramANu chUTe par3eM tathA usI samaya meM anya eka, do ityAdi paramANu mila bhI jA~ya, to aise skandha kI utpatti saMghAta bheda se hotI hai| jaise-caturaNuka skandha meM se eka paramANu chUTA par3A aura usI samaya meM do paramANu Akara jur3e to yaha caturaNuka skandha, paMcANuka yAnI pA~ca aNuvAlA skandha bnaa| yahA~ para paMcANuka skandha kI utpatti saMghAtabheda se huI / isa taraha caturaNuka skandha meM eka paramANu jur3A aura usI samaya meM usameM se do paramANu chuTe par3a gae to yahA~ vyaNuka skandha kI utpatti saMghAta bheda se huI / Ama skandha meM amuka paramANu jur3e aura usI samaya meM usameM se jitane jur3e utane hI nyUnAdhika aNu chuTe par3a jAe to nUtana jo skandha bane unakI utpatti saMghAta, bheda se hI hotI hai / aisA samajhanA cAhie / / 5-26 / / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 27 ] paJcamo'dhyAyaH [ 46 * paramANoH utpattiH * OM mUlasUtram bhedAvaNuH // 5-27 // * subodhikA TokA * skandhotpattibhyaH yAni trINi kAraNAni nirdiSTAni teSu paramANatpattiH bhedAdeva na tu saMghAtAt / pUrva paramANuH kAraNarUpeNoktaH kintu dravyAstikanayenaivetad / paryAya nayApekSayA tu kAryarUpameva bhavati / yat tasya dvayaNakAdikaH api utpattiH prataH pUrvApareNa hetunA naiva virodhH| saMghAtabhedebhyaH utpdynte| anena sUtreNa trINi kAraNAni nirdiSTAni, kintu skandhasya dvau prkaarau| caakssussaacaakssusso| dvayoH skandhaprakArayoH kAraNatA sAmyaM vA asAmyaM taducyate / / 5-27 / / * sUtrArtha-paramANu kI utpatti bheda se hI hotI hai| bheda se hI arthAt vastu ke khaNDa se aNu kI utpatti hai / / 5-27 / / vivecanAmRta paramANu skandha ke bheda se hI utpanna hotA hai| kAraNa ki, paramANu pudgala kA antima aMza hai| saMghAta hote hI vaha antima aMza tarIke miTa kara skandha rUpa meM banatA hai / aNu kI utpatti saMghAta se hotI hI nhiiN| isakI saMghAta bheda se bhI utpatti nahIM hotii| jaba skandha meM se paramANu pRthak nikalatA hai tabhI paramANu kI utpatti hotI hai / paramANu ke lie jo yaha uparyukta sUtra "bhedAdaNuH" kahA hai, vaha viskhalita avasthA arthAt skandha ke avayava meM samUha rUpa se rahe hue yA usase nikalakara pRthag hue paramANu avasthA viSayI haiN| viskhalita avasthA skandha bheda se hI utpanna hotI hai| isalie isI abhiprAya se "bhedAdaNuH" yaha sUtra kahA hai| kintu vizuddha paramANu kI apekSA nahIM hai, paryAya bheda avasthAjanya hai| vAstavikatA meM paramANu anya kisI dravya kA kArya nahIM hai| tathA na anya dravya ke saMghAta se sambhava hai, kintu vaha svAbhAvika svatantra anAdikAlIna nitya dravya hai| * prazna -paramANu nitya hai aura vaha kAraNa rUpa hI hai, kArya rUpa nahIM hai| isa taraha se kahA huA hai, parantu yahA~ to bheda se aNu utpanna hotA hai, aisA kahA hai, to phira usakA artha yaha huA ki paramANu nitya hai, itanA hI nahIM kintu kAryarUpa bhI hai ? uttara-sarvajJavibhubhASita zrI jainadarzana kabhI kisI kAla meM vastu-padArtha ko ekAnta rUpa se nitya yA anitya mAnatA hI nhiiN| vaha pratyeka vastu-padArtha ko apekSAbheda se nitya aura apekSAbheda se anitya ubhayasvarUpa mAnatA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 28 jainadarzana vastu mAtra ko dravyArthika naya kI apekSA nitya mAnatA hai, tathA paryAyAthika naya kI apekSA anitya mAnatA hai| ataH jaba vaha kisI vastu ko nitya yA anitya kahe to vaha vastu nitya hI hai, yA anitya hI hai aisA nahIM smjhe| pUrva meM paramANu ko nitya kahane meM AyA hai, vaha dravyAthika naya kI dRSTi se, paramANu pUrva meM nahIM hI thA aura nayA hI dravyarUpa meM utpanna huA hai, aisA nhiiN| isa dravyarUpa meM vaha nitya hai| kintu amuka paryAya rUpa meM vaha nayA hI utpanna hotA hai / jaba paramANu skandha meM se nikala jAtA hai, taba usake skandhabaddha astitvaparyAya kA vinAza hotA hai| tathA svatantra astitva rUpa paryAya utpanna hotI hai| paryAyAthika naya se svatantra astitva paryAyarUpa meM paramANu kI utpatti hotI hai| koI nayA hI paramANu utpanna hotA ho aisA nhiiN| yahA~ para bheda se paramANu utpanna hotA hai| usakA artha itanA hI hai ki paramANu skandha meM jo paraspara bandha thA vaha chUTakara paramANu svatantra hotA hai| paramANu ke svatantra astitva rUpa paryAya kI utpatti ko upacAra se paramANu kI utpatti kahane meM AtI hai| isa taraha dravyAthika dRSTi se vaha (utpanna na hone se) kAraNa rUpa hai, aura paryAyAthika dRSTi se (utpanna hone se) kArya rUpa bhI hai / / 5-27 / / * skandhaH cakSugrAhyAgrAhyayoH viSayaH OM + mUlasUtram bheva-saGghAtAbhyAM cAkSuSAH // 5-28 // * subodhikA TIkA * cakSuSa ime cAkSuSAH / ye ca cakSurindriyaviSayAH te cAkSuSAH / bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSA utpdynte| acAkSuSAH tu yathoktAt saGghAtAt bhedAt saGghAtabhedAcca / atra cakSuSa ime cAkSuSAH iti sarvathA naiva niyamaH / yadanantAnantaparamANusaMyogavizeSaiH baddhA acAkSuSArapi skandhAH bhavanti / yeSAJcotpatti bhedasaGghAtAbhyAM bhavanti / ataH svataH siddhaM yat svataH pariNamanavizeSaiH cAkSuSasvarUpapariNamanakArakAH bAdaraskandhAH bhedasaGghAtenotpadyante / / 5-28 / / * sUtrArtha-cakSurindriya ke viSaya ho sakane vAle skandhoM kI utpatti bheda aura saMghAta se hotI hai| arthAt-bheda aura saMghAta donoM se cAkSuSa skandha banate hai / / 5-28 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH 5 vivecanAmRta 5 bheda tathA saMghAta ubhaya se utpanna hue skandha hI arthAt unheM cakSu se dekha sakate haiM / 528 ] 51 1 vartamAna sUtra dvArA siddha karate haiM ki acAkSuSa skandha bhI haiM / ve nimitta lekara cakSu grAhya bana jAte haiM / pudgala vividha pariNAmI hote hue bhI yahA~ mukhyapane do bheda pratipAdyarUpa hone se unhIM kA kathana karate haiM ( 1 ) acAkSuSa yAnI cakSu indriya agrAhya / tathA (2) cAkSuSa yAnI cakSu indriya grAhya / prathamAvasthA ke pudgala skandha pracAkSuSa haiM, kintu ve nimittavaza sUkSmatva pariNAma kA parityAga kara bAdara (sthUla) pariNAma viziSTatva dvArA cakSugrAhI bana jAte haiN| isake lie bheda aura saMghAta donoM apekSAe~ yukta haiM / jaba skandha sUkSmatva pariNAma kA parityAga karake bAdara pariNAma viSayI hotA hai, taba usa samaya kitaneka nUtana paramANu skandha meM avazya sammilita hote haiM evaM pUrvavartI kitane hI aNu usase pRthag bhI hote haiM / sUkSma pariNAma kI nivRtti tathA bAdara pariNAma kI utpatti kevala saMghAta praNutroM ke sammilana mAtra se yA bheda-khaNDa mAtra se nahIM hai / kintu jaba taka skandha sUkSmabhAvavartI hai, usameM kitane hI adhika aNu sammilita kyoM na hoM, vaha cakSugrAhya nahIM ho sakatA hai / skandha jaba sUkSmatva bhAva ko chor3a karake bAdara (sthUla) svabhAva vAlA hotA hai, usa samaya cAhe vaha adhikAdhika aNutroM se nyUna aNuvAlA bhI ho to cakSugrAhya hotA hai / bAdaratva pariNAma ke binA skandha cakSugrAhya nahIM ho sakatA hai / isalie cAkSuSa skandha Satara rvaka saMghAta tathA bheda kI hI AvazyakatA rahatI hai / ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki -- pratyanta sthUla pariNAma vAle skandhoM ko hI netra-nayanoM se dekha sakate haiM / ve skandha kevala bheda yA kevala saMghAta se utpanna nahIM hote haiM, kintu bheda aura saMghAta donoM se niSpanna hote haiM / bheda-saMghAta se utpanna hue samasta skandhoM ko dekha sakate haiM, aisA niyama nahIM hai / kintu jo skandha dekhe jA sakate haiM, ve skandha bheda-saMghAta se hI utpanna hote haiM, aisA niyama hai / yahA~ cakSu se grAhya banate haiM, yaha upalakSaNa hone se pA~coM indriyoM se grAhya banate haiM, aisA samajhanA cAhie / arthAt bheda-saMghAta se utpanna hue skandha indriyagrAhya banate haiM / . bheda zabda ke do artha haiM (1) skandha ke Tukar3e arthAt khaNDa ho ke aNutroM kA pRthak honA / tathA (2) pUrva pariNAma kI nivRtti aura uttara pariNAma kI utpatti / kintu acAkSuSa skandha se cAkSuSa skandha banane ke lie uparyukta donoM bhedoM (pariNAma bhedasaMghAta ) kI AvazyakatA rahatI hai / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 26 prastuta vartamAna sUtra meM cAkSuSa zabda hI vidhAnarUpa hai| arthAt yaha cakSugrAhya skandhoM kA hI bodhaka hai, to bhI yahA~ para usako sarvendriya lAkSaNika mAnA hai / bheda, saMghAta kA nimitta pAkara ve aindriya bana jAte haiN| tathA ve hI sthala se sUkSma aura vizeSa indriyagrAhya se eka indriyagrAhI ho jAte haiN| jaise-namaka tathA hIMga ityAdi padArthoM kA sparza, rasa, ghrANa tathA netra ina cAroM indriyoM dvArA jJAna ho sakatA hai| arthAt ve catuSkendriyagrAhI haiM, tathApi unako yadi jala-pAnI meM ghola diyA jAya to vahI vastu kevala ghrANendriya (nAka) aura rasanendriya (jIbha) grAhI bana jaayegii| * prazna-cAkSuSa skandha banane ke lie do kAraNa batAye, kintu acAkSuSa ke lie bhedavidhAna __ kyoM nahIM ? uttara-vartamAna adhyAya ke 26 veM sUtra meM sAmAnyarUpa se skandha mAtra kI utpatti ke lie tIna hetu kahe gaye haiN| yahA~ para to kevala vizeSa skandha kI utpatti arthAt acAkSuSa skandha se cAkSuSa skandha banane ke hetu kahe gaye haiM / sAmAnya vidhAna arthAt sUtra 26 ke kathanAnusAra acAkSuSa skandha banane ke lie saMghAta, bheda tathA saMghAtabheda ye tInoM kAraNa haiN| * prazna-vartamAna adhyAya ke sUtra 1-2 meM dharmAstikAya Adi dravyoM kA kathana hai, kintu ve kisa prakAra se jAne jAte haiM ? uttara-ve saba sat lakSaNa se jAne jAte haiN| isalie sat lakSaNa kI vyAkhyA karate haiM / arthAt-yahA~ taka dharmAstikAya Adi pratyeka dravya kA svatantra lakSaNa tathA svarUpa khaa| isase yaha siddha huA ki dharmAstikAya Adi pA~ca dravya sat haiM--vidyamAna haiN| aba ina pA~coM dravyoM kA sat tarIke kyA eka hI lakSaNa hai ? arthAt-sat kise kahate haiM, vaha batAte haiM / / 5-28 / / * satalakSaNaH * OM mUlasUtram utpAda-vyaya-dhauvyayukta sat // 5-26 // * subodhikA TIkA * sato lakSaNamutpAdavyayau dhrauvyaJca / arthAt yatra trayANAM samavAyaH jAyate tat sat / yadiha manuSyatvAdinA paryAyeNa vyayatazca prAtmano devatvAdinA paryAyeNotpAdaH ekAnta dhrauvye prAtmani tat tathaikasvabhAvatayA'vasthAbhedAnupapatteH / ataH utpAdavyayadhrauvyebhyaH yuktaH sat / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 53 ghaTaparyAyavyayena mRttikAyAH eva kapAlarUpeNotpattiH / ata eva ghaTasya vyayakapAlodaya mRttikA dhauvyamekamevekasminkSaNe jAyate / zrataH sat yugapat utpAdavyaya - dhrauvyAtmakatvaM siddhameva / 5 / 26 ] paJcamo'dhyAyaH evaM ca saMsArApavargabhedAbhAvaH / kalpitatve'sya niHsvabhAvatayAnupalabdhiprasaGgAt / sasvabhAvatve tvekAnta dhrauvyAbhAvastasyaiva tathA bhavanAditi / tat tat svabhAvatayA virodhAbhAvAt tathopalabdhisiddheH / tadbhrAntatve pramANAbhAvaH / yogijJAnapramAraNAbhyupagame tvabhrAntastadavasthAbhedaH / anyathA na manuSyAderdevatvam / evaM yamAdipAlanAnarthakyam / evaM ca sati " ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamAH / " " zauca saMtoSatapaH svAdhyAyezvara - praNidhAnAni niyamAH / " iti zrAgamavacanaM vacanamAtram / yadi padArthadhrauvyasvarUpam tarhi prAtmanaH avasthAyAvasthAkAraNaM azakyaM tataH yamAdiniyamAH kim ? prata eva zrAtmanaH dhrauvyameva naivotpAdadravyamapi / evamekAntA - Satospi sarvathA tadabhAvApatteH tattvato'hetukatvamevAvasthAntaramiti / na hetu svabhAvatayordhvaM tadbhAvaH tat svabhAvatayaikAntena dhauvyasiddheH / yadA hi hetorevAsau svabhAvo yat tadanantaraM tad bhAvastadA dhruvo'nvayastasyaiva tathAbhavanAt / evaM ca tulonnAmAvanAmavaddhetuphalayoH yugapat vyayotpAdasiddhiranyathA tat tat hi pratiriktatara vikalpAyAmayogAt / tanna / evaJca samyagdRSTiH samyag saMkalpaH samyagvAk, samyagmArgaH samyagArjavaH, samyagvyAyAmaH, samyag smRtiH, samyag samAdhiriti vAgvaiyarthyam / evaM ghaTavyayavatyA mRdaH kapAlotpAdabhAvAt utpAda-vyaya- dhrauvyayukta saditi / kSaNe kSaNe sarvavyaktiSu pranyatvaM niyataM na ca vizeSataH / pacityorAkRtijAtivyavasthAnAt sambhavati / etad satyozcitya vastusvabhAvAnusAreNaiva narakAdigativibhedaH saMsAra - mokSayozca bhedo'pi siddhaH / taddhetuH mukhyatayA krameNa hiMsAdiH samyaktvAdizca / vastuni utpAdAdiyute etadupapadyate / tadrahite nItyA tad prabhAvAt sarvamapi na yujyate / upAdAnahetuvinA notpAdaH bhavati, na cAsya tAvadavasthye / zratastrayAtmake'smin utpAdAdikasambhavam / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 26 ____ ekasaMsArIjIvo'pi siddhaparyAyaM dhArayati / ata eva siddhatvenotpAdo'sya saMsArabhAvataH vyayaH jnyeyH| sarvamevaM jIvatvena dhrauvyaM tritayayutaM jJeyamiti / utpAda-vyayau dhrauvyaM caitad tritayayutaM sato lakSaNam, athavA yukta samAhitaM vA trisvabhAvaM sat / yadutpadyate yad vyayeti yacca dhra vaM tat satam / atrAzaGkate idaM tu vAcyaM sat tat kiM nityaM vA'nityam ? / / 5-26 // * sUtrArtha-sat kA lakSaNa utpAda, vyaya aura dhrauvya hai| arthAt-jo utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta ho vaha 'sat' kahA jAtA hai / / 5-26 / / vivecanAmRta utpAda (utpatti), vyaya (vinAza) aura dhrauvya (sthiratA) yukta arthAt vastu-padArtha kA tadAtmakatva bhAva 'sat' kahalAtA hai| ukta ye tIna jisameM na hoM, vaha vastu 'asat' hai| arthAt isa vizva-jagat meM vidyamAna nahIM hai| vastU-padArtha mAtra meM sadA utpAdAdi ye tInoM avazya hI hote haiN| pratyeka vastu pratisamaya paryAya rUpa meM utpanna hotI hai aura paryAya rUpa meM hI vinAza pAtI hai; tathA dravya rUpa meM sthira bhI rahatI hai| pratyeka vastu meM do aMza hote hI haiM--(1) dravyAMza aura (2) paryAyAMza / usameM dravya rUpa aMza sthira (dhruva) hotA hai tathA paryAya rUpa aMza asthira (utpAda-vyayazIla) hotA hai| pratyeka vastu utpAda, vyaya aura dhrauvya yukta hotI hai| yahI kathana zrIjainadarzana-jainamata ke siddhAnta-zAstra ke anusAra vAstavika niHzaGkapane avazya hI siddha hotA hai| . ___ sat svarUpa ke viSaya meM anya darzanakAroM kI mAnyatA bhinna-bhinna prakAra kI hai| unake mata meM sat kA lakSaNa kyA hai ? yaha vicAranA ati jarUrI hai / (1) vedAnta darzana vAle vedAntI sampUrNa vizva-jagat ko brahmasvarUpa hI mAnate haiN| cAhe cetana ho ki jaDa ho-samasta vastue~ brahma ke hI aMza haiN| jaise--eka hI citra meM bhinna-bhinna raMga aura bhinna-bhinna AkAra-AkRtiyAM hotI haiM, parantu ve sabhI eka hI citra ke vibhAga haiN| citra se koI jude nahIM haiM, vaise hI yaha samasta vizva-jagat brahma svarUpa hai| tathA brahma dhruva-nitya hai| isalie vedAnta, praupaniSad, zaMkaramatAvalambI sampUrNa sat padArtha (brahma) ko hI kevala dhruva (nitya) mAnate haiN| kintu ekAnta hI sarvathA dhruva mAnane se tathA dhrauvya rUpa eka svabhAva hone se jIva-AtmA kI avasthAoM kA bheda yuktiyukta nahIM hogA arthAt prayukta hogA tathA jaba jIva-yAtmA kI avasthA sadAkAla eka hI rahI to phira saMsAra aura mokSa ke bheda kA bhI prabhAva hogaa| itanA hI nahIM kintu yama (ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya evaM aparigraha) aura niyama (tapa, saMtoSa, svAdhyAya evaM IzvarapraNidhAna) ityAdi aneka yatna-prayatna kiye jAte haiM, ve sabhI niSphala ho jaayeNge| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 26 ] paJcamo'dhyAyaH [ 55 yadi saMsAra avasthA aura mokSa avasthA ke bheda ko kevala kalpanA mAtra mAnate ho to jIvaAtmA kA saMsArI svabhAva nahIM hone se usakI upalabdhi kA arthAt prApti ke abhAva kA prasaMga upasthita hogA / evaM yadi jIva- zrAtmA kA manuSyatva aura devatvAdi saMsArI paryAya mAnate haiM, to ekAnta vya kA abhAva hI ho jAyegA ityAdi / (2) bauddhadarzana vAle - sat padArtha ko niranvaya ( saMtati vinA ) kSaNika mAnate haiM / cetana vA jar3a, vastu mAtra ko ve kSaNika yAnI kSaNa-kSaNe sarvathA nAza-vinAza hone vAlI mAnate haiM / unake mata meM sat kA lakSaNa kSaNikatA hai / " yat sat tat kSaNikam" arthAt - jo jo sat haiM ve sarva kSaNika haiM / arthAt -- kevala utpAda vyayazIla hI mAnate haiM / (3) sAMkhyadarzana vAle tathA yogadarzana vAle - vizva - jagat ko puruSa aura prakRti svarUpa mAnate haiN| puruSa yAnI zrAtmA / prakRti ke saMyoga se puruSa kA saMsAra hai / dRzyamAna jar3a vastunoM ( paraMparA se ) prakRti kA pariNAma hai / isa darzana ke mata meM puruSa dhruva kUTastha nitya hai jabaki prakRti pariNAmI nitya = nityAnitya hai / sArAMza yaha hai ki - sAMkhya mata vAle caitanya tattvarUpa sat ko kevala dhruva ( kUTastha nitya ) mAnate haiM / (4) nyAyadarzana vAle tathA vaizeSikadarzana vAle - aneka sat padArthoM meM se paramANu, kAla tathA jIvAtmAdi kaI sat padArthoM ko dhrauvya ( kUTastha nitya ) mAnate haiM aura ghaTa, vastrAdika padArthoM ko kevala nitya ( utpAda vyayazIla ) hI mAnate haiM / isa sambandha meM zrIjainadarzana kA sat svarUpa viSayaka mantavya bhinna hI hai / usI kI prastuta ' meM vyAkhyA karate hue kahA hai ki sUtra jo sat vastu hai, vaha kevala kUTastha nitya nahIM hai aura na hI niranvaya vinAzI hI hai / eka bhAga kUTastha nitya aura eka bhAga pariNAmI nitya hai / yA koI bhAga kevala nitya aura koI bhAga anitya bhI nahIM ho sakatA / sarvajJa vibhu zrI tIrthaMkara bhagavanta bhASita zrI jainadarzana kA mantavya yaha hai ki pratyeka vastu cAhe cetana ho yA jar3a ho, mUrtta ho yA amUrta ho, sUkSma ho yA bAdara ho; samasta utpAda vyaya aura dhrauvya ina tripadIrUpa haiM / pratyeka vastu ananta paryAyAtmaka hai, to bhI unameM se nitya aura anitya do paryAya mukhyapane sabhI meM pAI jAtI haiN| sAre vizva meM aisI koI vastu nahIM hai ki jisameM ukta donoM paryAya nahIM ho / arthAt - pratyeka vastu kA eka aMza aisA hai jo tInoM kAloM meM zAzvatarUpa se avasthita hai aura anya dUsarA aMza prazAzvata rUpa hai / jo jagat meM zAzvata hai vaha dhrauvyAtmaka ( sthira ) hai aura sthira aMza se vastu padArtha utpAda tathA vyayAtmaka hai / jaise--ghaTa paryAya vyaya, kapAla paryAya kA utpAda, yaha vastu-padArtha kA anitya svabhAva hai evaM mRttikA rUpa se vastu dhruva hai / vizva kI pratyeka vastu meM utpAda, vyaya samakAla hotA hai / jaise- kisI vyakti ne kahA ki tarAjU kI DaMDI jisa samaya eka ora nIcI hotI hai usI samaya dUsarI ora U~cI hotI hai, kintu eka aMza para dRSTipAta hone se vastu padArtha kevala dhrauvya athavA adhrauvya hI jAna par3ate haiM / vAstavikapane upAdAna Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] zrItattvArthAdhigamasUtre kAraNa ke binA kevala eka dhrauvyarUpa vastu meM utpAda nahIM hotA hai / isI mAphika sarvadA bhI utpAda kA prabhAva hI hai / [ 5/30 adhruva se isalie vastu-padArtha ko utpAda, vyaya, dhruvazIla mAne binA usakA paryAyabodha nahIM kara sakate haiM, yahI sat kA lakSaNa hai / anyathA asat rUpa hai / aba yahA~ para yaha prazna upasthita hotA hai ki uparyukta sUtra dvArA mAnA huA sat nitya hai yA anitya hai / isake uttara ke lie hI yaha sUtra hai, aisA hI jAnanA / vastu sthira rahatI hai, isalie nitya hai tathA vastu utpanna hotI hai aura vinAza pAmatI hai, isalie anitya hai / yaha eka hI vastu nitya bhI hai aura anitya bhI hai| yaha kathana sthUla dRSTi se vicArate hue nizcaya nahIM hotA hai, isalie vizeSa spaSTa karane kI AvazyakatA hone se aba nityatA vyAkhyA Age ke sUtra meM sUtrakAra karate haiM / / 5-26 / / * nityasya lakSaNaH 5 mUlasUtram tadbhAvAvyayaM nityam / / 5-30 // * subodhikA TIkA * "nevetyap " [ si. a. 6 pA. 3 sUtra - 17 ] sa cAsau bhAvazca tad bhAvastasyAvyayam / athavA prayo- gamanaM, viruddho'yo vyayaH na vyayo'vyayaH / sato bhAvAt yo na naSTaH, na ca naSTaM bhaviSyati nityaM vA, yat sato bhAvAnna vyeti na vyeSyati tannityam / / 5-30 / / * sUtrArtha - jo sat ke bhAva se naSTa nahIM huA hai aura na hogA, usako 'nitya' kahate haiM / arthAt jo apane svabhAva ( sat) se cyuta nahIM, vaha nitya hai / / 5-30 / / 5 vivecanAmRta pha jo vastu usake apane bhAva se avyaya rahe, arthAt apane bhAva se rahita na bane, vaha 'nitya' hai / pUrva sUtra meM yaha kaha Aye haiM ki vastu utpAda, vyaya aura dhauvyAtmaka hai / arthAt sthira tathA asthira ubhayarUpa hai / kintu yahA~ para zaMkA hotI hai ki jo vastu sthira hai vaha asthira kaise ho sakatI hai ? aura jo vastu prasthira hai vaha bhI sthira kaise ho sakatI hai ? kyoMki eka hI vastu meM paraspara virodhI bhAva kaise raha sakatA hai / jaise- zIta aura uSNa donoM virodhI bhAva eka vastu meM eka samaya ho hI nahIM sakatA / isa virodhI bhAva kA parihAra karanA hI isa sUtra kA uddezya hai / 'jo vastu apane bhAva se rahita na bane, vaha nitya hai / ' Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] paJcamo'dhyAyaH [ 57 nityatA kI yaha vyAkhyA pratyeka sat vastu meM ghaTatI hai / samasta sat vastu parivartana pAmate hue bhI apane bhAva ko arthAt mUla svarUpa ko tyajatI nahIM hai / pratyeka sat vastu parivartana pAmatI hai, isalie anitya hai aura parivartana pAmate hue bhI apane mUla svarUpa ko tyajatI nahIM hai, isalie nitya hai / usako pariNAmI nitya kahane meM AtA hai| pariNAma yAnI parivartana pAmate hue bhI vaha pariNAmI nitya hai / 5 / 30 yaha kathana sUkSmadRSTi se vicAra karane meM zrA jAya to apane ko khyAla Aye binA na rahe ki koI bhI vastu pratyeka kSaNa meM parivartana pAye binA nahIM rahatI / samasta vastu meM pratyeka kSaNa meM nyUnAdhika parivartana avazya hotA hI hai / pratikSaraNa hotA huA yaha parivartana prati hI sUkSma hone se chadmasthatA ke kAraNa apane khyAla meM nahIM AtA hai / kintu yaha sUkSma parivartana sarvajJa vibhu kevalI bhagavanta hI hathelI meM rakhe hue A~vale kI mAphika pratyakSa dekha sakate haiM - joha sakate 1 apana to mAtra sthUla-sthUla parivartana ko hI dekha sakate haiM - joha sakate haiM / pratyeka vastu-padArtha meM sUkSma rUpa meM vA sthUla rUpa meM parivartana hote hue bhI vaha apane svarUpa ko ( dravyatva ko ) kabhI bhI tyajatI nahIM hai / ataH samasta vastuoM ko pariNAmI nitya kahate haiM / sarvajJa vibhu kathita zrIjainadarzanasammata nityatva svarUpa ko pradarzita karate hue virodhI bhAva kA nivAraNa nIce pramANe karate haiM anya dArzanikoM ke samAna jainadarzana vizva ( vastu) ke svarUpa ko aparivartanazIla arthAt kisI prakAra kA parivartana kiye binA sadA eka rUpa rahane vAlA nahIM mAnatA hai / jisameM anitya kA sambhava hI nahIM hotA hai, aisI kUTastha nityatA jaina nahIM mAnate / jisase vastu padArtha meM sthiratva aura asthiratva jaise virodhI bhAva utpanna na hoM / tathA na hI jainadarzana vastu padArtha ko ekAnta kSaNika hI mAnate haiM / yadi vastu ko pratyeka kSaraNa meM utpatti tathA vinAza hone vAlI mAnakara, usameM sthirAdhAra nahIM mAneM to ukta doSa prApta ho sakatA / arthAt - anitya pariNAma meM nityatA kA sambhava hI nahIM hotA / kintu zrIjainadarzana kA yaha mantavya nahIM hai / ve to kisI bhI vastu padArtha meM ekAnta kUTastha nitya yA mAtra pariNAmitva bhAva nahIM mAnakara pariNAmI nitya arthAt parivartanazIla mAnate haiM / jaise -- kapar3e kI dukAna se kApar3a kA tAkA lAye / tAkA ko kApa karake pahanane ke lie darjI ke dvArA koTa, patalUna, kamIja ityAdi vastra banAye / isase kyA huA ki kApar3ake tAke kA vinAza huA aura koTa, patalUna, kamIja zrAdi vastra kI utpatti huI to bhI mUla dravya meM ( kApar3apaNe meM) kisI bhI prakAra kA pheraphAra nahIM huA / yahA~ to kApar3a tAkA rUpe vinAza pAkara koTapatalUna-kamIja Adi vastra rUpa meM utpanna hote hue bhI kApar3a rUpe kAyama nitya rahatA hai / isI mAphika eka ghaTa ghar3e kA udAharaNa lIjie pahile sthUla dRSTi se vicAra karate hue dIrghakAla paryanta apana ko ghaTa-ghar3A jaisA hai vaisA hI dekhane meM AtA hai, kintu sUkSmadRSTi se vicAriye to usI ghaTa ghar3e meM pratisamaya parivartana ho rahA hai aisA avazya hI lgegaa| lekina vaha parivartana atyanta sUkSma hone se apane khyAla meM nahIM AtA / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 31 jaba koI sthUla parivartana hotA hai, taba hI apana ko khyAla meM AtA hai / Ama, pratyeka samaya meM ghaTa-ghar3A meM parivartana hote hue bhI vaha ghaTa rUpa meM kAyama rahatA hai| ataH ghaTa ghar3A rUpa meM pariNAmI nitya hai / isI taraha vizva ke sarva vastu-padArtha meM samajhanA / jainadarzana jaise eka hI vastu padArtha meM nityatva aura anityatva ina donoM paraspara viruddha dharmoM ko svIkAra karatA hai, vaise anya bhI sAmAnya- vizeSa, bheda-prabheda, sattva asattva tathA ekatva - anekatva ityAdi aneka viruddha dharmoM ko bhI svIkAra karatA hai / kyoMki, isake pIche eka divyadRSTi rahI huI hai / jo divyadRSTi rahI hai, vaha hai zrI jainadarzana kA advitIya anekAntavAda - syAdvAdaapekSAvAda / eka hI vastu meM nityatva aura anityatva ityAdi paraspara viruddha dharmoM kI siddhi syAdvAdadRSTi se hI hotI hai / sUtrakAra bhagavanta aba syAdvAda anekAntavAda ko Age ke sUtra dvArA batAte haiM / / 5-30 / / * zranekAnta samarthanam 5 mUlasUtram - pitA'napita siddha eH // 5-31 // * subodhikA TIkA * arpitAnapita siddheH, sacca trividham, 'utpAda-vyaya- dhrauvyam' / nityaM cobhe zrapi arpitAnapitasiddheH / arpitavyAvahArika manapitavyAvahArikaJca / tatra saccaturvidham / tadyathA - dravyAstikaM, mAtRkA padAstikaM, utpannAstikaM, paryAyAstikam - iti / eSAmartha padAni dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat / prasannAma nAstyeva dravyAstikasya / ataH dravyamasti zuddhaprakRtikam / kintu naigamanayamapi gRhNAti etad tathA ca naigame saMgraha-vyavahArayoH pravezaH / ataH zuddhAzuddhaprakRtikamidam / mAtRkApadAstikasyApi mAtRkApadaM vA mAtRkAmAtRkApadaM vA mAtRkApadAni vA sat / pramAtRkApadaM vA zramAtRkApade vA zramAtRkApadAni vA'sat utpannAstikasya utpannaM vA utpanne vA utpannAni vA sat / zranutpannaM vA'nutpanne vA'nutpannAni vA'sat / arpite'nupanIte na vAcyaM sadityasaditi vA / paryAyAstikasya sadbhAvaparyAye vA / sadbhAvaparyAyayorvA sadbhAvaparyAyeSu vA zrAdiSTaM dravyaM vA, dravye vA dravyANi vA sat / zrasadbhAvaparyAye vA, prasadbhAvaparyAyayorvA, prasadbhAvaparyAyeSu vA zrAdiSTaM dravyaM Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 31 ] paJcamo'dhyAyaH [ 56 vA, dravye vA, dravyANi vA'sat / tadubhayaparyAye vA, tadubhayaparyAyayorvA, tadubhayaparyAyeSu vA, aAdiSTaM dravyaM vA, dravye vA, dravyANi vA, na vAcyaM sadasaditi vA, dezAdezena vikalpayitavyamiti / 'syAt' nipAtazabdaH anekAntavAdaM sUcayati / yathA "anekAnte ca vidyAdau syAnnipAtaH zuce kvacit'' [dhanaJjayanAmamAlAyAm] dharmAdikaM dravyaM syAt sat syAdasat, syAnityaM syAdanityaM sarvametad dravyArthaparyAyArtha-nayamukhyatayA gauNatayA vivakSA siddham / yasya nayasya vivakSA vartate tannayaJca tad viSayaM sat, saptabhaMge tRtIyaM vikalpamavaktavyapravRttaM bhavati / tasyApekSayA vastusvarUpamavaktavyam / "praznavazAdeka smin vastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA saptabhaMgI" [zrItattvArtharAjavAtikam] evaM saptabhaGga trayavikalpAH sdsdvktvyaaH| trayo'pi vikalpAH dravyaparyAyobhayApekSayA ghttnte| saptabhaGgaH trayANAM svarUpaM sakalAdezApekSayA eva bhavati / zeSAH catvAraH vikalpAH vikalAdezApekSayA / ___ yathA sakalAdezaH pramANAdhInaH ekaguNamukhyenAzeSavastu-kathanaM sakalAdezaH / vikalAdezo nayAdhInaH / saptabhaGgaH dvau prakArau, pramANasaptabhaGgI dvitIyaprakAraH nysptbhnggii| iyamapi tridhA pravartate, jJAnarUpeNa vacanarUpeNa cArtharUpeNa / catvAraH vikalpAH api pUrvatrayavikalpasaMyogAdeva / yathA (1) syAdasti nAsti, (2) syAdastyavikalpaH, (3) syAnnAstyavaktavyaH, (4) syAdastinAstyavaktavyaH / / 5-31 / / * sUtrArtha-gauNa aura mukhya kI apekSAtroM se sat tathA asat kI siddhi hotI hai| arthAt-padArthoM kI siddhi mukhyatA aura gauNatA se hotI hai / / 5-31 / / vivecanAmRta eka hI vastu meM nityatva tathA anityatva ityAdi paraspara viruddha dharmoM kI siddhi arpita se yAnI apekSA se evaM anarpita se yAnI apekSA ke prabhAva se hotI hai / pratyeka vastu-padArtha anekadharmAtmaka hai tathA usameM paraspara virodhAbhAvI dharma bhI rahe hue haiN| una virodhAbhAvI dharmoM kA eka hI vastu meM pramANayukta samanvaya karAnA tathA vidyamAna aneka dharmoM meM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 31 se kisI bhI samaya anya dUsare kA pratipAdana kaise ho isakA avabodha karanA, isa sUtra kA uddezya hai / AtmA sat hai / isa pratIti yA kathana se jisa sat satyatA kA bhAsa hotA hai vaha samasta prakAra se ghaTita nahIM hai, kintu vaha nijasvarUpa se hI sat hai / yadi aisA nahIM ho to zrAtmA cetanAdi svarUpa ke samAna ghaTAdi para rUpa meM bhI satyatA siddha honI cAhie aura ghaTa meM bhI caitanya bhAva hogA / isase viziSTa svarUpa siddha hotA nhiiN| kyoMki jo nijasvarUpa se sat hai vaha para rUpa meM nahIM / isa taraha AtmAdi pratyeka vastu meM jo virodhAbhAvI dharma rahA huA hai vaha sApekSa hai / isI taraha vastu meM nitya evaM anitya dharma bhI rahA huA hai| jo vastu sAmAnya dRSTi ( dravya ) se nitya hai vahI vastu vizeSa dRSTi (paryAya ) se anitya siddha hotI hai / tathA anya dUsare ekatva tathA anekatvAdi aneka dharmoM kA samanvaya jIva AtmAdi samasta vastu- padArthoM meM abAdhita rUpa se hai / isIlie sarva padArtha aneka dharmAtmaka mAne gae haiM / vastu meM aneka dharma hote haiN| jisa samaya meM jisa dharma kI apekSA hotI hai usI samaya meM usa dharma ko Age karake apana vastu-padArtha ko pahicAna sakate haiM / jaise- eka vyakti pitA bhI hai aura putra bhI hai / usa vyakti meM pitRtva aura putratva ye donoM paraspara viruddha dharma rahe hue haiM / usI meM se kabhI pitRtva dharma ko Age karake - pitRtva dharma kI apekSA se usako pitA kahate haiM / jaba kabhI putratva dharma ko Age karake putratva dharma kI apekSA se usako putra kahate haiM / jaba pitRtva dharma kI apekSA hotI hai, taba putratva gharma kI apekSA nahIM hotI / jaba putratva dharma kI apekSA hotI hai, taba pitRtva dharma kI apekSA nahIM hotI / jaba usa vyakti kI olakhANa karAne meM AtI hai, taba kitaneka loga usake pitA ko prolakhate hone se yaha amuka vyakti kA hI putra hai, aisA kahakara ke usakI olakhANa karAne meM AtI hai / tathA kitaneka usake pitA ko prolakhate nahIM, kintu usake putra ko lakhate haiM / ataH usako ye amuka vyakti ke pitA haiM, aisA kahakara ke usakI prolakhANa karAte haiM / eka hI vyakti meM pitRtva aura putratva ye donoM dharma paraspara viruddha hote hue bhI raha sakate haiM / jaba jisa dharma kI apekSA hotI hai taba usa dharma ko Age karane meM AtA hai / usI taraha prastuta meM nityatva-anityatvAdi dharmoM ko bhI ghaTAyA jA sakatA hai / apekSA bheda se siddha hone vAle aneka dharmoM meM se vastu kA vyavahAra kisI eka dharma dvArA hotA hai / vaha dharma aprAmANika yA bAdhita nahIM kahalAtA, kyoMki vastu padArtha ke vidyamAna samasta dharma eka sAtha vivakSita nahIM hote haiM / arthAt unakA vyavahAra yA kathana eka sAtha nahIM hotA / prayojana ke anusAra unakI vivakSA hotI hai / jisa dharma kI vivakSA kI jAe vaha mukhya hai aura zeSa dharma gauNarUpa hote haiM / jaise- jIvaAtmA meM apekSA bheda se nitya aura anitya donoM dharma rahe hue haiM / vaha dravyadRSTi apekSA se nitya hai| kyoMki karma kA kartA hai, vahI phala kA bhI bhoktA hai / karma tathA tatjanya phala kA samanvaya nityatva dharma se hI hotA hai / usa samaya paryAyadRSTi anityatva vivakSita nahIM hone ke kAraNa gaurUpa hotI hai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 // 31 ] paJcamo'dhyAyaH kartRtva kAla kI apekSA bhoktRtva kAla meM jIva-AtmA kI avasthA badala jAtI hai, isalie karma aura phala ke samaya kA avasthAbheda batAne kA ho taba paryAyadRSTi se anityatva pratipAdana karate samaya paryAyadRSTi kI mukhyatA rahegI tathA dravyadRSTi nityatva kI bhI gauNatA rhegii| ___ isI taraha vivakSA ke aura avivakSA ke kAraNa kisI samaya jIva-AtmA ko nitya kaha sakate haiM tathA kisI samaya anitya bhI kaha sakate haiN| evaM jaba donoM dharma nitya aura anitya eka sAtha kahane kI icchA ho usa samaya donoM dharmoM ko yugapat yAnI eka sAtha kahane ke lie vAcya zabda na hone se jIva-prAtmA ko pravaktavya kahate haiN| uparyukta nitya, anitya, aura pravaktavya tIna prakAra kI vAkya racanAoM ke mizraNa se anya cAra vAkya racanAe~ aura banatI haiN| jaise- (1) nitya, (2) anitya, (3) nityAnitya, (4) pravaktavya, (5) nitya pravaktavya, (6) anitya pravaktavya, tathA (7) nityAnitya pravaktavya / isI sapta vAkya racanA ko saptabhaMgI kahate haiM / * saptabhaGgI * anekAntavAda-syAdvAda kI dRSTi se vastu ko vAstavikapane pahicAnanA ho to sAta vAkyoM se pahacAna sakate haiN| prazna-prAtmA kaisI hai ? vaha nitya hai ki anitya hai ? uttara-'prAtmA nitya hai' aisA kahane meM jo Ae to, yaha uttara apUrNa-adhUrA hone se yathArtha nahIM hai| kyoMki prAtmA nitya bhI hai aura anitya bhI hai| pratyeka vastu-padArtha meM aneka dharma rahe hue haiN| isalie hameM vastu ke pahacAnane meM yaha khyAla rakhanA cAhie ki jisa dharma ko Age karake hama vastu ko pahacAnate haiM, usake atirikta bhI vastu meM aneka dharma haiN| ___ yahA~ 'AtmA nitya hai' aisA kahane meM AtmA meM anityatA dharma kA niSedha hotA hai| isase samajhane vAlA vyakti yaha samajhatA hai ki prAtmA kevala nitya hai, anitya nhiiN| ata: "aAtmA nitya hai" aisA vAkya apUrNa-adharA hone se ayathArtha hai| "apekSA se prAtmA nitya hai" aisA kahane meM yA jAe to yahA~ 'apekSA' zabda pAne se anityatA kA niSedha nahIM hotA hai| "apekSA se prAtmA nitya hai" aisA bodha hone ke sAtha hI mana meM prazna hotA hai ki, AtmA kisI apekSA se nitya hai to kisI apekSA se anitya bhI honA caahie| isa prazna ke samAdhAna ke lie anya-dUsarA vAkya kahanA par3atA hai ki-"prAtmA apekSA se anitya bhI hai|" ye donoM vAkya apUrNa-adhUre haiN| kyoMki, jisa apekSA se prAtmA nitya hai usa apekSA se AtmA nitya hI hai, yaha nahIM ki isI apekSA anitya bhI hai| isI bhA~ti jisa apekSA se AtmA anitya hai, usa apekSA se to anitya hI hai, yaha nahIM ki usa apekSA se nitya bhI hai| ina donoM vAkyoM meM 'ja' kAra jor3ane kI jarUrata hai| arthAt - (1) "prAtmA kisI apekSA se nitya hI hai|" tathA (2) "prAtmA kisI apekSA se anitya hI hai|" Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 31 + isa taraha do vAkya hue| yahA~ prathama vAkya kA artha yaha huA ki AtmA apekSA se nitya hai aura jisa apekSA se nitya hai usa apekSA se nitya hI hai| tathA anya dUsare vAkya kA artha yaha huA kiAtmA apekSA se anitya hai, aura jisa apekSA se anitya hai usa apekSA se anitya hI hai / ukta donoM vAkyoM ke anusandhAna meM tIsarA vAkya bhI nIce pramANe hai - (3) "AtmA apekSA se nitya hI hai, apekSA se anitya bhI hai / " isa vAkya se kramaza: AtmA kI nityatA kA tathA zranityatA kA pratipAdana hotA hai / pUrva ke do vAkyoM se huI jAnakArI isa tIsare vAkya se dRr3ha banatI hai / aba koI kahatA hai ki, "AtmA kisI apekSA se nitya hai to kisI apekSA se anitya hai / " isa taraha AtmA ke nityatva aura anityatva ina do dharmoM kA kramazaH pratipAdana kiyA; kintu yugapat kramabinA, ekasAtha meM AtmA nitya bhI hai aura anitya bhI hai, aisA jAnanA / - isa sambandha meM kahanA par3egA ki - kramabinA ekasAtha meM hai" isa taraha nahIM samajhAyA jA sktaa| kyoMki jagat- vizva jisase nityatA aura anityatA ina donoM dharmoM kA yugapat - ekasAtha meM bodha ho sake / "AtmA nitya bhI hai, anitya bhI meM aisA eka bhI zabda nahIM hai ki, isalie kramaza: nitya aura anitya ye do zabda vAparane hI par3ate haiM / aura anitya rUpa meM eka sAtha nahIM kahI jA sakatI / AtmA nitya rUpa meM isalie isakA artha yaha huA ki apekSA se [arthAt - nitya aura anitya ina ubhaya svarUpoM meM ekasAtha meM pahacAne jAne kI apekSA se ] AtmA pravaktavya hI hai / isa taraha cauthA vAkya (4) "AtmA apekSA se avaktavya hI hai" aisA banatA hai / pratyeka vAkya meM jakAra kA hI artha pUrva meM hue mAphika hI hai / 1 ukta ina cAra vAkyoM meM prathama ke do pradhAna mukhya haiN| prathama do vAkyoM ke artha ko sudRr3ha rIti se samajhane ke lie tIsarA vAkya hai / tIsare vAkya kA artha eka sAtha nahIM kaha sakate haiM / isalie ise samajhAne ke lie cauthA vAkya hai| ina cAra vAkyoM ke mizraNa se anya tIna vAkya banate haiM / nitya pada tathA pravaktavya pada se pA~cavA~ pada, anitya pada aura pravaktavya pada se chaThA pada, evaM nityapada, anityapada tathA avaktavyapada ina tIna padoM se sAtavA~ vAkya banatA hai / ve saba kramazaH nIce pramANe haiM (5) "AtmA apekSA se nitya hI hai, apekSA se pravaktavya hI hai / " isa taraha yaha pA~cavA~ vAkya / usakA zrarya yaha hai ki--jaise apekSA se AtmA nitya hI hai, tathA eka apekSA se AtmA nitya hI hai, anya apekSA se anitya hI hai; kintu ina donoM ko eka hI sAtha kaha sake aisA nahIM hI hai / aba Age ke do vAkyoM meM bhI pravaktavya kA yahI artha samajhanA / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH [ 63 (6) 'AtmA apekSA se anitya hI hai aura apekSA se avaktavya hI hai / " isa taraha yaha chaThA vAkya hai / (7) "AtmA apekSA se nitya hI hai, apekSA se anitya hI hai, tathA apekSA se pravaktavya 5 / 31 hI hai / " ukta ina sAta vAkyoM meM sAta bhaMga yAnI sAta prakAroM ke hone se ina sAta vAkyoM ko 'saptabhaGgI' kahane meM AtA hai / ina sAta vAkyoM kI racanA kramazaH nIce pramANe hai - yathA - ( 1 ) ' syAt nitya' yahA~ syAt zabda kahane kA tAtparya yaha hai ki, nitya dharma sApekSa hai, usI ko sUcita karane ke lie 'syAt' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| isake prayoga se zeSa dharmoM kA uccheda nahIM hotA hai / ( 2 ) syAt anitya, (3) syAt avaktavya, (4) syAt nityAnitya, (5) syAt nitya pravaktavya, (6) syAt anitya pravaktavya, ( 7 ) syAt nityAnitya pravaktavya / inameM prathama ke tIna bhaMga 'sakalAdezI' kahalAte haiM / usameM bhI Adi ke do vAkya mukhya haiM / unhIM (nitya aura anitya) do dharmoM ko grahaNa karake bhinna dRSTi se zeSa vikalpa kahe gae haiN| unheM vikalAdezI kahate haiM / isI taraha asti nAsti, ekatva anekatva, bheda prabheda, ityAdi yugapat dharmoM se pratyeka vastu meM saptabhaGgI ghaTAyI jA sakatI hai| jaise - AtmA meM ghaTatI saptabhaGgI nIce pramANe hai - ( 1 ) ( 2 ) ' zrAtmA syAnnitya eva' - AtmA kisI apekSA se nitya hI hai / ' zrAtmA syAdanitya eva - AtmA kisI apekSA se anitya hI hai / (3) 'AtmA syAnnitya eva syAdanitya eva' - AtmA kisI apekSA se nitya hI hai, kisI apekSA se anitya hI hai / (4) 'zrAtmA syAdavaktavya eva'- - zrAtmA kisI apekSA se pravaktavya hI hai / (5) 'AtmA syAnnitya eva syAdavaktavya eva - AtmA kisI apekSA se anitya hI hai, kisI apekSA se avaktavya hI hai / (6) 'AtmA syAdanitya eva syAdavaktavya eva' - zrAtmA kisI apekSA se anitya hI hai, aura kisI apekSA se avaktavya hI hai / ( 7 ) zrAtmA syAnnitya eva syAdanitya eva syAdavaktavya eva' - AtmA kisI apekSA se nitya hI hai, kisI apekSA se anitya hI hai, kisI apekSA se pravaktavya hI hai / isa taraha pratyeka vastu meM paraspara viruddha hote hue bhI bhinna-bhinna apekSA se siddha hote hue ekatva tathA anekatva ityAdi dharmadvaya Azraya karake vidhi aura niSedha rUpa se saptabhaGgI hotI hai / pratyeka vastu meM sAmAnya aura vizeSa dharma svIkAra karanA hI 'syAdvAd darzana' hai / isI ko kAntavAda bhI kahate haiM / isI se eka vastu anekadharmAtmaka aura aneka vyavahAra viSayI mAnI jAtI hai| jo yahA~ saptabhaMgI ke sAtoM bhaGgoM meM apekSA bheda se ghaTatI hai / / 5-31 / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 32. * paudgalikabandhahetuH * Wan mUlasUtram snigdharUkSatvAd bandhaH // 5-32 // * subodhikA TIkA * snigdha-rUkSayoH pudgalayoH parasparaM spRSTayoH bandha: jAyate tadA tasya bandharUpapariNamanaM bhavati / vizeSeNocyate cikkaNatA eva snehaH tadviparItaM rUkSaM tathA pUraNa-galanamayaM pudgalam / pUraNadharmApekSayA saMghAtam, galanadharmApekSayA bhedaM bhavati / evaM pariNatisarvAtmasaMyogasvarUpaM bandham eva tasya saMghAtam / / 5.32 / / * sUtrArtha-snigdha aura rUkSa pudgaloM kA Apasa meM sparza hone para unakA bandha rUpa pariNamana hotA hai| arthAt-snigdha aura rUkSa hetu se bandha hotA hai / / 5-32 / / OM vivecanAmRta snigdha aura rUkSa sparza se pudgaloM kA bandha hotA hai| bandha yAnI pudgaloM kA paraspara ekameka saMzleSa, judd'aav| arthAt bhinna-bhinna pudgala [skandha yA paramANu] paraspara jur3akara eka ho jAe vaha bandha hai| yaha saMzleSa pudgala meM rahe hue snigdha aura rUkSa sparza guNa se hotA hai| snigdha sparzavAle pudagaloM kA snigdha evaM rUkSa sparzavAle ina donoM prakAra ke pudgaloM ke sAtha bandha hotA hai| usI taraha rUkSa sparzavAle pudgaloM ke lie bhI jaannaa| vizeSa spaSTIkaraNa-pudgala skandha kI utpatti ke lie isI adhyAya meM chabbIsavA~ (26) sUtra 'saMghAtabhedebhya utpadyante' kaha Aye haiN| puna: usI kA spaSTIkaraNa karate haiM ki yaha kevala avayavabhUta paramANu pramukha ke pArasparika saMyogamAtra se utpanna nahIM hotA, kintu anya guNa kI bhI AvazyakatA rahatI hai| yahA~ para prastuta sUtra kA uddezya yaha hai ki, avayavoM ke pArasparika saMyoga ke binA snigdhatva aura rUkSatva guNa ke sivAya bandha nahIM ho sakatA, pudgala kA ekatva pariNAma jo bandha hai, vaha uparokta guNa se hotA hai| arthAt-dvayaNukAdi skandhoM kA ekatva pariNAma rUpa bandha snigdhatva aura rUkSatva guNa se hI hotA hai| snigdha aura rUkSa avayavoM kA zleSa do prakAra se hotA hai| eka sajAtIya ke sAtha arthAta snigdha kA snigdha ke sAtha yA rUkSa kA rUkSa ke sAtha aura anya-dUsarA vijAtIya ke sAtha arthAt snigdha kA rUkSa ke sAtha aura rUkSa kA snigdha ke sAtha / ___ zleSa kA artha hai sandhi, saMyoga yA mela / unakA bandha kaise guNa vAle avayavoM se hotA hai tathA kisase nahIM hotA hai, isakA vidhAna Age ke sUtra meM karate haiM / / 5-32 / / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 // 33 ] paJcamo'dhyAyaH * bandhaviSaye prathamo'pavAdaH * + mUlasUtram na jaghanyaguNAnAm // 5-33 // * subodhikA TIkA * ye pudgalAH jaghanyaguNa snigdhAH jaghanyaguNarUkSAzca teSAM paraspareNa bandho na bhavati / jaghanyazabdenaikasaMkhyA guNazabdena ca zaktiraMzaH grAhyaH / / 5-33 // * sUtrArtha-snigdha aura rUkSa ke jaghanya guNa yukta pudgaloM kA paraspara bandha nahIM hotA hai / / 5-33 / / OM vivecanAmRta jaghanya guNa vAle snigdha aura rUkSa avayavoM kA paraspara bandha nahIM hotA hai / prastuta sUtra meM bandha-niSedha hai| tadanusAra yadi paramANuSoM meM snigdhatva aura rUkSatva ke aza jaghanya hoM aisI avasthA meM unakA paraspara bandha nahIM hotaa| isa prakAra niSedhArthaka sUtra se yaha phalita hotA hai ki, jina paramANuoM kA snigdha tathA rUkSatva aMza madhyama aura utkRSTa saMkhyAvAlA ho unakA paraspara bandha hotA hai| kintu Age mAne vAle 34 veM sUtra meM isakA bhI apavAda hai ki samAna aMza vAle arthAt jina tulya avayavoM kA snigdhatva aura rUkSatva kA guNa samAna ho, unakA bhI paraspara bandha nahIM hotA hai| isa kathana se yaha siddha hotA hai ki, asamAna guNa vAle tulya avayavoM kA bandha hotA hai / parantu isa phalitArtha meM bhI maryAdA rahI huI hai, jise (35 veM) sUtra meM pragaTa karate haiM, ki yadi asamAna aMzavAle samAna avayavoM meM bhI jina avayavoM kA snigdhatva, rUkSatva guNAMza, do aMza, tIna aMza, cAra aMza ityAdi adhika ho to unakA paraspara bandha ho sakatA hai| anyathA anya-dUsare kI apekSA jisakA guNa eka hI aMza adhika hai unakA paraspara bandha nahIM hotaa| [prastuta 'na jaghanyaguNAnAm (5-33)' isa sUtra kA prAge ke do sUtroM ke sAtha sambandha hone se yahA~ para sAdhAraNa nirdeza kiyA hai] * vizeSa spaSTIkaraNa-kucha pudgaloM meM rUkSa sparza to kucha pudgaloM meM snigdha sparza hotA hai| aba jina-jina pudgaloM meM jo-jo snigdha va rUkSa ke guNa hote haiM, una-una samasta pudgaloM ke ve guNa samAna hI hoM, aisA niyama nahIM hai; nyUnAdhika bhI hote haiN| jaise ki-(1) jala-pAnI, bakarI kA dUdha, bhaiMsa kA duudh| ina pratyeka meM snigdha guNa hote hue bhI samasta meM samAnatA nahIM hai| (1) jala-pAnI se bakarI ke dUdha meM snigdhatA vizeSa hotI hai| usase bhI adhika bhaiMsa ke dUdha meM snigdhatA hotI hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 // 33 (2) dhala, dhAnya ke phoMtare aura retii| ina sabameM rUkSatA guNa hote hue bhI sarva meM samAna nahIM hai| jo ghala meM rUkSatA hai, usase adhika rUkSatA ghAnya ke phoMtare meM hai| usase bhI adhika rUkSatA retI meM hai| arthAt - ina tInoM meM rUkSatA uttarottara adhika-adhika hai| ukta donoM udAharaNa-dRSTAnta se jAna sakate haiM ki sarvapudgaloM meM snigdhatA aura rUkSatA guNa nyUnAdhika arthAt kama-jyAdA bhI hote haiN| yahA~ para samasta pudgaloM meM snigdha aura rUkSa guNa samAna bhI hote haiM tathA nyUnAdhika arthAt kama-jyAdA bhI hote haiM; yahI vicAraNA karane meM pAI hai| aba mUlasUtra ke artha ko vizeSa rUpa meM samajhane ke lie kahA hai ki -jisa guNa kA [snigdha vA rUkSa kA] zrI kevalI bhagavanta kI dRSTi se bhI jisake do vibhAga na ho sake, aise sabase choTe bhAga kI kalpanA apana kreN| guNa kA aisA bhAga jisa pudgala meM ho, vaha eka guNa pudgala kahA jAtA hai| isa taraha do bhAga jisameM hoM ve dviguNa pudgala tathA tona bhAga jisameM hoM ve triguNa pudgala kahe jAte haiN| aise Age bar3hate caturguNa, paJcaguNa, saMkhyAtaguNa, asaMkhyAtaguNa, yAvat anantaguNa pudgala hote haiN| isameM sabase kama guNa ekaguNapudgala meM hotA hai| dviguNa pudgala meM usase adhika hotA hai| triguNa pudagala meM usase adhika hotA hai| caturguNa pudagala meM usase bhI adhika hotA hai, isa taraha bar3hate-bar3hate anantaguNapudgala meM sabase adhika guNa hote haiM / ___ isa taraha guNa kI taratamatA kI dRSTi se pudgaloM meM aneka bheda par3ate haiN| ina sabhI bhedoM ko tIna bhedoM meM samAveza kara sakate haiM-(1) jaghanya guNa, (2) madhyama guNa, aura (3) utkRSTa gunn| usameM sabase kama guNa jisa pudgala meM ho vaha 'jaghanya guNa' vAlA kahA jAtA hai| tathA jisa pudgala meM sabase adhika guNa hote haiM vaha 'utkRSTa guNa' vAlA kahA jAtA hai / jaghanya aura utkRSTa ko chor3akara zeSa samasta pudgaloM ke guNa 'madhyama guNa' kahe jAte haiM / jaghanyaguNapudgala meM aura ekaguNapudgala meM sabase adhika nyUnaguNa hotA hai| aura ye donoM samAna hI hote haiN| prastuta sUtra meM jaghanya [ =eka guNa ] pudgala meM paraspara bandha kA niSedha kahane meM AyA hai| isalie jaghanyaguNa snigdha pudgala kA jaghanya guNa rUkSa vA jaghanyaguNa snigdha pudgala ke sAtha bandha nahIM hotA hai| usI pramANe jaghanyaguNa rUkSa pudgala kA jaghanyaguNa snigdha vA jaghanyaguNa rUkSa pudgala ke sAtha bandha nahIM hotA hai / / 5-33 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 34 ] paJcamo'dhyAyaH [ 67 * bandhaviSaye dvitIyopavAdaH * OM mUlasUtram guNasAmye sadRzAnAm // 5-34 // * subodhikA TIkA * pratra sadazatAkriyAkRtasamatApekSayA naiva kintu guNakRtasamatApekSayaiva jJAtavyA / guNasAmye sati sadRzAnAM bandho na bhavati tadyathA tulyaguNasnigdhasya tulyaguNasnigdhena, tulyaguNarUkSasya tulyaguNarUkSeNeti / / 5-34 / / * sUtrArtha-snigdha praura rUkSaguNoM kI samAnatA ke dvArA jo sadRza haiM, unakA bhI bandha nahIM humA karatA / / 5-34 / / vivecanAmRta guNa kI sAmAnyatA hone para sadRza pudgaloM ke avayavoM kA arthAt rUkSa kA rUkSa ke sAtha tathA snigdha kA snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA hai| arthAt-guNa sAmya ho ( =guNa kI samAnatA ho ) to sadRza pudgaloM meM bandha nahIM hotaa| yahA~ sadazatA snigdha yA rUkSa guNa kI apekSA se smjhnii| kyoMki, snigdha guNavAlA pudgala anya snigdhaguNavAle pudgaloM kI apekSA samAna hai| aise hI rUkSaguNavAlA pudgala anya rUkSaguNavAle pudgaloM kI apekSA samAna hai| snigdhaguNavAlA pudgala rUkSaguNapudgalakI apekSA asadRza hai| tathA rUkSaguNavAlA pudgala snigdha guNa pudgala kI apekSA asadRza hai| guNasAmya yAnI guNa kI taratamatA kA abhaav| jaise eka lAkha kI mUr3I vAle sabhI vyaktiyoM meM mUr3I kI saMkhyA kI dRSTi se samAnatA hai, eka kor3a kI mUr3IvAle sabhI vyaktiyoM meM mUr3I kI saMkhyA kI dRSTi se samAnatA hai, vaise samAna guNa vAle sabhI pudgaloM meM guNa kI dRSTi se samAnatA hai| jitane pudgaloM meM eka guNa (snigdha yA rUkSa) sparza ho, una sabhI pudgaloM meM guNasAmya hai| sparzanA guNa kI dRSTi se ve sabhI samAna haiN| jina pudgaloM meM dviguNa sparza ho ve sabhI paraspara samAna haiN| kintu eka guNa pudgala aura dviguNa pudgala meM paraspara guNa sAmya kA abhAva hai, pIche bhale una donoM meM snigdha sparza ho| una donoM meM (eka guNa pudgala meM tathA dviguNa pudgala meM) snigdha sparza ho, to ve sadRza kahalAte haiM, kintu samAna nahIM hote| . isa sUtra meM pudgala sadRza hoM aura guNa samAna bhI hoM, arthAt unameM guNa sAmya bhI ho, to unameM paraspara bandha hotA nahIM isa taraha batAne meM AyA hai| aba unhIM meM kauna-kauna sadRza haiM ?, kauna-kauna guNa samAna haiM ? tathA kisa-kisa kA paraspara bandha nahIM hotA hai ? ina sabhI ko nIce batAye hae koSThaka se samajhA jaayegaa| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5135 __Na bandhaviSayaka-koSThaka " * sadaza ki |Wan guNa samAna ki | $ bandha hotA hai ) pudagala Wan asadRza * | aguNa samAna Wan | ki nahIM hotA hai * paMcaguNa snigdha tathA aguNasamAna bandha hotA hai saptaguNa snigdha (2) caturguNa snigdha tathA __ sadRza / aguNasamAna bandha hotA hai dazaguraNa snigdha sadRza paMcaguNa rukSa tathA saptaguraNa rukSa sadRza aguNasamAna bandha hotA hai (4) caturguNa rukSa tathA sadRza aguNasamAna bandha hotA hai dazaguraNa rukSa (5) paMcaguNa snigdha tathA asadRza guNasamAna bandha hotA hai paMcaguNa rukSa (6) caturguNa snigdha tathA gugasamAna asadRza caturguNa rukSa bandha hotA hai (7) paMcaguNa snigdha tathA | sadRza / guNasamAna / bandha nahIM hotA hai paMcaguNa snigdha (8) paMcaguNa rukSa tathA sadRza paMcaguNa rukSa guNasamAna bandha nahIM hotA hai| * bandhaviSaye tRtIyopavAdaH * OM mUlasUtram dvayadhikAdiguNAnAM tu // 5-35 // * subodhikA TIkA * bndhprtissedhsynissedhmtr| dvayadhikAdi-guNAnAM tu sadRzAnAM bandhaH bhavati / yathA snigdhasya dviguNAdyadhikasnigdhena, dviguNAdyadhikasnigdhasya snigdhena evaM ca ruksssyaapirukssenn| ekAdiguNAdhikayoH tu sadRzayoH bandha naiva jAyate // 5-35 / / * sUtrArtha-jo sadRza pudgala do adhika guNa vAle huA karate haiM, unakA bandha huA karatA hai| arthAt-do Adi se adhika guNavAle avayavoM kA sajAtIya tathA vijAtIya se bandha hotA hai / / 5-35 / / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5135 ] paJcamo'dhyAyaH [ 66 + vivecanAmRta sadRza pudgaloM meM guNavaiSamya hote hue bhI uparAnta dviguNAdika sparza se adhika hoM to paraspara bandha hotA hai| aba pUrva sUtra meM sadRza pudgaloM meM guNa sAmya jo ho to bandha nahIM hotA hai, aisA kahA hai| usakA artha yaha hotA hai ki-sadRza pudgaloM meM guNavaiSamya ho to bandha hotA hai / isa sUtra se sadRza pudgaloM meM guNavaiSamya ho to bhI bandha kA niSedha karane meM AyA hai| vaha isa pramANe sadRza pudgaloM meM mAtraeka guNa vaiSamya ho to bandha nahIM hotA hai| jaise--caturguNasnigdhapudgala kA paMcaguNasnigdhapudgala ke sAtha bandha nahIM hotaa| caturguNarUkSapudgala kA paMcaguNa snigdha pudgala ke sAtha bandha nahIM hotaa| caturguNarUkSapudgala kA paMcaguNarUkSapudgala ke sAtha bandha nahIM hotaa| kAraNa ki, yahA~ mAtra ekaguNavaiSamya hai / ___isalie sadRza pudgaloM meM dviguNa, triguNa, caturguNa ityAdi guNavaiSamya ho to bandha hotA hai| jaise ki caturguNa snigdha pudgala kA SaDguNasnigdha pudgala ke sAtha bandha hotA hai / yahA~ dviguNa vaiSamya hai| caturguNasnigdha pudgala kA saptaguNasnigdha pudgala ke sAtha bandha hotA hai| yahA~ triguNa vaiSamya hai| isa taraha rUkSa sparza meM bhI smjhnaa| "na jaghanyaguNAnAm // 5-33 // guNasAmye sadRzAnAm // 5-34 // dvayadhikAdiguNAnAM tu // 5-35 // " ukta tIna sUtroM meM zrI jaina zvetAmbarIya tathA digambarIya paramparA ke anusAra pAThabheda to nahIM hai, kintu arthabheda hai| khAsa karake unameM mukhya tIna bAteM dhyAna meM rakhane yogya haiN| ve nIce pramANe haiM * prazna-[1] jaghanya guNaparamANu eka saMkhyA vAlA ho, usakA bandha ho sakatA hai yA nahIM? ___[2] 'dvayadhikAdiguNAnAM tu' paiMtIsaveM (35) sUtra ke Adi zabda se tIna Adi kI saMkhyA lenI yA nahIM? __ [3] paiMtIsaveM (35) sUtra se bandha-vidhAna kevala sadRza-sadRza avayavoM kA mAnanA yA nahIM? uttara-[1] bhASyavRtti ke anusAra jaghanya guNa vAle paramANuoM ke bandha kA niSedha hai / eka paramANu jaghanya guNa vAlA ho aura dUsarA jaghanya guNavAlA nahIM ho to bhASyavRtti ke anusAra bandha ho sakatA hai| parantu 'sarvArthasiddhi' Adi digambarIya vyAkhyA ke anusAra jaghanyaguraNayukta do Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 5 / 35 paramANuoM ke pArasparika bandha ke samAna eka jaghanya guNa paramANu kA anya-dUsare ajaghanya guNa paramANu ke sAtha bandha nahIM hotaa| [2] bhASyavRtti ke anusAra paiMtIsaveM (35) sUtra ke Adi pada dvArA eka avayava se anya-dUsare avayava kA snigdha, rUkSatva aMza tIna, cAra yAvat saMkhyAtA; asaMkhyAtA, anaMtA bhI adhika hotA ho to bandha ho sakatA hai| mAtra eka hI aMza adhika hone se bandha niSedha hai| kintu digambarIya AmnAyakI sabhI vyAkhyAnoM meM sirpha do aMza adhika hoM, usI kA paraspara bandha mAnA hai / eka aMza ke samAna tIna, cAra se yAvat saMkhyAtA, asaMkhyAtA, anaMtA aMza adhika vAle avayavoM ke bhI bandha kA niSedha mAnA hai|| [3] paitIsaveM sUtra kI bhASyavRtti se do, tIna ityAdi aMza adhika hone para jo bandha vidhAna kahA huA hai vaha sadRza avayavoM ke lie hai, kintu digambarIya vyAkhyAnoM meM vaha vidhAna sadRza, asadRza donoM ke lie hai| isa arthabheda ke kAraNa donoM paramparAgoM meM bandhaviSayaka jo vidhi-niSedha phalitArtha hotA hai usako koSThaka dvArA batAte haiM / * koSThaka * (1) jaghanya X jaghanya..... asadRza | sadRza asadRza (2) jaghanya X ekAdhika.... (3) jaghanya x do adhika (4) jaghanya x tIna Adi adhika..... (5) jaghanyetara samajaghanyetara..... (6) jaghanyetara - ekAdhika jaghanyetara.... (7) jaghanyetara x do adhika jaghanyetara.... | hai| (8) jaghanyetara - tIna Adi jaghanyetara.... | nahIM the The te ho as the me te lehet me to the hai to * sArAMza-snigdhatva aura rUkSatva donoM sparza apanI-apanI jAti kI apekSA eka-eka rUpa haiN| tathApi pariNAma kI tAratamyatA ke kAraNa ve aneka prakAra ke haiN| jaghanya snigdhatva aura jaghanyarUkSatva tathA utkRSTa snigdhatva tathA utkRSTa rUkSatva ke bIca ananta aMzoM kA tAratamya bhAva rahA huA hai / jaise-gAya, bakarI bher3a aura U~TanI ke dUdha meM snigdhatva kA nyUnAdhikapanA rahatA hai| snigdhatva bhAva saba meM hai, kintu vaha nyUnAdhika rUpa se hai| sabase nyUna avibhAjya rUpa aMza ko jaghanya kahate haiN| snigdhatva tathA rUkSatva ke pariNAmoM kA avibhAjya aMza jaghanya kahalAtA hai tathA zeSa jaghanyetara kahalAte haiN| isameM madhyama aura utkRSTa saMkhyA kA samAveza hai| jaghanya se Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5136 ] paJcamo'dhyAyaH [ 71 eka aMza adhika aura utkRSTa se eka aMza nyUna madhyama saMkhyA kahalAtI hai| jaghanya kI apekSA utkRSTa anantaguNAdhika hai| isalie snigdhatva aura rUkSatva pariNAma ke tAratamya ke ananta bheda hote haiN| * prazna-pUrvokta paramANu tathA skandhoM ke jo sparza, rasAdi guNa haiM ve vyavasthita rUpa se rahate haiM yA avyavasthita rUpa se ? uttara-ve pariNAmI hone se avyavasthita rahate haiM, tathApi badhyamAna avasthA meM kisI bhI guNa ke sAtha kisa avasthA meM pariNamana hote haiM, usako Age ke sUtra dvArA batAte haiM / / 33-35 // * pariNAma-svarUpam * Wan mUlasUtram bandhe samAdhiko pAriNAmikau // 5-36 // * subodhikA TIkA * guNasAmye tu sadRzAnAM bandhapratiSedhaH / imau tu visadRzAveko dviguNa snigdho anyo dviguNarukSaH sneharukSayozca bhinnajAtIyatvAt nAsti sAdRzyam / ataeva bandhe sati samaguNasya samaguNaH pariNAmako bhavati / adhikaguNo hInasyeti / / 5-36 / / * sUtrArtha-bandha hone para samAna guNa vAlA apane samAna guNavAle kA pariNAmaka humA karatA hai tathA adhika guNavAlA apane se hIna guNavAle kA pariNAmaka huA karatA hai| arthAt-bandha ke samaya samaguNa kA samaguNa ke sAtha aura hInaguNa adhika guNa ke sAtha pariNamana karane vAlA hotA hai / / 5-36 // OM vivecanAmRta pudgaloM meM bandha hone ke bAda sama aura adhika guNa kramazaH sama tathA hIna guNa ko apane rUpa meM pariNamAte haiN| bandha ke vidhi aura niSedha kA svarUpa pUrva ke sUtra meM kaha pAye haiN| vahA~ para sadaza aura asadRza paramANuoM kA paraspara bandha hotA hai| unameM kaunase guNa ke paramANu kisa guNa meM pariNata hote haiM, usakA isa prastuta sUtra dvArA varNana karate haiM / jaba samAna guNa rukSa kA aura snigdha kA bandha hotA hai taba kabhI rukSa guNa snigdhaguNa ko rukSarUpa meM pariNamAtA hai-rukSa rUpa meM karatA hai to kabhI snigdha guNa rukSa ko snigdha rUpa meM pariNamAtA hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 // 37 jaise-dvigaNarukSa kA dviguNa snigdha ke sAtha bandha hote hae kabhI dviguNa rukSa dviguNa snigdha ko dviguNa rukSa rUpa meM pariNamAte haiN| arthAt dviguNa rukSa rUpa meM karate haiM tathA kabhI dviguNa snigdha, dviguNa rukSa ko dviguNa snigdha rUpa meM pariNamAte haiN| arthAt - dravya, kSetra, kAla bhAva ke anusAra kisI samaya snigdha, rukSapane aura rukSa snigdhapane meM badala jAtA hai| parantu adhikAMza sthala meM hInAMza adhika aMza meM sammilita hotA hai| jaise-paMcAMza snigdhatva tIna aMza snigdhatva ko apane svarUpa meM pariNata karatA hai| isI mAphika pA~ca aMza snigdhatva tIna rukSa ko bhI svarUpa meM badala letA hai| arthAta-rUkSatva snigdhatva rUpa meM badala jAtA hai; aura jisa samaya rUkSatva guNa kI adhikatA hotI hai usa samaya snigdhatva rUkSatva svarUpa bana jAtA hai| usakA tAtparya yaha hai ki hIna guNapane meM pariNata hotA hai| pUrva prakaraNa (adhyAya 5 sUtra do) meM dharmAdi cAra aura jIva dravya kA kathana karake Ae haiM / unakI siddhi kyA kevala uddeza mAtra (nAmasaMkIrtana) se hI hai ? nahIM, nahIM lakSaNa se bhI siddha hai| yahI bAta Age ke sUtra meM batA rahe haiM / / 5-36 / / * dravyasya lakSaraNam * Wan mUlasUtram guraNaparyAyavad dravyam // 5-37 // * subodhikA TIkA * zaktivizeSAH hi guNAH / "dravyAzrayA nirguNAH guNAH" anena sUtreNa vakSyAmaH / bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAyaH, tadubhayaM yatra vidyate tad dravyam / guNaparyAyA asya santi asmin vA santIti guNaparyAyavat, guNaparyAyamapi bhedaM prAgame vyavahAranayA pekSayaiva vastutastu paryAyaguNau ekameva / dravyapariNati vizeSameva guNaH paryAya vaa| [Avazyake'pi gAthA 64] "do pajjave duguNie labhati u egAno davvAno' tathA "taM taha jANAti jiNo apajjave jANaNA natthi" [prA. ni. gAthA 164] evaJca davvapabhavA ya guNA na guNappabhavAiM davvAiM" [prA. ni. gAthA 163] / / 5-37 // * sUtrArtha-guNa aura paryAya jisameM hoM usako 'dravya' samajhanA cAhie / arthAt-jisameM guNa aura paryAya hoM vaha 'dravya' hai / / 5-37 // + vivecanAmRta 5 / dravya kA ullekha pUrva meM kaI sUtroM dvArA karake pAe haiN| aba isa sUtra se usakA lakSaNa kahate haiM Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'dhyAyaH [ 73 jisameM guraNa [ nitya rahane vAle jJAnAdi tathA sparzAdi dharma ] aura paryAya [utpanna hone vAlA tathA vinAza pAmanevAlA jJAnopayoga ityAdi evaM zuklarUpAdi dharma] hote hoM, vaha 'dravya ' kahalAtA hai / 5 / 37 pratyeka dravya apane-apane pariNAmI svabhAva ke kAraNa nimitta pAkara pRthak-pRthak yAnI bhinna-bhinna rUpa ko prApta karatA hai / arthAt vividha prakAra ke pariNAma prApta karane kI jo zakti hai, usI ko 'guNa' kahate haiM tathA guraNajanya pariNAma ko 'paryAya' kahate haiM / usameM guraNa kAraNa hai tathA paryAya kArya hai / pratyeka dravya meM zakti rUpa se ananta guraNa rahate haiM / ve dravya ke AzrayabhUta avibhAjya rUpa haiM / pratyeka guraNa ke pRthak -bhinna samaya samprApya kAlika paryAya ananta haiM / dravya aura usakI aMza rUpa zakti utpanna tathA vinaSTa nahIM hotI hai, isalie vaha anAdiananta hai arthAt nitya hai / kintu paryAya pratikSaraNa utpanna aura vinaSTa hone ke kAraNa vyaktiza: sAdi sAnta hai, arthAt anitya hai / evaM pravAha kI apekSA se vaha bhI anAdigrananta ( nitya ) hai / kisI bhI kAraNabhUta eka zakti se dravya meM hone vAle traikAlika paryAyapravAha sajAtIya kahalAte haiM / evaM dravya meM ananta zakti hai / tadjanya paryAya bhI ananta haiM / ve eka dravya meM prati samaya pRthak-pRthak bhinna-bhinna zakti dvArA utpanna hone vAle vijAtIya paryAyapekSA eka sAtha pravAha rUpa se ananta haiM / kintu eka samaya meM eka zaktijanya sajAtIya paryAya eka hI hotA hai, aneka ho sakate nahIM / jIva AtmA aura pudgala ye do dravya aise haiM ki ve apanI zakti dvArA aneka-aneka rUpoM meM pariNata hote haiM / AtmA cetanAdi ananta guNa aura jJAna darzanAdi aneka upayogoM vAlA hai / pudgala meM rUpAdi anantaguraNa tathA nIla-pItAdi ananta paryAya rahe hue haiM / jIva- zrAtmA caitanyAdi zakti dvArA upayoga rUpa meM tathA pudgala rUpa zakti dvArA aneka prakAra aura nIlapItAdi rUpa meM pariNata huA karatA hai / Atmadravya kI cetanA zakti zrAtmadravya se tathA usakI anya dUsarI zaktiyoM se pRthak bhinna nahIM ho sakatI hai / isI mAphika rUpatvAdi zakti pudgala dravya se tathA tadgata anya dUsarI zaktiyoM se pRthak bhinna nahIM ho sakatI hai / jJAna, darzanAdi bhinna-bhinna samayavarttI vividha upayogI ke traikAlika pravAha kA kAraNa eka cetanA zakti hai / isa cetanAzakti ke dvArA paryAya pravAha se upayoga rUpa kArya hotA hai / isI mAphika pudgala dravya meM rUpatva zakti kAraNabhUta tathA nIla-pItAdi vividha varNa paryAya pravAha usa zakti kA kArya hai / Atmadravya meM upayogAtmaka paryAya ke pravAha ke tulya sukha aura duHkha vedanAtmaka paryAyapravAha, pratyAtmaka paryAyapravAha ityAdi ananta paryAya ke pravAha eka sAtha pravAhita hote haiM / usa kArya ko bhUtaparyAya pravAhoM kI kAraraNabhUta zakti bhinna-bhinna mAnane se ananta zakti siddha ho jAtI hai / isI mAphika pudgala dravya meM bhI rUpI paryAya pravAha ke sadRza gandha, rasa tathA sparza ityAdi ananta paryAya ke pravAha aharniza pravAhita rahate haiM / pratyeka pravAha kI kAraNabhUta zakti bhinna-bhinna mAnane se pudgala meM bhI rUpa zakti ke tulya gandha, rasa tathA sparzAdika ananta zaktiyA~ siddha ho jAtI haiM / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtra [ 5 / 37 jIva-AtmA meM cetanA tathA prAnanda-vIryAdika zaktiyoM ke svarUpa kI vividha aneka paryAya pratisamaya pravAhita rahatI haiN| kintu eka cetanA zakti yA eka Ananda zakti kI upayoga yA vedanA paryAya eka samaya aneka pravAhita nahIM rahatI haiN| kAraNa ki, eka hI samaya meM pratyeka zakti kI eka hI paryAya pragaTa hotI hai| isI taraha pudgala meM bhI nIla, pIta ityAdi aneka paryAyoM meM ekaika zakti kI ekeka paryAya eka samaya rahA karatI hai| jaise-AtmA aura pudgala nitya haiM vaise cetanA aura rUpa ityAdi zaktiyA~ bhI nitya haiN| kintu cetanAjanya upayoga paryAya tathA rUpazaktijanya nIla aura pIta ityAdi paryAya nitya nahIM haiN| parantu utpAda, vyayazIla hone se vyaktiza: anitya hai to bhI pravAha kI apekSA vaha nitya hai| * sArAMza-pratyeka dravya meM aneka prakAra ke bhinna-bhinna dharma-pariNAma hote haiN| ve dharma pariNAma do prakAra ke haiN| kitaneka dharma, dravya meM sadA rahate haiN| kabhI bhI dravya meM una dharmoM kA abhAva dekhane meM nahIM AtA hai| jaba se dravya kI sattA hai, tabhI se una dharmoM kI dravya meM sattA hai / arthAt dravya ke sahabhAvI yAnI sadA dravya ke sAtha rahane vAle haiN| unhIM dharmoM ko guNa kahane meM AtA hai| jaise-Atmadravya kA caitanya dhrm| yaha dharma prAtmA ke sAtha hI rahatA hai| Atmadravya meM caitanya dharma na ho aisA kabhI hotA nahIM hai| prAtmA aura caitanya sUrya ke prakAza kI bhA~ti sadA sAtha hI rahate haiN| isase caitanya AtmA kA guNa hai| rUpa, rasa, gandha aura sparza ityAdi pudgala dravya ke guNa haiN| kAraNa ki, nirantara pudgala ke sAtha hI rahate haiN| isase yaha niSkarSa AtA hai ki jo dharma dravya ke sahabhAvI arthAt satata sAtha rahate hoM, ve dharma dravya ke guNa haiN| aba, apana anya prakAra ke dharmoM kA bhI vicAra kreN| kitaneka dharma dravya meM nitya rahate nahIM haiM, kintu kucha eka hote haiM aura kucha nahIM bhI hote haiM / arthAt-kitaneka dharma kramabhAvI (utpanna hone vAle aura vinAza pAmane vAle) hote haiM / kamabhAvI [yAnI utpAda-vinAzazIla] aise dharmoM ko paryAya kahane meM AtA hai| jaise - prAtmA ke jJAnopayoga tathA darzanopayoga ityAdi dhrm| jaba AtmA meM jJAnopayoga hotA hai taba darzanopayoga nahIM hotA hai tathA darzanopayoga jaba hotA hai, taba jJAnopayoga nahIM hotA hai| Ama jJAnopayoga aura darzanopayoga ye donoM dharma kramabhAvI arthAt vinAza pAne vAlA aura utpanna hone vAlA hone se AtmA ke paryAya haiN| isa taraha kRSNa tathA zveta ityAdi varNa, tikta Adi rasa, surabhi Adi gandha, kaThina sparza ityAdi pudgaloM ke paryAya haiN| kAraNa ki, kAlAntare ye dharma vinAza pAmate haiM aura punaH utpanna hote haiN| yahA~ para itanA khyAla rakhane kA hai ki, sAmAnya se varNa eka guNa hai| jabaki kRSNavarNa zvetavarNa ye paryAya haiN| isa taraha rasAdi meM bhI jaannaa| pratyeka dravya meM anantaguNa aura ananta paryAyeM haiN| dravya tathA guNa utpanna nahIM hone se nitya haiM arthAt anAdi-anaMta haiN| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 37 ] paJcamo'dhyAyaH [ 75 paryAya pratisamaya utpanna hote haiM aura vinAza pAte haiN| isase anitya arthAt sAdi-sAMta haiN| paryAyoM ko anityatA vyakti kI apekSA hai; pravAha kI apekSA to paryAyeM bhI nitya haiN| pratyeka dravya meM pratisamaya amuka paryAya vinAza pAte haiM aura amuka paryAya utpanna hote haiM / aisI paryAyoM ke pravAha nitya calate hI rahate haiM / paryAya ke pravAha kA prArambha athavA anta nahIM hone se pravAha kI apekSA ye paryAya anAdianaMta haiN| dravyoM kI bhA~ti kabhI bhI guNoM se rahita nahIM hote haiM, vaise hI kabhI paryAya se bhI rahita nahIM hote haiN| dravyoM meM guNa vyakti kI apekSA nitya rahate haiM, jabaki paryAyoM meM pravAha kI apekSA nitya rahate haiM; kintu donoM rahate haiM to sarvadA / AtmA ananta guNoM ke samudAya kA eka akhaNDa dravya hai| kintu chadmastha jIva-AtmA kI kalpanA meM isake caitanya, cAritra evaM vIryAdi parimita guNa hI grAhya hote haiN| sampUrNa guNoM kA avabodha chadmastha jIva-AtmA ko nahIM hotA hai| isI taraha pudgala ke bhI rUpa, rasa, gandha, sparzAdi parimita guNa hI avabodhita hote haiM / AtmA tathA pudgala ke samasta paryAyoM kA pravAha viziSTa jJAna yAnI kevalajJAna ke binA nahIM jAnA jA sakatA hai| jina-jina paryAya-pravAhoM ko sAdhAraNa buddhi vAle bhI jAna sakate haiM, unake kAraNabhUta guNoM kA vyavahAra hotA hai| jaise-caitanyAdi prAtmA ke guNa kalpanA, vicAra aura vacana dvArA pragaTa kiye jA sakate haiM / isI taraha pudgala dravya ke bhI rUpa ityAdi guNa pragaTarUpa haiN| zeSa akalpanIya guNa haiM, ve to sarvajJavibhu kevalIgamya haiN| anantaguNa, anantaparyAya ke samudAya ko dravya mAnA hai / isa prakAra kA kathanabheda sApekSa-apekSA sahita hai| abheda dRSTi se jo paryAya hai vaha guNa svarUpa hai| guNa dravya svarUpa hai, arthAt guNaparyAyAtmaka hI dravya hai| dravya meM guNa do prakAra ke hote haiN| eka sAdhAraNa (sAmAnya) aura dUsare asAdhAraNa (vishess)| sAdhAraNa jo guNa haiM, ve samasta dravyoM meM sAmAnya rUpa se hote haiN| jaise-astitva, dravyatva, agurulaghutvAdi aura jo vizeSa guNa haiM ve kisI dravya meM hote haiM aura kisI meM nahIM bhI hote haiN| jaise-caitanya (jIva) rUpatvAdi (pudgala) ye asAdhAraNa guNa haiN| tajjanya paryAya ke kAraNa hI pratyeka dravya kI pRthaktA hai-bhinnatA hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya dravya ke bhI guNa, paryAya kI vyAkhyA pUrvavat jIva, pudgala ke samAna kara lenii| vizeSatA yahI hai ki pudgala dravya rUpI hai aura zeSa arUpI haiM / tathA pudgala dravya gurulaghuguNavAlA hai evaM zeSa dravyoM kA pragurulaghu guNa hai / / 5-37 / / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 5 // 38 * kAlasya nirUpaNam * Wan mUlasUtram kAlazcetyeke // 5-38 // * subodhikA TIkA * ke'pi prAcAryAH kAlo'pi dravyamiti ucyante / pUrva vartanAdi-upakArANi vyAcakSitAni tAni upakArakAbhAve naiva vyAkSitumsamarthAH / padArthAnAM pariNamane kramavartitvasya hetuH / ataH kAlo'pi dravyamiti vyAcakSate / / 5-38 // * sUtrArtha-koI-koI prAcArya kAla ko bhI dravya kahate haiM / / 5-38 / / ka vivecanAmRta kitaneka prAcArya kAla ko bhI dravya tarIke mAnate haiN| pahale isI adhyAya ke sUtra "vartanA pariNAmaH kriyAparatvAparatve ca kAlasya" [5-22] meM kAla ke vartanAdi paryAyoM kA varNana karake Aye haiM, kintu vahA~ dravyatva vidhAna nahIM hai / dravyatva vidhAnaviSayI to prastuta sUtra hai| tathA usake vivecana meM [dharmAdharmAkAzajIva pudgala] pA~ca padArthoM ke dravyatva viSaya samasta kI eka mAnyatA hone se eka hI sUtra se unakI vyAkhyA kI gaI hai| tathA kAla ke dravyatva viSaya meM matabheda hone se sUtrakAra yathAnukrama pRthak sUtra se usakI vyAkhyA karate haiN| sUtrakAra kA kathana yaha hai ki, kaI AcArya kAla ko dravya rUpa meM mAnate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki, vAstavika rUpa se kevala svatantra dravya rUpa sarvasammata nahIM hai / yahA~ sUtrakAra ne kAla ko pRthak dravya mAnane vAle AcAryoM ke mata kA nirAkaraNa nahIM kiyA, kintu kAla meM dravya kA lakSaNa ghaTatA nahIM hone se sUtrakAra ko kAla dravyatarIke iSTa nahIM hai| vizva-jagat kI sattA, vizva-jagat meM hote hue pheraphAra, krama se kArya kI pUrNatA tathA choTebar3e kA vyavahAra ityAdi kAla binA nahIM ghaTa sakate haiN| isalie hI vartanA, pariNAma ityAdi kAla ke upakAra haiM, isa adhyayana ko 22 veM sUtra meM kahA hai| arthAt kAla jaisI vastu vizva-jagat meM vidyamAna hai| koI bhI kAla kA niSedha nahIM kara sakate haiN| kintu kAla dravyarUpa hai ki guNaparyAya rUpa hai ? isI meM matabheda hai| isalie isa sUtra meM nirdeza kiyA hai / / 5-38 / / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5:36 ] mUlasUtram paJcamo'dhyAyaH * kAlasya vizeSasvarUpam [ 77 so'nantasamayaH // 5-36 // * subodhikA TIkA * sa ca kAlo'nantasamayaH / tatraika eva varttamAna samayaH pratItAnAgatayostvAnantyam / anaMtazabdaH saMkhyAvAcI, tathA samayazabdaH pariNamanaM vyAcakSate / ataeva kAladravyAnantarapariNAmI kintu vartamAnasamayo'thavA pariNamanamekameva / bhUta-bhaviSyadanantA:, bhUto'nAdi sAntazca bhaviSyad syAdyanantaH / guNa-paryAyavad ukta dravyamiti / atra ke ca te guNA: ? / / 5-36 / / * sUtrArtha - vaha kAla ananta samaya rUpa hai / arthAt vaha ananta samaya vAlA hai / / 5-36 / / - 5 vivecanAmRta kAla ananta samaya pramANa hai / samaya yAnI kAla kA antima avibhAjya sUkSma aMza / kAla ke tIna bheda haiM / (1) vartamAna, (2) bhUta, aura (3) bhaviSyat / usameM vartamAna kAla eka samaya kA hai / bhUta aura bhaviSyat ye donoM kAla ananta samaya ke haiM / yahA~ bhUta aura bhaviSyat kAla ko zrAzraya karake kAla ko ananta samaya pramAraNa kahA hai / jaise- pudgala ke avibhAjya [ jisake do vibhAga nahIM ho sake aise antima ] aMza pradeza ko paramANu kahA jAtA hai / vaise kAla ke avibhAjya [ jisake do vibhAga na ho sakeM, aise antima sUkSma ] aMza ko samaya kahA jAtA hai| netra - prA~kha kA eka palakArA ho, usameM asaMkhyAta samaya ho jAte haiM / dRSTAMta tarIke kahA hai ki jaise koI eka sazakta yuvaka apane sampUrNa bala kA upayoga karake bhAle kI tIvra araNIdvArA kamala ke sau patroM ko eka sAtha meM bhede / usameM pratyeka patra ke bheda meM asaMkhyAtA - prasaMkhyAtA samaya ho jAte haiM / vaise dUsare dRSTAnta se bhI kahate haiM ki, koI sazakta yuvaka jIrNazIrNa vastra ko eka sAtha phAr3a deve, usameM vastra ke pratyeka tAMtaraNA ko tUTate hue asaMkhyAtA samaya ho jAte haiM / ukta donoM dRSTAntoM se samaya kitanA sUkSma hai, usakA khyAla A jAtA hai / aba samaya se lagAkara ke eka pudgala parAvarta paryanta taka bheda nIce pramANe haiM Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] zrItattvArthAdhigamastre [ 5 / 36 * zrIjanadarzana ke anusAra kAla pramANa * nivibhAjya kAla 1 samaya asaMkhyAta samaya 1 prAvalikA (3) 256 prAvalikA 1 kSullaka bhava (4) sAdhika 17 // kSullaka bhava = 1 zvAsocchvAsa (prANa) (5) 7 zvAsocchvAsa (prANa) 1 stoka(6) 7 stoka 1 lava 38 // lava 1 ghar3I 2 ghar3I 1 muhUtta 16777216 prAvalikA 1 muhUrta * 3773 zvAsocchvAsa 1 muhUttaM 65536 kSullakabhava 1 muhUrta eka samaya nyUna muhUrta 1 antarmuhUrta (utkRSTa) do samaya 1 antarmuhUrta (jaghanya) (6) 30 muhUrta 1 divasa (ahorAtra) (10) 15 divasa (ahorAtra) 1 zuklapakSa * 15 divasa (ahorAtra) 1 kRSNapakSa (11) 30 ahorAtra = 1 mAsa (mahInA) (12) 2 mAsa 1 Rtu (13) 3 Rtu 1 ayana * 6 mAsa 1 ayana (uttarAyaNa, dakSiNAyana) (14) 2 ayana 1 varSa (12 mAsa) (15) pA~ca varSa 1 yuga (16) 84 lAkha varSa 1 pUrvAMga (17) 84 lAkha pUrvAMga 1 pUrva * pUrvAMga X pUrvAMga 1 pUrva [athavA 70560000000000 varSa] = 1 pUrva [arthAt-70 lAkha 56 hajAra kror3a varSa kA eka pUrva] (18) 84 pUrva 1 truTitAMga (16) 84 truTitAMga = 1 truTita (20) 84 truTita 1 aDaDAMga (21) 84 aDaDAMga 1 aDaDa 84 aDaDa 1 avavAMga 84 avavAMga 1 avava 84 avava 1hUhUprAMga (25) 84 hUhUprAMga 1 hUhUna (26) 84 hUhUna 1 utpalAMga Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 // 36 ] paJcamo'dhyAyaH [ 79 (27) 84 utpalAMga 1 utpala (28) 84 utpala 1 padmAMga (26) 84 padmAMga 1 padma (30) 84 padma 1 nalinAMga (31) 84 nalinAMga 1 nalina 84 nalina 1 arthaniurAMga 84 arthaniurAMga 1 arthaniura (34) 84 arthaniura 1 ayutAMga (35) 84 ayutAMga 1 ayuta (36) 84 ayuta 1 prayutAMga (37) 84 prayutAMga 1 prayuta (38) 84 prayuta 1 nayutAMga 84 nayutAMga 1 nayuta (40) 84 nayuta 1 calikAMga (41) 84 calikAMga 1 cAlakA (42) 84 calikA 1 zIrSaprahelikAMga (43) 84 zIrSaprahelikAMga 1 zIrSaprahelikA (44) asaMkhya varSa 1 palyopama (45) 10 kor3Akor3I palyopama 1 sAgaropama (46) 10 kor3Akor3I sAgaropama 1 utsapiNIkAla (47) 10 kor3Akor3I sAgaropama 1 avasarpiNIkAla (48) 10 kor3Akor3I sAgaropama 1 kAlacakra (46) anaMtakAlacakra 1 pudgala parAvartakAla * kAla ke do bheda haiN| naizcayika aura vyAvahArika / isa adhyAya ke 22 veM sUtra meM kAla ke upakAra rUpe kahe hue vartanA ityAdi paryAya naizcayika kAla haiN| yahA~ para kahe hue samaya se prArambha karake pudgala parAvarta taka samasta kAla vyAvahArika kAla hai| naizcayika kAla loka aura aloka donoM meM vartatA hai| kyoMki vartanAdi paryAya jaise loka meM hai vaise aloka meM bhI hai| vyAvahArika kAla to mAtra loka meM hI hai| loka meM bhI sirpha DhAI dvIpa meM hI hai| kAraNa ki vyAvahArika kAla jyotiSacakra ke paribhramaNa se utpanna hotA hai| jyotiSacakra kA bhI paribhramaNa mAtra DhAI dvIpa meM hI hotA hai / aba RjusUtranaya kI apekSA vicAriye to vartamAna samayarUpa kAla naizcayika kAla hai| tathA bhUta-bhaviSyata vyAvahArika kAla haiN| kyoMki RjUsUtra vartamAna avasthAna ko hI tAttvika mAnatA hai| arthAt-RjusUtranaya kI apekSA vartamAna samaya vidyamAna hone se naizcayika mukhya (tAttvika) kAla hai| bhUtakAla vinaSTa hone se aura bhaviSyatkAla aba taka utpanna nahIM hone se vyAvahArikagauNa (atAttvika) kAla haiM / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 540 vAstavika sUkSmadRSTi dvArA jo vicAraNA karane meM A jAya to kAla dravya nahIM hai, kintu dravya ke vartanAdi paryAya svarUpa hai| jIva ityAdi dravyoM meM hone vAle vartanAdi paryAyoM meM kAla upakAraka hone se usako paryAya tathA paryAyI ke abheda kI vivakSA se praupacArika yAnI upacAra se dravya kahane meM AtA hai| vartanA kAla kA samaya rUpa paryAya to eka hI hai| tathApi atIta, anAgata samaya paryAya ananta haiN| isalie kAla ko ananta paryAya vAlA kahA hai| * prazna-paryAya aura paryAyI (dravya) ke abheda kI vivakSA se jo kAla ko dravya kahane meM A jAya to vartanAdi paryAya jisa taraha ajIva ke haiM, usI taraha jIva ke bhI haiM / arthAta-kAla ko jIva aura ajIva ubhaya svarUpa kahanA cAhie; jabaki Agama zAstroM meM kAla ko ajIva svarUpa kahane meM AyA hai| usakA kyA kAraNa ? * uttara-yadyapi yaha naizcayika kAla jIva aura ajIva ubhaya svarUpa hai kintu jIva dravya se ajIva dravya kI saMkhyA anaMta guNI hone se ajIva dravya kI bahulatA kA Azraya le kAla ko sAmAnya se ajIva tarIke aolakhAne meM AyA hai / / 5-36 / / * guNasya lakSaNam * OM mUlasUtram dravyAzrayA nirguNAH guNAH // 5-40 // * subodhikA TIkA * eSAmAzraya iti dravyam, iti dravyAzrayAH na eSAM guNAH santi iti nirguNAH / pratrAzrayazabdenAdhAro na jJeyaH pariNAmIti jJeyaH / sthityaMzarUpadravyapariNAmIti pariNAma vizeSakAraNebhyaH / dravyaM pariNamanaM karoti ataH guNa-paryAyau pariNAmazca dravyaM prinnaamii| guNastu svayaM nirguNaH / bandhe samAdhiko pAriNAmiko iti kastatra pariNAmaH ? / / 5-40 / / * sUtrArtha-jo dravya meM rahate haiM aura svayaM nirguNa haiM, unako 'guNa' kahate haiM / arthAta-jo dravya ke Azraya meM rahe aura svayaM nirguNa ho vaha guNa hai // 5-40 / / + vivecanAmRta jo dravya meM sadA rahe aura (svayaM) guNoM se rahita ho vaha 'guNa' hai / dravya ke lakSaNa aura guNa kA kathana isI pA~caveM adhyayana ke sUtra 37 meM A gayA hai / isalie aba guNa kA svarUpa batAte haiM, jo nIce pramANe hai Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5141 ] paJcamo'dhyAyaH [ 81 yadyapi paryAya bhI dravya ke prAzrita hI hai aura nirguNa bhI hai, tathApi vaha utpAda aura vinAzazola hone se sarvadA avasthita rUpa nahIM hai| tathA guNa sarvadA avasthita rUpa se rahatA hai| yahI guNa aura paryAya meM antara-bheda hai| dravya kI sadA vartamAna zakti, jo paryAya kI utpAdaka rUpa hai, use hI guNa kahate haiN| guNa se alAvA anya guNa mAnane para anavasthA nAmaka doSa upasthita hotA hai| isalie dravyaniSTha arthAt dravya meM rahe hue zakti rUpa guNa ko nirguNa mAnA hai| jIva-AtmA ke caitanya, samyaktva, cAritra, Ananda, vIryAdi tathA pudgala ke rUpa, rasa, gandha evaM sparza ityAdi ananta guNa haiN| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki-paryAya bhI dravya meM rahate haiM aura guNa se rahita hote haiM, aisA hone para bhI ve dravya meM sadA rahate nahIM haiM, jabaki guNa sarvadAhI rahate haiN| astitva evaM jJAnadarzanAdika jIva-prAtmA ke guNa haiM / astitva, rUpa, rasa, gandha tathA sparza ityAdi pudgala ke guNa haiN| ghaTajJAnAdika jIva-prAtmA ke paryAya haiN| tathA zukla rUpAdika pudgala ke paryAya haiN| isa sambandha meM 'pramANanayatattvAloka' nAmaka grantha meM guNoM kA tathA paryAyoM kA lakSaNa isa prakAra kahA hai| 'sahabhAvino guNAH' dravya ke sahabhAvI (arthAt-sarvadA dravya ke sAtha rahane vAle) dharma guNa kahane meM Ate haiN| tathA 'kramabhAvino paryAyAH' dravya ke kramabhAvI (arthAt-kramazaH utpanna hone vAlA tathA vinAza pAmane vAlA) dharma paryAya kahane meM Ate haiM // 5-40 / / * pariNAmasya lakSaNam * Wan mUlasUtram tabhAvaH pariNAmaH // 5-41 // * subodhikA TIkA * dharmAdharmAkAzapudgalajIvakAlAnAM dravyANAM yathoktAnAM ca guNAnAM svabhAvaH svatattvaM pariNAmaH / sa dvividhaH / kvI bhedo pariNAmasya dvau ? // 5-41 / / * sUtrArtha-dharmAdi dravyoM ke svabhAva ko pariNAma kahate haiN| arthAt-utpAda vyayayukta svarUpa meM sthita rahanA pariNAma hai // 5-41 / / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 541 vivecanAmRta dravyoM ke aura guNoM ke svabhAva svatattva ko pariNAma kahate haiM / prastuta vartamAna paJcama adhyAya ke sUtra 22-36 ityAdi se pariNAma zabda kahakara aae| haiN| usakA vAstavika artha kyA hotA hai| usako zAstrakAra nIce pramANe samajhAte haiM * bauddhadarzana kSaNikavAdI hone se vastu-padArtha mAtra ko kSaNasthAyI (niranvaya vinAzI, kSaNavinAzI) mAnatA hai| isalie inake mantavyAnusAra pariNAma kA artha utpanna hokara ke sarvathA vinaSTa-naSTa honA hai| vinAza-nAza ke pazcAt usa vastu-padArtha kA koI bhI tattva avasthita rUpa nahIM rahatA hai| arthAt-bauddhadarzana pratyeka vastu ko kSaNavinAzI mAnatA hai / * naiyAyika ityAdi darzanavAle guNa tathA dravya ko ekAnta bhedarUpa se hI mAnate haiN| arthAt-dravya aura guNa ko sarvathA bhinna mAnane vAle nyAyadarzana ityAdi bhedavAdI darzanoM ke mata meM avikRta dravya meM guNoM kI utpatti vA vinAza ve pariNAma haiN| ____ usa pariNAma kA phalitArtha sarvathA avikArI (vikAra bhAva ko nahIM hone vAle) dravya meM guNa kA utpAda tathA vyaya honA hai / ukta donoM pakSa tathA zrIjainadarzana ke mantavyAnusAra pariNAmasvarUpa ke sambandha meM kyA viziSTatA-vizeSatA hai, usako isa sUtra dvArA nIce pramANe batAte haiM / zrIjainadarzana bhedAbhedavAdI hone se pariNAma kA artha ukta donoM prakAra ke arthoM se bhinna hI kahatA hai| zrIjanadarzana kI dRSTi se pariNAma yAnI svajAti ke svarUpa ke tyAga binA vastu meM (dravya meM yA guNa meM) hotA huA vikAra dravya ke guNa pratisamaya vikAra ko (avasthAntara ko) pAte hue bhI usake mUlasvarUpa meM kisI prakAra kA pheraphAra nahIM hotA hai| arthAt-kisI bhI dravya kA guNa aisA nahIM hai ki jo sarvathA avikRta raha ske| vikRta arthAt-anya dUsarI avasthA ko prApta karatA huA koI bhI dravya yA guNa apanI mUla jAti kA (arthAt-svabhAva kA) parityAga nahIM karatA hai| kintu nimitta pAkara ke pRthag-bhinna avasthA ko prApta ho, yahI dravya aura guNa kA pariNAma hai| jIva-AtmA manuSya, deva, pazu, pakSI Adi kisI bhI avasthA meM ho kintu vaha apane prAtmatva (caitanya) kA parityAga nahIM karatA hai| isI mAphika usake guNa tathA paryAya meM bhI cetanatva bhAva rahatA hai / jJAnarUpa sAkAra upayoga ho yA darzanarUpa nirAkAra upayoga ho, ghaTaviSayakajJAna ho yA paTaviSayakajJAna ho, kintu parivartana kadApi nahIM hotA hai| isalie vaha aparivartanazIla hai| evaM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] paJcamo'dhyAyaH dvayaNaka tathA vyaNukAdi kisI bhI avasthA meM ho aura bhinna avasthA meM varNa, gandha, rasa, sparza Adi paryAya bhI parivartita huA karate haiM; to bhI vaha apane jar3atva, mUttitva svabhAva kA parityAga nahIM karatA hai| isa taraha pratyeka dravya kI apane dravyatva aura guNatva se cyUta nahIM hote hae bhI paryAya parivartanazIla avasthA ko pariNAma kahate haiN| pudgala ke dvayaNuka, tryaNuka, caturaNuka ityAdi ananta pariNAma haiN| una sarva meM pudgalatva (pudgala jAti) kAyama rahate haiN| rUpa ityAdi guNa ke zveta tathA nIla ityAdi aneka pariNAma haiN| ve sarva meM rUpatva ityAdi kAyama rahate haiN| isa taraha dharmAstikAya ityAdi dravya viSa bhI samajhanA / / 5-41 / / * pariNAmasya dvau bhedau * Wan mUlasUtram pranAdirAdimAMzca // 5-42 // * subodhikA TIkA * dharmAdharmAkAzapudgalajIvakAlAnAM dravyANAM caturNA prarUpIdravyANAM pariNAmaH anAdIti / arthAt tatrAnAdi-rUpeSu dharmAdharmAkAzAdiSu iti / rUpI-mUrtAnAM padArthAnAM pariNAmAnAdi iti ucyate // 5-42 / / * sUtrArtha-ye pariNAma anAdi aura prAdi do prakAra ke humA karate haiN| arthAt-pariNAma ke do bheda haiN| anAdi aura prAdimAna / / 5.42 // vivecanAmRta // pariNAma anAdi aura AdimAna (nUtana banatA) do prakAra ke haiN| jisa kAla kI pUrvakoTI jAnI na jAya usako anAdi kahate haiM, tathA jisakI pUrvakoTI jAnI jAya usako prAvimAna kAla kahate haiN| jisakI prAdi nahIM, arthAt amuka kAle prArambha-zuruAta huI isa taraha jisake lie na kahA jA sakegA vaha anAdi hai| tathA jisakI Adi hai, arthAt amuka kAle prArambhazuruAta huI, isa taraha jisake lie kahA jA sake vaha mAdimAna kAla hai| pariNAmI svabhAva ke do bheda haiN| eka anAdi pariNAmI svabhAva, aura dUsarA AdimAna pariNAmI svbhaav| jisameM arUpI dravya (dharmAdharmAkAza-jIva) anAdi pariNAma vAle hote haiM / kintu jIvoM meM ukta donoM bheda pAye jAte haiM / ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki-dravyoM ke rUpI aura prarUpI isa taraha do bheda haiN| usameM arUpI dravyoM ke pariNAma anAdi haiN| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 5 / 43 dharmAstikAya ke asaMkhya pradezavatva, lokAkAzavyApitva, gati apekSAkAraNatva, tathA agurulaghutva ityAdi / dharmAstikAya ke asaMkhya pradezavatva, lokAkAzavyApitva, sthiti apekSAkAraraNatva, tathA agurulaghutva ityAdi / AkAza ke anantapradezavatva tathA avagAha denA ityAdi / jIva ke jIvatva ityAdi / tathA kAla ke vartanAdi pariNAma anAdi haiM / jagat ina pariNAmoM se koI amuka-kAla utpanna huA aisA nahIM hotA hai / kintu jabase meM dravya haiM taba se hI hai / usakA niSkarSa yaha AyA hai ki - vizva anAdi hai, to dravya anAdi haiN| isalie usake pariNAma bhI anAdi haiM / / 5-42 / / * zrAdimAna - pariNAmam 5 mUlasUtram - rUpiNvAdimAn // 5-43 // * subodhikA TIkA yeSu rUpa-rasa- gandha-sparzAdi prApyante te rUpIti / rUpiSu tu dravyeSu zrAdimAn pariNAmo'nekavidhaH sparzapariNAmAdiriti / sparzasyASTabhedAH, rasasya paJcabhedAH, dvau bheda gandhasya, paJcavidhaH varNazceti varNitaM pUrvameva / / 5-43 / / * sUtrArtha - rUpI padArthoM ke pariNAma prAdimAna huA karate haiM / rUpI dharma, adharma, AkAza, jIva aura kAla ke pariNAma anAdi haiM / arthAt-rUpI dravya zrAdimAna pariNAma vAle hote haiM / / 5-43 / / 5 vivecanAmRta 5 rUpI dravyoM meM prAdimAna pariNAma hote haiM / pudgala rUpI dravya hai / usameM rahe hue zveta rUpa Adi pariNAma AdimAna haiN| kyoMki, usameM pratikSaNarUpa Adi kA parivartana hotA hai / vivakSita samaya meM hue pariNAma pUrva samaya meM nahIM hone se AdimAna haiM / pravAha kI apekSA torUpI dravyoM meM bhI anAdi pariNAma haiM / rUpI dravyoM meM zrAdimAna pariNAma kA kathana vyakti kI apekSA hai / rUpI pudgala dravya prAdimAna ( sAdi) pariNAma vAle hote haiM / unake aneka bheda haiN| jaise - sparzapariNAma, rasapariNAma, gandhapariNAma ityAdi / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8188 ] paJcamo'dhyAyaH [ 85 ukta kathana para yadi jarA sUkSma dRSTi se vicAra kareMge to jJAta hogA ki, jaise rUpI dravyoM meM pravAha kI apekSA anAdi evaM vyakti kI apekSA zrAdimAna pariNAma haiM, vaise arUpI dravyoM meM bhI donoM prakAra ke pariNAma rahe hue haiM / udAharaNa tarIke, gati karane meM pravRtta hue padArtha ko dharmAstikAya sahAyatA karatA hai / vivakSita samaya meM kisI vastu padArtha kI gati huI to usa samaya dharmAstikAya meM usa vastu padArtha sambandhI upagrAhakatva rUpa paryAya utpanna huaa| isase pahale usameM usa vastu padArtha kI apekSA upagrAhakatva rUpa pariNAma nahIM thA / aba jyoMhI vaha padArtha sthira banatA hai taba upagrAhakatva rUpa pariNAma vinaza jAtA hai| isalie vaha upagrAhakatva rUpa pariNAma AdimAna huA / kintu pravAha kI apekSA anAdikAla se upagrAhakatva rUpa pariNAma usameM rahatA hai / isa taraha samasta prarUpI dravyoM meM bhI donoM prakAra ke pariNAma ghaTa sakate haiM / aisA hote hue bhI yahA~ para zrItattvArthasUtrakAra vAcakapravara zrIumAsvAti mahArAja ne arUpI meM anAdi aura rUpI meM AdimAna pariNAma hotA hai; aisA kyoM kahA ? isa prazna para vicAra karate hue lagatA hai ki - yahA~ zrItattvArthakAra vAcakapravarazrI ne prastuta pratipAdana zizubAla jIvoM kI sthUlabuddhi ko lakSya meM rakha karake hI kiyA hogA / athavA rUpI dravyoM meM sAdi pariNAma kI pradhAnatA aura prarUpIdravyoM meM anAdi pariNAma kI mukhyatA ko lakSya meM rakhakara bhI uparyukta ullekha kiyA hogA, aisI sambhAvanA hai / athavA anAdi aura Adi ar koI bhinna- judA hI artha ho, aisA bhI sambhAvita hai / isa viSaya meM to 'tattvaM tu kevalino vadanti' arthAt tattva ( satya hakIkata) kyA hai ? yaha to sarvajJa- kevalI bhagavantoM para yA bahuzruta jJAniyoM para chor3anA hI hitAvaha hai / / 5-43 / / * jIveSu zrAdimAna - pariNAmaH 5 mUlasUtram yogopayogI jIveSu // 5-44 // * subodhikA TIkA * yadyapi jovo'rUpI, tathApi tatra yogopayogarUpAdimAn pariNAmaH sambhavaH vartate / jIveSu rUpaSu zrapi satsu yogopayogI pariNAmAvAdimantau bhavataH / sa ca pazcadazabheda:, dvAdazavidhazva sa / yogo'pi dvividhaH bhAvadravyayogau / Atmazakti viziSTo bhAvaH, mana-vacanakAyanimittAt zrAtmapradeza - parispandanaM dravyayogazca / paJcadazabhedAzcAnukramataH praudArika kAyayogaH, praudArikamizrakAyayogaH, vaikriyikakAyayogaH, vaikriyika mizrakAyayogaH, Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 544 pAhArakakAyayogaH, prAhArakamizrakAyayogaH, kArmaNakAyayogaH evaM saptakAyayogAn ca catvArazca vacanayogAzca satyAsatyobhayAnubhayamanoyogAH / dvAdazavidhaH upayogaH / yathA-paJcasamyagjJAnAni trINi mithyAjJAnAni, kumati kuzruta vibhaGgAdIni, caturvidhaM darzanam cakSudarzanaM pracakSudarzanaM avadhidarzanaM kevaladarzanaJceti / / 5-44 / / * sUtrArtha-jIva dravya arUpI hote hue bhI usake pandraha yoga aura bAraha upayoga rUpa AdimAn pariNAma haiN| arthAt-jIvoM meM yoga aura upayoga AdimAna haiM / / 5-44 // vivecanAmRta jIvoM meM yoga aura upayoga ye do pariNAma AdimAna haiN| prastuta sUtra se sUcita hotA hai ki-rUpIdravya ke binA jo arUpIdravya haiM, una sabhI meM anAdi pariNAma hote haiN| kintu isa sUtra meM usakA nirAkaraNa karate hue kahate haiM ki-jIva yadyapi arUpI hai, tathApi usake yoga tathA upayoga haiN| ve AdimAna (sAdi) pariNAma vAle haiM tathA zeSa svabhAva anAdi pariNAma haiN| jisameM upayoga kA svarUpa zrItattvArtha sUtra ke adhyAya-2 sUtra 17 meM kaha cuke haiN| aba yoga kA svarUpa Age adhyAya-6 sUtra 1 meM kheNge| isa sUtra kA sArAMza yaha hai ki-pudgala ke sambandha se prAtmA meM utpanna hotA huA vIrya kA pariNAmavizeSa yoga hai| tathA jJAna evaM darzana upayoga haiN| ye donoM pariNAma AdimAna haiN| kyoMki ve pariNAma utpanna hote haiM, tathA vinAza bhI pAte haiN| pUrva kI mAphika yahA~ bhI pravAha aura vyakti kI apekSA kramazaH anAdi aura Adi vicAraNA kara lenI cAhie // 5-44 / / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 87 sArAMza ] paJcamo'dhyAyaH Aamaanaanaamaanadaaram..damadis OM zrItattvArthAdhigamasUtrasya paJcamAdhyAyasya sArAMzaH 5 vakSyAmaH paJcame'jIvAna, uktAH jIvAzcaturtha ke / paJcaivAjIvakAyAzca, dharmAdharmasvapudgalAH // 1 // dravyANi kiM svabhAvAddhi, cyutAni svasvabhAvataH / saMkhyA paJca vighaTati, mUrtAbhUtAni santi kim ? // 2 // nityAnyetAni dravyANi, avasthitAnyarUpiNi / pudgalA'rUpiNaH khyAtAH, taniSedho'pi varNitaH // 3 // dharmAdikasya saMkhyeyAH, teSAM saMkhyA'pi darzitA / jIvasyApi tathaivAsti, yathA dharmasya variNatam / / 4 / / AkAzo'nantapradezI, saMkhyeyAsaMkhya pudgalaH / praNoH pradezAH nAkhyAtA, lokAkAze'vagAha hi // 5 // Allamaadimaal Aadi.damadadhiadiaddamaadimanabadlianadaadadMAN pudgalasyAvagAhama-vagAha jIvAnAmavagAho'pi, kiM kSetreSu pramANataH / kati vartate // 6 // dharmAdInAstikAyAnAM, lakSaNaM lakSitaM khalu / AkAzasyopakAraJca, pudgalasyopakAra hi / / 7 / / sukha-duHkhAdi sarva hi, jIvitaM maraNamapi / parasparopagraho'pi, jIvAnAM variNataH yathA // 8 // kiM kAlasyopakAro hi, pudgalAnAM guNAzca ke ? / sparza-rasazca gandhAdi-pudgalAnAM guNAH smRtAH // 6 // zabdaM bandhaJca saumyaJca, sthaulyasaMsthAna bheda hi / tamacchAyA tapodyotA-dharmA dravyasya pudgalaH / / 10 // spu-dng-bshd-spyd-ns-spr-kyng-spyd-dng-spyd-dng-spyd-spyd-p-spyd-dng-spyng-spng-kyng-ngs-kyng-dng-sp-dng-spngs-kyng-dngos- Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ sArAMza AAMANANAMAALAAMANANAMANANAMMAMALAMAAMAN pudgalAH dvividhA santi, saMghAtAdibhyaH jAyate / vaNitotpatti - skandhAnAM, paramANUtpadyate katham / / 11 // utpadyante ca ye bheda-saMghAtAbhyAM hi cAkSuSAH / zeSA'cA kSuSA proktA, bhUtA pUrvatrikAraNaiH / / 12 / / sadutpAda-vyaya-dhrauvyaM, nityaM tadabhAvamavyayam / kimanekAntasvarUpaM, saptabhaGgaH prarUpaNam / / 13 / / pudgalAnAM hi bandheSu, snigdharUkSatvakAraNam / kimekAntamidaM nAsti, guNA yatra ca bandhanam / / 14 / / na jaghanyaguNAnAM hi, guNasAmye na sadRzAm / sadRzaguNavaiSamye, bandho bhavati nizcitam / / 15 / / bandha sati samaguNasya, samaguNaH pariNAmakaH / guNa-paryAyavadravyaM, kAlo'pi dravyameva ca / / 16 / / sa kAlo'nantasamayaH, tatrako'stipUrvatamAn / .. dravyAzrayA nirguNA hi, guNAH santIti vakSitam / / 17 // dharmAdInAJca dravyANAM, guNAnAmapi yathoktita / tadbhAvaH pariNAmo'sti, anAdirAdimAMzca hi / / 18 / / rUpiSu khalu dravyeSu, pariNAmAdimAnniti / yogopayogajIveSu, paJcame vakSitaM khalu // 16 / / Madamalandimamalna ALANDodialishindimdiadiadiali.di Allullamataramdaalaamanandhamaadimaandaadimaduadiadaanaashaalaamdistrial wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastiH ] paJcamo'dhyAyaH [ 89 Aalasa.malamaalisa.ANIAAAAAAAnal India iti zrIzAsanasamrAT-sUricakracakravati-tapogacchAdhipati-bhAratIyabhavyavibhUti-mahAprabhAvazAli-prakhaNDabrahmatejomUtti - zrIkadambagiripramukhAnekaprAcIna - torNoddhAraka - zrIvalabhIpuranarezAdyanekanRpatipratibodhaka - cirantanayugapradhAnakalpa - vacanasiddha mahApuruSa-sarvatantrasvatantra - prAtaHsmaraNIya-paramopakAri-paramapUjyAcArya - mahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkAra-sAhityasamrAT - vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada - kaviratna-sAdhikasaptalakSazlokapramANanUtana - saMskRta - sAhityasarjaka - paramazAsanaprabhAvaka - bAlabrahmacAri - paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara - dharmaprabhAvaka - zAstravizArada kavidivAkara - vyAkaraNaratna - syAdyantaratnAkarAdyanekagranthakAraka - bAlabrahmacAri paramapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM suprasiddhapaTTadhara-jainadharmadivAkara - torthaprabhAvaka - rAjasthAnadIpaka-marudharadezoddhAraka - zAstravizArada - sAhityaratnakavibhUSaNa - bAlabrahmacAri - zrImadvijayasuzIlasUriNA zrItattvArthAdhigamasUtrasya paJcamo'dhyAyasyopari viracitA 'subodhikA TIkA' evaM tasya sarala hindIbhASAyAM 'vivecnaamRtmm'| AalhalALAnamadilandana Aamdanimlamandalliamlilahabhashaalamaal Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 mUlasUtram Bian OM hrI~ ahaM namaH OM zrItattvArthAdhigamasUtra ke paJcamAdhyAya kA * hindI padyAnuvAda mUlasUtrakAra- pUrvadhara maharSi pUjya vAcakapravara zrIumAsvAti jI mahArAja pha paJcamo'dhyAyaH jIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH / / 5- 1 / / dravyANi jIvAzca / / 5-2 / / nityA'vasthitAnyarUpANi ca / / 5-3 / / * hindI padyAnuvAda rUpiNaH pudgalAH / / 5-4 / / zrAsskAzAdekadravyANi / / 5-5 / / niSkriyANi ca // 5-6 / / prajIvakAyika cAra vastu dharma se dharma phira AkAza pudgala cAra mAno sUtra kA yaha artha phira // ye cAra vastu astikAya jAniye nAma pUre artha meM hai sujJa ! adhyAya meM / jAno sUtra meM / / 1 // jIva astikAya jor3o dravya paMca hI dhAriye / nitya ke sAtha bhAva se hI sAre arUpI mAniye // dravya pudgala mAtra rUpI sUtra kA sArAMza hai / prathama ke ye tIna dravya eka prakriya aMza hai / / 2 / / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI padyAnuvAda ] paJcamo'dhyAyaH OM mUlasUtram asaMkhyeyAH pradezAH dharmAdharmayoH // 5-7 // jIvasya // 5-8 // AkAzasyAnantAH // 5-6 // saMkhyeyA'saMkhyeyAzca pudgalAnAm // 5-10 // nAraNoH // 5-11 // * hindI padyAnuvAda dharma adharma jIvadravya pradeza se asaMkhya hai| AkAza lokAlokavyApI pradeza se ananta hai / / pudgaloM ke bheda ye saMkhya - asaMkhya - ananta hai / paramANu to hai apradezI sUtra se abhivyakta hai // 3 // Wan mUlasUtram lokAkAze'vagAhaH // 5-12 // dharmAdharmayoH kRtsne // 5-13 // ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm // 5-14 // asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm // 5-15 // pradezasaMhAra-visargAbhyAM-pradIpavat // 5-16 // gati-sthityupagrahau dharmA'dharmayorupakAraH // 5-17 // * hindI padyAnuvAda dravya sAre haiM 'vagAhita vyApta lokAkAza meM / para dharma evaM adharma dravya pUrNa lokAkAza meM / eka Adi pradeza meM hai pudgala pravagAhanA / asaMkhyeya bhAgoM meM rahI hai jIva kI pravagAhanA / / 4 // pradeza kA saMkoca hotA dIpa sama vistAra se / dehavyApI jIva dezita yahI nirNaya tattva se / / jIvAdi ke saMcAra meM hI gatisahAyaka dharma hai / aura sthiratA meM sahAyaka dravya vaha adharma hai // 5 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] 25 mUlasUtram - zrAkAzasyAvagAhaH / / 5- 18 / / zarIra - vAGmanaH prANApAnAH pudgalAnAm // 5-16 // sukha-duHkha- jIvita-maraNopagrahAzca / / 5-20 / / parasparopagraho jIvAnAm / / 5-21 / / * hindI padyAnuvAda 5 mUlasUtram prakAza hI avakAza detA tana vacana mana zvAsa ko / sukha duHkha jIvita maraNa upakAra pudgala vAsa ko || upakAra eka se eka saha hai jIvadravya kI bhAvanA / chor3o hita hita sAdha lo suzIla kI sadbhAvanA / / 6 / / zrI tatvArthAdhigamasUtre vantazca / / 5-24 // vartanA pariNAmaH kriyA-paratvAparatve ca kAlasya / / 5-22 / sparza-rasa- gandha-varNavantaH pudgalAH / / 5-23 // zabda - bandha saukSmya sthaulya saMsthAna bheda tamazchAyA''tapodyota - * hindI padyAnuvAda - praNavaH skandhAzca / / 5-25 // - [ hindI padyAnuvAda - vartanA pariNAma kriyA paratva aru aparatva se / kAla ke ye pA~ca karma kahe bheda prabheda se / / kAla kI vyAkhyA kare jaba sUtra kA sArAMza hai / sUtra bAIsa pUrNa ho taba pudgaloM kA artha hai / / 7 / / sparza rasa gandha varNI pudgaloM ko jAniye / naH zabda bandha sUkSma sthaulya saMsthAna bheda mAniye || andhakAra chAyA zrAtapa zraura jANo udyota se / aNu tathA phira skandha bhAvita kahe bheda ye zruta se / / 8 / / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI padyAnuvAda ] paJcamo'dhyAyaH [ 63 OM mUlasUtram saMghAtamedebhya utpadyate // 5-26 // bhedAvaNuH // 5-27 // bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH // 5-28 // * hindI padyAnuvAda saMghAta evaM bheda se phira saMghAta-bheda mAnie / phira bheda se aNu udbhava guhyArtha ko pahacAnie / / bheda aura saMghAta se skandha utpanna jAnie / netra se ye dRSTa nirmala zAstra marma vicArie // 6 // OM mUlasUtram utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat // 5-26 // tabhAvAvyayaM nityam // 5-30 // arpitA'napitasiddhaH // 5-31 // * hindI padyAnuvAda utpAda vyaya aru dhrauvyatA ho use 'sat' mAnie / svarUpa ko akSuNNa rakhe nitya usako jAnie / hai siddha arpita dharma se evaM anarpita dharma se / vizva meM nahIM zuddha koI bina syAdvAdI marma se // 10 // Wan mUlasUtram snigdharUkSatvAd bandhaH // 5.32 // na jaghanyaguNAnAm // 5-33 // guNasAmye sadRzAnAm // 5-34 // dvayadhikAdiguNAnAM tu // 5-35 // bandhe samAdhiko pAriNAmiko // 5-36 // guNaparyAyavad dravyam // 5-37 // kAlazcetyeke // 5-38 // so'nantasamayaH // 5-36 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ hindI padyAnuvAda * hindI padyAnuvAda snigdhatva evaM rUkSatA kA bandha pudgala kA yahI / . jaghanya guNa se una ubhaya kA bandha hotA hai nahIM // snigdha ke saMga snigdha milatA rUkSa ke saMga rUkSatA / lete na pudgala bandha hai sUtrArtha kI yaha spaSTatA / / 11 // do adhika guNa aMza bar3hate bandha pudgala prApyatA / sama adhika pariNAma pAte aMza nyUna adhikatA / / guNa tathA paryAyavAlA dravya jinamata sarvadA / kAla koI dravya kahatA Adi se hI sarvathA / / 12 / / Wan mUlasUtram dravyAzrayA nirguNA guNAH / / 5-40 // tadbhAvaH pariNAmaH // 5-41 // anAdirAdimAMzca // 5-42 // rUpiSvAdimAn // 5-43 // yogopayogI jIveSu // 5-44 // * hindI padyAnuvAda dravya kA prAzraya kare jo nirgaNI nAmIkaraNa / .. guNa yahI SaDdravya kA bhAvavartI pariNamana / / prAdi pranAdi rUpa do pariNAma kI hai kAmanA / rUpI arUpI vastuoM kI prAdi anAdi bhAvanA / / 13 / / jIva ke ye yogavartI upayoga meM hai sahacarI / phira vahI ye pariNAma prAdi zAstra ke bhI anusarI // adhyAya paMcama ke cavAlIsa sUtra ko ekAgra se / jo artha karate haiM sadA saba siddhatA ko vela se / 14 / / tattvArthAdhigama sUtra ko sAnuvAda vivecanA / adhyAya paMcama pUrNa kara kI dravyabheda vibodhanA // padya hindI meM race haiM sarala bhAvoM meM bhare / svAdhyAya karatA jo suzIla bhava mahAsAgara tare // 15 // // iti zrItattvArthAdhigamasUtra ke paMcamAdhyAya kA hindI padyAnuvAda samApta // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 imam * zrItattvArthAdhigamasUtrasya jainAgamapramANarUpazrAdhArasthAnAni * OM paJcamo'dhyAyaH phra 5 mUlasUtram // namo namaH zrIjinAgamAya // jIvakAyA dharmAdharmA''kAza pudgalAH / / 5-1 // mUlasUtram * tasyAdhArasthAnam cattAri zratthikAyA prajIvakAyA paNNattA, taM jahA-dhammatthikAe, zradhammatthikAe, zrAgAsatthikAe, poggalatthikAe / dravyANi jIvAzca / / 5-2 // woman mUlasUtram [ zrIvyAkhyAprajJapti zataka 7, uddeza - 10, sUtra - 305 / zrIsthAnAGga sthAna 4, uddeza - 1, sUtra - 251] * tasyAdhArasthAnam - kaivihANaM bhaMte ? davvA paNNattA ? goyamA ! duvihA paNNattA / " jIvadavvA ya jIvadavvA ya" nityAvasthitAnyarUpANi ca / / 5-3 / / rUpiNaH pudgalAH / / 5-4 / / taM jahA [ zrI anuyogadvAra sUtra - 141] * tasyAdhArasthAnam - paMcaftthakAe na kayAi nAsI na kayAi natthi, na kayAi na bhavissai bhuvi ca bhava bhavissa pradhuve niyae sAsae prakkhae zravvae zravaTTie, nicce praruvI / [zrInaMdisUtra0 sUtra - 58 ] poggalatthikAyaM rUvikAyaM / [ zrIsthAnAGgasUtra sthAna -5, uddeza-3, sUtra -1 / zrI vyAkhyAprajJapti zataka-7, uddeza - 10] Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] mUlasUtram zrAsskAzAdekadravyANi / / 5-5 / / niSkriyANi ca / / 5-6 / / * tasyAdhArasthAnam dhammo zradhammo zrAgAsaM, davvaM ikkikkamAhiyaM / pratANi yadavvANi, kAlo puggalajaMtavo // pravaTTie nicce / zrItattvArthAdhigamasUtre mUlasUtram zrasaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmayoH / / 5-7 // mUlasUtram * tasyAdhArasthAnam catAri paesaggeNaM tullA zrasaMkhejjA paNNattA / taM jahA - dhammatthikAe, dhammaftthakAe, logAgAse, egajIve / [ sthAnAGga sthAna- 4, uddeza - 3, sUtra - 334] zrAkAzasyA'nantAH / / 5-6 / / * tasyAdhArasthAnam gAsatthikAe pasaTTayAe praNaMtaguNe / mUlasUtram - saMkhyeyA saMkhyeyAzca pudgalAnAm / / 5-10 / / nANoH / / 5- 11 // * tasyAdhArasthAnam [ pariziSTa-1 [ zrI uttarAdhyayana adhya. 28, gAthA-8 ] [ nandi. dvAdazAGgI adhikAra, sUtra- 58 ] [ prajJApanA pada - 3, sUtra - 14] rUvI jIvadavvANaM bhaMte ! kahavihA paNNattA ? goyamA ! cauvvihA paNNattA, taM jahA - "khaMdhA, khaMdhadesA, khaMdhappaesA, paramANupoggalA, .... zraNaMtA paramANupaggalA, zraNaMtA duppaesiyA khaMdhA jAva praNaMtA dasapaesiyA khaMdhA, prAMtA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, zraNaMtA prasaMkhijjapaesiyA khaMdhA, prAMtA prAMta esiyA khaMdhA / [ prajJApanA va pada ] Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] paJcamo'dhyAyaH [ 66 * tasyAdhArasthAnam dhammatthikAe NaM jIvANaM prAgamaNagamaNabhAsummesamaNajogA vaijogA kAyajogA je yAvanne tahappagArA calAbhAvA savve te dhammatthikAe pvttNti| gai lakkhaNe NaM dhmmtthikaae| - ahammatthikAe NaM jIvANaM kiM pavattati ? goyamA ! ahammatthikAeNaM jIvANaM ThANanisIyaNa tuya?NamaNassa ya egattIbhAvakaraNatA je yAvanna tahappagArA thirA bhAvA savve te ahammatthikAe pavattaMti / ThANalakkhaNe NaM ahammasthikAe / __ aAgAsatthikAe NaM bhaMte ! jIvANaM ajIvANaya kiM pavattati ? goyamA ! AgAsatthikAeNaM jIvadavvANa ya ajIvadavvANa ya bhAyaNabhUe egeNa vise punne dohivi punne sayaMpi maaejjaa| koDisaeNavipunne koDisahassaM vi mAejjA // 1 // avagAhaNAlakkhaNeNaM prAgAsatthikAe jIvatthikAeNaM bhaMte ! jIvANaM kiM pavattati ? goyamA ! jIvatthikAeNaM jIve aNaMtANaM prAbhiNibohiyanANapajjavANaM aNaMtANaM suyanANapajjavANaM, evaM jahA vitiyasae atthikAyauddesae jAva uvayogaM gacchati, uvayogalakkhaNe NaM jIve / [vyA. pra. zataka 13, u. 4, sUtra-481] jIveNaM aNaMtANaM AbhiNibohiyanANapajjavANaM evaM suyanAraNapajjavANaM prohinANapajjavAraNaM maraNapajjavanANapajjavANaM kevalanAraNapajjavANaM maiannANapajjavANaM suyaprannAraNapajjavANaM vibhaMgaNANapajjavANaM cakkhudaMsaNapajjavANaM acakkhudaMsaNapajjavANaM prohidasaNapajjavANaM kevaladaMsaraNapajjavANaM upayogaM gacchai0 / [vyA. pra. zataka 13, u. 4, sUtra-481] Wan mUlasUtram vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya // 5-22 // * tasyAdhArasthAnamvartanAlakkhaNo kAlo0 / [uttarAdhyayana adhyayana-28, gAthA-10] Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 + mUlasUtram sparza-rasa-gandha-varNavantaH pudgalAH // 5-23 // * tasyAdhArasthAnampoggale paMcavaNNe paMcarase dugaMdhe aTThaphAse paNNatte / / [vyAkhyAprajJapti zataka 12, u. 5, sUtra-450] na mUlasUtram zabda-baMdha-saumya-sthaulya-saMsthAna-bheda-tamazchAyAtapodyotavantazca // 5-24 // * tasyAdhArasthAnam sadvandhayAra-ujjoro pabhA chAyA tavo ivA / vaNNarasagandhaphAsA puggalANaM tu lakkhaNaM // 12 // egattaM ca puhuttaM ca saMkhA saMThANameva ca / saMjogA ya vibhAgA ya pajjavANaM tu lakkhaNaM // 13 // [zrI uttarAdhyayana adhyayana-28] ' mUlasUtram praNavaH skandhAzca // 5-25 // * tasyAdhArasthAnamduvihA poggalA paNNattA, taM jahA-paramANupoggalA, noparamANupoggalA ceva / [sthA. sthAna 2, u. 2, sUtra-82] Wan mUlasUtram saMghAtabhedebhya utpadyante // 5-26 // bhedAdaNuH // 5-27 // * tasyAdhArasthAnam dohi ThANehi poggalA sAhaNaMti, taM jahA-saI vA poggalA sAhaNaMti pareNa vA poggalA sAhaNaMti / saI vA poggalA bhijjaMti pareNa vA poggalA bhijjaMti / [sthA. sthAna 2, u. 3, sUtra-82] Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] paJcamo'dhyAyaH egatteNa puhatteNa khaMdhAya paramANu ya / [zrI uttarAdhyayana adhyayana 36, gAthA-11] Wan mUlasUtram bhedasaGghAtAbhyAM cAkSuSAH // 5-28 // * tasyAdhArasthAnamcakkhudasaNaM cakkhudaMsariNassa ghaDa paDa kaDa rahAiesu savvesu / [anuyoga. darzana guNapramANa sUtra-144] Wan mUlasUtram utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat // 5-26 // * tasyAdhArasthAnammAuyANuproge (upanne vA vigae vA dhuve vaa)| [sthAnAGga sthAna-10] Wan mUlasUtram tadbhAvAvyayaM nityam // 5-30 // * tasyAdhArasthAnam. paramANupoggaleNaM bhaMte ! ki sAsae prasAsae ? goyamA ! davaTTayAe sAsae vannapajjavehiM jAva phAsa-pajjavehi prasAsae / [vyAkhyAprajJapti zataka 14, u. 4, sUtra-512] [jIvA. pra. 3, u. 1, sUtra-77] jIvANaM bhaMte ! ki sAsayA prasAsayA ? goyamA ! jIvA siyasAsayA siyaprasAsayA se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai-jIvA siyasAsayA siyaprasAsayA ? goyamA ! davaTThayAe sAsayA bhAvaTThayAe asAsayA se teraNa?NaM goyamA ! evaM vuccai siyasAsayA, siyprsaasyaa| neraiyANaM bhaMte ! ki sAsayA asAsayA ? evaM jahA jIvA tahA neraiyAvi evaM jAva vemANiyA jAva siyasAsayA siyaprasAsayA / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! [vyA. za. 7, u. 2, sUtra-274] Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 Wan mUlasUtram arpitA'narpitasiddheH / / 5-31 // * tasyAdhArasthAnam appitaNappite / [sthA. sthAna 10, sUtra-727] Wan mUlasUtram snigdharUkSatvAbandhaH // 5-32 // na jaghanyaguNAnAm // 5-33 // guNasAmye sadRzAnAm // 5-34 // dvayadhikAdiguNAnAM tu // 5-35 // bandhe samAdhiko pAriNAmiko // 5-36 // * tasyAdhArasthAnam baMdhaNapariNAmeNaM bhaMte ! kativihe paNNatte ? goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA-NiddhabaMdhaNapariNAme lukkhabaMdhaNapariNAme lukkhabaMdhaNapariNAme ya- .. samaNiddhayAe baMdho na hoti, samalukkhayAevi Na hoti / vemAyaNiddhalukkhattaNeNa baMdho u khaMdhANaM // 1 // Niddhassa NiddheNa duyAhieNaM, lukkhassa lukkheNa duyAhieNaM / niddhassa lukkheNa uvei baMdho, jahaeNavajjo visamo samo vA // 2 // [prajJA. pari. pada 13, sUtra-185] Wan mUlasUtram guNaparyAyavad dravyam // 5-37 // * tasyAdhArasthAnam guNANamAsamo davvaM, egadavvassiyA gunnaa| lakkhaNaM pajjavANaM tu, ubhano assiyA bhave // [zrIuttarAdhyayana sUtra adhyayana 28, gAthA-6] Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] paJcamo'dhyAyaH Wan mUlasUtram kAlazcetyeke // 5-38 // * tasyAdhArasthAnam chavihe davve paNNatte, taM jahA-dhammatthikAe, adhammatthikAe, pAgAsasthikAe, jIvatthikAe, puggalatthikAe, zraddhAsamaye a, setaM davaNAme / [zrI anuyoga. dravyaguNa. sU. 124] mUlasUtram so'nantasamayaH // 5-36 // * tasyAdhArasthAnampraNetA smyaa| [vyAkhyAprajJapti zataka 25, u. 5, sUtra-747] OM mUlasUtram dravyAzrayA nirguNA guNAH // 5-40 // * tasyAdhArasthAnamdavvassiyA gunnaa| [zrI uttarAdhyayana, adhyayana-28, gAthA-6] Wan mUlasUtram tadbhAvaH pariNAmaH // 5-41 // * tasyAdhArasthAnamduvihe pariNAme paNNatte, taM jahA-jIvapariNAme ya ajIvapariNAme ya / [zrIprajJApanA pariNAma pada 13, sUtra-181] // iti zrItattvArthAdhigamasUtrasya paJcamA'dhyAye saMgRhIte zrIjainAgamapramANa rUpAdhArasthAnAni samAptam // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 paJcamAdhyAyasya / / hai * sUtrAnukramaNikA * pRSTha saMkhyA sUtrAGka sUtra 1. ajIvakAyA dharmAdharmA''kAzapudgalAH / / 5-1 // 2. dravyANi jIvAzca // 5-2 / / 3. nityA'vasthitAnyarUpANi ca / / 5-3 // 4. rUpiNaH pudgalAH / / 5-4 / / 5. prA''kAzAdekadravyANi // 5-5 / / 6. niSkriyANi ca / / 5-6 // 7. asaMkhyeyAH pradezA dharmA'dharmayoH / / 5-7 / / 8. jIvasya ca / / 5-8 // prAkAzasyAnantAH / / 5-6 / / 10. saMkhyeyA'saMkhyeyAzca pudgalAnAm / / 5-10 / / nANoH / / 5-11 // 12. lokAkAze'vagAhaH / / 5-12 // 13. dharmAdharmayoH kRtsne / 5-13 / / 14. ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm / / 5-14 / / 15. asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm / / 5-15 / / 16. pradezasaMhAra-visargAbhyAM / / 5-16 / / 17. gati-sthityupagrahI dharmA'dharmayorupakAraH / / 5-17 / / 18. AkAzasyAvagAhaH / / 5-18 / / 16. zarIra-vAG-manaH-prANApAnAH pudgalAnAm / / 5-16 // 20. sukha-duHkha-jIvita-maraNopagrahAzca / / 5-20 / / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra mr mr 26. 28. 26. Xxxx pariziSTa-2 ] paJcamo'dhyAyaH [ 105 sUtrAGka pRSTha saMkhyA 21. parasparopagraho jIvAnAm / / 5-21 / / 22. vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya / / 5-22 // 23. sparza-rasa-gandha-varNavantaH pudgalAH / / 5-23 / / 24. zabda-bandha-saumya-sthaulya-saMsthAna-bhedatamazchAyA''tapodyotavantazca / / 5-24 // 38 25. praNavaH skandhAzca / / 5-25 / / saMghAtabhedebhya utpadyante // 5-26 // 27. . bhedAdaNuH // 5-27 // bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSAH // 5-28 / / utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat / / 5-26 / / 30. tadbhAvAvyayaM nityam / / 5-30 // 31. arpitA'narpitasiddheH / / 5-31 / / snigdharUkSatvAd bandhaH / / 5-32 // 33. na jaghanyaguNAnAm // 5-33 / / guNasAmye sadRzAnAm / / 5-34 / / 35. dvayadhikAdiguNAnAM tu / / 5-35 // bandhe samAdhiko pAriNAmiko / / 5-36 / / guNaparyAyavad dravyam / / 5-37 / / kAlazcetyeke / / 5-38 / / 36. so'nantasamayaH / / 5-36 / / 40. dravyAzrayA nirguNA guNAH / / 5-40 / / 41. tadbhAvaH pariNAmaH / / 5-41 // 42. anAdirAdimAMzca / / 5-42 / / 43. rUpiSvAdimAn / / 5-43 / / 44. yogopayogI jIveSu / / 5-44 // // iti zrItattvArthAdhigamasUtrasya paJcamAdhyAye sUtrAnukramaNikA samAptA // 64 32. sh 65 llh s 34. 36. llh llh llh 0 M mr " Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 hai paJcamAdhyAyasya akArAdisUtrAnukramaNikA 71.. pRSTha saM. sUtrAGka 5-1 5-25 5-42 5-31 58 5-15 20 5-7 5-6 12 5-18 sUtra 1. ajIvakAyA dharmAdharmAkAza pudglaaH| praNavaH skandhAzca / 3. anAdirAdimAMzca / 4. arpitaa'nrpitsiddheH| asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm / 6. asaMkhyeyAHpradezA dharmA'dharmayoH / 7. aakaashsyaanntaaH| 8. AkAzasyAvagAhaH / 6. prA''kAzAdekadravyANi / 10. utpAda-vyaya-dhrauvyayukta sat / 11. ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm / 12. kaalshcetyeke| 13. gati-sthityupagrahI dharmA'dharmayorupakAraH / 14. guNaparyAyavad dravyam / 15. guNasAmye sadRzAnAm / 16. jIvasya ca / 17. tadbhAvaH pariNAmaH / 18. tadbhAvAvyayaM nityam / 16. dvayadhikAdiguNAnAM tu / 20. dravyANi jIvAzca / 5-26 5 5-14 18 5-38 76 23 5-17 5-37 72 5-34 5-8 5-41 5-30 6 5-35 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvadhara-paramarSi-zrIumAsvAtivAcakapapravareNa viracitam TGSIRSONA WWW K. zrI umAsvAtiMjIyana zrItattvArthAdhigamasUtram 6) (SaSThodhyAyaH) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtra kI mahattA hai| dhamalAmi jainAgamarahasyavettA pUrvadhara vAcakapravara zrI umAsvAti mahArAja ne apane saMyamajIvana ke kAla meM paMcazata (500) granthoM kI anupama racanA kI hai| vartamAna kAla meM ina paMcazata (500) granthoM meM se zrItattvArthAdhigamasUtra, prazamaratiprakaraNa, jambUdvIpasamAsaprakaraNa, kSetrasamAsa, zrAvakaprajJapti tathA pUjAprakaraNa itane hI grantha upalabdha haiN| pUrvadhara - vAcakapravarazrI kI anamola grantharAzirUpa vizAla AkAzamaNDala meM candramA kI bhA~ti suzobhita aisA sarvazreSTha grantha yaha zrI tattvArthAdhigamasUtra hai| isakI mahattA isake nAma se hI suprasiddha hai| pUrvadhara-vAcakapravarazrIumAsvAti mahArAja jaina Agama siddhAntoM ke prakhara vidvAn aura prakANDa jJAtA the| inhoMne aneka zAstroM kA avagAhana kara ke jIvajIvAdi tattvoM ko lokapriya banAne ke lie atigahana aura gambhIra dRSTi se navanIta rUpa meM isakI ati sundara racanA kI hai| yaha zrI tattvArthAdhigamasUtra saMskRta bhASA kA sUtrarUpa se racita sabase pahalA atyuttama, sarvazreSTha mahAn grantharatna hai| yaha grantha jJAnI puruSoM ko, sAdhu-mahAtmAoM ko, vidvadvarga ko aura mumukSu jIvoM ko nirmala AtmaprakAza ke lie darpaNa ke sadRza dedIpyamAna hai aura aharniza svAdhyAya karane lAyaka tathA manana karane yogya hai| pUrva ke mahApuruSoM ne isa tattvArthasUtra ko arhat pravacanasaMgraha rUpa meM bhI jAnA hai| purovacana hai chaThe adhyAya ke kula sUtroM kI saMkhyA 26 hai| grantha ke prArambha meM mokSamArga-ratnatraya ke viSayabhUta sAta tattva ginAye the| jIva aura ajIva tattva kA varNana pichale adhyAyoM meM ho cukA hai| isa adhyAya meM tIsare Asrava tattva kA varNana hai| isameM Asrava kA lakSaNa, bheda tathA AThoM karmoM ke Asrava hetu kAraNoM kA vizada varNana hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // OM zrItattvArthAdhigamasUtram // Asrava-tattvam nonammomonymommmmon SaSTho'dhyAyaH pUrva paJcamAdhyAyaparyantaM jIvAdikaM tattvaM darzitam / atra SaSThAdhyAye prAsravatattvasya nirUpaNaM kRte sUtrArambhaH kriyate / * yogasvarUpam * OM sUtram kAya-vAG-manaH karmayogaH // 6-1 // * subodhikA TIkA * kAyikaM vAcikaM vA mAnasaM karma ityeSa trividho yogo bhavati / sastu ekazo dvividhH| zubhazcAzubhazca / tatrA'zubho hiMsAsteyAbrahmAdIni kAyikaH / sAvadyAnRtaparuSapizunAdIni vAcikaH / abhidhyAvyApAdeAsUyAdIni mAnasaH tato viparItaH zubha iti / yathA ca paJcaparameSThinamaskAraM stutiH parameSThInirUpitatattvacintanamAdi / / 6-1 // * sUtrArtha-kAyA (zarIra), vacana aura mana kI kriyA ko 'yoga' kahate 5 vivecanAmRta jIvAdi sAta tattvoM meM se jIvatattva aura ajIvatattva kA vividha varNana pUrva ke sUtroM meM pA gayA hai| isalie aba tIsare prAsrava tattva kA nirUpaNa isa sUtra se karate haiN| prAsrava kA mukhya kAraNa 'yoga' hai| ata: pahale yoga kA svarUpa nIce pramANe kahate haiM Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 6 / 1 yoga zabda ke aneka artha hote haiM / yahA~ para yoga zabda zrAtmavIrya ke artha meM hai / vIryAntarAya karma ke kSayopazamAdika se aura pudgala ke Alambana se pravartamAna AtmavIrya - prAtmazakti / arthAt - vIryAntarAya ke kSayopazama yA kSaya se athavA pudgaloM ke zrAlambana se zrAtmapradezoM kA parispanda arthAt racanA vizeSa 'yoga' kahalAtA hai / 2 saMsArI pratyeka jIva AtmA ko vIryAntarAya karma ke kSayopazamAdika se pragaTI huI Atmazakti kA upayoga karane ke lie pudgala ke zrAlambana kI avazya jarUrata par3atI hai / jaise- nadI Adi meM rahe hue jala-pAnI kA nahara Adi se upayoga hotA hai, vaise pratyeka saMsArI jIva AtmA meM rahI huI zakti kA upayoga mana, vacana aura kAyA ke Alambana se hotA hai / arthAt - Alambana bheda se usake mukhya tIna bheda hote haiM / (1) kAyayoga, (2) vacanayoga, aura ( 3 ) manoyoga | jIvaAtmA meM rahI huI zakti eka hI hote hue bhI usakA upayoga karane meM mana, vacana aura kAyA ye tIna sAdhana hone se usake tIna bheda haiM / (1) pradArika Adi vargaraNA yogya pudgaloM ke Alambana se pravartamAna hone vAle yogoM ko kAyayoga kahate haiM / arthAt -- kAyA ke Alambana se hone vAlA zakti kA upayoga kAyayoga hai / (2) matijJAnAvaraNa tathA akSarazrutAvaraNAdi karmoM ke kSayopazama se Antarika (bhAva) vAglabdha utpanna hote hI vacanavargaraNA ke zrAlambana se bhASA pariNAma kI ora abhimukha AtmapradezoM meM parispandana yAnI prakampa hotA hai, use vacanayoga kahate haiM / arthAt - vacana ke prAlambana se hone vAlA zakti kA upayoga vacanayoga hai / (3) noindriyajanya matijJAnAvaraNIya ke kSayopazama rUpa prAntarika labdhi prApta hote hI manovargaraNA ke Alambana se manapariNAma kI ora AtmA kA jo pradeza prakampa hotA hai, use manoyoga kahate haiM / arthAt - mana ke Alambana se hone vAlA zakti kA upayoga manoyoga hai / ukta tIna prakAra ke yogoM ke kula pandraha (15) bheda haiM / unameM kAyayoga ke sAta, vacanayoga ke cAra tathA manoyoga ke cAra bheda haiM / (3) vaikriya, * kAyayoga ke bheda - (1) zradArika, (2) dArikamizra, (4) vaikriyamizra, (5) AhAraka, (6) AhArakamizra aura ( 7 ) kArmaNa kAyayoga / dArikAyA dvArA hone vAlA zakti kA jo upayoga, vaha 'zradArika kAyayoga' hai / isa taraha pradArikamizra Adi meM bhI jAnanA / kAyA ke audArika Adi sAta bheda haiM, isalie kAyayoga ke bhI sAta bheda samajhanA / dArika, vaikriya, AhAraka aura kArmaraNa ina cAroM kA artha isa zrItattvArthAdhigama sUtra ke dUsare adhyAya ke 37 veM sUtra meM kahA gayA hai / yadyapi vahA~ para pA~coM zarIroM kA varNana hai, to bhI yahA~ taijasazarIra sadA kArmaNazarIra ke sAtha hI rahane vAlA hone se kArmaraNakAya meM taijasazarIra kA samAveza karane meM AyA hai / isalie kAyayoga ke bheda sAta hI hote haiM / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH dArika mizra Adi tIna mizra yogoM kA artha nIce pramANe hai - zradArika mizra - parabhava meM utpanna hone ke sAtha hI jIva- zrAtmA zradArika deha zarIra kI racanA prArambha kara detA hai / jaba taka vaha deha zarIra pUrNa rUpa se taiyAra nahIM hotA hai taba taka kAyA kI pravRtti kevala pradArika se nahIM hotI / isalie usako kArmaraNa kAyayoga kI bhI madada - sahAyatA lenI par3atI hai| yAnI jaba taka praudArika deha zarIrapUrNa na ho taba taka praudArika aura kAraNa ina donoM kA mizrayoga hotA hai / usameM praudArika deha zarIra kI mukhyatA hone se isa mizrayoga ko 'dArika mizrayoga' kahane meM AtA hai / praudArika deha zarIra kI pUrNatA ho jAne ke bAda kevala audArika kAyayoga hotA hai / isI taraha vaikriyamizra tathA zrAhArakamizra donoM meM bhI jAnanA / mAtra alpa bhinnatA yaha hai ki - jabase vaikriya zarIra athavA zrAhAraka zarIra racane kI zuruprAta huI taba se prArambha kara jahA~ taka vaikriya athavA prahAraka zarIra pUrNa na ho jAya vahAM taka vaikriyamizra athavA zrAhAraka mizrayoga hotA hai / 6 / 1] vaikriyamizrayoga devoM ke uparAnta labdhidhArI muni Adi ke bhI hote haiM / usameM devoM ke vaiyamizrayoga meM vaikriya aura kArmaNa ye donoM mizrayoga hote haiM / tathA labdhidhArI muni Adi ke vaikriya aura zradArika ye donoM mizrayoga hote haiN| donoM meM vaikriya kI mukhyatA hone se mizrayoga kahane meM AtA hai / AhArakamizra meM AhAraka aura praudArika ye donoM mizrayoga hote haiM / tathA prahAraka kI pradhAnatA hone se AhArakamizra kahalAtA hai / ( 2 ) asatya, (3) mizra, aura ( 4 ) asatyAmRSA / * vacanayoga ke bheda - ( 1 ) satya, [ 3 ye cAra vacanayoga ke bheda haiM / usameM -- * satya vacana bolanA, vaha 'satya' hai / jaise - pApa kA tyAga karanA cAhie ityAdi / * asatya vacana bolanA, vaha 'asatya' hai / jaise- pApa jaisA vizva meM hai hI nahIM / * alpa satya aura alpa asatya vacana bolanA, vaha puruSa donoM jAte hoM taba puruSa jAte haiM, aisA kahanA ( ityAdi) / hai, kintu unameM striyA~ bhI hone se yaha vacana asatya bhI hai / satyamRSA hai / 'mizra' hai / jaise--jaba strI aura yahA~ puruSa jAte haiM, yaha aMza satya isalie yaha vacana mizra yAnI * satya ( saccA ) bhI nahIM aura asatya ( jhUThA ) bhI nahIM, aisA jo vacana bolanA, vaha / jaise - gA~va jA, ityAdi / asatyAmRSA vacana vahI hai / ukta ye cAra jaise vacanayoga ke bheda haiM, vaise hI ye cAra manoyoga ke bhI bheda haiM / artha bhI mAtra kahane ke bolane ke sthAna meM vicAra karanA, aisA hI samajhanA hai / / 6-1 / / atrAsravatattvavyAkhyAnAya prakaraNamArambhitaM kintu tamanuktvA yogamevAha, ataH prAsravanirUpaNArthaM sUtram - Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 6 / 2 zrItattvArthAdhigamasUtre * prAsrava-nirUpaNam * Wan mUlasUtram sa prAstravaH // 6-2 // * subodhikA TIkA * trividho'pi yogaH bhavatyAsravasaMjJaH / karmANAmAgamadvAraM prAsravazca bandhakAraNamAsravo'pi / uparyuktatriyogaH karmaNi Agacchanti bandhamapi prApnuvanti prataeva yogA evAsravAH / zubhAzubhayoH karmaNorAsravaraNAdAsravaH saraHsalilAvAhi - nirvAhi srotovat / prathamamatra sUtreNa yogasvarUpaM vyAkhyA tadA cAnyenasUtreNa taM yogamAsravAhuH kimiti ? nAtra zaGkA kaaryaa| sarve yogA naivAsravAH kAyAdivargaNAlambanena ya yogaH sevAsravaH / anyathA kevalisamudghAtamapi prAsravaM syAt / / 6-2 / / * sUtrArtha-ukta kAya, vAG aura mana ina tInoM hI prakAra kA yoga 'prAstrava' kahA jAtA hai / / 6-2 / / OM vivecanAmRta ukta tInoM yoga 'mAnava' kahalAte haiN| yogoM ko Asrava kahane kA kAraNa yaha hai ki, inake dvArA karma kA bandha hotA hai| Asrava yAnI karmoM kA Agamana / jaise--vyavahAra meM prANa kA kAraNa banane vAle anna ko (upacAra se) prANa kahane meM AtA hai, vaise yahA~ karmoM ke Agamana ke kAraNa ko bhI prAsrava kahane meM AtA hai| jisa taraha jalAzaya meM pAnI kA Agamana nAlI yA kisI srota dvArA hotA hai, isI taraha karmoM kA Agamana yoga naimittika hone se inako Asrava kahate haiN| jaise bArI dvArA ghara meM-makAna meM kacarA pAtA hai, vaise hI yoga dvArA AtmA meM karma Ate haiM, isalie yoga bhI Asrava hai| jaise pavana-vAyu se AtI huI rajja-dhala jala se bhIge kapar3e meM ekameka rUpa cipaka jAtI hai, vaise hI pavana-vAyu rUpa yoga dvArA AtI huI karma rUpI raja kaSAya rUpI jala se bhIgI prAtmA ke samasta pradezoM meM ekameka cipaka jAtI hai| yoga se karma kA Asrava, karma ke Asrava se bandha, bandha se karma kA udaya tathA karma ke udaya se sNsaar| isalie AtmA ko saMsAra se mukti prApta karane kI abhilASA-icchA ho to Asrava kA tyAga avazya hI karanA caahie| jaise-chidroM dvArA naukA-hor3I meM jala kA praveza hote vaha samudra meM Daba jAtI hai, vaise yogarUpI chidroM ke dvArA jIva-AtmA rUpI naukA-hor3I meM karmarUpI jala kA praveza hone se vaha saMsArarUpa sAgara meM Daba jAtI hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 3 ] SaSTho'dhyAyaH isa Asrava kA dravya aura bhAva kI dRSTi se vicAra karane meM Aye to mana, vacana aura kAyA ye tIna yoga dravya prAsrava haiN| jIva-prAtmA ke zubha-azubha adhyavasAya bhAva Asrava haiN| dravya apradhAna-gauNa hai, aura bhAva pradhAna mukhya hai| isa Asrava meM mukhya kAraNa jIva-AtmA ke zubha athavA azubha adhyavasAya haiN| kyoMki, yoga kI astitA hote hue zubha athavA azubha adhyavasAya jo na hoveM to karma kA Asrava hotA nahIM hai| jaise ki terahaveM guNasthAnaka meM vartamAna zrI kevalI bhagavanta ko kAya ityAdi yoga hote hue kevala sAtA vedanIya karma kA hI Asrava hotA hai tathA Age ke do sUtroM meM AyegA ki zubha yoga puNya kA kAraNa hai aura azubha yoga pApa kA kAraNa hai| yoga kI zubhatA aura azubhatA jIva-AtmA ke adhyavasAyoM ke AdhAra para hotI hai| zubha adhyavasAya se yoga zubha banatA hai tathA azubha adhyavasAya se yoga azubha banatA hai| isalie isa Asrava meM yoga gauNa kAraNa hai tathA jIva-AtmA ke adhyavasAya mukhya kAraNa haiM / / 62 / / * yogAnA bhedastathA kAryam * OM mUlasUtram zubhaH puNyasya // 6-3 // * subodhikA TokA * jJAnAvaraNAdiSu aSTasu karmasu puNya-pApo dvau bhedau| jIvAbhISTakarmaphalapuNyam, jIvAniSTaphalapApamiti / zubho yogaH puNyasyAsravo bhavati / karmahetutvAt prAsravasyApi dvau bhedau / hiMsAdipAparahitapravRttiH, satyavacanaM ca zubhamanoyogena puNyakarmabandho bhavati / sAtAvedanIya-narakAtiriktatribharAyu-uccagotraJca zubhanAmakarma manuSyagati-devagati-paJcendriya-jAtyAdi saptatriMzat evaM dvicatvAriMzat puNyaprakRtayaH bhavanti / / 6-3 // * sUtrArtha-zubha yoga puNya kA prAsrava hai| arthAt zubha yoga puNyabandhaka hetu hai // 6-3 // 5 vivecanAmRtaka ukta mana, vacana aura kAya ye tInoM yoga zubha aura azubha donoM prakAra ke hote haiN| yogoM ke zubhatva kA aura azubhatva kA AdhAra bhAvanA kI zubhAzubhatA para nirbhara hai| arthAt zubha uddezya kI pravRtti zubhayoga hai, tathA azubha uddezya kI pravRtti azubhayoga hai| kintu karmabandha kI zubhAzubhatA para yoga kI zubhAzubhatA avalambita nahIM hotI hai| zubhayoga pravRttamAna hote hue bhI azubhajJAnAvaraNIyAdi karmabandha hotA hai| isake lie dUsare aura cauthe hindI karmagrantha meM guNasthAnaka para bandha vicAraNIya hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 63 prAsrava ke bhI puNya aura pApa aise do bheda haiN| zubha karmoM kA Asrava puNya hai, tathA azubha karmoM kA Asrava pApa hai| kaunase karma puNya haiM ? aura kaunase karma pApa haiM ? yaha varNana isa tattvArthAdhigama sUtra ke AThaveM adhyAya ke antima sUtra meM paayegaa| * ahiMsA, asteya, brahmacarya, deva-gurubhakti, dayA, dAna ityAdi zubha kAyayoga haiM / * satya aura hitakara vANI, deva-guru ityAdika kI stuti, tathA guNa-guNo kI prazaMsA ityAdi zubha vacanayoga haiN| * ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, deva-guru kI bhakti, dayA tathA dAna ityAdi ke zubha vicAra zubha manoyoga haiN| prastuta sUtra kA yaha vidhAna apekSAyukta samajhanA caahie| kyoMki kaSAya kI maMdatA ke samaya yoga zabha haiM tathA usakI tIvratA meM yoga prazabha kahalAte haiN| jaise-azubhayoga ke samaya bhI prathamAdi guNasthAnakoM meM jJAnAvaraNIyAdi pApa tathA puNya prakRtiyoM kA yathAsambhava bandha hotA hai / usI taraha chaThe ityAdi guNasthAnakoM meM zubha yoga ke samaya bhI puNya aura pApa donoM prakRtiyoM kA yathAsambhava bandha hai| prazna-puNya bandha kA zubha yoga aura pApa bandha kA azubha yoga jo kAraNa kahA hai, vaha asaMgata hai ? uttara-prastuta vidhAna meM pradhAnatA anubhAga (rasa) baMdha kI apekSA samajhanI cAhie / zubhayoga kI tIvratA ke samaya puNya prakRti ke anubhAga kI mAtrA adhika hotI hai tathA pApa prakRti ke anubhAga kI mAtrA nyUna-kama hotI hai| isI taraha azubhayoga kI tIvratA ke samaya pApa prakRti ke anubhAga kI mAtrA adhika hotI hai tathA puNya prakRti ke anubhAga kI mAtrA kama-nyUna hotI hai| kintu donoM puNya-pApa kI prakRtiyoM kA bandha prati samaya hotA hI rahatA hai| isalie sUtrakAra ne adhikAMza grahaNa karake sUtra kA vidhAna kiyA hai, kintu hIna mAtrA kI vivakSA nahIM kI hai| * vizeSaprazna-zubha yoga se nirjarA bhI hotI hai, to yahAM para usako kevala puNya ke kAraNa tarIke kyoM kahA hai ? uttara-zubha yoga se puNya hI hotA hai, nirjarA nahIM hotii| kAraNa ki, nirjarA to zubha AtmapariNAma se hotI hai| jitane aMza meM zubha AtmapariNAma hotA hai utane aMza meM nirjarA hotI hai tathA jitane aMza meM zubhayoga hotA hai utane aMza meM puNya kA bandha hotA hai / * prazna-zubha yoga ke samaya meM jJAnAvaraNIyAdi ghAtI karmoM kA bhI prAsrava hotA hai| ghAtI karma AtmA ke guNoM ko rokane vAle hone se azubha haiN| ataH zubhayoga se puNya kA prAsrava hotA hai, aisA kahanA ucita nahIM hai ? Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 4 ] [ 7 uttara - zubhayoga ke samaya meM jJAnAvaraNIyAdi azubha karmoM kA bhI Asrava hone para usameM rasaprati alpa hone se usakA phala nahIMvat milatA hai / vastu-padArtha hote hue jo alpa ho to, 'nahIM hai' aisA kaha sakate haiM / SaSTho'dhyAyaH jaise ki - jisake pAsa mAtra bIsa paccIsa rupaye hoM to vaha bhI nirdhana kahA jAtA hai, vaise prastuta meM bhI zubhayoga ke samaya ba~dhane vAle jJAnAvaraNIya ityAdi karmoM meM alpa rasa hone se ve nija kArya karane ke lie samartha nahIM ho sakate / ataH yahA~ para niSedha karanA, yaha aMza mAtra bhI prayogya nahIM hai / yA yahA~ para puNya aura pApa kA nirdeza zraghAtI karmoM kI apekSA se hai / athavA pUrve jo kahA hai ki "zubha yoga se hI puNya kA prasrava hotA hai / " vaise isa sUtra kA artha karane se zubhayoga ke samaya meM hone vAle jJAnAvaraNIyAdi ghAtI karmoM ke prAsrava kA niSedha nahIM hotA / zubhayoga ke samaya meM ghAtI karmoM kA bandha, puNya aura nirjarA ye tInoM hote haiM / kintu ghAtI karma meM rasa pratimanda, puNya meM tIvra rasa aura adhika nirjarA hotI hai / / 6-3 / / * zubhayogaH pApakarmaNoH zrAtravasya nirdezaH 5 mUlasUtram azubhaH pApasya // 6-4 // * subodhikA TIkA * yogasya zubhAzubhau bhedau svarUpabhedApekSayA bhavati / kintu svAmibhedApekSayA'pi zeSaM pApamiti / azubhayogaH tasya bhedAH bhavanti / tatra sadvadyAdi puNyaM vakSyate / pApasyAsravaH / / 6-4 / / * sUtrArtha - prazubhayoga pApa kA zrAsrava hai / / 6-4 / / vivecanAmRta azubha yoga pApabandhaka hetu hai / arthAt azubha yoga pApa kA prasrava hai| hiMsA, corI, vyabhicAra aura parigraha Adi kI pravRtti azubha kAyayoga hai / asatya vacana, kaThora tathA ahitakara vacana, paizUnya, tathA nindA ityAdi azubha vacanayoga haiM / hiMsA, asatya, corI, vyabhicAra, parigraha ityAdi ke vicAroM tathA rAga, dveSa, moha, evaM zubha manAyoga haiM / / 6-4 / / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 65 * prAsravasya dvau bhedau * Wan mUlasUtramsakaSAyA'kaSAyayoH sAmparAyikaryApathayoH // 6-5 // .. * subodhikA TIkA * yugapat karmaNAM bandhaH caturvidhaH / prakRtisthitiranubhAgapradezAH eteSu prakRtibaMdhapradezabaMdhayoH kAraNaM yogH| sthitibaMdhAnubhAgabandhahetukaSAyaH / ye ca sakaSAyAH teSAM yogo'pi sakaSAyaH / saiSa trividho'pi yogaH sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayorAsravo bhavati / yathAsaGkhyaM yathAsambhavaM ca / sakaSAyasya yogaH sAmparAyikasya prakaSAyasya IryApathasyaivekasamayasthiteH / atra jaghanyotkRSTasthitirucyate / karmamithyAdagAdInAM prArdracarmaNi reNuvat / kaSAyapicchile jIve sthitimaayuvducyte| kintu ye cAkaSAyAH teSAM yogo'pi kaSAyarahito bhavati / ataeva sthitibandhasya heturabhAvaH // 6-5 / / * sUtrArtha-sakaSAya jIva-prAtmA ke sAmparAyika prAsrava kahA jAtA hai, tathA akaSAya jIva-AtmA ke IryApatha prAsrava kahA jAtA hai // 6-5 / / vivecanAmRta kaSAyasahita aura kaSAyarahita jIva-AtmA ko sAmparAyika aura IryApatha kI kriyA hetu se karmabandha (prAsrava) hotA hai| arthAt-sakaSAya (kaSAyasahita) jIva-AtmA kA yoga sAmparAyika karma kA prAsrava banatA hai, tathA akaSAya (kaSAyarahita) jIva-prAtmA kA yoga IryApatha (rasarahita) karma kA prAsrava banatA hai| jisameM krodha tathA lobhAdi kaSAyoM kA udaya ho vaha sakaSAya, aura jisameM ukta krodhalobhAdikaSAya na hoM use kaSAyarahita kahate haiM / prathama mithyAtva guNasthAnaka se yAvat dasaveM guNasthAnaka paryanta jIva-AtmA nyUnAdhika pramANoM se sakaSAya hote haiM, tathA zeSa gyArahaveM guNasthAnaka se caudahaveM guNasthAnaka paryanta akaSAya hote haiN| ___samparAya arthAt sNsaar| jisase saMsAra meM paribhramaNa ho vaha sAmparAyika karma hai| kaSAya ke sahayoga se hotA huA zubha yA azubha prAsrava bhava-saMsAra kA hetu banatA hai| kyoMki prakRti, pradeza, sthiti, tathA rasa ina cAroM prakAra ke bandha meM sthiti aura rasa pradhAna mukhya haiM / isalie kaSAya se zubha yA azubha sthiti tathA rasa kA bandha adhika hotA hai| isa bhava-saMsAra kA mukhya kAraNa kaSAya rAga-dveSa haiN| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 5 ] SaSTho'dhyAyaH prazasta kaSAya ke sahayoga se hone vAlA karmabandha zubha hotA hai, tathA aprazasta kaSAya ke sahayoga se hone vAlA karmabandha azubha hotA hai| donoM prakAra ke karmabandha bhava-saMsAra ke hetu banate haiN| kintu prazasta kaSAya ke sahayoga se hone vAlA zubha karmabandha pariNAma meM bhava-saMsAra se mukta karAne vAlA hotA hai| IryA arthAt gamana / gamana ke upalakSaNa se kaSAya binA kI mana, vacana, aura kAyA kI pratyeka pravRtti jaannii| patha-dvArA, kevala kaSAya rahita yoga se hotA huA Asrava arthAt bandha IryApatha hai| kaSAyarahita jIva-AtmA meM Asrava arthAt karmabandha kevala yoga se hI hotA hai| isalie vaha IryApatha prAstrava kahA jAtA hai| isa mAnava se hone vAlA bandha rasarahita hotA hai tathA usakI sthiti bhI eka samaya kI hotI hai| IryApatha meM jo karma pahale samaya meM baMdhAte haiM, dUsare samaya meM rahate hue bhogavAte haiM tathA tIsare samaya meM to ve jIva-AtmA se pRthag-vikhUTe par3a jAte haiN| jaisezuSka-cikanAI rahita bhIta para patthara pheMkane meM A jAya to bhI vaha patthara bhIMta ke sAtha cipake binA athar3A karake tatkAla nIce gira par3atA hai, vaise IryApatha meM karma tatkAla eka hI samaya meM jIva-prAtmA se vikhUTe par3a jAte haiN| sakaSAyapane se hone vAle sAmparAyika bandha meM karma jIva-AtmA ke sAtha cikanAI vAlI bhIMta para raja jaise cipakatI hai vaise cipaka jAte haiM, tathA dIrgha-lambe kAla taka sthiti pramANe rahate haiN| AbAghAkAla pUrNa hote apanA phala dete haiM / __ isa sUtra kA sArAMza yaha hai ki-jIva-AtmA kA parAbhava karane vAle karma sAmparAyika karma kahalAte haiN| jaise-cikanAI ke kAraNa deha-zarIra para yA ghar3e para par3I huI raja cipaka jAtI hai, usI taraha yoga se AkRSTa karma, kaSAyodaya ke kAraNa jIva-AtmA ke sAtha sambandhita ho karake / haiM, usI ko sAmparAyika karma kahate haiM, tathA binA cikanAI vAle ghar3e para rahI huI raja-dhUla hilAne se tatkAla gira jAtI hai| isI taraha kaSAya ke abhAva meM kevala yogAkRSTa karma jIva-AtmA se tatkAla alaga ho jAte haiN| usako IryApatha karma kahate haiN| isakI sthiti kevala do samaya kI mAnI huI hai| sakaSAya jIva-prAtmA kAyikAdi tIna prakAra ke yogoM se zubha yA azubha karma bA~dhate haiN| usakI nyUnAdhika sthiti kA aAdhAra kaSAya kI tIvratA yA mandatA para nirbhara hai evaM yathAsambhava zubhAzubha vipAka kA kAraNa bhI hotA hai| kaSAyamuktAtmA tInoM prakAra ke yogoM se karma bA~dhate haiN| ve kaSAyAbhAva ke kAraNa vipAkajanya nahIM hote haiN| tathA usakA bandha kAla do samaya se adhika nahIM hotaa| isako IryApathika kahane kA kAraNa yaha hai ki, kevala IryA = gamanAdika yoga pravRtti dvArA hI karma kA bandha hotA hai| yadyapi sabhI jagaha tInoM prakAra ke yogoM kI sAmAnyatA hai, to bhI kaSAyajanya na hone se upArjita karmoM kA sthitibandha nahIM hotA hai| arthAt -gamanAgamanayogapravRtti karma ko IryApathikakarma kahate haiN| sthiti tathA rasa bandha kA kAraNa kaSAya hai, aura yahI saMsAra kI jar3a hai / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 66 pahale guNasthAnaka se dasaveM guNasthAnaka paryanta kaSAyodaya hone se sAmparAyika Asrava hai, tathA gyArahaveM guNasthAnaka, terahaveM guNasthAnaka paryanta IryApatha Asrava hai| evaM caudahaveM guNasthAnaka meM yoga kA bhI prabhAva hone se Asrava kA sarvathA abhAva hotA hai / / 6-5 // * sAmparAyika-prAsravabhedAH * Wan mUlasUtramavatakaSAyendriyakriyAH paJca-catuH-paJca-paJcaviMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedAH // 6-6 // * subodhikA TIkA * ye'pi kAryANi deva-guru-zAstrANAM pUjAstutiarthe kRtAni santi tathA ca samyaktvotpattivRddhikArakAni santi te samyaktvakriyeti vyavahrIyante / tad viparItaM kudeva-kuguru-kuzAstra pUjA-stutipratiSThAkArakAni mithyAtvakriyeti / sUtrAnusAraM prathamAsrava sAmparAyikaH / sAmparAyikasyAsravabhedAH paJca catvAraH paJca paJcaviMzatiriti bhavanti / paJca hiNsaanRtsteyaabrhmprigrhaaH| "pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA" / ityevamAdayo vakSyante / catvAraH krodhamAnamAyAlobhAH anantAnubandhyAdayo vakSyante / paJca pramattasyendriyANi / paJcaviMzatiH kriyaa| tatrame kriyApratyayA yathAsaMkhyaM prtyetvyaaH| tadyathA-samyaktva-mithyAtvaprayogasamAdAneryApathAH, kAyAdhikaraNapradoparitApanaprANAtipAtAH, darzanasparzanapratyayasamantAnupAtAnAbhogAH / svahastanisargavidAraNAnayanAnavakAGkSA prArambhaparigrahamAyAmithyAdarzanApratyAkhyAnakriyA iti / sAmparAyikasyemAH bhedAH, zubhAzubha-bhedAbhyAM dvividhAH / zubhAt puNyamazubhAt pApabandhaM bhavati / / 6-6 // * sUtrArtha-sAmparAyika prAsrava ke pAMca avata, cAra kaSAya, pA~ca indriyA~, aura paccIsa kriyA ye kula 36 uttara bheda haiM / / 6-6 // OM vivecanAmRta // prathama (sAmparAyika) prAsrava ke cAra bheda haiN| avrata, kaSAya, indriya aura kriyaa| inake uttarabhedoM kI saMkhyA kramazaH pA~ca, cAra, pA~ca aura paccIsa haiN| arthAt-5 indriyA~, 4 kaSAya, 5 avrata, evaM 25 kriyaa| isa taraha kula 36 bheda sAmparAyika prAsrava ke haiN| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'dhyAyaH [ 11 pA~caveM sUtrapATha ke anukrama se pahale sAmparAyika prAsrava ke bheda-prabhedoM kA isa sUtra se varNana karate haiN| usa sAmparAyika karma prAsrava ke mukhya cAra bheda tathA uttara unacAlIsa (36) bheda haiM, aura tIna yogoM ko pUrva sUtra (eka) meM kahakara Aye haiN| kula milAkara bayAlIsa (42) bheda Asrava ke haiN| (1) hiMsA, asatya, corI, abrahma aura parigraha ye pA~ca avrata haiN| inakA varNana isa zrItattvArthAdhigama sUtra ke adhyAya 5 sUtra 8 se 12 taka hai / (2) krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAya haiN| inakA vizeSa varNana adhyAya 8 sUtra 10 meM kiyA hai| (3) sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura zrotra ina pA~ca indriyoM kA varNana adhyAya 2 sUtra 20 meM kiyA hai| isa sUtra meM indriyoM kA artha rAgadveSa yukta pravRtti hai, binA rAga-dveSa ke AkAra mAtra se hI karma kA bandhana nahIM hotA hai| sirpha rAga-dveSa kI pravRtti hI karmabandha kA kAraNa hai| (4) * paccIsa kriyAoM ke nAma aura lakSaNa * (1) samyaktva kriyA-samyaktva-samakita yukta jIva-AtmA kI deva-guru sambandhI namaskAra, pUjA, stuti, satkAra, sanmAna, dAna, vinaya, tathA vaiyAvacca ityAdi kriyaa| yaha kriyA samyaktva-samakita kI puSTi tathA zuddhi karatI hai| isa kriyA se sAtAvedanIya tathA devagati ityAdi puNyakarma kA prAsrava hotA hai, yaha samyaktva kriyA kahI jAtI hai| (2) mithyAtva kriyA-mithyAtva mohanIya pravarddhaka sarAgatA arthAt-mithyAdRSTi jIvamA kI svamAnya devaguru sambandhI namaskAra, pUjA, stuti, satkAra, sanmAna, dAna, vinaya tathA vaiyAvaccAdika kriyaa| isa kriyA se mithyAtva kI vRddhi hotI hai, yaha mithyAtva kriyA kahI jAtI hai| (3) prayoga kriyA-zarIrAdika dvArA utthAnAdi sakaSAya pravRtti / arthAt-jIvaAtmA ko azubha karma bandha ho jAya aisI mana, vacana aura kAyA kI kriyA, yaha prayogakriyA kahI jAtI hai| (4) samAdAna kriyA-tyAgI ho karake bhavavRtti kI ora pravarttamAna honaa| arthAtjisase karmabandha ho jAya, saMyamI yAne sAdhu kI aisI sAvadha kriyaa| yaha samAdAna kriyA kahI jAtI hai| (5) IryApathika-IryApatha kriyA-calane kI kriyaa| jisa kriyA se do hI samaya kI sthiti kA karmabandha hotA hai| sakaSAya kI calane kI kriyA sAmparAyika karma kA Asrava banatI hai tathA kaSAyarahita ke calane kI kriyA IryApatha karma kA Asrava banatI hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 66 (6) kAya kriyA-kAyikI kriyaa| isake anuparata aura duSprayukta aise do bheda hote haiM / mithyAdRSTi kI kAyika kriyA anuparata kAyakriyA hai| pramattasaMyamI kI duSprayukta (samiti Adi se rahita) kAyika kriyA duSprayukta kAyakriyA hai| duSTabhAva sahita prayatnazIla honA kAyikI kriyA kahI jAtI hai| (7) adhikaraNa kriyA-hiMsAkArI sAdhanoM ko grahaNa krnaa| arthAt-hiMsA ke sAdhana banAnA tathA sudhAranA ityAdi / (8) prAdoSikI kriyA-krodha ke Aveza se hone vAlI kriyaa| yaha prAdoSikI yA pradoSa kriyA kahI jAtI hai| (8) pAritApikI kriyA anya ko yA apane ko paritApa yAnI saMtApa hove aisI kriyaa| arthAt-prANiyoM ko santApa denaa| yaha pAritApikI yA paritApana kriyA kahI jAtI hai / (10) prANAtipAta kriyA-Ayu, indriya Adi prANoM ke vinAza karane ko prANAtipAta kriyA kahate haiN| arthAt-prANiyoM ke prANoM (pA~ca indriya, mana, vacana, kAyAbala, zvAsocchvAsa aura AyuSya ye daza prANa haiM), inakA hanana karanA / (11) darzana kriyA-rAgavaza rUpAdi dekhane kI pravRtti / arthAt-rAga se strI/puruSa Adi kA darzana-nirIkSaNa krnaa| yaha darzana kriyA kahI jAtI hai| (12) sparzana kriyA-pramAdavaza sparzana karane yogya vastu ke sparzana kA anubhava krnaa| arthAt-rAga se strI Adi kA sparza krnaa| yahI sparzana kriyA kahI jAtI hai| (13) pratyaya kriyA-prANighAta ke apUrva upakaraNa, nUtana-navIna zastrAdi banAnA, yaha pratyaya kriyA kahI jAtI hai| (14) samantAnupAta kriyA-manuSya tathA pazu Adi ke gamanAgamana (AvAgamanAdi) sthAna para mala-mUtrAdi azuci padArtha kA tyAga krnaa| yaha samantAnupAta kriyA kahI jAtI hai / : (15) anAbhoga kriyA-binA dekhI, zodhI bhUmi para zarIra yA kisI vastu ko sthApita krnaa| arthAt joye binA aura pramArjita kiye binA vastu muuknii-rkhnii| yahI anAbhoga kriyA kahI jAtI hai| (16) svahasta kriyA-anya-dUsare ke karane yogya kriyA ko svayaM apane hAtha se krnaa| yaha svahasta kriyA kahI jAtI hai / (17) nisarga kriyA-pApa kI pravRtti ke lie anumati denaa| arthAt-pApakAryoM meM sammati denI-svIkAra krnaa| yaha nisarga kriyA kahI jAtI hai| (18) vidAraNa kriyA-anya-dUsare ke kiye hue pApa ko prakAzita krnaa| arthAtanya-dUsare ke gupta pApakArya ko loka meM prakaTa krnaa| yahI vidAraNa kriyA kahI jAtI hai| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 6 ] SaSTho'dhyAyaH [ 13 (16) Anayana kriyA - svayaM pAlana karane kI zakti nahIM hone se zAstrokta AjJA ke viparIta prarUpaNa krnaa| yaha prAnayana yA prAjJAvyApAda kriyA kahI jAtI hai / (20) anAkAMkSA kriyA-dhartatA yA Alasya vaza zAstrokta vidhi kA anAdara krnaa| arthAt-pramAda se jinokta vidhi kA anAdara krnaa| yahI anAkAMkSA kriyA kahI jAtI hai / (21) prArambha kriyA-prArambha-samArambha meM rata honaa| arthAt-pRthvIkAyAdi jIvoM kI hiMsA ho aisI kriyaa| yaha prArambha kriyA kahI jAtI hai| (22) pArigrAhikI kriyA-parigraha kI vRddhi evaM saMrakSaNa hetu kI jAne vAlI kriyaa| arthAt-cetana-acetana parigraha ke na chUTane ke lie prayatna karane ko pArigrAhiko-parigraha ko kriyA kahA jAtA hai| (23) mAyA kriyA- ThagI krnaa| arthAt-vinayaratna Adi kI bhA~ti mAyA se mokSamArga kI ArAdhanA krnii| yaha mAyA kriyA kahI jAtI hai| (24) mithyAdarzana kriyA--mithyAtva prisevn| ihalaukikAdika sAMsArika phala kI icchA se mithyAdarzana kI sAdhanA krnii| yaha mithyAdarzana kriyA kahI jAtI hai / (25) apratyAkhyAna kriyA-pApa vyApAra se anivRtta honaa| arthAt-pApakAryoM ke pratyAkhyAna se (niyama se) rahita jIva kI kriyaa| yaha apratyAkhyAna kriyA kahI jAtI hai / uparyukta paccIsa kriyAoM meM IryApatha kI kriyA hai, vaha sAmparAyika Asrava nahIM hai| yahA~ para samasta kriyAyeM kaSAyaprerita hone ke kAraNa sAmparAyika prAsrava kahA gayA hai| vAstava meM to, IryApatha kI kriyA kaSAyaprerita nahIM hai, kyoMki vaha akaSAyI avasthA hai| kintu yahA~ kaSAyaprerita kahA, vaha gyArahaveM guNasthAnaka se patita hone ke antasamaya kI apekSA se hai| vAstavikapane samasta kriyAe~ mAtra karmagrahaNa sApekSa jAnanI caahie| ukta sAmparAyika kriyAoM ke bandha kA kAraNa mukhyatA se rAga-dveSa (kaSAya) hI haiN| tathApi kaSAya se pRthak avratAdi bandha kAraNarUpa sUtra meM unameM katipaya pravattiyA~ mukhyatApane vyavahAra meM dikhAI detI haiN| una pravRttiyoM ko sAmparAyA bhilASI yathAzakti samajhakara rokane kI ceSTA kreN| isa hetu se hI uparyukta (36) bheda kiye gaye haiN| isa sambandha meM yahA~ para zlokavAttika Adi ke prAdhAre praznottarI nIce pramANe hai * prazna-jahA~ indriyA~, kaSAya aura avrata haiM vahA~ kriyA avazya hI rahane kI hai| ataH kevala kriyA ke nirdeza-prAsrava kA vidhAna karanA cAhie, indriya Adi kA nirdeza karane kI kyA AvazyakatA hai? uttara-pApakA kathana satya hai| kyoMki, kevala paccIsa kriyAoM ke grahaNa se prAsrava heta kA vidhAna ho sakatA hai| kintu ukta kathita paccosa kriyAoM meM indriya, kaSAya, tathA avrata kAraNa haiN| yaha batAne ke lie indriya Adi kA grahaNa kiyA hai| jaise-pArigrAhikI kriyA meM parigraha rUpa avrata kAraNa hai| parigraha meM lobha rUpa kaSAya kAraNa hai| sparzanakriyA meM sparzanendriya kI pravRtti kAraNa hai| sparzanendriya kI pravRtti meM rAga kAraNa hai| mAyA kriyA meM mAyA kAraNa hai| pAma anya kriyAnoM meM bhI kArya-kAraNa bhAva jaannaa| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] zrItattvArthAdhigamasUtre * prazna kevala indriyoM ke nirdeza se anya kaSAya Adi kA bhI grahaNa ho jaaegaa| kyoMki kaSAya Adi kI mUla indriyA~ haiN| jIva indriyoM dvArA vastu kA jJAna karake usake viSaya meM vicAraNA karake kaSAyoM meM, avratoM meM tathA kriyAoM meM pravartate haiN| isalie yahA~ para kaSAya Adi kA nirdeza karane kI jarUrata nahIM hai| uttara -jo kevala yahA~ para indriyA~ hI grahaNa karane meM Ave to pramatta jIva ke hI prAsravoM kA kathana hotA hai; apramatta jIva ke prAsravoM kA kathana raha jAtA hai| kyoMki apramatta jIva ke indriyoM dvArA karmoM kA prAsrava nahIM hotA hai| usake to kaSAya aura yoga se hI prAsrava hotA hai / anya ekendriya, beindriya, teindriya. caurindriya tathA asaMjJI paMcendriya jIvoM ke yathAsambhava pUrNa indriyA~ aura mana nahIM hote hue bhI kaSAya Adi se Asrava hotA hai| samasta jIvoM meM sarvasAmAnya Asrava kA vidhAna ho, isalie indriya Adi cAroM kA sUtra meM vidhAna-grahaNa karanA jarUrI hai| * prazna -kevala kaSAya kA grahaNa karane se indriya Adi kA grahaNa ho hI jAtA hai / kyoMki, sAmparAyika Asrava meM mukhyapane kaSAya hI kAraNa haiN| isa taraha isI adhyAya ke pAMcaveM sUtra meM kahane meM AyA hai ki, kaSAya se rahita indriya Adi sAmparAyika prAsrava nahIM hote haiN| isameM indriya Adi ke grahaNa karane kI kyA AvazyakatA hai? uttara-ApakA kathana satya hai| kaSAya ke yoga se jIva-prAtmA Asrava kI kaisI-kaisI pravRtti karatA hai, usakA spaSTapane bodha ho aura isa pravRtti ko rokane ke lie vaha prayatna kare, isalie yahA~ indriya prAdi pRthak grahaNa kiye haiM / * prazna - kevala avrata kA grahaNa karane se bhI indriya tathA kaSAya Adi kA grahaNa ho jAtA hai| kyoMki, indriya Adi ke pariNAma avrata meM pravRtti hue binA hote nahIM haiN| ataH yahA~ para indriya Adi ke grahaNa karane kI kyA AvazyakatA hai? uttara-ApakA kathana satya hai| kintu avrata meM indriya Adi ke pariNAma kAraNa haiM / yahI jatAne ke lie indriya Adi kA grahaNa kiyA hai| * sArAMza-uparyukta kathana kA sArAMza yaha hai ki- indriya Adi cAra meM se koI bhI eka kA grahaNa kare to bhI anya prAsravoM kA usameM samAveza ho jAtA hai| isa taraha hote hue bhI indriya ityAdi eka dUsare meM kisa taraha nimitta rUpa banate haiM, aura usake yoga se kaisI-kaisI pravRtti hotI hai, ityAdi kathana kA spaSTa bodha ho jAe isa dRSTi ko rakha karake yahA~ para cAroM AsravoM kA grahaNa kiyA hai, ina cAra meM bhI kaSAya kI mukhyatA hai| zeSa tInoM kA isameM samAveza ho jAtA hai| jaise pUrva meM yoga zubha aura azubha do prakAra ke kahe haiM, usameM zubha yoga puNya karma kA prAsrava hai aura azubha yoga pApakarma kA Asrava hai, isa taraha kahA huA hai| vaise hI yahA~ para indriya Adi kI pravRtti bhI prazasta aura aprazasta do prakAra kI hai| usameM prazasta indriya Adi kI pravRtti puNya karma kA prAsrava hai, tathA aprazasta indriya Adi kI pravRtti pApakarma kA Asrava hai| paudgalika sukha ke lie indriya Adi kI pravRtti aprazasta hai| prAtmakalyANa ke uddezya se indriya Adi kI pravRtti prazasta hai| strI ke aMgopAMga tathA nATaka ityAdi dekhane meM cakSuindriya kI Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 ] SaSTho'dhyAyaH pravRtti aprazasta hai| zrIvItarAga deva tathA guru Adi ke darzana meM cakSuindriya kI pravRtti prazasta hai| apanA apamAna karane vAle ke prati ahaMkAra Adi ke vazIbhUta hokara krodha karanA yaha aprazasta krodha hai| avinIta ziSyAdika ko sanmArga meM lAne ke zubha irAde se usake prati krodha karanA vaha prazasta krodha hai| isa taraha anya indriyoM Adi meM bhI yathAyogya prazasta-aprazasta ko ghaTita krnaa| isa sambandha meM saMkSepa meM jo kahA jAe to sarvajJavibhu zrIjinezvara deva kI AjJA (jinAjJA) ke anusAra hone vAlI indriya Adi kI pravRtti prazasta hai, tathA zrIjinAjJA ko ullaMghana karake hone vAlI indriya Adi kI pravRtti aprazasta hai / / 6-6 // * bandha-kAraNasamAne sati karmabandhe vizeSatA * mUlasUtramtIvra-manda-jJAtA-'jJAtabhAva-vIryA-'dhikaraNavizeSebhya stadvizeSaH // 6-7 // * subodhikA TIkA * sakaSAyajIvAnAmavratAdisvarUpamanavacanakAyAbhiH yA pravRttiH bhavati naiSA sarveSu smaanaa| "dvandvAdI dvandvAnte ca zrUyamANaM padaM pratyeka parisamApyate / " tadanusAraM totrAdibhiH catubhiH saha bhAvazabdaM yojyam / sAmparAyikAsravANAmeSAmekonacatvAriMzat sAmparAyikANAM tIvrabhAvAt mandabhAvAt jJAtabhAvAt ajJAtabhAvAt vIryavizeSAt adhikaraNa vizeSAt ca vizeSo bhavati / laghurlaghutarolaghutamastIvastIvratarastIvratama iti / tad vizeSAcca bandhavizeSo bhavati / krodhAdikakaSAyodreka pariNAmAH tIvrabhAvAstadviparItAH mandabhAvAH / jJAnaM, jJAtvA ca pravRttikaraNaM jJAtabhAvaM tadviparItamajJAtabhAvaM bhavati // 6-7 // ___ * sUtrArtha-sAmparAyika kaSAya ke ukta 36 bhedoM ke bhI tIvrabhAva, mandabhAva, jJAtabhAva, prajJAtabhAva aura vIrya tathA adhikaraNa kI vizeSatA se vizeSa bheda humA karate haiM / / 6-7 / / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16] zrI tattvArthAdhigamasUtre 15 vivecanAmRta 5 tIvrabhAva, maMdabhAva, jJAtabhAva, prajJAtabhAva, vIrya aura adhikaraNa bheda vizeSa se "tat" uparyukta unacAlIsa ( 36 ) bheda sahita sAmparAyikAsrava ke karmabandha meM vizeSatA hotI hai / arthAt - tIvrabhAva, maMdabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, vIrya aura adhikaraNa bheda se ( pariNAma meM bheda par3ane se ) karma ke bandha meM bheda par3ate haiM / [ 6 / 7 prAraNAtipAta, indriyavyApAra tathA samyaktvakriyA Adi uparyukta sUtra 6 meM bandhakAraNa samAna hote hue bhI tadjanya karmabandha meM kina-kina kAraNoM se vizeSatA hotI hai, usI ko prastuta sUtra dvArA kahate haiM / bAhya bandhakAraNa samAna hote hue bhI pariNAmoM kI tIvratA, mandatA ke kAraNa karmabandha meM bhinnatA hotI hai / jaise- koI eka cIja vastu ko tIvra tathA manda prAsaktipUrvaka johane vAle kA viSaya tIvra tathA manda hotA hai| vaise hI pariNAmoM kI tIvratA se tIvrabandha tathA mandatA se mandabandha hotA hai / puna:, irAdApUrvaka jo kriyA kI jAe usako jJAtabhAva kahate haiM / koI bhI kriyA cAhe jJAtabhAva se ho athavA ajJAta bhAva se ho, kintu karma kA bandha avazya hI hotA hai / tathA usameM vyApAra hiMsAdi pravRtti samAna rUpa hote hue bhI tadjanya karmabandha meM nyUnAdhikatA hotI hai / arthAt - [- prajJAtabhAva se jJAtabhAvavAle kA karma kA bandha utkRSTa hotA hai / jaise - koI dhanurdhArI vyakti mRga- hariNa ko hariNa jAnakara bANa se mAratA hai, tathA dUsarA vyakti nirjIva padArtha para nizAnA mArate hue bhUla se mRga-hariNa ko laga jAtA hai / ina donoM meM bhUla se mArane vAle ko jo karmabandha hotA hai, usase jAna bUjhakara mArane vAle ko karmabandha jyAdA hotA hai / tIvra-manda bhAva tathA jJAta-ajJAta bhAva evaM vIrya adhikaraNa ke sambandha meM vizeSa varNana karate hue kramaza: kahate haiM ki * tIvra-manda bhAva - tIvrabhAva yAnI adhika pariNAma | tathA manda bhAva yAnI alpapariNAma | jaise - doSita tathA nirdoSa vyakti ke prAraNa ko vinAza karane meM prANAtipAtikI kriyA samAna hote hue bhI doSita vyakti kI hiMsA meM hiMsA ke pariNAma manda hote haiM tathA nirdoSa vyakti kI hiMsA meM hiMsA ke pariNAma adhika tIvra hote haiM / rAjA kI yA anya kisI kI AjJA se jIva kI hiMsA karane meM aura apane sAMsArika svArtha ke kAraNa jIva kI hiMsA karane meM kriyA samAna hote hue bhI hiMsA ke pariNAma meM atyanta bheda hotA hai / kAraNa ki eka kriyA meM manda bhAva hotA hai aura dUsarI kriyA meM tIvrabhAva hotA hai isase karmabandha meM bheda par3atA hai / eka vyakti prati ullAsabhAvapUrvaka zrIjinezvara bhagavAna kI vANI sunatA hai aura anya dUsarA vyakti prati mandabhAva se jinavANI sunatA hai / yahA~ para jinavANI sunane kI kriyA samAna hote hue bhI pariNAma meM bheda hai / isalie puNya meM bhI bheda par3atA hai| ati ullAsabhAvapUrvaka jinavANI sunane vAle ko adhika puNya kA bandha Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 ] SaSTho'dhyAyaH [ 17 hotA hai, tathA mandabhAve jinavANI sunane vAle ko sAmAnya puNya kA bandha hotA hai| isalie tIvrabhAva tathA maMdabhAva ke bheda se karmabandha meM bheda par3atA hai / * jJAta-ajJAta bhAva-jJAtabhAva yAnI jAnakara irAdApUrvaka prAsrava kI pravRtti / tathA ajJAtabhAva yAnI ajJAnatA se irAdA sivAya prAsrava kI pravRtti / jaise-zikArI jAnakara irAdApUrvaka nijabANa se mRga-hariNa ko hanatA hai, jaba anya stambha ityAdi ko bIMdhane ke lie irAdApUrvaka apanA bANa pheMkatA hai, kintu bANa kisI prANI ko lagane se vaha mRtyu ko prApta hotA hai| yahA~ prathama jIvahiMsA karatA hai, jaba anya jIvahiMsA karatA nahIM hai, kintu usase hiMsA ho jAtI hai, isalie yaha bheda hai| ataH donoM ke hiMsA ke pariNAma meM bheda hai| pariNAma ke bheda se karmabandha meM bheda par3atA hai| * vIrya -vIryAntarAya karma ke kSayopazamAdika se prApta zakti / jaise-jaise vIrya=zakti vizeSa hotI hai vaise-vaise AtmA ke pariNAma vizeSa tIvra hote haiN| tathA jaise-jaise vIrya =zakti kama-alpa hotI hai vaise-vaise pariNAma vizeSa manda hote haiM / tIvra zakti vAle tathA manda zakti vAle ke eka hI prakAra kI hiMsA kI kriyA karate hue bhI vIrya ke bheda ke kAraNa pariNAma meM bheda par3ate haiN| isalie hI chaThe saMghayaNa vAlA jIva sAtavIM naraka meM jAnA par3e, aisA pAe nahIM kara sakatA hai| jabaki prathama (atyanta bala yukta) saMghayaNa vAlA jIva-pAtmA aisA pApa kara sakatA hai| jaise hIna saMghayaNa vAlA jIva-prAtmA prabala pApa nahIM kara sakatA, vaise prabala pUNya bhI nahIM kara sktaa| hIna saMghayaNa vAlA jIva-AtmA cAhe kitanA bhI utkRSTa dharma kare to bhI vaha cauthe mAhendra devaloka se Upara nahIM jA sakatA hai| vIrya kA AdhAra deha-zarIra ke saMghayaNa para hI hai| ataH jyoM-jyoM saMghayaNa majabUta hotA hai, tyoM-tyoM puNya va pApa bhI adhika hote haiM / kaunase-kaunase saMghayaNa vAlA jIva-pAtmA adhika meM adhika kitanA puNya-pApa kara sakatA hai, yaha jAnane ke lie kaunase-kaunase saMghayaNa vAlA jIva-prAtmA kaunase-kaunase devaloka taka, tathA kaunaso-kaunasI naraka bhUmi taka jAtA hai, yaha jAnanA cAhie (1) prathama vajraRSabhanArAca saMghayaNa vAle jIva-AtmA Upara mokSa taka tathA nIce - sAtavIM tamastamaHprabhA naraka bhUmi taka jA sakate haiM / dvitIya RSabhanArAca saMghayaNa vAle jIva-AtmA Upara bArahaveM acyuta devaloka taka tathA nIce chaThI tama:prabhA naraka bhUmi taka jA sakate haiM / (3) tRtIya nArAca saMghayaNa vAle jIva-AtmA Upara dasaveM prANata devaloka taka tathA nIce pA~cavIM dhUmaHprabhA naraka bhUmi taka jA sakate haiN| (2) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 6 / 7 (4) caturthaM ardhanArAca saMghayaNa vAle jIva-prAtmA Upara AThaveM sahasrAra devaloka taka tathA nIce cauthI paMkaprabhA naraka bhUmi taka jA sakate haiM / :' : (5) paMcama kIlikA saMghayaraNa vAle jIva AtmA Upara chaThe lAMtaka devaloka taka tathA tIsarI vAlukAprabhA naraka bhUmi taka jA sakate haiM / (6) chaThe sevArta saMghayaraNa vAle jIva - prAtmA Upara meM cauthe mAhendra devaloka taka tathA nIce dUsarI zarkarAprabhA naraka bhUmi taka jA sakate haiM / vizeSa - bharata kSetra meM varttamAna kAla meM chaThA hI sevArta saMghayaNa hone se jIva AtmA Upara cauthe mAhendra devaloka taka tathA nIce dUsarI zarkarAprabhA naraka bhUmi taka hI jA sakate haiM / * zradhikaraNa - pradhikaraNa yAnI prasrava kriyA ke sAdhana / adhikaraNa ke bheda se bhI karmabaMdha meM bheda par3ate haiM / jaise - eka vyakti ke pAsa talavAra tIkSNa hai, tathA dUsare vyakti ke pAsa talavAra bhotharI, bhoTI hai / isalie to ina donoM ke hiMsA kI kriyA samAna hote hue bhI pariNAma meM bheda par3atA hai / * prazna - adhikaraNa Adi ke bheda se karmabandha meM bheda par3atA hai, aisA niyama nahIM hai / kitaneka ko adhikaraNa Adi nahIM hote hue bhI tIvra karmabandha hote haiM / jaise - svayaMbhUramaNa samudra utpanna hone vAlA taMdulamatsya / usake pAsa hiMsA ke sAdhana nahIM hote haiM / vAsudeva zrAdi jaisA bala bhI nahIM hotA hai, to bhI vaha mRtyu pA karake sAtavIM tamastamaH prabhA naraka meM calA jAtA hai ? uttara - yahA~ para kiye hue tIvrabhAva Adi 'chaha' meM tIvrabhAva tathA mandabhAva kI hI mukhyatA hai / jJAtabhAva Adi cAra tIvrabhAva aura mandabhAva meM nimitta hone se kAraNa kI dRSTi se ina cAra grahaNa kiyA hai| jJAtabhAva Adi kI vizeSatA se karmabandha meM vizeSatA AtI hai aisA ekAnte niyama nahIM hai / yahA~ para to jJAtabhAva Adi kI vizeSatA se karmabandha meM vizeSatA prAtI hai, aisA kathana bahulatA kI dRSTi se hai / tandulamatsya ityAdi ke apavAdabhUta udAharaNa- dRSTAntoM ko chor3akara ke moTe bhAge jJAtabhAva Adi kI vizeSatA se karmabandha meM vizeSatA hotI hai / athavA adhikaraNa aba Age ke sUtra meM kahA jaayegaa| vaha do prakAra kA hai / talavAra ityAdi bAhya adhikaraNa haiM / kaSAyAdika kI tIvratA tathA mandatA ityAdi isa adhyAya ke nauveM sUtra meM batAyeMge / vaha pramANe 108 prakAra kA abhyantara adhikaraNa hai / tanduliyA matsyAdika talavArAdika bAhya adhikaraNa kA prabhAva hone para bhI raudradhyAna svarUpa mana tathA kaSAyAdika abhyantara adhikaraNa atyanta hI bhayaMkara hone se sAtavIM naraka bhUmi meM jA sakate haiM / / 6-7 / / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] SaSTho'dhyAyaH [ 16 * adhikaraNasya bhedAH * + mUlasUtram pradhikaraNaM jIvA'jIvAH // 6-8 // * subodhikA TIkA * dravyAdhikaraNabhAvAdhikaraNI dvI bhedI adhikaraNasya / tatra ca dravyAdhikaraNaM chedanabhedanAdi-zastraM ca dazavidham / bhAvAdhikaraNaM aSTottara-zatavidham, etadubhayaM jIvAdhikaraNaM ajIvAdhikaraNaJca / ___adhikaraNasyArtha prayojanasyAzrayam / jIvAjIvI dvau bhedo tasya / sAmAnyajIvadravyaM ajIvadravyaM vA hiMsAdikopakaraNahetutvAt sAmparAyikAsavahetu / ataH tameva jIvAdhikaraNaM vA ajIvAdhikaraNaM jJeyam / naitaducitam prakRte bahuvacanaprayogaH / paryAyApekSayA'dhikaraNamabhISTam / / 6-8 / / * sUtrArtha-adhikaraNa ke do bheda haiN| (1) jIvAdhikaraNa tathA (2) ajIvAdhikaraNa / / 6-8 // 5 vivecanAmRta adhikaraNa ke jIva aura ajIva aise do bheda haiN| jisake AdhAra se kArya hotA hai usako 'adhikaraNa' kahate haiN| jitane zubhAzubha kArya haiM ve jIvAjIva ubhayapakSa dvArA siddha hote haiM / akele jIva yA ajIva se siddha nahIM hote haiN| isaliye karmabandha ke sAdhana jIva aura ajIva donoM adhikaraNa zastrarUpa haiM, tathA ve dravya aura bhAva rUpa do, do prakAra ke haiN| vyaktigata jIva aura vastu rUpa ajIva-pudgala skandha ko dravya adhikaraNa kahate haiN| tathA jIvagata kaSAyAdika pariNAma tathA vastugata arthAt talavAra kI tIkSNatA rUpa zakti Adi ko bhAva adhikaraNa kahate haiN| isa sUtra kA sArAMza yaha samajhanA ki-kevala jIva se yA kevala ajIva se Asrava (karmabandha) hotA hI nhiiN| jIva aura ajIva donoM hove, to hI Asrava hotA hai / isalie yahA~ jova aura ajova ina donoM ko Asrava ke adhikaraNa kahA hai| jIva prAsrava kA kartA hai tathA ajIva prAsrava meM sahAyaka hai| ataH jIva bhAva (mukhya) adhikaraNa hai| tathA ajIva dravya ( = gauraNa) adhikaraNa hai| * AdyaM ca jIvaviSayatvAd bhAvAdhikaraNamukta, karmabandhahetumukhyataH / idaM tu dravyAdhikaraNamucyate, paramamukhyaM, nimittamAtratvAd / [pra. 6 sU. 10 kI vRtti-TIkA] 1. bhAvaH tIvrAdipariNAma prAtmanaH sa evAdhikaraNam / [ a. 6 sU. 8 kI vRtti-TIkA ] Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 66 yadyapi tIvrabhAva aura mandabhAva meM jIva adhikaraNa kA samAveza ho jAtA hai, to bhI usake vizeSa bheda batAne ke lie yahA~ para bhAva adhikaraNa rUpa meM jIva kA grahaNa kiyA hai / / 6-8 / / * jIvAdhikaraNasya aSTottarazatabhedAH mUlasUtram zrAdyaM saMrambha-samArambhA -''rambha- yogakRta-kAritA'numatakaSAyavizeSaistristristrizcatuzcaikazaH / / 6-6 // * subodhikA TIkA * prANavyaparopaNAdi karmaNi kRtAveza: saMrambhaH, tatkriyA sAdhanAbhyAsaH samArambhaH, kriyAdyApravRttirArambhaH / zrAdyasUtre'dhikaraNasya dvau bhedo ityAha, tatsamAsatastrividham / tacca saMrambhaH, samArambhaH, prArambhaH, etat punaH ekazaH kAyavAkmanoyogavizeSAt trividhaM bhavati / yathA kAyasaMrambhaH, vAksaMrambhaH, manaH saMrambhaH, kAyasamArambha:, vAksamArambhaH, manaH samArambha:, kAyArambhaH, vAgArambhaH manaprArambha iti / etadapi ekazaH kRtakAritAnumatavizeSAt trividhaM bhavati / tadyathA - kRtakAyasaMrambhaH, kAritakAya saMrambhaH, anumatakAyasaMrambhaH kRtavAksaMrambhaH kAritavAksaMrambhaH, anumatavAksaMrambhaH kRtamanaH saMrambhaH kAritamanaH saMrambhaH anumatamanaH saMrambha:, evaM samArambhArambhAvapi / tadapi punaH ekazaH kaSAyavizeSAt catuvidham, yathAkrameNetikrodhakRta kAya saMrambhaH, mAnakRtakAyasaMrambhaH, mAyAkRtakAyasaMrambhaH, lobhakRtakAyasaMrambhaH, krodhakAritakAyasaMrambhaH, mAnakAritakAya saMrambhaH, mAyAkAritakAyasaMrambhaH, lobhakAritakAyasaMrambhaH krodhAnumatakAyasaMrambhaH, mAnAnumatakAyasaMrambhaH, mAyAnumatakAya saMrambhaH, lobhAnumatakAyasaMrambhaH, evaM vAGmanoyogAbhyAmapi jJAtavyam / tathA samArambhArambhau / tadevaM jIvAdhikaraNaM samAsenaikazaH SaTtriMzat vikalpaM bhavati / trividhamapi bhraSTottarazatavikalpAni bhavanti / saMrambhaH sakaSAyaH, paritApanayA bhavet samArambhaH / prArambhaH prANivadhaH, trividho yogastato jJeyaH // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 6 ] SaSTho'dhyAyaH [ 21 sAmparAyikAsravabhedeSu jIvAdhikaraNabhedAH kathitAH kintu adhikaraNasya dvitIyamajIvarUpaM na jAtam / prathAjovAdhikaraNaM kimiti ? / / 6-6 / / = * sUtrArtha - prathama jIvAdhikaraNa ke saMkSepa se mUla meM tIna bheda haiM-saMrambha, samArambha aura prArambha | ye tInoM bhAva mana, vacana aura kAyA ke dvArA hI ho sakate haiM / ataH 3 x 3 6 hue / ye navoM bheda kRta, kArita aura anumodanA isa taraha tona prakAra se sambhava hone se 6 x 3 27 bheda hue / ye sattAisa bheda krodhAdi cAra kaSAyoM dvArA hone se 27 x 4 = 108 bheda jIvAdhikaraNa ke hue / / 6-6 / / vivecanAmRta 5 saMrambha, samArambha, Arambha, tIna yoga, kRta, kArita, anumata, cAra kaSAya / ina samasta ke saMyoga se jIvAdhikaraNa ke 108 bheda hote haiM / 108 bheda saMrambha, samArambha aura prArambha / ye tIna mana, vacana tathA kAyA dvArA hote haiM, isalie 3x3=6 / ina nau bhedoM ko jIva AtmA svayaM karatA hai, karAtA hai aura anumodatA hai, isalie ex3=27| ina 27 bhedoM meM krodhAdika cAra kaSAya nimitta banate haiM, isalie 27x4=108 bheda jIvAdhikaraNa ke hote haiM / saMrambhAdi kA artha saMraMbha' = hiMsA Adi kriyA kA saMkalpa / karanI / samAraMbha = hiMsA Adi ke saMkalpa ko pUrNa karane ke lie Avazyaka sAmagrI ikaTThI karanI / prAraMbha = hiMsA Adi kI kriyA karanI / mana-vacana-kAyA ina tIna yogoM kA svarUpa isa adhyAya ke prathama sUtra meM pahale A gayA hai / kRta = svayaM hiMsA Adi kI kriyA karanI / kArita = = anya dUsare ke pAsa hiMsA Adi kI kriyA karAnI / = anumata= anya dUsare ke dvArA hone vAlI hiMsA Adi kriyA kI anumodanA karanI- prazaMsA 1. saMraMbho saMkaSpo, paritApakaro bhave samAraMbho / prAraMbha uddavato, zuddha nayANaM tu savvesi // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ 6 / 10 krodhAdi cAra kaSAya prasiddha hI haiN| unakA vizeSa varNana Age aSTamAdhyAya ke dasaveM sUtra meM kreNge| saMsArI jIva-AtmA dAnAdi zubha kArya evaM hiMsAdi azubha kArya karate haiN| usa samaya krodhAdika cAra kaSAyoM meM se kisI eka kaSAya prerita avazya hote haiN| pazcAt cintavanAdi saMraMbha, samAraMbha, prAraMbha ko mana, vacana aura kAyA se svayaM karate haiM yA karAte haiM athavA kiye hue kArya meM sahamata hote haiN| isI ke 108 vikalpa hote haiM / / 6-6 / / * ajIvAdhikaraNasya bhedAH * + mUlasUtramnirvartanA-nikSepa-saMyoga-nisargA dvi-catu-dvi-tribhedAH param // 6-10 // * subodhikA TIkA * nirvartanA zabdasyArthaM racanA, kriyA, utpattiH vA, zarIramanavacanazvAsocchvAsotpatti kriyA muulgunnnirvrtnaa| kASThAdiSu prAkRtizca vA mRdaprastarAdimUttiracanA vA vastrAdiSu citraracanA uttrgunn-nirvrtnaa| nirvartanAyAH dvau bhedau, yathA(1) duHprayukta-nirvartanA, (2) upkrnn-nirvrtnaa| paramiti suutrkrmpraamaannyaadjiivaadhikrnnmaah| tatsamAsatazca caturvidham / yathA-nirvartanA nikSepaH saMyogo nisarga iti / tatra nirvartanAdhikaraNaM dvividham / mUlaguNanirvartanAdhikaraNaM uttaraguNanirvartanAdhikaraNaM c| tatra mUlaguNanirvartanAH paJca-zarIrANi vAGmanaH prANApAnAzca / uttaraguNanirvartanA kASTha-pusta-citra karmAdIni / nikSepAdhikaraNaM caturvidham / tadyathA apratyavekSitanikSepAdhikaraNaM duHpramAjita niHkSepAdhikaraNaM sahasA nikSepAdhikaraNamanAbhoganikSepAdhikaraNa miti / saMyogAdhikaraNaM dvividham / bhaktapAnasaMyojanAdhikaraNa mupakaraNasaMyojanAdhikaraNaM ca / nisargAdhikaraNaM trividham / kAyanisargAdhikaraNaM vAGnisargAdhikaraNaM manonisargAdhikaraNaJca / nisarganAma svabhAvasya hi, manavacanakAyabhiH yathA-svAbhAvikA pravRttiH jAyate, tadviruddha-dUSitarItipravartanaM kAyavAGmanonisargAdhikaraNAni / sAmAnyatayA sarve yogAH samAnAH vizeSadRSTyA tasyottarabhedArapi, yad anekakarmaprakRtiSu bandhareva hetuH / / 6-10 / / * sUtrArtha-prajIvAdhikaraNa ke nirvartanA, nikSepa, saMyoga aura nisarga cAra mUlabheda haiN| jinake kramazaH do, cAra, do aura tIna uttarabheda haiM / / 6-10 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 ] SaSTho'dhyAyaH [ 23 Wan vivecanAmRta hai nirvartanA, nikSapa, saMyoga aura nisarga ye cAra prakAra ke ajIvAdhikaraNa haiN| inake anukrama se do, cAra, do aura tIna bheda haiN| paramANu ityAdi mUttimAna vastu dravya ajIva adhikaraNa hai tathA jIva kI zubhAzubha pravRtti meM upayogita mUrtadravya jisa avasthA meM vartamAna ho, use bhAva ajIva adhikaraNa kahate haiM / prastuta sUtra meM jo ajIva adhikaraNa ke mukhya nirvartanAdi cAra bheda batAye haiM, ve bhAva ajIva adhikaraNa ke jAnane caahie| nirvartanAdi cAra bhedoM kA svarUpa kramazaH nIce pramANe hai (1) nirvartanA-racanA vizeSa ko kahate haiN| isake mUlaguNa nirvartanA aura uttaraguNa nirvartanA rUpa do bheda haiN| mUlaguNanirvartanA adhikaraNa ke pA~ca prakAra haiN| pudgala dravya kI audArika Adideha-zarIra rUpa racanA tathA jIva-prAtmA kI zubhAzubha pravRttiyoM meM antaraMga sAdhanapane upayogI hone vAle mana, vacana aura prANa tathA apAna haiM / uttaraguNanirvartanA adhikaraNa meM kASTha, pusta tathA citrakarmAdika jo racanA bahiraMga sAdhanapane jIva-AtmA kI zubhAzubhapravRtti meM upayogI hotI hai| * yahA~ para mUla kA artha mukhya athavA abhyantara hai, tathA uttara kA artha amukhya athavA bAhya hai| hiMsA ityAdi kriyA karane meM deha-zarIra Adi mukhya-abhyantara sAdhana haiM tathA talavAra Adi gauraNa-bAhya sAdhana haiN| mUlaguNa kI tathA uttaraguNa kI racanA meM hiMsA ityAdi hone se yaha racanA svayaM adhikaraNa rUpa hai, evaM anya adhikaraNa meM kAraNa rUpa banatI hai| (2) nikSepa-yAnI sthApita krnaa| isake mukhya cAra bheda haiM1. apratyavekSita, 2. duSpramAjita, 3. sahasA aura 4. anAbhoga / (1) apratyavekSita nikSepa-bhUmi kA anveSaNa kiye binA arthAt bhUmi ko dRSTi se dekhe binA kisI cIja-vastu ko kahIM sthApita krnaa| vaha 'apratyavekSita nikSepAdhikaraNa' hai / (2) duSpramAjita nikSepa-bhUmi ko dekha karake bhI cIja-vastu ko vAstavika rUpa se binA pramArjana kiye idhara-udhara rakha denaa| vaha 'duSpramAjitanikSepAdhikaraNa' hai| (3) sahasA nikSepa-prazakti prAdi ke kAraNa dekhI huI aura pramAjita kI huI cIja-vastu ko bhI nahIM dekhI apramArjita bhUmi para zIghratApUrvaka rakhanA, vaha 'sahasAnikSepAdhikaraNa' hai| (4) anAbhoga nikSepa- arthAt vismRti hone se upayoga ke abhAva meM bhUmi ko dekhe binA aura pramArjita bhI kie binA cIja-vastu rkhnii| vaha 'anAbhoganikSepAdhikaraNa' hai| yahA~ para nikSepAdhikaraNa ke cAra bheda kAraNa ke bheda se kahe haiN| kisI bhI cIja-vastu ko jahA~ rakhanI ho to prathama dRSTi se nirIkSaNa karanA-dekhanA ucita hai| jisase cIja-vastu rakhane para koI jIva mare nhiiN| kAraNa ki, sUkSma jIva aise bhI haiM ki barAbara dekhate hue bhI dRSTi meM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 6 / 10 zrAte nahIM | ise netra-nayana se barAbara dekhane ke bAda bhI rajohararaNa ityAdi jIvarakSA ke sAdhana se bhUmi kA pramArjana karanA caahie| jisase vahA~ para rahe hue sUkSma jIva dUra ho jAte haiM / arthAt - jo cIja vastu jahA~ rakhanI ho, to vahAM para dRSTi se nirIkSaNa tathA rajoharaNAdika se bhUmi kA pramArjana nahIM karane meM Ae, karane meM Ae, to bhI barAbara karane meM na Ae, to vahA~ para nikSepa zradhikararaNa banatA hai / usameM bhI jo dRSTi se barAbara nirIkSaNa karane meM nahIM Aye to pratyavekSita tathA rajoharaNa ityAdika se barAbara pramArjana karane meM nahIM Ae to duSpramArjita aise do nikSepa adhikaraNa banate haiM / bAda meM sahasA aura anAbhoga nikSepa bhI nirIkSaNa tathA pramArjana nahIM karane se athavA barAbara nahIM karane se hI banate haiM / prathama ke do (pratyavekSita aura duSpramArjita) bedarakArI pramAda se banate haiM, jabaki sahasA aura anAbhoga bedarakArI- pramAda se nahIM banate haiM, kintu kramazaH sahasA tathA vismRti se banate haiM / anAbhoga meM bedarakArI to hai, kintu prathama ke apratyavekSita tathA duSpramArjita jitanI nahIM hai / Ama kAraNabheda ke kAraNa se eka hI nikSepa ke cAra bheda par3ate haiM / (3) saMyoga - yAnI ekatra karanA arthAt bhelI karanA- jor3anA / isake mukhya do bheda haiM / [1] bhaktapAna saMyogAdhikaraNa arthAt - anna jalAdi bhojana sAmagrI kA saMyoga karanA / jaise bhojana ko svAdiSTa banAne ke lie roTI Adi ke sAtha gur3a, murabbA tathA sabjI-zAka ityAdi kA saMyoga karanA / evaM dugdha-dUdha Adi meM zakkara DAlanI ityAdi / [2] upakaraNa saMyogAdhikaraNa - arthAt - anna-jalAdi bhojana se bhinna sAmagrI vastra tathA prAbhUSaNa Adi kA saMyoga karanA ityAdi / veza-bhUSA ke uddezya se paharane kA eka vastra navA ho aura eka vastra jUnA ho, to jUnA vastra nikAla karake dUsarA bhI navA vastra paharanA ityAdi / ( 4 ) nisarga - yAnI tyAga | nisarga adhikaraNa pravartamAna honA / isake mukhya tIna bheda haiM / mana, vacana aura kAyA / ina tInoM kI pravartanA se isako kramaza: manonisarga, vacananisarga aura kAryanisarga kahate haiM / * manonisarga - arthAt - zAstraviruddha vicAra karanA / yahA~ mana kA tyAga yAnI mana rUpa se parimita manovargaraNA ke pudgaloM kA tyAga / * vacananisarga - (bhASAnisarga ) arthAt - zAstra se viruddha bolanA / yahA~ para bhASA kA tyAga yAnI bhASA rUpa meM parigamita bhASA vargaNA ke pudgaloM kA tyAga karanA / * kAyanisarga - zastra, zragnipraveza, jalapraveza tathA pAzabandhana ityAdika se kAyA- zarIra kA tyAga karanA / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 11 ] SaSTho'dhyAyaH [ 25 isI adhyAya ke pAMcaveM sUtra meM sakaSAyika yoga se sAmparAyikAsrava tathA akaSAyika yoga se IryApathikAsrava kahA hai| isakI mUla prakRti tathA uttara prakRti kA vistArayukta varNana pAThaveM adhyAya meM kaheMge / yahA~ to kevala itanA hI samajhAte haiM ki-kaunase-kaunase sAmparAyika prAsravoM se kaunasA-kaunasA karmabandha hotA hai, bandhahetuoM kI bhinnatA se karmoM kI bhinnatA hotI hai| isalie unake bandhahetuoM kA varNana Age Ate hue sUtra se karate haiN| [vizeSa sUcanA-yahAM taka sAmAnya se Asrava kA aura Asrava meM hone vAlI vizeSatA ke kAraNa kA varNana kiyA hai| aba jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM ke Azraya se usa-usa karmasambandhI vizeSa prAsravoM kA kramazaH varNana prArambha hotA hai| jJAnAvaraNIyAdi aSTa karmoM kA varNana AThaveM adhyAya ke tIsare sUtra se zurU hogA] / / 6-10 / / * jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIyakarmaNoH prAsravAH * Wan mUlasUtramtatpradoSa-nihnava-mAtsaryA-'ntarAyA-''sAdanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 6-11 // * subodhikA TIkA * pradoSAdiSaDkAraNAni IdRzAni yaH jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIyakarmaNAM bandho bhavati / prAsravo jJAnasya jJAnavatAM jJAnasAdhanAnAM ca pradoSo, nihnavo mAtsaryamantarAya prAsAdana upaghAta iti jJAnAvaraNAsravA bhavanti / etairhi jJAnAvaraNaM karma badhyate / evameva darzanAvaraNasyeti / tattvajJAnaprazasta kathanIM zrutvA IrSNayA maunAcaraNaM AdidUSitaM / pariNAma pradoSam / jJAnagopanaM nihnavam / jJAnAbhyAsAntarAyaM gurudrohaNaM ca jJAnaprasAravicchedo'ntarAyaH / anyaprakAzitajJAnAntarAyamAsAdanam / prazaste'pi jJAne dUSaNadRSTiH upaghAtaH / / 6-11 / / * sUtrArtha-jJAna aura darzana ke sAdhanoM kA pradoSa, nihnava, mAtsarya, antarAya, prAsAdana aura upaghAta karane se jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma kA bandha hotA hai / / 6-11 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] tatpradoSa, nihnava, matsara, darzanAvaraNa karma ke bandhahetu haiM / zrI tattvArthAdhigamasUtre vivecanAmRta 5 antarAya, AzAtanA aura upaghAta Asrava jJAnAvaraNa, [ 6 / 11 arthAt - jJAna, jJAnI aura jJAna ke sAdhanoM sambandhI yathAsambhava pradoSa, nihnava mAtsarya, antarAya, prAsAdana aura upaghAta ye 'chaha' jJAnAvaraNIya karma ke tathA darzana, darzanI evaM darzana ke sAdhanoM meM yathAsambhava pradoSa Adi 'chaha' darzanAvaraNIya karma ke Asrava haiM / ( 1 ) tatpradoSa - jJAna, jJAnI aura jJAna ke sAdhanoM ke prati dveSa karanA isako 'tatpradoSa' kahate haiM / arthAt - vAMcanA ke, vyAkhyAna Adi ke samaya para prakAzita hote hue tattvajJAna ke prati aruci honI | jJAna par3hate kaMTAlA honA / jJAnI kI prazaMsA ityAdi sahana nahIM hone se yA anya kAraNa se unake prati dveSa-vairabhAva rakhanA / jJAna ke sAdhanoM ko dekhakara unake prati bhI ruci prema nahIM honA ityAdi tatpradoSa jAnanA / (2) nihnava - kaluSita bhAva se jJAna kI pravajJA karanI yA jJAnAdi ko chipAnA, isako 'vi' kahate haiM / arthAt prapane pAsa jJAna hote hue bhI koI par3hane ke lie A jAya to ( kaMTAlA tathA pramAda Adi ke kAraNa ) 'maiM jAnatA nahIM hU~' aisA kahakara ke nahIM par3hAnA / jinake pAsa par3he hoM, abhyAsa kiye hoM unako jJAnaguru tarIke nahIM mAnanA / tathA jJAna ke sAdhana apane pAsa hote hue bhI nA kahanA ityAdi / usako 'nihnava' jAnanA / (3) mAtsarya - - jJAna ko yogyatApUrvaka grahaNa karane vAle para kaluSita vRtti rakhanI, use 'mAtsarya' kahate haiM / arthAt - apane pAsa jJAna ho aura anya yogya vyakti par3hane ko jaba A jAya taba yaha par3ha karake mere jaisA vidvAn ho jAyegA, yA mere se bhI Age bar3ha jAyegA, isa taraha IrSyA se use jJAna kA dAna nahIM denA tathA jJAnI ke prati IrSyA dhAraNa karanI, use mAtsarya jAnanA | ( 4 ) antarAya - jJAnAbhyAsa meM vighna karanA yA usake sAdhanoM kA viccheda karanA, usako antarAya kahate haiM / arthAt - anya - dUsare ko par3hane Adi meM vighna khar3A karanA / svAdhyAya ho rahA ho taba nirarthaka use ( svAdhyAya karane vAle ko ) bulAnA, kArya sauMpanA, usake svAdhyAya meM vikSepa ho jAya, aisA bolanA yA varttanA tathA vyAkhyAnAdika meM bAtacIta karanI, zoragula karanA / vyAkhyAna meM jAte hue kisI ko rokanA / apane pAsa jJAna ke sAdhana hote hue bhI nahIM denA, ityAdi antarAya jAnanA / ( 5 ) zrAsAdana - dUsare ke dvArA prakAzita hote hue jJAna ko rokanA, use prAsAdana kahate haiM / arthAt - jJAnI aura jJAna ke sAdhanoM ke prati anAdara se varttanA, vinaya tathA bahumAna ityAdi nahIM karanA / upekSA sevanI tathA pravidhi se par3hanA par3hAnA ityAdi jAnanA / ' 1. isake sambandha meM kahA hai ki "prAsAdanA zravidhyAdigrahaNAdinA, upaghAto matimohenAhArAdyadAnena / " [ zrI haribhadrasUri kI vRtti ] Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vattamA 6 / 11 ] SaSTho'dhyAyaH [ 27 (6) upaghAta-prazasta jJAna meM bhI doSa lgaanaa| arthAt-ajJAnatA Adi se 'yaha kathana asatya hai', ityAdi rUpa meM jJAna meM dUSaNa lgaanaa| 'isa taraha nahIM hI hotA' ityAdi rUpa meM jJAnI bhagavanta ke vacanoM ko asatya mAnanA, tathA jJAnI ko AhArAdika ke dAna se sahAyatA nahIM karanI evaM jJAna ke sAdhanoM kA vinAza karanA ityaadi| yaha saba upaghAta kahalAtA hai| ye jJAnAvaraNoya karma ke prAsrava haiN| inhIM kAraNoM se darzanAvaraNIya karma kA bhI bandha * yadyapi prAsAdana aura upaghAta ina donoM kA artha vinAza hotA hai, parantu prAsAdana meM jJAnAdika ke prati anAdara kI mukhyatA hai aura upaghAta meM dUSaNa kI mukhyatA hai| isa taraha prAsAdana aura upaghAta meM bhinnatA hai| 'sarvArthasiddhi nAmaka vatti' meM bhI aisA hI kahA hai| vizeSa-jJAnI ke pratikUla vartanA, jJAnI ke vacana para zraddhA nahIM rakhanI, jJAnI kA apamAna karanA, jJAna kA garva karanA, akAla meM adhyayana karanA, paThana-pAThana-abhyAsa meM pramAda karanA, svAdhyAya tathA vyAkhyAna zravaNAdika anAdara se karanA, asatya-jhaThA upadeza denA, sUtrAdika se viruddha bolanA evaM arthopArjana ke hetu se zAstrAdi becnaa| ina sabakA 'pradoSa' ityAdika meM samAveza ho jAtA hai| * vartamAna kAla meM jJAna kI pAzAtanA * vartamAna kAla meM jJAna kI AzAtanA adhikatama ho rahI hai| jaise(1) pothI-pustaka ityAdika jJAna ke sAdhanoM ko nIce jamIna-bhUmi para rkhnaa| (2) pothI-pustaka ityAdika jJAna ke sAdhanoM ko jahA~-tahA~ pheMka denaa| (3) pothI-pustaka ityAdika jJAna ke sAdhanoM ko malina vastroM ke sAtha yA deha-zarIrAdika azuddha vastu ke sAtha sparza krnaa| (4) pothI-pustaka ityAdika jJAna ke sAdhanoM ko bagala meM athavA khIse meM rkhnaa| (5) pothI-pustaka ityAdika jJAna ke sAdhanoM ko pAsa meM rakhakara ke jhAr3A tathA pezAba Adi krnaa| (6) bhojanAdika karate-karate jUThe muMha se bolanA, gAnA aura pddh'naa-pddh'aanaa| (7) akSara vAlI davA kI golI Adi khAnI, akSara vAle per3A ityAdi khAnA, akSara vAle kAgaja-thAlI ityAdi meM bhojana jImanA tathA pyAlA-pyAlI ityAdika se jala-pAnI Adi piinaa| (8) akSara vAle kapar3e, sAbuna Adi kA upayoga krnaa| (8) akSara vAle kAgaja meM khAne Adi kI cIja-vastu bAMdhanI tathA khAnI / 1. 'mato jJAnasya vinayapradAnAdiguNakItta nAnuSThAnamAsAdanam, upaghAtastu jJAnamajJAnameveti jJAnanAzAbhiprAya: ityanayorayaM bhedaH / ' [sarvArthasiddhi TIkAyAm] Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 j zrI tatvArthAdhigamasUtre (10) kAgajoM ko idhara-udhara pheMka denA, pA~va lagAnA tathA jalAnA / ( 11 ) caravalA, proghA tathA muhapatti prAdi ke sAtha pothI-pustaka ityAdi rakhanA / [ 6 / 12 ukta prasravoM se bhavAntara meM jJAna na car3he aise azubha karmoM kA bandha hotA hai / isI taraha darzana guraNa ke Azraya se bhI samajhanA / yahA~ darzana yAnI tAttvika padArthoM kI zraddhA jAnanA / kyoMki, viziSTa prAcAryAdika darzanI haiM / viziSTa jJAna ke grantha tathA jinamandirAdika darzana ke sAdhana haiM / isake samarthana meM kahA hai ki " navaraM darzanasya tattvArthazraddhAnalakSaNasya darzaninAM viziSTAcAryANAM darzanasAdhanAnAM ca sammatyAdi pustakAnAmiti vAcyam / " [ zrI haribhadrasUri TIkA ] // / 6-11 // * sAtAvedanIyakarmaNaH zrAsravAH mUlasUtram duHkha-zoka-ta ka- tApA -''krandana-vadha- paridevanAnyAtmaparobhayasthAnyasadvedyasya / / 6-12 // * subodhikA TIkA * kAraNahetubhireva asAtA vedanIya karmabandhoH jAyate / duHkhaM zokastApaH, zrAkrandanaM vadhaH paridevanamityAtmasaMsthAni parasya kriyamANAni ubhayozca kriyamANAni asadvedyasyAsravA bhavanti / pIDApariNAmaiH sukhazAntyAbhAvaiH zrAkulaM vyagraM mAnasaM duHkhamanubhavati / iSTaviyogo zokaH / kRtakarmapazcAtApaH tApaH / paritApavilApAdikriyA zrAkrandanam / hananaM vadhaH paridevanayA rodanaM paridevanam / / 6-12 / / * sUtrArtha - duHkha, zoka, tApa, prAkrandana, vadha aura paridevana svayaM karane, anya ko karAne yA donoM meM kie jAne se asAtAvedanIya kA bandha hotA hai / / 6-12 / / vivecanAmRta 5 duHkha, zoka, saMtApa, AkraMdana, vadha aura paridevana svayaM anubhave athavA anya ko karAve tathA svayaM bhI anubhave aura anya ko bhI karAve; ina tInoM rItiyoM se asAtAvedanIya karma kA Asrava banatA hai / (1) duHkha - bAhya tathA Antarika pIr3A rUpa pariNAma use 'duHkha' kahate haiM / arthAtduHkha yAnI aniSTa vastu kA saMyoga aura iSTa vastu kA viyoga ityAdi bAhya ke tathA rAga ityAdi abhyantara nimittoM se asAtAvedanIya karma ke udaya se hotI huI pIr3A jAnanA / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 12 ] SaSTho'dhyAyaH [ 26 (2) zoka-iSTa vastu kA viyoga hone para citta meM utpanna huI malinatA yA kheda ko 'zoka' kahate haiN| arthAt-anugraha karane vAle bandhu Adi ke viyoga se bArambAra usake viyoga ke vicAroM dvArA mAnasika cintA-kheda ityAdi jaannaa| (3) tApa-yAnI pazcAttApa krnaa| arthAt-kaThora vacana zravaNa, ThapakA, parAbhava ityAdika se antaHkaraNa-hRdaya meM saMtApa karanA ityAdi jAnanA / (4) prAkrandana-zokAdika se vyaktarUpa rodana usako 'prAkrandana' kahate haiN| arthAthRdaya meM paritApa (mAnasika saMtApa) hone se zira-mastaka pachAr3anA, chAtI kUTanA, hAtha-pAMva pachAr3anA tathA azrupAta karane pUrvaka rudana karanA-rar3anA, ityAdi jaannaa| (5) vadha-yAnI prANoM kA viyoga karanA, usako 'vadha' kahate haiN| arthAt-soTI ityAdika se maarnaa| (6) paridevana-viyukta ke guNoM kA smaraNa karake karuNAjanaka rudana karanA, usako 'paridevana' kahate haiN| arthAt-anugraha karane vAle bandhu Adi ke viyoga se vilApa karanA / tathA anya-dUsare ko dayA A jAe, isa taraha dIna bana karake usake viyoga kA duHkha pragaTa karanA ityAdi jaannaa| uparyukta duHkhAdi 'chaha' tathA anya tAr3ana, tarjanAdi aneka prakAra ke nimitta sva tathA para meM utpanna karane se asAtA vedanIyakarma kA bandha hotA hai / zoka ityAdi bhI duHkha rUpa hI haiN| ve asAtA vedanIyakarma ke udaya se jIvoM ko kisa-kisa prakAra ke duHkhoM ke anubhava karAte haiM, yaha kahane ke lie yahA~ zokAdika ko bhinna-bhinna batAyA hai| zoka meM apane mana meM cintA, kheda ityAdi hote haiM, jabaki paridevana meM antaHkaraNa-hRdaya meM rahI huI cintA ityAdi karuNa zabdoM se bAhara pragaTa hotI hai| isa taraha zoka aura paridevana meM bhinnatA hai / anIti, vizvAsaghAta, trAsa, tiraskAra, ThapakA, cugalI-cAr3I, paraparAbhava, paranindA, AtmazlAghA, nirdayatA, mahApArambha tathA mahAparigraha ityAdi bhI asAtA vedanIya ke prAsrava haiN| ina AsravoM se bhavAntara meM bhI aura isa bhava meM bhI duHkha mile, aise azubhakarmoM kA bandha hotA hai / * prazna-duHkhAdika kAraNoM ko sva tathA para meM utpanna karane se yadi asAtAvedanIya karma kA hI bandha hotA hai to kezalucana tathA upavAsAdika tapazcaryA aura Asana, AtApanAdika se AtmA ko duHkhita karanA bhI asAtA vedanIyakarma kA baMdhaka hogaa| isalie to vrata, niyama tathA anuSThAnAdika karanA bhI pApabandha ke hetu hote haiM / uttara-jIva-prAtmA ko krodhAdika ke Aveza se utpanna hone vAle duHkhAdi nimitta prAsrava rUpa hote haiN| anyathA sAmAnyatayA samasta prakAra se tyAjyarUpa nahIM haiN| vAstavika yathArtha tyAgI tathA tapasviyoM ke lie ve AsravarUpa nahIM hote haiM aura asAtA vedanIyakarma ke bhI bandhaka nahIM hote haiN| isake mukhya do kAraNa haiN| prathama kAraNa to yaha hai ki-utkRSTa tyAgavRtti vAle jIva kitane hI kaThina se kaThina niyama-pratijJA, anuSThAna ityAdi kareM to bhI ve sadvRtti tathA sadbuddhi ke Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 6 / 13 kAraNa kaThina aise duHkhAdi saMyoga prApta hone para bhI krodha tathA santApAdi kaSAyoM ko prApta nahIM hote haiM aura kaSAya binA, Asrava bhI nahIM hotA hai| dvitIya kAraNa yaha hai ki-vAstavika tyAgavRtti vAloM kI cittavRtti nitya prasannacitta rahatI hai| unake kaThora vrata, niyama paripAlana meM bhI prasannatA hI rahatI hai| duHkha zokAdika kA prasaMga kabhI upasthita nahIM hotA hai| kadAcit karmavazAt kisI prasaMga meM duHkhI ho jAe to bhI vratapAlana karane meM jinakI atiruci hai, unako ye duHkharUpa nahIM hote, kintu sukharUpa hote haiM / jaise-koI vyakti vyAdhi-rogagrasta hai| usake deha-zarIra kI DaoNkTara yA vaidya cIraphAr3a karatA hai, aura rogI ko duHkha kA anubhava bhI hotA hai| isake lie ve nimitta rUpa haiM, to bhI karuNAjanaka sadvRtti ke kAraNa ye pApa ke bhAgI nahIM hote haiN| isI taraha sAMsArika duHkha dUra karane ke upAyoM ko prAnanda-prasannatApUrvaka aMgIkAra karate hue saMyamI-tyAgI bhI savRtti ke kAraNa pApabandhaka nahIM hote haiN| * isa sUtra kA sArAMza yaha hai ki-- duHkha asAtA vedanIya karma kA prAsrava hai| usakA artha hotA hai ki, krodhAdi kaSAya ke Aveza se dInatApUrvaka utpanna hotA huA duHkha asAtAvedanIyakarma kA prAsrava hai| kintu prAtmazuddhi ke dhyeya se svecchApUrvaka svIkArane meM Ate hue du:kha ke usI prakAra ke karmoM ke udaya se svayaM AyA huA duHkha bhI Atmazuddhi ke dhyeya se samabhAva se sahana karane para asAtAvedanIyakarma kA Asrava nahIM hai / adhyAtmapremI jIva Atmazuddhi ke dhyeya se svecchA se tapa Adi ke duHkha sahana karate haiN| duHkha meM krodhAdi kaSAya kA prAveza nahIM hone se aura mana kI prasannatA hone se unako asAtAvedanIya karma kA bandha nahIM hotA hai, kintu atinirjarA hotI hai| arthAt pUrva meM bA~dhe hue azubha karma kA kSaya hotA hai| adhyAtmapremI jIvoM ko tapa ityAdi meM hone vAlA duHkha duHkharUpa nahIM lagatA hai / AdhyAtmika mArga meM kaSTa kA vidhAna bhAvI sukha ko lakSya meM rakhakara karane meM AyA hai / / 6-12 // * sAtAvedanIyakarmaNaH bandhahetu * OM mUlasUtram bhUta-vratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti savedyasya // 6-13 // * subodhikA TIkA * sarvajIvAnukampA vA sarvabhUtAnukampA agAriSu anagAriSu ca vratiSu anukampAvizeSaH dAnaM sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamo'kAmanirjarA bAlatapo yogaH kSAnti zaucamiti Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 13 ] SaSTho'dhyAyaH savedyasyAsravA bhavanti / eteSu kAraNeSu vA ekAdiSu api satsu sAtAvedanIyakarmabandhaH / mUlasUtre SaDkAraNAni nirdiSTAni-bhUtavRtyanukampA dAnaM, sarAga-saMyamAdi, yogaH kSAntizca zaucamiti / / 6-13 / / * sUtrArtha-prANimAtra para dayA, vratiyoM kI bhakti, dAna, sarAga-saMyama akAmanirjarA, yoga, kSAnti aura zauca ye saba kAraNa yA inameM se ekAdika ke hone para sAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai / / 6-13 / / OM vivecanAmRta bhUta-pranukampA (samasta prANiyoM para dayA), vratiyoM para anukampA, dAna, sarAga-saMyamAdi tathA yoga, kSAnti aura zauca, sAtAvedanIya karmabandha hetu Asrava haiN| arthAt-bhUta-anukampA, vratI anukampA, dAna, sarAga-saMyama, saMyamAsaMyama, akAma-nirjarA, bAlatapa, kSAnti tathA zauca ye sabhI sAtAvedanIya karma ke prAsrava haiN| (1) bhUta-anukampA-samasta jIvoM para dayA va kRpaa| arthAt-bhUta yAnI jIva / sarvajIvoM ke prati anukampA-dayA ke pariNAma rakhanA, yaha 'bhUta-anukampA' hai / (2) vratI-anukampA-alpAMza vratadhArI gRhastha aura sarvAMga vratadhArI tyAgI donoM para vizeSa dyaa| arthAt-vratI ke agArI aura araNagAra isa taraha do bheda haiN| gRhastha avasthA meM rahakara sthUla prANAtipAtAdika pApoM ko tyAga karane vAle aise dezavirati zrAvaka 'agArI vratI haiM tathA samasta prakAra ke pApoM ko tyAga karane vAle paMcamahAvratadhArI sAdhu 'aNagAra' vratI haiM / donoM prakAra ke vratiyoM kI bhaktapAna, vastra, pAtra, Azraya, auSadha ityAdi se anukampA karanI yAnI bhakti karanI, yaha 'vratI anukampA' hai / (3) dAna-apanI cIja-vastu kisI ko namratA se arpaNa krnaa-denaa| arthAt-sva-para ke prati anugraha buddhi se apanI cIja-vastu para ko denA, yaha dAna hai / (4) sarAgasaMyama-sarAga saMyamAdi yoga arthAt saMsAra se virakta bhAva, tRSNA haTAne meM tatpara ho ke saMyama svIkAra karane para bhI jaba taka mana ke rAgAdika saMskAra kSINa nahIM hote haiM, use 'sarAga saMyama' kahate haiN| __sarAgasaMyama (saMjvalana) lobhAdika kaSAya rAga haiN| rAga yukta vaha sraag| saMyama yAnI prANAtipAtAdika se nivRtti / rAga yukta saMyama vaha sarAga saMyama athavA sarAga yAnI rAga sahita vyakti kA saMyama sarAgasaMyama / arthAt saMjvalana kaSAya ke udaya vAle muniyoM kA saMyama, ve sarAgasaMyama haiN| (5) saMyamAsaMyama-jisameM prAMzika saMyama ho aura prAMzika asaMyama ho, vaha saMyamAsaMyama arthAt dezavirati kahA jAtA hai / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 6 / 13 (6) akAmanirjarA-kAma yAnI icchaa| nirjarA yAnI karma kA kssy| svecchA se karmoM kA vinAza vaha sakAmanirjarA hai tathA icchA binA karmoM kA vinAza vaha akAmanirjarA hai| icchA nahIM hote hue paratantratA, anurodha, sAdhanA kA abhAva, vyAdhi-rogAdika ke kAraNa pApa kI pravRtti nahIM kareM, viSayasukha kA sevana nahIM kareM tathA Aye hue kaSTa-saMkaTa zAnti se sahana kareM, ityAdika kAraNoM se akAma-nirjarA hotI hai| paratantratA se bhI akAma-nirjarA hotI hai / -jela meM gaye hae manuSya tathA naukara pramakha, paratantratA ke kAraNa iSTa-viyoga kA aura aniSTa saMyoga kA duHkha sahana kreN| AhAra evaM uttama vastrAdika ke bhoga-upabhoga nahIM kareM, AI huI paristhiti ko zAnti se sahana kreN| ukta sabhI ko sahana karane se akAma-nirjarA hotI hai| taduparAnta * anurodha-(dAkSiNya athavA prIti) se akAma nirjarA hotI hai| jaise - svajana yA mitrAdika jaba Apatti meM A jAyeM taba dAkSiNya athavA prIti se unakI sahAyatA karane ke lie kaSTa sahana krnaa| vyavahAra kI khAtira miSTAnna Adi kA tyAga karanA Adi / * sAdhana ke prabhAva se akAmanirjarA hotI hai| jaise-bhikhArI, nirdhana-garIba manuSyoM tathA tiryaMca prANiyoM Adi ke zIta-tApa ityAdi kaSTa se akAmanirjarA hotI hai / * roga ke kAraNa miSTAnna Adi kA tyAga kareM, vaidya-DaoNkTara Adi kI paratantratA sahana kareM tathA tApa ityAdi ke duHkha ko sahana kreN| sahana karane ke irAde binA bhI sahana kre| ityAdi aneka kAraNoM se 'prakAmanirjarA hotI hai| (7) bAlatapa-vinA jJAna ke agnipraveza, jalapatana tathA anazanAdika tapa ko bAlatapa kahate haiN| arthAt ajJAnatA se (viveka binA) agnipraveza, paMcAgni tapa tathA bhRgupAta pramukha tapa bAlatapa hai| (8) kSamA (kSAnti)-dharmadRSTi se krodhAdika doSoM kA damana karanA kSamA (kSAnti) kahI jAtI hai| arthAt-krodha kaSAya ke udaya ko rokanA, yA udaya meM Aye hue kaSAya ko niSphala banAnA, yaha kSamA-zAnti hai| (6) zauca-lobha kaSAya kA tyAga krnaa| arthAt saMtoSa rkhnaa| pUrvokta kAraNoM se sAtAvedanIya karma kA bandha hotA hai| ye sabhI sAtAvedanIya karma ke Asrava haiN| * taduparAnta vizeSa-dharma kA anurAga, tapa kA sevana, bAla-glAna-tapasvI Adi kI vaiyAvacca, deva-guru bhakti, tathA mAtA-pitA kI sevA ityAdi ke zubhapariNAma bhI sAtAvedanIyakarma ke prAsrava haiN| ina prAsravoM se bhavAntara meM tathA isa bhava meM bhI sukha mile, aise zubha karmoM kA bandha hotA hai / / 6-13 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 14 ] SaSTho'dhyAyaH [ 33 * darzanamohanIyakarmaNaH prAsravAH * Wan mUlasUtramkevali-zruta-saGgha-dharma-devA'varNavAdo darzanamohasya // 6-14 // * subodhikA TokA * reSaNAtklezarAzInAmaSimAhuH manISiNaH / trayodazaguNasthAnavartI paramAtmA paramarSiH, bhagavatAM paramarSINAM kevalinAM, arhatproktasya ca sAGgopAGgasya zrutasya, cAturvarNyasya saMghasya, paJcamahAvratasAdhanasya dharmasya, caturvidhAnAM ca devAnAmavarNavAdo darzanamohasyAsravAH bhavanti / bhagazabdasyAnekArthAH yathA aizvaryasya samagrasya vIryasya yazasaH zriyaH / vairAgyasyAvabodhasya SaNNAM bhaga itismRtaH [dhanaMjaya] bhage yasyAstIti bhagavAn / bhagavanta hi samagrezvaryavairAgyAdiguNAn dhArayanti / kevalI yeSu kaivalyajJAnaM udbhUtam / yeSAJca ghAtikarmANi vinaSTAni terhantaH / divyadhvaninopadiSTaM mokSamArga zrutam / zrutasya dvau bhedau-anggopaanggo| aGgasya dvaadshbhedaaH| prAcArAGgAdi / aGgazeSAkSarAzrayaiH aGgA uddhRtAcAryazAstrANi upaanggH| RSiH munizca yatizcAnagArAH vA muni AryikA zrAvaka-zrAvikA ete cAturvarNyati bhASyante / paJcamahApApAnAM tyAgaH anuSThAnaH / / 6-14 / / * sUtrArtha-kevalajJAnI, zrutajJAna, caturvidha saMgha, saMyamarUpa dharma tathA cAroM prakAra ke deva, inakA avarNavAda karanA darzanamoha karma ke bandha kA kAraNa hai / (asadbhUta doSoM kA prAropaNa karane ko 'avarNavAda' kahate haiM / ) // 6-14 / / OM vivecanAmRtaka kevalI, zruta, saMgha, dharma aura deva kA avarNavAda karanA darzanamohanIya karma ke bandha hetu pAtrava haiN| (1) kevalI-rAga-dveSa rahita tathA kevalajJAna se yukta ho, vaha kevalI hai| kevalI-paramarSi kA avarNavAda arthAt-asatya doSAropaNa krnaa| ___ jaise-kevalI lajjArahita haiM kyoMki ve nagna phirate haiN| samavasaraNa meM hotI apkAya Adi kI hiMsA kA anumodana karate haiN| kAraNa ki, hiMsA se taiyAra hue samavasaraNa kA upayoga karate haiM / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 6 / 14 sarvajJa hone se mokSa ke samasta prakAra ke upAyoM ko jAnate hue tapa-tyAga Adi kliSTakaThina upAya batAte haiN| tathA nigoda ke sthAna meM anaMta jIva nahIM ho sakate ityAdi rUpa meM kevalI bhagavanta kA pravarNavAda darzanamohanIya karma kA prAsrava hai| (2) zruta-dharmazAstroM ko dveSabuddhi se asaMgata kaha unakA avarNavAda krnaa| jaiseartha se sarvajJavibhu zrItIrthaMkara-jinezvara bhASita tathA sUtra se zrIgaNadhara bhagavAna gumphita zrIpAcArAMga ityAdi aMgasUtra, zrIgraupapAtika Adi upAMga sUtra tathA cheda grantha ityAdi zruta haiN| ye sUtra prAkRta bhASA meM-sAmAnya bhASA meM race hue haiN| inameM eka hI eka vastu kA nirarthaka varNana bAra-bAra prAtA hai| vrata, SaTjIvanikAya tathA pramAda pramukha kA nirarthaka punaH punaH upadeza pAtA hai| aneka prakAra ke ayogya apavAda bhI batAe haiN| ityAdi rUpa meM zruta kA avarNavAda darzana mohanIya kA Asrava hai| (3) saMgha-sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA yaha cAra prakAra kA saMgha hai| sAdhu evaM sAdhvI apane deha-zarIra Adi kI pavitratA nahIM rakhate haiN| kabhI snAna bhI karate nahIM haiN| samAja ko bhArarUpa hote haiN| samAja kA anna khAne para bhI samAja kI sevA karate nahIM haiN| zrAvaka aura zrAvikAe~ snAna ko dharma mAnate nahIM, brAhmaNoM ko dAna dete nahIM, tathA haoNspiTala ityAdi Arogya ke sAdhana banAte nhiiN| ityAdi rUpa meM caturvidha saMgha para mithyA doSAropaNa karake avarNavAda bolanA vaha darzanamohanIya kA prAsrava hai / (4) dharma-ahiMsAdi syAdvAdamayI paramotkRSTa saddharma kA binA jAne-samajhe avarNavAda bolnaa| arthAt-paMcamahAvrata ityAdi aneka prakAra ke dharma haiN| dharma kA pratyakSa phala dikhAI detA nahIM, isalie dharma haMbaka hai| dharma se hI sukha milatA hai, aisA nahIM hai| kyoMki dharma karate hue bhI duHkhI aura dharma nahIM karate hue bhI sukhI dekhe jAte haiN| ityAdi rUpa meM dharma kA avarNavAda darzanamohanIya kA prAsrava hai| (5) deva-bhavanapatyAdi devoM kA avarNavAda (nindA) krnaa| yahAM deva zabda se bhavanapati ityAdi deva vivakSita haiN| 'deva haiM nhiiN|' 'jo deva hote yahA~ kyoM nahIM pAte haiM ? 'deva madya-mAMsa kA sevana karate haiN|' ityAdi rUpa se devoM kA avarNavAda darzanamohanIya karma kA prAsrava hai| taduparAnta bhI kahA hai ki -mithyAtva ke tIvra pariNAma rakhanA, unmArga kI dezanA denAsunanA, dhArmika loka ke dUSaNa dekhanA, asad abhiniveza (kadAgraha) karanA tathA kUdeva Adi kA sevana ityAdi bhI darzanamohanIya ke prAsrava haiN| ina pAsravoM se bhavAntara meM saddharma nahIM mile aise karmoM kA bandha hotA hai| * ati Avazyaka sUcanA-jaise duHkha kA mUla saMsAra hai, vaise saMsAra kA mUla darzanamohanIyamithyAtva hai| isalie sAdhaka jIva-prAtmA ko jAne-anajAne, bhUle-cake bhI sarvajJavibhu zrI kevalI bhagavanta Adi kA bhI avarNavAda apane se na ho jAya, usakI sAvadhAnI avazya rakhanI cAhie / deva ityAdika ke viSaya meM bolane se pahale pUrA vicAra karanA caahie| kisI kA bhI avarNavAda Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 15 ] SaSTho'dhyAyaH [ 35 bolanA-likhanA mahApApa hai| isalie svayaM avarNavAda nahIM bole-likhe| anya-dUsare boleM yA likheM to usameM bhI hA~jI-hA~jI nahIM krnii| itanA hI nahIM usako sunanA bhI mahApApa hai| isalie usake sunane-vAMcane meM bhI adhika hI sAvadhAnI rakhane kI jarUrata hai / / (6-14) * cAritramohanIyakarmaNaH prAsravAH * OM mUlasUtram__ kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasya // 6-15 // * subodhikA TIkA * rAga-dveSa-krodha-mAna-mAyA-lobhAdibhiH vazIbhUtaH jIvaH yadA-kadA tadpariNAme pariNamati yena tasya dharmasAdhanAni vinazyanti, sAdhane'ntarAyANi udbhavanti; vratinaH vrate zithilAH bhavanti / kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasyAsravo bhavati // 6-15 / / * sUtrArtha-kaSAya ke udaya se prAtmA ke jo tIvra pariNAma hote haiM, unase cAritra mohakarma kA bandha huA karatA hai / / 6-15 / / OM vivecanAmRta kaSAyodayI tIvra AtmapariNAma cAritra mohanIya karma ke bandha hetu prAsrava haiN| arthAtkaSAya ke udaya se AtmA ke atyanta saMkliSTa pariNAma cAritra mohanIya karma ke prAsrava haiN| (1) sva tathA para meM kaSAya utpanna karane kI ceSTA karanI yA kaSAya ke vaza ho karake tuccha pravRtti karanI, vaha kaSAya mohanIyakarma ke bandha kA kAraNa hai| (2) satyadharma kA athavA garIba yA dIna manuSya kA upahAsa karanA, ityAdi hAsyakArI vRtti se hAsya mohanIya karma kA bandha hotA hai / (3) aneka prakAra kI krIr3Adika meM magna-lIna rahanA, vaha rati mohanIyakarma kA bandha hetu hai| (4) anya dUsare ko kaSTa pahu~cAnA, kisI kI zAnti meM bAdhA DAlanI ityAdi arati mohanIyakarma kA bandha hetu hai| (5) svayaM zokAtura rahanA yA zokavRtti ko uttejita karanA, vaha zoka mohanIyakarma ke bandha kA kAraNa hai| (6) apane meM yA anya meM bhaya upAjita karanA, vaha bhaya-mohanIyakarma kA bandha hetu hai / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtra [ 6 / 16 (7) ahitakArI kriyA tathA ahitakara AcaraNa jugupsA-mohanIyakarma kA bandhahetu hotA hai / (8-6-10) ThagI athavA paradoSadarzana ke svabhAva se strIveda aura strI-jAti yogya yA puruSa jAti yogya yA napuMsaka jAti yogya saMskAroM ke abhyAsa se strI, puruSa, napusaka veda kA yathAkrama bandha hotA hai| ye saba cAritra-mohanIyakarma ke bandha hetu prAsrava haiN| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki samyagdarzanAdi guNa-sampanna sAdhu-sAdhviyoM kI tathA zrAvaka-zrAvikAoM kI nindA karanI, una para asatya-jhUThe Aropa lagAnA, unakI sAdhanA meM vighna khar3e karanA-DAlanA unake doSa-dUSaNoM ko hI dekhate rahanA, svayaM kaSAya karanA aura anya-dUsare ko kaSAya meM pravRtta karanA ityAdi saMkliSTa pariNAmoM se bhavAntara meM cAritra-dIkSA kI prApti na ho; aise karmoM kA bandha hotA hai / / (6-15) * narakagateH prAyuSyasya prAsravAH * Wan mUlasUtrambahvArambha-parigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH // 6-16 // * subodhikA TIkA * bahutvaM dvividhaM saMkhyArUpaM vaipulyarUpaJca / 'madiyamiti' mamakArarUpa saMkalpaH parigrahaH bhavati / anena ca saMkalpena anekAnekabhogasAmagrI - parigrahaH prArambhaH / asyAtyadhikatvaM narakAyuSaH bandhanam / bahvArambhatA, bahuparigrahatA ca narakasyAyuSa prAsravo bhavati / / 6-16 / / * sUtrArtha-ati prArambha aura ati parigraha dhAraNa karane se narakAyuSya kA prAsrava hotA hai / / 6-16 / / + vivecanAmRta // atizaya prArambha aura atizaya parigraha narakAyu ke prAsrava haiM / (1) 'jIvoM ko du:kha ho' isa prakAra kI kaSAyapUrvaka pravRtti se mahArambha karanA / (2) dhana tathA kuTumbAdi para mamatva rakha karake mahAparigraha ko bar3hAne ke lie tIvra abhilASA icchA krnii| (3) paJcendriya prANiyoM kI hiMsA karanA, arthAt unakA ghAta karanA / mAMsabhakSaNa ityAdi kAraNa narakAyuSya karmabandha ke hetu haiM / ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki-mAMsAhAra, paMcendriya vadha, kRSNalezyA ke pariNAma, raudradhyAna tathA tIvra kaSAya prAdi narakagati ke prAsrava haiN| ina pAsavoM se bhavAntara meM naraka meM jAnA par3e, aise karmoM ke bandha hote haiM / / 6-16 / / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 17-18 ] SaSTho'dhyAyaH [ 37 * tiryaJcagateH prAyuSyasya prAsravAH * Wan mUlasUtram mAyA tairyagyonasya // 6-17 // * subodhikA TIkA * mAyAcAraM tairyagyonasyAsravo bhavati // 6-17 / / * sUtrArtha-mAyAcAra karane se tiryag AyuSya kA prAsrava hotA hai / / 6-17 // + vivecanAmRta mAyA-tiryaMca yoni ke AyuSya kA bandha hetu prAsrava hai / tiyaMcAyuSya (1) mAyA-chala-kapaTa ke bhAvoM se para ko tthgnaa| (2) gUr3hamAyA-mAyA meM maayaa| (3) kuudd'taulmaap| (4) asatya lekhAdi kA likhnaa| ye saba tiryaMca AyuSyabandha ke hetu haiM / vizeSa-kudharmadezanA, prArambha, parigraha, asatya, ati anIti, bahukUTa-kapaTa, nIlalezyA tathA kApotalezyA ke pariNAma, evaM prArtadhyAnAdika bhI tiryaMca AyuSya ke prAsrava haiN| ina prAsravoM se bhavAntara meM tiyaMcagati meM, utpanna honA par3e, aise azubha karmoM kA bandha hotA hai / / 6-17 / / * manuSyagateH prAyuSyasyAstravAH * ma mUlasUtramalpA''rambha-parigrahatvaM-svabhAvamArdavA''rjavaM ca mAnuSasya // 6-18 // * subodhikA TIkA * atra alpazabdaH prayojanIbhUtArthe prayuktaH / yena svaprayojanaM siddhayati tAdRzArambhaH tAvad eva parigrahaNam / manuSyAyuSaH prAsravasya hetU evameva mArdavArjavI api tad hetU / mAnAbhAvam mArdavam, mAyAcArAbhAvaM prArjavam / svalpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasyAyuSa prAsravo bhavanti // 6-18 / / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ 616 * sUtrArtha-alpa prArambha, alpa parigraha tathA svabhAva kI komalatA aura saralatA se manuSya-prAyuSya kA prAsrava hotA hai / / 6-18 / / OM vivecanAmRta alpAraMbha, alpaparigraha, mRdutA tathA laghutA ye manuSyAyu ke bandha hetu Asrava haiM / (1) svabhAva se hI bhadrika= sarala pariNAmI honaa| (2) mRdutA-namratA, guNIjanoM kA vinayabhAva krnaa| (3) dIna-duHkhiyoM para dayAbhAva laanaa| (4) anya-dUsaroM ko sampatti dekhakara matsaratA nahIM laanaa| tathA alpArambha alpaparigraha arthAt-apanI apanI abhilASA-icchAoM ko saMyamita rkhnaa| ye manuSyAyuSya bandha ke hetu haiM / / 6-18 / / * narakAyuSyAditrayANAM samuditAsravaH * Wan mUlasUtram niHzIla-vratatvaM ca sarveSAm // 6-16 // * subodhikA TIkA * svazIlAd vratatvAcca cyutaH niHzIlavataM kathyate / naraka-tiryaMca-manuSyAyuSyANAM sarveSAM bandhaheturiti / / 6-16 / / * sUtrArtha-zIlarahita aura vratarahitapane se sabhI AyuSyoM kA prAsrava hotA hai / / 6-16 // vivecanAmRta ___niHzIla aura vratarahita honA saba AyuSyoM kA bandha hetu hai| arthAt-zIla aura vrata ke pariNAmoM kA prabhAva naraka, tithaMca tathA manuSya ina tInoM AyuSyoM kA prAsrava hai| uparyukta sUtra 16-17-18 meM uktAyuSoM ke bhinna-bhinna bandhahetu batAe haiM / tathApi prastuta sUtra meM tInoM prAyuSoM kA sAmAnya bandha hetu batAyA gayA hai / (1) ahiMsA, satyAdi pAMca niyama haiM, ve vrata kahalAte haiM / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 20 ] SaSTho'dhyAyaH [ 36 (2) unakI puSTi ke lie tIna guNavata, cAra zikSAvrata tathA krodha, lobhAdi kA tyAga zIla kahalAtA hai| isase viparIta honA hI niHzIlavata hai, aura ina bandha hetuoM kI tInoM AyuSoM meM sAmAnyatA pAI jAtI hai / pUrvokta tad-tad AyuSya ke tad-tad Asrava to haiM hii| taduparAnta zIlavrata ke pariNAma kA prabhAva bhI ina tIna prakAra kI AyuSya kA prAsrava hai| * prazna-zIlavrata ke pariNAma kA abhAva jaise narakAdi AyuSya kA Asrava hai, vaise devagati ke AyuSya kA bhI Asrava hai| kyoMki bhogabhUmi meM utpanna hue yugalika jIva niyama se devaloka meM utpanna hote haiN| unake zIlavrata ke pariNAma kA abhAva hotA hai| to phira yahA~ zIlavrata ke abhAva ko tIna hI AyuSya ke Asrava tarIke kyoM kahA? / uttara-isa sUtra meM 'sarveSAM' pada hai| usa pada se tIna AyuSya lete hue yaha virodha prAtA hai| isalie isa 'sarveSAM' pada se cAroM AyuSya grahaNa karane meM A jAya to yaha virodha na rahe / parantu prastuta sUtra ke bhASya meM 'sarveSAM' pada se 'naraka, tiryaMca aura manuSya' ye tIna AyuSya hI grahaNa kiye gaye haiN| khuda sUtrakAra hI svayaM bhASyakAra pUrvadhara maharSi hai| 'tattvaM tu kevalino jJeyaH' / arthAt-tattva to kevalI bhagavanta jAne / / 6-16 / / * devagaterAyuSyasya prAsravAH * Wan mUlasUtramsarAgasaMyama-saMyamAsaMyamA-'kAmanirjarA bAlatapAMsi devasya // 6-20 // * subodhikA TIkA * saMyamavirativratazabdAH pryaayaaH| asya lakSaNaM hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativa'tam / saMyamAsaMyamau dezaviratira NuvratamityanarthAntaram / deshsrvto'nnumhtii| ityapi vkssyte| akAmanirjarA parAdhInatayAnurodhAccAkuzalanivRttirAhArAdinirodhazca bAlatapaH / bAlo mUDha ityanAntaram, tasya tapo bAlatapaH / * zramaNa-zramaNIvarga ke pAMca mahAvrata haiN| ina mahAvratoM ke pAlana ke lie avazya piNDavizuddhi, gupti, samiti tathA bhAvanA ityAdi zIla haiN| zrAvaka-zrAvikA varga ke lie paMca aNuvrata haiN| unake pAlana ke lie bhI avazya cAra guNavrata, tIna zikSAvrata, tathA abhigraha ityAdi zIla haiN| vratoM kA nirUpaNa isa tattvArthAdhigama sUtra ke a. 7 sU. 1 meM aayegaa| gupti Adi kA nirUpaNa a.6 sU. 2 se prArambha hogaa| guNavatoM tathA zikSAvratoM kA varNana a. 7 sU. 16 meM AyegA / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] zrotattvArthAdhigamasUtre [ 62 taccAgnipravezamarutprapAtajalapravezAdi / tadevaM sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamAdIni ca devasyAyuSa prAsravA bhavanti / / 6-20 / / * sUtrArtha-sarAgasaMyama, dezavirati, akAmanirjarA tathA bAlatapa- devAyu ke prAsrava haiM // 6-20 / / vivecanAmRta sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAmanirjarA aura bAlatapa ye devAyuSya ke prAsrava hote haiM / (1) hiMsA tathA asatyAdi mahat doSoM ke viramaNa arthAt tyAga ko saMyama kahate haiM / saMyama, virati, vrata ye sabhI ekArthavAcI zabda haiN| usake hote hue bhI kaSAya ke aMza kA jahA~ taka sampUrNa rUpa se prabhAva nahIM ho vahA~ taka use 'sarAga saMyama' kahate haiN| (2) ahiMsAdika vratoM kA yatkiJcid rUpa se pAlana karane ko 'saMyamAsaMyama' kahate haiN| saMyamAsaMyama, dezavirati tathA aNuvrata ye bhI ekArthavAcI zabda haiM / (3) svacchandatA yA parAdhInatA ke kAraNa bhogavRtti se nivRtta honA yA karmoM ke bhoga ko 'prakAma-nirjarA' kahate haiM / (4) bAlatapa-arthAt aviveka athavA mUr3ha bhAva se jo tapazcaryA kI jaay| jaise-agni yA jala meM praveza karanA, parvata para se jhapApAta karanA arthAt nIce girnaa| isa taraha mithyAtva bhAva se kI huI kriyAoM ko 'bAlatapa' kahate haiN| ityAdi jo pAsrava haiM, ve devAyuSyabandha ke kAraNa haiN| taduparAnta-kalyANamitra kA samparka, dharmazravaNa, dAna, zIla, tapa, bhAvanA, zubha lezyApariNAma, avyakta sAmAyika tathA virAdhita samyagdarzana ityAdika bhI deva AyuSya ke prAvava haiM / / 6-20 // * azubhanAmakarmaNaH prAnavAH * OM mUlasUtramyogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 6-21 // * subodhikA TIkA * "manasyanyad vacasyanyad karmaNyanyaddhi pApinAm" mana-vacana-kAyAbhiH yasya kriyA ekatvaM naiva dhArayati kathane'nyat manasi anyat kAyabhiranyat kuTilAH pApinaH bhavanti / kAyavAG manoyogavakratAvisaMvAdanaM cAzubhasya nAmna prAsravo bhavati / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 41 etAdRzA: visaMvAdinaH sAdharmikaiH saha kalahaM zranyad vA'nyathA pravRttibhiH azubhanAmakarma badhnanti / / 6-21 / / 6 / 21] * sUtrArtha - yoga haiM / / 6-21 / / SaSTho'dhyAyaH kI vakratA aura visaMvAda ye azubha nAmakarma ke bandhahetu 5 vivecanAmRta 5 mana, vacana tathA kAyA ina tIna yogoM kI vakratA - kuTila pravRtti tathA visaMvAdana azubha nAmakarma ke prAsrava haiM / vakratA hai / ( 1 ) kAyayoga vakratA - kAyA ke rUpAntara karake anya dUsare ko ThaganA / yaha kAyayoga (2) vacanayoga vakratA - satya - jhUTha bolanA / vaha vacanayoga vakratA hai / (3) manoyoga vakratA - mana meM anya hI hote hue bhI lokapUjA, satkAra aura sanmAna ityAdi kI khAtira bAhya kAyA kI tathA vacana kI pravRtti bhinna ho karanI, yaha manoyoga vakratA hai / (4) visaMvAdana - pUrve svIkAra kI huI hakIkata meM kAlAntare pheraphAra karanA ityAdi / yaha visaMvAdana hai / yadyapi sAmAnya se visaMvAdana tathA vacanayoga vakratA kA artha eka hI hai / kintu sUkSmadRSTi se donoM ke artha meM bhinnatA yAnI bheda hai / kevala nija kI mana, vacana tathA kAyA kI pravRtti bhinna par3atI hove taba to yogravakratA kahA jAtA hai, aura anya-dUsare ke viSaya meM bhI aisA ho to vaha visaMvAdana kahA jAtA hai / arthAt - kevala apanI viruddha pravRtti vaha yogavaRtA hai / tathA apanI yoga pravRtti ke kAraNa anya dUsare kI bhI viruddha pravRtti ho to vaha visaMvAdana kahA jAtA hai / jaise- - bhaya Adi ke kAraNa jo asatya jhUTha bole to vaha vacanayoga vakratA hai / parantu eka ko kucha kahe aura anya dUsare ko kucha kahe, aisA kaha karake eka-dUsare ko lar3Ave to vaha visaMvAdana hai / tathA nIti se calane vAle ko bhI zrAr3A, avalA, samajhA kara anIti karAnI ityAdi bhI visaMvAdana hai / arthAt bacanayoga vakratA meM apanI hI pravRtti viruddha hotI hai, jabaki visaMvAdana meM apanI aura para kI bhI pravRtti viruddha banatI hai / vizeSa - mithyAdarzana, paizUnya, asthira citta, khoTA mApa-taula rakhanA, asalI cIja vastu meM nakalI cIja vastu kA mizraNa karanA, paranindA, AtmaprazaMsA, paradravyaharaNa, mahAprArambha, mahAparigraha, kaThora vacana, asabhya vacana ( vyartha baka-baka karanA), vazIkaraNa prayoga, saubhAgyopaghAta ityAdi bhI azubha nAma karake Asrava haiM / / 6-21 / / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 6 / 22 zrItattvArthAdhigamasUtre * zubhanAmakarmaNaH prAnavAH * mUlasUtram taviparItaM zubhasya // 6-22 // * subodhikA TIkA *etadubhayaM viparItaM zubhasya nAmna prAsravo bhavati / arthAt mana-vacana-kAyabhiH visaMvAdinI pravRttizca prazubhapravRtterabhAvaH zubhanAmakarmAsravo bhavati / atra zubhA'zubhanAmakarmaNa vyAkhyA kRtA, kintu nAmakarmapravRttiSu tIrthaGkarakarma sarveSu utkRSTatamaH pradhAnatamazca yasyodayAt arhantabhagavantaH mokSamArge pravRttAH bhavanti / ata eva tad karmotkRSTaM vaNitu bandhakAraNAni api jJAtavyAni / / 6-22 / / * sUtrArtha-inake viparIta arthAt yoga kI avakratA aura avisaMvAda zubha nAmakarma ke bandha hetu haiM / / 6-22 / / 9 vivecanAmRta // azubhanAmakarma ke prAsravoM se viparIta bhAva zubhanAmakarma ke prAsrava haiN| (1) yogavakratA-mana, vacana, kAya kI kuTilatA (2) visaMvAda-anyathA pravartana karanA ye azubha nAmakarma ke bandha hetu haiM / * prazna-uparyukta donoM kAraNoM meM kyA antara hai ? uttara-yogavakratA hai, vaha sva viSayI hai| arthAt apane mana, vacana, kAya kI vakratApane pravRtti karanI tathA visaMvAda paraviSayI hai| arthAt anya-dUsare ko anya rAste prerita krnaa| uparyukta kAraNoM kI viparItatA arthAt-mana, vacana aura kAya kI saralatA tathA yathArtha pravartana zubha nAmakarma ke bandhahetu haiM / vizeSa-mana, vacana aura kAyA kI saralatA tathA pravisaMvAda ye cAra zubha nAmakarma ke mukhya mAsrava haiN| taduparAnta dharmIjIva-prAtmA ke prati AdarabhAva, saMsArabhaya, tathA apramAda ityAdi bhI zubha nAmakarma ke Asrava haiM / / 6-22 / / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 23 ] SaSTho'dhyAyaH [ 43 * tIrthaGkaranAmakarmaNaH prAsravAH * ke mUlasUtramdarzanavizuddhivinayasampannatA zIlavateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayogasaMvegau zaktitastyAga-tapasI saMgha-sAdhusamAdhi-vaiyAvRttyakaraNa mahadAcArya-bahuzruta-pravacanabhaktirAvazyakAparihAriNamArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakRttvasya // 6-23 // * subodhikA TIkA * etAni SoDazakAraNAni SoDazakAraNabhAvanAni kathyante / anena nimittenaiva torthaGkaraprakRteH bandho jaayte| atrAdyakAraNaM darzanavizuddhiH / darzanavizuddhiguNaM vinA na ko'pi hetu-guNatIrthaGkarakarmabandhaheturbhavati / yat samyagdRSTi jIva eva tasya bandha-prArambha-kAraNaM manyate / paramaprakRSTA darzanavizuddhiH, vinayasampannatA ca, zIlavateSvAtyantiko bhRzamapramAdA'naticAraH, abhIkSNaM jJAnopayogaH saMvegazca / yathAzaktitastyAgastapazca, saMghasya sAdhUnAM ca samAdhivaiyAvRttyakaraNam, arhasvAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca paramabhAvavizuddhiyuktA bhaktiH sAmAyikAdInAmAvazyakAnAM bhAvato'nuSThAnasyAparihANiH, samyagdarzanAdeH mokSamArgasya nihatya mAnaM, karaNopadezAbhyAM prabhAvanA, zrIarhacchAsanAnuSThAyinAM zrutadharANAM bAla-vRddha-tapasvi-zakSa-glAnAdInAM ca saGgrahopagrahAnugrahakAritvaM pravacanavatsalatvamiti / ete guNAH samastA vyastA vA zrotIrthakaranAmna prAsravA bhavanti iti / / 6-23 / / * sUtrArtha-samyagdarzana kI vizuddhi, vinayasampannatA, zIla aura vratoM meM atyanta apramAda, jJAna meM satata upayoga, tathA satata saMvega guNa kA dhAraNa, yathAzakti tyAga aura tapa, saMgha aura sAdhu munirAjoM kI samAdhi tathA vaiyAvacca karanA, zrIarihanta, prAcArya, bahuzruta aura pravacana kI vizuddha bhAva se bhakti, Sar3AvazyakoM kA bhAvapUrvaka anuSThAna, mokSamArga kI prabhAvanA aura pravacana vAtsalya / ina samasta kAraNoM se yA darzanavizuddhi sahita anya nyUnAdhika kAraNoM se tIrthaMkara nAmakarma kA prAsrava hotA hai / / 6-23 / / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 [ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 6 / 23 OM vivecanAmRta darzanavizuddhi, vinaya, zIlavrata meM apramAda, punaH punaH jJAnopayoga aura saMvega, yathAzaktityAga aura tapa, saMgha aura sAdhuoM kI samAdhi tathA vaiyAvacca, arihanta, prAcArya, bahuzruta aura pravacana kI bhakti, Avazyaka aparihANi, mokSamArga kI prabhAvanA evaM pravacana-vAtsalya ye tIrthaMkara nAmakarma ke Asrava haiN| [1] darzanavizuddhi-zrIvItarAgavibhu kathita tattvoM para dRr3ha ruci rkhnaa| arthAt-zaGkAdika pA~ca aticAroM se rahita samyagdarzana kA pAlana krnaa| yaha 'darzanavizuddhi' kahI jAtI hai| [2] vinayasampannatA-jJAnAdi mokSamArga kA tathA unake sAdhanoM kA bahumAna krnaa| arthAt--samyagjJAna ityAdi mokSa ke sAdhanoM kA tathA upakArI prAcArya Adi kA yogya satkAra, sanmAna tathA bahumAna ityAdi karanA, yaha vinayasampannatA hai| (3) zIlavatAdi-apane niyamoM ko niraticAra (doSarahita) pane sevana krnaa| arthAt---zIla aura vratoM kA pramAda rahita niraticArapane pAlana karanA, yaha zIlavatAdi hai| (4) abhIkSNa jJAnopayoga-vAraMvAra-pratikSaNa vAcanA Adi pA~ca prakAra ke svAdhyAya meM rata rahanA, vaha abhIkSNajJAnopayoga hai| (5) vAraMvAra saMvega-sAMsArika sukha se udAsIna bhaav| arthAt- saMsAra ke sukha bhI duHkha rUpa lagane se mokSasukha prApta karane kI icchA se utpanna hote hue zubha AtmapariNAma, yaha vAraMvAra saMvega hai| (6) yathAzakti tyAga-apanI zakti ke anusAra nyAyopArjita vastra-pAtra kA supAtra meM dAna denA, yaha yathAzakti tyAga hai / (7) yathAzakti tapa-apanI zakti ke mAphika bAhya-abhyantara tapa-tapazcaryA kA sevana karanA, vaha yathAzakti tapa hai| (8) saMgha-sAdhu kI samAdhi-saMgha meM aura sAdhunoM meM zAnti rahe aisA vrtnaa| saMgha meM kabhI bhI apane nimitta se azAnti na ho aisA dhyAna rkhnaa| aura anya-dUsare se huI azAnti ko dUra karane ke lie yatna-prayatna krnaa| zrAvaka-zrAvikAoM ko saddharma meM jor3anA tathA sAdhusAdhvI jI saMyama kA sundara pAlana kara sakeM, isake lie saba zakya karanA ityAdi / sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpa caturvidha saMgha hai| sAdhuoM kA saMgha meM samAveza ho jAne para bhI yahA~ sAdhuoM kA alaga nirdeza saMgha meM zramaNa-sAdhuoM kI mukhyatA-pradhAnatA batAne ke lie hai| arthAt"zramaNa pradhAna caturvidha saMgha hai|" (8) saMgha-sAdhanoM kA vaiyAvacca-Arthika paristhiti meM yA anya koI Apatti-vipattisaMkaTa meM Aye hue sArmika zrAvaka-zrAvikAoM ko kisI bhI prakAra se sahI rUpa meM anukUlatA karanI / tathA tyAgI sAdhu-sAdhviyoM ko AhAra-pAnI Adi kA dAna denA evaM zArIrika asvasthatAmAMdagI meM auSadhAdika se sevA-bhakti karanI ityAdi / vaha saMgha-sAdhuoM kA vaiyAvacca (sevAzuzrUSA) hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 23 ] SaSTho'dhyAyaH (10) arihanta bhakti-rAgAdika aThAraha doSoM se jo rahita haiM, ve arihanta kahalAte haiN| unake guNoM kI stuti, vandanA tathA puSpAdika se pUjA ityAdi arihanta bhagavAna kI bhakti hai| (11) prAcArya bhakti -pA~ca indriyoM kA jaya ityAdi chattIsa guNoM se jo yukta haiM, ve AcArya kahalAte haiN| jaba prAcArya mahArAja padhAreM taba bahumAnapUrvaka sAmane jAnA, vandana karanA, tathA praveza mahotsava bhI karanA; ityAdika se prAcArya mahArAja kI bhakti krnii| (12) bahuzruta-bhakti-aneka zruta ko arthAt zAstroM ko jAnane vAlA jo hotA hai, vaha bahuzruta kahalAtA hai| unake pAsa vidhipUrvaka abhyAsa karanA, vinaya karanA, unake bahuzrutapane kI prazaMsA-anumodanA karanI ityAdi bahuzruta-bhakti hai| (13) pravacanabhakti -pravacana yAnI AgamazAstra ityAdi zruta / nitya navIna-navIna zruta kA abhyAsa karanA, abhyasta zruta kA pratidina parAvartana karanA, anya-dUsare ko zruta par3hAnA tathA zruta kA sarvatra pracAra karanA ityAdi aneka rItiyoM se zruta kI bhakti ho sakatI hai / (14) Avazyaka aparihAriNa- jo avazya hI karanA cAhie; jisake kiye binA nahIM cala sakatA hai, vaha prAvazyaka kahA jAtA hai| sAmAnya se sAmAyika ityAdi 'chaha' Avazyaka haiM / kintu yahA~ Avazyaka zabda se saMyama-nirvAha ke lie jarUrI samasta kriyAyeM smjhnii| saMyama kI sarva prakAra kI kriyAoM ko bhAva se samayasara vidhipUrvaka karanA, 'prAvazyaka aparihANi' hai / ___ bhAva se arthAt mAnasika upayogapUrvaka / upayoga sivAya ke sabhI dhArmika anuSThAna dravya anuSThAna haiN| aise dravyAnuSThAnoM se AtmakalyANa nahIM hotA hai| (15) mArgaprabhAvanA-samyagjJAna, samyagdarzana aura samyakacAritra ye tIna mokSa ke mArga haiN| arthAt ye mokSa-prApti ke upAya haiN| mokSamArga kI prabhAvanA arthAt svayaM mokSamArga kA pAlana karane ke sAtha anya dUsare jIva bhI mokSa kA mArga pA sakeM, isalie dharmopadeza Adi dvArA mokSamArga kA hI pracAra karanA; vaha mArgaprabhAvanA hai| (16) pravacanavAtsalya-yahA~ pravacana zabda se zrutadhara bAla, vRddha, glAna, tapasvI, zaikSya tathA gaNa ityAdi muni bhagavanta jaannaa| una para saMgraha, upagraha aura anugraha se vAtsalyabhAva rakhanA, vaha pravacanavAtsalya hai| saMgraha yAnI jJAnAbhyAsa Adi ke lie Aye hue para samudAya ke sAdhu ko zAstrokta vidhipUrvaka svIkAra karanA, apane pAsa rakhakara ke jJAnAbhyAsa prAdi kraanaa| upagraha yA ko jarUrI vastra, pAtra tathA vasatikA Adi prApta kraanaa| anugraha yAnI zAstrokta vidhi pramANe sAdhuoM ko bhakta-pAna Adi lAkara denaa| athavA pravacana yAnI pravacana kI zrIjinazAsana-dharma kI ArAdhanA karane vAlA ArAdhaka sAmika jaannaa| jaise-mAtA apane putra para akRtrima prema-sneha dhAraNa karatI hai, vaise sArmika para akRtrima prama-sneha rakhanA vaha pravacana vAtsalya hai| pravacana vAtsalya dharma ke sAdhya, sAdhakoM para anugraha Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 6 / 24 (upakAra) niSkAma sneha rakhanA ityAdi kAraNa zrItIrthaMkara nAmakarma upArjita karane ke lie bandha hetu haiN| zrI arihantAdika vIza sthAnaka padoM kI ArAdhanA se zrItIrthakara nAmakarma baMdhatA hai / zrI arihantAdika vIza padoM kA prastuta sUtra meM kahe hue prAsravoM meM yathAyogya samAveza ho jAtA hai| ye Asrava samudAya rUpa se athavA eka, eka, do tIna ityAdi bhI tIrthaMkara nAmakarma ke prAsrava haiN| ina AsravoM ke sevana ke sAtha meM jaba vizva-jagata ke samasta jIvoM ke prati viziSTa prakAra kI karuNA jagatI hai, taba zrItIrthaMkara nAmakarma kA nikAcita bandha hotA hai| zrItIrthaMkara paramAtmA ke jIva tIrthaMkara ke bhAva se tIsare bhava meM zrIarihanta Adi (vozasthAnaka ke) padoM kI ArAdhanA karate haiN| tathA apane hRdaya meM zubha vicAra karate haiM ki"samasta guNasampanna sarvajJavibhu zrI tIrthaMkara bhagavantoM dvArA prarUpita sphurAyamAna divyaprakAza karane vAlA pravacana hote hue bhI mahAmoha ke timira-andhakAra se zAzvata sukha kI saccI rAha nahIM dikhAne se atyanta hI duHkhI aura viveka se rahita jIva atigahana mahAbhayaMkara isa saMsAra meM paribhramaNa kara rahe haiN| isalie "maiM ina jIvoM ko punIta pravacana arthAt zrI jainazAsana prApta karA karake isa saMsAra-sAgara se yathAyogya pAra utaaruu|" isa taraha vizva ke samasta jIvoM ke prati sarvotkRSTa karuNA bhAvanA bhAte haiN| sarvadA parArthavyasanI tathA karuNAdika aneka guNoM se samalaMkRta ve jIva mAtra ke prati aisI zubha bhAvamA bhAkara ke baiThe nahIM rahate haiN| kintu jisa-jisa rIti se jIvoM kA kalyANa hove usI-usI rIti se zakya yatna-prayatna karate haiN| isase ve zrItIrthakara nAmakarma kA nikAcita bandha karate haiM / / 6-23 // * nIcagotrasya prAsravAH * + mUlasUtramparAtmaniMdAprazaMsesadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcargotrasya // 6-24 // * subodhikA TIkA * paranindAtmaprazaMsA sadguNAcchAdanamasadguNodbhAvanaM cAtmaparobhayasthaM nIcairgotrasyAsravAH bhavanti / / 6.24 / / * sUtrArtha-anya-dUsare kI nindA, apanI prazaMsA, anya-dUsare ke sadguNoM kA pAcchAdana aura asadguNoM kA udbhAvana (pragaTa) karane se nIca gotrakarma kA prAsrava hotA hai // 6-24 / / vivecanAmRta [1] paranindA--anya-dUsare kI nindA krnaa| arthAt-anya-dUsare ke vidyamAna vA avidyamAna doSoM ko kubuddhi se pragaTa karanA, vaha paranindA hai / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 25 ] SaSTho'dhyAyaH [ 47 [2] prAtmaprazaMsA-apanI bar3AI krnaa| arthAt-sva ke vidyamAna athavA avidyamAna guNoM kA svotkarSa pragaTa karanA, yaha prAtmaprazaMsA hai| [3] sadguNAcchAdana- sadguNoM ko AcchAdita krnaa-ddhknaa| arthAt-para ke vidyamAna guNoM ko DhakanA, prasaMgavazAda para ke guNoM ko prakAza meM lAne kI jarUrata hote hue bhI IrSyA ityAdika se prakAzita nahIM karanA, vaha sadguNAcchAvana hai / [4] prasavaguNodbhAvana-apane avidyamAna guNoM ko pragaTa krnaa| arthAt-apane meM guNa na hote hue bhI svotkarSa sAdhane ke lie guNa haiM, aisA dikhAvA karanA, vaha prasadguNodbhAvana hai| * taduparAnta-jAti Adi kA mada, para kI avajJA (tiraskAra), para kI masakharI, dhArmikajana kA upahAsa, mithyAkItti prApta karanI, vaDiloM kA parAbhava karanA, ityAdi bhI nIca gotra karma ke Asrava haiN| arthAt-nIca gotra [nIca kula] karma ke bandha hetu haiM / / 6-24 / / * uccagotrasya prAsravAH * OM mUlasUtramtadviparyayo nIcaivatyanutseko cottarasya // 6-25 // * subodhikA TIkA * svanindA, paraguNaprazaMsA, parAsadguNAcchAdanaM ca svasadbhUtaguNagopanaM anyasadbhUtaguNaprakaTanaM nayayuktavyavahAraH garvarAhityavyavahArAdi guNAH uccairgotrakarmaNaH bandhakAraNAni bhavanti / uttarasyeti sUtrakramaprAmANyAduccergotrasyAsravA bhavanti / / 6-25 / / * sUtrArtha-pUrva sUtra meM batAye hue bhAvoM se viparIta bhAva arthAt prAtmanindA, anya-dUsare kI prazaMsA, apane vidyamAna guNoM kA prAcchAdana, dUsare ke durguNoM kA AcchAdana tathA sadguNoM kA udbhAvana, namratApUrNa vyavahAra tathA garva rahita pravRtti ucca gotrakarma ke prAsrava haiM / / 6-25 / / / + vivecanAmRta) nIcagotra ke uparyukta kAraNoM se viparIta kAraNa, arthAt svanindA, paraprazaMsA, svasadguNAcchAdana aura asadguNodbhAvana tathA namravRtti evaM anutseka ; ye chaha ucca gotrakarma ke prAsrava haiN| (1) svanindA-apane doSoM ko pragaTa krnaa| (2) paraprazaMsA-para ke guNoM ko pragaTa krnaa| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthAdhigamasUtre [ 6 26 (3) sadguNAcchAdana - svotkarSa se bacane ke lie apane vidyamAna guNoM ko DhakanA / (4) sadguNodbhAvana - apane durguNoM ko pragaTa karanA / yahA~ svanindA aura asadguNodbhAvana kA artha samAna hote hue bhI apanI laghutA batAne ke lie vidyamAna vA zravidyamAna apane doSoM ko pragaTa karanA, aisA artha jaba karane meM A jAya taba aura asadguNodbhAvana se vidyamAna durguNoM ko pragaTa karanA aisA artha karane meM A jAya to donoM ke artha meM kaMika phera par3a jAya / athavA AtmaniMdA arthAt apane meM kevala doSa jonA- dekhanA, pragaTa nahIM karanA tathA sadguNodbhAvana arthAt apane durguNoM-doSoM ko bAhara pragaTa karanA / aisA artha karane meM prAye to ina donoM ke artha meM bheda par3atA hai / athavA para ke guNoM kA prakAzana yaha 'sadguNodbhAvana' hai tathA para ke doSoM ko DhAMkanA yaha 'prasadguNAcchAdana' hai / 48 isa artha meM paraprazaMsA tathA sadguNa udbhAvana kA artha samAna hai| isase viparIta artha karane meM A jAya to svanindA prAdi cAroM ke artha meM bhinnatA hogI / (5) namravRtti - guNI puruSoM ke prati namratA tathA vinayapUrvaka varttanA, vaha namravRtti hai / (6) anutseka - viziSTa zruta Adi kI prApti hote hue bhI garva abhimAna nahIM karanA, yaha seka hai / * taduparAnta - jAti Adi kA madazrabhimAna nahIM karanA, para kI avajJA nahIM karanI, masakharI nahIM karanI, tathA gharmIjIvoM kI prazaMsA karanI, ityAdi bhI uccagotra karma ke prAsrava haiM / / (6-25) 15 mUlasUtram - * antarAyakarmaraNaH zrAsravAH vighnakararaNamantarAyasya // 6-26 // * subodhikA TIkA * paJcavidho'ntarAyakarma / dAnAntarAyaM, lAbhAntarAyaM, bhogAntarAyaM, upabhogAntarAyaM vIryAntarAyaJca / dAnalAbhabhogopabhogavIryeSu yasya karmaraNa: udayena sAphalyaM naiva bhavati antarAyaM tacca / dAnAdInAM vighnakaraNamantarAyasyAsravo bhavati iti / 1. jaise svotkarSaM se bacane ke lie vidyamAna bhI apane guNoM ko chipAnA yaha doSa rUpa nahIM hai, kintu guNarUpa hai; vaise apanI laghutA dikhAne ke lie apane meM avidyamAna doSoM ko bhI kahanA vaha doSa rUpa nahIM hai, kintu guNarUpa hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 26 ] SaSTho'dhyAyaH [ 46 ete sAmparAyikAsravasya aSTavidhakarmaNaH pRthak pRthagAsravavizeSAH bhavanti / kArmANavargaNAnAM prAtmanA sahakakSetrAvagAho bhUtvA karmarUpapariNamanaM bhvti| tasya hetu yogaH kaSAyazca / yogakaSAyAbhyAM jIvasya mana-vacana-kAyapravRttiH yAdRzI bhavati tAdRzI pariNatiH bhavati / sA hi svayogyatAnusArASTakarmabhiH yasya yasya bandhasya yogyaH jAyate, tasya tasya karmaNaH bandho'pi bhavati // 6-26 / / * sUtrArtha-dAna ityAdi meM vighna karane se antarAya karma kA Asrava hotA hai // 6-26 / / vivecanAmRta , dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya tathA vIryAntarAya, aise pA~ca prakAra kA antarAya karma hai| kisI ko bhoga, upabhogAdika kriyAoM meM yA dAnAdi dete hue ko rokanA athavA usameM vighna karanA yaha antarAya karma kA bandhahetu hai| arthAt-dAna-svapara ke anugraha kI buddhi se sva-vastu para ko denI, yaha dAna kahA jAtA hai| lAbha-vastu kI prApti honA, ise lAbha kahA jAtA hai| bhoga-eka hI bAra bhoga kara sake, aise zabdAdi viSayoM kA upayoga karanA, yaha bhoga kahA jAtA hai| upabhoga-aneka bAra bhoga kara sake. aisI strI tathA vastrAdika padArthoM kA bhoga karanA, yaha upabhoga kahA jAtA hai| tathA vIryaAtmika zakti ko vIrya kahA jAtA hai| ina pA~coM kA antarAya karanA kramazaH dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya tathA vIryAnta rAya kahe jAte haiM / (1) dAnAntarAya-dAna dene vAlA dAna nahIM de sake aise prayatnapUrvaka dAna meM antarAya (vighna) krnaa| jJAnadAna ityAdi aneka prakAra ke dAna haiN| jisa-jisa dAna meM vighna karane meM Ave, vaha-vaha dAnAntarAya karma bAMdhatA hai| jaise-jJAnadAna meM antarAya karane se jJAna dAnAntarAya karma kA bandha hotA hai| usa karma ke udaya meM Ane para jJAna hote hue bhI anya-dUsare ko jJAna nahIM de sakate haiN| kisI ke satkAra-sammAna ke dAna meM antarAya karane se guNIjana ko satkAra-sammAna ityAdi kA dAna nahIM kara sake aise karmoM kA bandha hotA hai| isI mAphika supAtradAna tathA abhayadAna Adi meM bhI jaannaa| (2) lAbhAntarAya--jJAna tathA dhana ityAdika kI prApti meM anya-dUsare ko vighna karane se jJAna aura dhana ityAdika kA lAbhAntarAya karma ba~dhatA hai| jaise-dUsare ko jJAna kI prApti meM vighna karanA, corI tathA anIti ityAdi karake anya-dUsare ke dhanalAbha meM antarAya karanA ityAdi / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ 6 / 26 (3) bhogAntarAya-cAkara-naukara ityAdika ko samayasara khAnA na denA, yA samayasara khA na sake aise kArya batAnA ityAdi kAraNoM se dUsare ke bhoga meM antarAya karane se bhogAntarAya karma kA bandha hotA hai| (4) upabhogAntarAya-parastrI kA apaharaNa karanA tathA kleza-kaMkAsa karAnA ityAdi kAraNoM se strI Adi ke upabhoga meM vighna karane se upabhogAntarAya karma kA bandha hotA hai / (5) vIryAtarAya-anya-dUsare kI zakti kA vinAza karanA, dhArmika kAryoM meM zakti ke anusAra pravRtti nahIM karanI, kisI ke tapa ityAdi ke utsAha ko nirutsAhita karanA, tathA anya ke tapa Adi meM antarAya karanA ityAdi kAraNoM se antarAya karma kA bandha hotA hai / pratyeka mUla karma ke sAmparAyika prAsrava, jo sUtra 11 se 26 taka bhinna-bhinna rUpa se kahe gae haiM, ve to upalakSaNa mAtra haiN| isake sivAya anya aura bhI bahuta se prAsrava haiM, jinakA nirdeza yahA~ nahIM kiyA hai| jaise-Alasya, pramAda, mithyA upadezAdi jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya ke tathA vadha, bandhana aura tAr3anAdi azubha prayoga asAtAvedanIya ityAdi pratyeka karma ke aura bhI prAsrava haiN| * prazna-ina sUtroM meM pratyeka mUlaprakRti ke jo pRthak rUpa se prAsrava kahe gaye haiM, una jJAna pradoSa ityAdi prAsrava meM mAtra apane-apane jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA bandha hotA hai ki eka jJAnapradoSa Asrava se jJAnAvaraNIya karma ke uparAnta anya samasta karmoM kA bhI bandha hotA hai ? yadi eka karma-prakRti ke prAsrava samasta karmaprakRtiyoM ke bandhaka haiM, aisA kaheMge to pRthag-bhinnarUpa se AsravoM kA kathana karanA vyartha hai ? kyoMki, vaha samasta karma-prakRtiyoM kA bandhaka hotA hai, aura yadi jJAnapradoSAdi prAsrava apanI hI prakRti ke bandhaka haiM, isa taraha kaheMge to zAstrakathita niyama se virodha pAtA hai ? samasta zAstroM kA to mantavya yaha hai ki-AyuSya karma ko chor3a karake zeSa jJAnAvaraNIyAdi sAtoM prakRtiyoM kA bandha prati samaya huaA hI karatA hai| isa niyama ke anusAra jJAnAvaraNIya karma bAMdhatA huvA zeSa 'chaha' karmoM kA bandhaka hai| kyoMki-kevala AyuSya karma kA bandha hI jIvanabhara meM eka hI bAra hotA hai, aura vaha bhI eka samayavartI rahatA hai| aisA mAnate haiM to eka samaya meM eka karma-prakRti kA Asrava eka hI karma kA bandhaka hotA hai| vaha zAstrIya niyama se bAdhita hotA hai kyoMki vahA~ prakRti ke anusAra prAsrava karane kA kyA hetu hai ? aura kisa uddezya se ye vibhAga karane meM Aye haiM ? Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 / 26 ] SaSTho'dhyAyaH uttara-karma kA bandha cAra prakAra se hotA hai| prakRtibandha, sthitibandha, rasabandha aura prdeshbndh| inakA vistArapUrvaka varNana to kammapayaDI meM yA karmagrantha meM milegaa| yahA~ to kevala rasabandha ko lakSya meM lekara hI ukta vibhAga kiye gaye haiN| eka prakRti ke Asrava ko sevana karate samaya anya-dUsarI prakRtiyoM kA jo bandha hotA hai, vaha bahudhA pradezabandha kI apekSA se jAnanA caahie| arthAt-zAstrakathita sAta, ATha karma kA bandha jo prati samaya mAnane meM AyA hai, usameM prAyaH karake pradezabandha kI mukhyatA hI yukta hai| aisA mAnane se zAstrIya niyama meM bhI bAdhA nahIM AtI hai| kAraNa ki, prastuta Asrava kA vibhAga tathA zAstrokta niyama abAdhita rUpa se raha sakate haiN| kintu anubhAga yAnI rasabandha kI mukhyatA hai aura zeSa prakRti, sthiti tathA pradezabandha kI gauNatA hai tathA anya prakRtiyoM ke anubhAga (rasa) bandha kI gauNatA rahatI hai| arthAt-jJAnAvaraNIya karma ke pradoSa Adi Asrava sevana karate samaya jJAnAvaraNIya karma ke anubhAga bandha kI mukhyatA aura zeSa sAta karma ke rasabandha kI gauNatA rahatI hai kintu isameM yaha nahIM samajhanA ki eka samaya eka prakRti kA rasabandha hote samaya anya prakRtiyoM kA rasabandha nahIM hotA hai| usI samaya meM kaSAya dvArA una prakRtiyoM kA anubhAga (rasa) bandha bhI sambhavita hai / prastuta Asrava vibhAga meM anubhAga bandha kI hI mukhyatA, apekSA yukta hai / / (6-26) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] zrI tattvArthAdhigamasUtre 5 zrotattvArthAdhigamasUtrasya SaSThAdhyAyasya sArAMza: phra 1 / / kAyikaM vAcikaM karma mAnasaM vA kRtaM kvacit / ityeSastrividhoyogaH, tasya bhedau zubhAzubhau || yo hi eSastrividho'pi saMjJarAsrava jAyate / zubhaM vA'pyazubhaM karma teSAmAsravaNA''sravaH / / 2 / / puNyAsravaH suyogazca pApasyA'zubhamucyate / sakaSAyA'kaSAyayoH, tathA vai sAmparAyikam / / 3 / / zrA samyag vai parAbhUtiH, samparAyaH parAbhavaH / jIvAnAM karmabhizcoktaM, tadarthaM sAmparAyikam / / 4 / / bhedA sAmparAyikasya, navastrizad hi saMkhyakAH / paMcahiMsA'nRtasteyA, anyA brahmaparigrahAH // 5 // sAmparAyikabhedeSu, hetu vaiziSyavarNanam / zradhikaraNamapyuktaM, tasya bhedA'pi darzitAH / / 6 / / bhAvAdhikaraNaM rUpaM, jIvAdhikaraNamapi / ajIvAdhikaraNAnAM bhedAH sarve prakIrtitAH / / 7 / / jJAnAvaraNa karmaNaH, darzanAvaraNasya ca / hetubhUtAsravAbhedAH, savizeSA vimarzitA // 8 // khalvasadvedyabandhasya, bandhasadvedyakarmaNoH / kAraNAni samastAni, vyAkhyAtAni vizeSataH / / 6 / / tairyagyonasya mAyA hi mAnuSasyAsravo'pi ca / niHzIlavrataH sarveSAM zrAsravo jAyate dhruvam / / 10 / / sarAgasaMyamazcApi, saMyamAsaMyamau khalu / devAyuSarAsravA hi jAyante iti nizcitam / / 11 / / tIrthakRtvasya karmaNaH, SoDazaheturAvA | ye'pi darzanavizuddhAH, guNAH sarve prakIrtitAH / / 12 / / nIcoccakarmaNoH prAhuH, AsravANAM hi kAraNam / bhavati cAntarAyasya, vighnamAtravakAraNam / / 13 / / [ sArAMza Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazasti: ] SaSTho'dhyAyaH ANANDAMANASAMAadamaadaadamadam.indiadiamamal iti zrIzAsanasamrAT-sUricakracakravatti-tapogacchAdhipati-bhAratIyabhavyavibhUti-mahAprabhAvazAlI-akhaNDabrahmatejomUtti -zrIkadambagiripramukhAnekaprAcInatIrthoddhAraka- zrIvalabhIpuranarezAdyanekanRpatipratibodhaka - cirantanayugapradhAnakalpavacanasiddhamahApuruSa - sarvatantrasvatantra-prAtaHsmaraNIya -paramopakAri- paramapUjyAcArya mahArAjAdhirAja zrImadvijayanemisUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkAra-sAhityasamrAT-vyAkaraNavAcaspati - zAstravizArada-kaviratna - sAdhikasaptalakSazlokapramANanUtanasaMskRtasAhityasarjaka-paramazAsanaprabhAvaka - bAla brahmacArI-paramapUjyAcAryapravara - zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara-dharmaprabhAvaka-zAstravizArada-kavidivAkara-vyAkaraNaratna-syAdyantaratnAkarAdyaneka -granthakAraka-bAlabrahmacAro-paramapUjyAcAryavarya - zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM suprasiddha - paTTadharajainadharmadivAkara-tIrthaprabhAvaka-rAjasthAnadIpaka-marudharadezoddhAraka-zAstravizAradasAhityaratna-kavibhUSaNa-bAlabrahmacAri-zrImadvijayasuzIlasUriNAM zrItattvArthAdhigamasUtrasya SaSTho'dhyAyasyopari viracitA 'subodhikA TIkA' evaM tasya saralahindIbhASAyAM 'vivecanAmRtam / ' AndMAMALAMANANAMAMAN Amalabadal AMMMMMMMS MastramAnandamadamaadha rrrrrrrrrrrrr Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlasUtrakAra- pUrvaghara maharSi pUjya vAcakapravara zrI umAsvAti jI mahArAja hindI padyAnuvAdaka - zAstravizArada - sAhityaratna - kavibhUSaNa - pUjyAcArya zrImadvijaya suzIla sUrIzvara jI mahArAja 5 mUlasUtram - zrItattvArthAdhigamasUtra ke chaThe adhyAya kA * hindI padyAnuvAda * prAtrava kI vyAkhyA tathA bheda-prabheda kAyavAGmanaH karmayogaH // 1 // sa prasravaH // 2 // zubhaH puNyasya // 3 // azubhaH pApasya // 4 // sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH // 5 // vrata- kaSAyendriya-kriyA: paMca catuH - paMca-paMcaviMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedAH // 6 // tIvramanda-jJAtAjJAtabhAva- vIryyAdhikaraNavizeSebhyastadvizeSaH / / 7 / / * hindI padyAnuvAda kAya vacana manathakI jo, karma vaha yoga hI kahU~ / ve hI prAsrava sUtra pAThe, samajhakara maiM saddahU~ || puNya ke prAsrava jo haiM, uttama unako varNavyA / pApa ke prAsrava jo haiM, azubha unako pAThavyA // 1 // sAmparAyika prAsrava kahA, sakaSAyI yoga ke / IryApathika bhI prAsrava kahA, prakaSAyI yoga ke // sAmparAyika zrAsrava ke bhI, unacAlIsa prabheda haiM / tathA IryApathika prasrava kA eka hI prabheda hai / / 2 / / " Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI padyAnuvAda ] SaSTho'dhyAyaH prathama bhede pratibheda saMkhyA, unacAlIsa kI khii| usakI gaNanA maiM karUM, sunie sthiratA grahI / / avrata ke bheda pA~ca haiM, kaSAya ke bhI cAra haiN| indriya ke bheda pA~ca haiM, tathA kriyA ke paccIsa haiM / / 3 / / yoM milakara sabhI e, unacAlIsa bheda haiN| ina pratyeka ke SaT kAraNe, taratamatA rahatI hai / / tIvrabhAve maMdabhAve, jJAta aura ajJAnatA / vIrya aru adhikaraNa dharate, karmabandha vizeSatA / / 4 / / * adhikaraNa kA varNana * OM mUlasUtram adhikaraNaM jIvA'jIvAH // 8 // prAdyaM saMrambhasamArambhArambha-yoga-kRtakAritAnumatakaSAya-vizeSastristristrizcatuzcaikazaH / / 6 // nirvartanA-nikSepa-saMyoga-nisargA dvicaturvitribhedAH param // 10 // * hindI padyAnuvAda adhikaraNa ke bheda do haiM, jIva aura ajIva se / Adya jIva adhikaraNa jANa, aSTottara zata bheda se / / usakI rIta praba vadatAM, suniye bhavika ekamanA / sUtra navame usa gaNanA, kI dharo he bhavijanA ! / / 5 / / samarambha samArambha aura prArambha tIsarA kahA / mana-vacana-kAya yoge, ginate bheda nava kahA // kRta kArita anumati se, hote sattAvIsa kharA / kaSAya cAra se aSTottara-zatabheda kahA zrutadharA / / 6 / / tathA ajIva adhikaraNa ke, cAra bheda hI jaannaa| pratibheda do aura cAra se, tathA bheda do-tIna mAnanA / / nivarttanA hai bheda doya se, nikSepa hote cAra se / saMyoga ke do bheda sAdhI, nisarga tIna vicAra se / / 7 / / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] 5 mUlasUtram zrItattvArthAdhigamasUtre * pahalI cAra karmaprakRtiyoM ke zrAtrava * hindI padyAnuvAda tatpradoSa-nihnava mAtsaryAntarAyA - sAdanopaghAtA jJAna- darzanAvaraNayoH // 11 // duHkha-zoka- tApAkrandana-vadha- paridevanAnyAtmaparobhayasthAnyasadvedyasya // 12 // bhUtavratyanukampAdAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasya // 13 // kevali - zruta-saMgha - dharma -devAvarNavAdo darzanamohasya // 14 // kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasya // 15 // pradoSa nihnava kiye IrSyA, antarAya AzAtanA / upaghAta karate karma bA~dhe, jIva jJAnAvaraNakA || darzanAvaraNIya ba~dhe, pUrva kAraNa jAnanA / karma tIsarA kyoM ba~dhe, suno bhavijana ekamanA / / 8 / / kRta aura kArita duHkha, zoka saMtApa prAkraMdana tathA / vadha evaM paridevanAdi, svayaM aura anya tathA / / karma azAtAvedanIya ko, bA~dhate haiM jIva bahu / usase viparIta rIta ko, anya kAraNa haiM bahu // / 9 // [ hindI padyAnuvAda dila meM dayA jIva ko vratI kI, dAna dharme sthiratA / sarAga saMyama yoga Adi, karma zAtA vedanIya ko, mohanIyadvaya kima ba~dhe, kSamA zucitA dhAratA / / bA~dhate ima bhavijanA / suno kAraNa karma kA / / 10 / / kevalI zruta saMgha dharma, deva kI niMdA karate / darzanamohanIya ba~dhe, bhavaviTambana vistare || kaSAya udaye tIvra bhAve, cAritramohaja bA~dhatA / sarvaziromaNi moha bar3hatA, bhava paramparA sAdhatA / / 11 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI padyAnuvAda ] SaSTho'dhyAyaH [ 57 * prAyu aura nAmakarma ke prAsrava * Wan mUlasUtram bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH // 16 // mAyA tairyagyonasya // 17 // alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya // 18 // niHzIlavatatvaM ca sarveSAm // 16 // sarAga saMyama-saMyamAsaMyamA-kAmanirjarA bAlatapAMsi devasya // 20 // yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 21 / / viparItaM zubhasya // 22 // * hindI padyAnuvAda bahu prArambhI parigrahoM ko, grahaNa karate karma se / naraka gati kI Ayu ba~dhatI, zAstra samajhanA marma se / / kapaTa bhAva se Ayu ba~dhatI, gati tiryaMca jAti kii| tathA manuSyAyu ba~dhatI, kahatA hU~ bhalI-bhA~ti kI / / 12 / / prArambha parigraha alpa dharatA, madutA tathA saralatA / manuSya gati kI Ayu ba~dhe, suno manadhara ekatA / zIla rahita se sarva prAyu, bA~dhate jIva sarvadA / devAyubandhana hetu ko, sunI hananA sarva prApadA // 13 / / sarAgasaMyama dezavirati, akAmanirjarA bhAvanA / bAlatapa Adi sarva e, AyuSya bA~dhe deva ke / / vakratA dhare yoga kI tathA, visaMvAda dhArate / ba~dhatA azubha nAmakarma, - zubha nAma viparIta vAste // 14 / / . * tIrthakara nAmakarma ke bandha hetu * OM mUlasUtram darzanavizuddhi-vinayasampannatA - zIlavateSvanaticAro-'bhIkSaNaM jJAnopayoga-saMvegau zaktitastyAgatapasI saMgha-sAdhusamAdhi-vaiyAvRtyakaraNa-mahaMdAcArya - bahuzruta - pravacanabhaktirAvazyakAparihANi-mArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya // 23 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 ] zrItattvArthAdhigamasUtra [ hindI padyAnuvAda * hindI padyAnuvAda darzanavizuddhi vinaya aura, niraticArI shiildhraa| jJAnopayoga saMvega zakti, tyAga tapa dharatA nraa| saMgha tathA sAdhusamAdhi, nahIM vaiyAvacca tyajatA / arihaMtasUri bahuzrutoM kI, bhakti pravacana karatA // 15 / / avazya karaNI SaTprakArI, nirantara dharatA jnaa| mokSamArga prakAza bhAve, Adara ati zAsana kA / / jinanAma karma uttama dharma, puNya kI utkRSTatA / jIva bA~dhe udaya Aye, pada tIrthaMkara sAdhatA // 16 // * gotra aura antarAya karmaprakRti ke prAsrava ke OM mUlasUtram parAtmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcargotrasya // 24 // tadviparyayo nIcarvatyanutseko cottarasya // 25 // vighnakaraNamantarAyasya // 26 // * hindI padyAnuvAda parakI nindA AtmazlAghA, parasadguNa ko DhAMkate / guNa nahIM haiM, mujha mahIM, aise vaha nitya prakAzate / nIca gotra bandhe azubha bhAve, jIva bahuvidha jAta ke / vaha bandhana tuma chor3ane ko, yatna karanA vizeSa se / / 17 / / isase viparIta bhAve, namratA gharatA sdaa| abhimAna tajatAM gotra bandhe, ucca ke bhavi jIva sadA / / dAna lAbha hI bhogopabhoge, vIryaguNa kI vighnatA / karatAM thakAM antarAya bandhe, suno mana kara ekatA / / 18 / / tattvArthAdhigame sUtre, hindIpadyAnuvAdake / pUrNaH SaSTho'yamadhyAya, prAsravatattvabodhakaH // 6 // // iti zrItattvArthAdhigamasUtra ke SaSThAdhyAya kA hindI padyAnuvAda pUrNa huA // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 mommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmen / * zrItattvArthAdhigamasUtrasya SaSThAdhyAyasya jainAgamapramAraNArUpa AdhArasthAnAni * OM SaSTho'dhyAyaH // Wan mUlasUtram kAya-vAG-manaH karmayogaH // 6-1 // OM tasyAdhArasthAnamtivihe joepnnnntte| taM jahA-maNajoe, vaijoe, kAyajoe / [ zrI vyAkhyA prajJapti, zataka 16, udde. 1 sUtra 564 ] Wan mUlasUtram sa prAsravaH // 6-2 // * tasyAdhArasthAnam paMca pAsavadArA pnnnnttaa| taM jahA-micchattaM, aviraI, pamAyA, kasAyA, jogaa| [ zrIsamavAyAGga sUtra, samavAya 5 ] OM mUlasUtram zubhaH puNyasya // 6-3 // azubhaH pApasya // 6-4 // * tasyAdhArasthAnampuNNaM pAvAsayo thaa| [zrIuttarAdhyayana-28 gAthA-14 ] Wan mUlasUtram sakaSAyAkaSAyayoH sAmparAyikaryApathayoH // 6-5 // * tasyAdhArasthAnam jassa NaM koha-mANa-mAyA-lobhA vocchinnA bhavanti tassa NaM IriyAvahiyA kiriyA kajjai, no saMparAiyA kiriyA kajjai, jassa NaM koha-mANa-mAyA-lobhAvocchinnA avocchinnA bhavanti tassa NaM saMparAya kiriyA kajjai no iiriyaavhiyaa|| [zrIvyAkhyAprajJapti zataka-7 udde. 1 sUtra 267 ] Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ]. zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-1 Wan mUlasUtram_avata-kaSAyendriyakiyAH paJcacatuH paJca paJca paJcaviMzati-saMkhyAH pUrvasya bhedAH // 6-6 // * tasyAdhArasthAnam paMcidiyA paNNattA....cattAri kasAyA paNNattA....paMca aviraya paNNattA....paMcavIsA kiriyA paNNattA.... / [zrIsthAnAGga sthAna 2 uddezya 1 sUtra 60 ] // indiya 1 kaSAya 2 avyaya 3 jogA 6 paMca 1 caU 2 paMca 3 tinni kasAyA kiriyAno paNavIsa imAno annukkmso|| [navatattva prakaraNa gAthA 14 ] Wan mUlasUtram tIvra-manda-jJAtA-'jJAtabhAva-vIryA-'dhikaraNa-vizeSebhyastavizeSaH // 6-7 // * tasyAdhArasthAnam je kei khaddakA pANA, adu vA saMti mahAlayA / sarisaM tehiM veraMti, asarisaM tI va vade // 6 // eehi dohi ThANehi, vavahAro Na vijjaI / eehi dohiM ThANehi, praNAyAraM tu jANae* // 7 // ___ [ zrIsUtrakRtAGga zrutaskandha 2 a. 5 gAthA 6-7 ] * vyAkhyA ye kecana kSudrakAH sattvAH prANinaH ekendriya-dvIndrIyAdayo'lpakAyA yA paJcendriyA athavA mahAlayA mahAkAyAH saMti vidyante, teSAM ca kSudrakANAmalpakAyAnAM kunthvAdInAM mahAnAlayAH zarIraM yeSAM te mahAlayAH hastyAdayasteSAM ca vyApAdane, sadRzaM, vairamiti, vajra karmavirodhalakSaNaM vA vairaM tat sadRzaM samAnam, alpapradezatvAtsarvajaMtUnAmityevamekAntena no vadet / tathA visadRzam asadRzaM tadvyApattau vairaM karmabandho virodho vA indriyavijJAnakAyAnAM visadRzatvAt satyapi pradeza alpatvena sadRzaM vairamityevamapi no vadet / yadi hi vadhyApekSa eva karmabandhaH syAt tadA tat tadvazAt karmaNo'pi sAdRzyamasAdRzyaM vA vaktuyujyate / na ca tadvazAd eva baMdhaH, apitvadhyavasAyAdapi / tatazca tIvrAdhyavasAyino'lpakAya-sattvavyApAdane'pi mahadvairam / akAmasya tu mahAkAyasattvavyApAdane'pi svalpamiti / / 6 / / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] SaSTho'dhyAyaH ___ etadeva sUtreNaiva darzayitumAha-prAbhyAmanantaroktAbhyAM sthAnAbhyAmanayarvA sthAnayoralpakAyamahAkAyavyApAdanApAditakarmabandhasadRzatvayo rvyavaharaNaM vyavahAro niyuktikatvAnnayujyate / tathAhi-na vadhyasya sadRzatvamasadRzatvaM caikameva / karmabandhasya kAraNaM / api tu vadhakasya tIvabhAvo mandabhAvo jJAtabhAvo'jJAtabhAvo mahAvIryatvamalpavIryatvaM cetyetadapi / tadevaM vadhya-vadhakayovizeSAtkarmabandhavizeSa ityevaM vyavasthite vadhyamevAzritya, sadRzatvAsadRzatvavyavahAro na vidyate iti / tathA'nayoreva sthAnayoH pravRttasyAnAcAra, vijAnIyAditi / tathAhi-yajjIvasAmyAt karmabandhasadRzatvamucyate, tad ayuktam / yato na hi jIvavyApattyA hiMsocyate, tasya zAzvatatvena vyApAdayitumazakyatvAt / api tvidriyAdivyApattyA tathA coktam-paJcendriyANi, trividhaM balaM ca ucchvAsaniH zvAsamathAnyadAyuH / prANAH dazaite bhagavadbhiruktAsteSAM viyojIkaraNaM tu hiMsA / / 1 / / ityAdi / api ca bhAvasavyapekSasyaiva, karmabandho'bhyapetuyuktaH / tathAhi-vaidyasyAgamasavyapekSasya, samyak kriyAM kurvato, yadyapyAturavipattirbhavati, tathApi na vairASaGgo bhAvadoSAbhAvAd / aparasya tu sarpabuddhayA rajjumapi ghnato bhAvadoSAt karmabandhaH / tad rahitasya tu na bandha iti / ukta cAgame, uccaalymipaae| ityAdi taNDulamatsyAkhyAnakaM tu suprasiddhameva tadevaM vidhavadhyavadhakabhAvApekSayA syAt / sadRzaM syAd asadRzatvamiti / anyathA'nAcAra iti / / 7 / / [ zrIzIlAGkAcAryakRta vRttiH ] Wan mUlasUtram adhikaraNaM jIvA'jIvAH // 6-8 / / * tasyAdhArasthAnamjive adhikaraNaM / [zrIvyAkhyAprajJapti zataka-16, uddeza-1] evaM ajIvamavi / [zrI sthAnAMga sthAna 2, u. 1, sUtra 60] Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] - mUlasUtram zrAdyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritA'numata kaSAyavizeSaistristrizcatuzcaM kazaH / / 6 / * tasyAdhArasthAnam 0 saMrambhasamArambhe prArambhe ya taheva ya / O zrI tattvArthAdhigamasUtre [ zrIuttarAdhyayana sUtra adhyayana - 24, gAthA - 21] tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kAyaNaM na karemi na kAravemi karataM pi zrannaM na samaNujANAmi / * tasyAdhArasthAnam [ zrIdazavaikAlika sUtra adhyayana - 4 ] jassa NaM koha- mANa- mAyA lobhA zravocchinnA bhavaMti tassa NaM saMparAiyA kiriyA / [ zrIvyAkhyAprajJapti zataka - 7, uddeza - 1, sUtra - 18 ] mUlasUtram nirvartanA nikSepa saMyoga nisargAdvicatudvatribhedAH param / / 6-10 / / 0 zrAiyenikkhivejjA / [ pariziSTa-1 vittaNAdhikaraNiyA caiva saMjoyaNAdhikaraNiyA ceva / pavattamAraNaM / [ zrIsthAnAGga sthAna- 2, sUtra- 60 ] [ zrIuttarAdhyayana sUtra adhyayana- 25, gAthA - 14 ] [zrIuttarAdhyayana sUtra adhyayana- 24, gAthA - 21-23] mUlasUtram tatpradoSa-nihnava mAtsaryA 'ntarAyA''sAdanopaghAtA jJAna- darzanAvaraNayoH // 6-11 // * tasyAdhArasthAnam-- NANAvara NijjakammAsarIppogabaMdhegaM bhaMte ! kassa kammassa udaeNaM ? goyamA ! nANapaNIyAe NAganinhavaNayAe gANaMtarAe NaM NANappadoseNaM NANaccAsAyaNAeNANavisaMvAdaragA jogeNaM.. .. evaM jahA NANAvara NijjaM navaraM daMsaNanAma ghetavvaM / [ zrIvyAkhyAprajJapti zataka 8, u. 6, sUtra- 75-76 ] Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 1] mUlasUtram SaSTho'dhyAyaH duHkha-zoka-tApA''krandana-vadha- paridevanAnyAtmaparobhayasthAnyasa dvedyasya / / 6-12 // * tasyAdhArasthAnam paradukkharaNayAe parasoyaraNayAe parajUraNayAe paratippaNayAe para piTTaNayAe parapariyAvaNayAe bahUNaM pANANaM jAva sattANaM dukkhaNayAe, soghaNayAe jAvapariyAvaNayAe evaM khalu goyamA ! jIvANaM zrassAyA veyaNijjA kammA kijjante / [ zrIvyAkhyAprajJapti zataka - 7, udda eza- 6, sUtra - 286 ] zaucamiti savedyasya mUlasUtram bhUta - vratyanukampAdAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH / / 6-13 / / kSAntiH * tasyAdhArasthAnam pANANukaMpAe bhUyANukaMpAe jIvANukaMpAe sattANukaMpAe, bahUNaM pAraNAe jAva sattANaM dukkhaNayAe prasoyagAe prajUraNayAe pratiSpaNayAe piTTaNayAe apariyAvaNayAe evaM khalu goyamA ! jIvANaM sAyAveyaNijjA kammA kijjaMti / [ zrIvyAkhyAprajJapti zataka - 7, uddeza- 6, sUtra - 286] mUlasUtram kevali - zruta-saGgha-dharmadevA'varNavAdI darzanamohasya / / 6-14 / / 63 * tasyAdhArasthAnam * tasyAdhArasthAnam paMcahi ThANeha jIvA dullabhavodhiyattAe kammaM pakareMti / taM jahA - arahaMtANaM annaM vadamANe 1, arahaMtapannatassa dhamassa pravannaM vadamAraNe 2, prAyariya-uvajjhAyANaM zravannaM vadamANe 3, cauvaNNassa saMghassa zravaNNaM vadamANe 4, vivakkata baMbhatrANaM devANaM avannaM vadamANe / [zrIThAraNAGgasUtra sthAnaka - 5, uddeza - 2, sUtra 426] mUlasUtram kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasya / / 6-15 / / mohaNijjakammAsarIrappayogapucchA, goyamA ! tivvakohayAe tithvamAraNyAe tivvamAyAe tivvalobhAe tivvadaMsaNamoharigajjayAe tivvacAritamoha rigajjayAe / [ zrIvyAkhyAprajJapti zataka 8, udda eza- 6, sUtra - 351] Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] mUlasUtram bahvAraMbha- parigrahatvaM ca mArakasyAyuSaH / / 6-16 // mUlasUtram zrI tattvArthAdhigamasUtre * tasyAdhArasthAnam cahi ThANeha jIvA ratiyattAe kammaM pakareMti, taM jahA - mahArambhatAte mahApariggahayAte paMcidiyavaheNaM kuNimAhAreNaM / [ zrI ThANAMgasUtra sthAna. 4, uddeza - 4, sUtra - 373 ] mAyA tairyagyonasya // 6-17 // * tasyAdhArasthAnam cauhi ThANeha jIvA tirikkhajoriNayattAe kammaM pagati / mAillAte riDilla tAte zraliyavayaraNeraNaM kUDatulakUDamANeNaM / mUlasUtram * tasyAdhArasthAnam alpA'rambha-parigrahatvaM svabhAvamArdavA ''rjavaM ca mAnuSasya / / 6-18 / / [ pariziSTa-1 [ zrI ThANAMgasUtra sthAna. 4, uddeza-4, sUtra - 373 ] pAraMbhA apapariggahA dhammiyA dhammANuyA / cauhi ThANehiM jIvAmaNussattAte kammaM pagareMti / pagativiNIyayAe sANukkosayAte zramaccharitAte / taM jahA mUlasUtram niHzIla - vratatvaM ca sarveSAm / / 6-11 / / [ zrI papAtikasUtra saMkhyA - 124 taM jahA - pagatibhaddatAte [ zrI ThANAMgasUtra sthAna. 4, uddeza 4, sU. 373 ] mAyAhi sikkhAhi je narA gihisuvvayA uveti mANusa joNi kammasaccAhu pANiNo / [ zrIuttarAdhyayana sUtra adhyayana 7, gAthA 20 ] * tasyAdhArasthAnam egaMtavAle NaM maNusse neraiyAuyaMpi pakarei tiriyA uyaMpi pakarei devAuyaMpi pakarei | [ zrIvyAkhyAprajJapti zataka - 1, uddeza - 8, sUtra - 63 ] Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 ] SaSTho'dhyAyaH Wan mUlasUtram sarAgasaMyama-saMyamAsaMyamA-'kAmanirjarA-bAlatapAMsi devasya // 6-20 // * tasyAdhArasthAnam cauhi ThANehi jIvA devAuyattAe kammaM pagareMti / taM jahA-sarAgasaMjameNaM, saMjamAsaMjameNaM, bAlatavokammeNaM, akAmaNijjarAe / ___ [zrIThANAMgasUtra sthAna 4 uddeza 4 sUtra 373 ] OM mUlasUtram yogavakratAvisaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH // 6-21 // tadviparItaM zubhasya // 6-22 // * tasyAdhArasthAnam subhanAmakamma sarIrapucchA, goyamA ! kAya ujjuyayAe bhAvujjuyayAe bhAsujjuyayAe avisaMvAdaNajogeNaM subhanAmakammA sarIrajAvappayogabandhe, prasubhanAmakammA sarIrapucchA, goyamA ! kAyapraNujjavayAe jAva visaMvAyaNAjogeNaM asubhanAmakammA jAvapayoga bandhe / [ zrIvyAkhyAprajJapti zataka 8, uddeza 6 ] OM mUlasUtram darzanavizuddhivinayasaMpannatA zIla-vrateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayoga-saMvegau zaktitastyAga - tapasI, saMgha - sAdhusamAdhi - vaiyAvRttyakaraNamahaMdAcArya-bahuzruta-pravacanabhaktirAvazyakAparihANi-mArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakRttvasya // 6-23 // * tasyAdhArasthAnam arahatasiddhapavayaNagurutherabahussue tvssiisu| vacchalatayA ya tesi abhikkha gANovavoge ya // 1 // dasaNa viNae prApAssae ya sIlavvae niraiyAraM / khaNalaba tava cciyAe veyAvacce samAhIya // 2 // appuvvaNANagahaNe, suyabhattI pavayaNe pbhaavrnnyaa| eehi kAraNehi, titthayarattaM lahai jIvo // 3 // [ zrIjJAtAdharmakathAGga adhyayana 8 sUtra 64 ] Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 zrI tattvArthAdhigamasUtre mUlasUtram - parAtmanindAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 24 // * tasyAdhArasthAnam jAtimadeNaM kulamadeNaM balamadeNaM jAvaissariyama deNaM NIyAgoyakammAsarIra jAvapayogabandhe / [ zrIvyAkhyAprajJapti zataka 8 uddeza & sUtra 351 ] mUlasUtram tadviparyayo nIcairvRtyanutseko cottarasya / / 6-25 / / [ pariziSTa-1 mUlasUtram * tasyAdhArasthAnam jAtizramadeNaM kulazramadeNaM balapramadeNaM svapramadeNaM tavapramadeNaM suyapramadeNaM lAbhazramadeNaM issariyaM zramadeNaM uccAgoyakammA sarIrajAvapayogabaMdhe / [ zrIvyAkhyAprajJapti zataka 8 uddeza & sUtra 351 ] vighnakaraNamantarAyasya / / 6-26 / / * tasyAdhArasthAnam - dANaMtarAeNaM lAbhaMtarAeNaM bhogaMtarAeNaM uvabhogaMtarAeNaM vIriyaMtarAeNaM aMtarAiyakammA sarIrappayogabandhe / [ zrIvyAkhyAprajJapti zataka 8 uddeza esUtra 351 ] // iti zrItattvArthAdhigamasUtrasya SaSThAdhyAyasya jainAgamapramAraNarUpa zrAdhArasthAnAni // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 SaSThAdhyAyasya * sUtrAnukramaNikA * hai www W sUtrAGka sUtra kAya-vAG-manaH karmayogaH / / 6-1 // 2. sa prAsravaH // 6-2 / / zubhaH puNyasya // 6-3 // azubhaH pApasya / / 6-4 / / 5. sakaSAyA'kaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH // 6-5 / / 6. pravratakaSAyendriyakriyAH paJca-catuH-paJca-paJcaviMzati saMkhyAH pUrvasya bhedAH / / 6-6 / / 7. tIvra-manda-jJAtA-'jJAtabhAva-vIryA 'dhikaraNa-vizeSebhyastad vizeSaH // 6-7 // pradhikaraNaM jIvA'jIvAH / / 6-8 / / 6. pAdyaM saMrambha-samArambhA''rambha-yoga-kRta-kAritA-'numata ____ kaSAya-vizeSastristri-strizcatuzcaikazaH / / 6-6 / / nirvartanA-nikSepa-saMyoga-nisargA dvi-catu-dvi-tribhedAH param // 6-10 / / 11. tatpradoSa-nihnava-mAtsaryA-'ntarAyA ''sAdanopaghAtAjJAnadarzanAvaraNayoH / / 6-11 // duHkha-zoka-tApA-''krandana-vadha paridevanAnyAtmaparobhayasthAnyasavedyasya / / 6-12 / / 13. bhUta-vratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasya / / 6-13 // kevali-zruta-saGgha-dharma-devA'varNavAdo darzanamohasya / / 6-14 // 12. duHkha-za 14. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-2 pRSThasaM. 35 36 37 36 40 sUtrAGka sUtra kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasya // 6.15 / / 16. bahvArambha-parigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH / / 6-16 // 17. mAyA taryagyonasya / / 6-17 / / alpA''rambha-parigrahatva-svabhAvamArdavA-'rjavaM ca mAnuSasya // 6-18 / / 16. niHzIla-vratatvaM ca sarveSAm / / 6-16 / / 20. sarAgasaMyama-saMyamAsaMyamA-'kAmanirjarA bAlatapAMsi devasya // 6-20 / / 21. yogavakratA visaMvAdanaM cA'zubhasya nAmnaH / / 6-21 / / 22. tadviparItaM zubhasya / / 6-22 // 23. darzanavizuddhi-vinayasampannatA zIlavateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayoga-saMvegau zaktitastyAga-tapasI-saMgha-sAdhusamAdhi-vaiyAvRttyakaraNa-mahaMdAcArya-bahuzruta-pravacanabhaktirAvazyakAparihANi - mArgaprabhAvanA pravacana vatsalatvamiti tIrthakRttvasya / / 6-23 / / 24. parAtmaniMdAprazaMse sadasadguNAcchAda nodbhAvane ca nIcairgotrasya // 6-24 / / 25. tadviparyayo nIcairvRttyanutseko cottarasya / / 6-25 // 26. vighnakaraNamantarAyasya / / 6-26 // // iti zrItattvArthAdhigamasya SaSThAdhyAye sUtrAnukramaNikA // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 krama sUtra 1. adhikaraNaM jIvA'jIvAH / / 6-8 / / 2. alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavArjavaM ca mAnuSasya / / 6-18 / / 3. avratakaSAyendriyakriyAH paJcacatuH paJca paJcaviMzati saMkhyAH pUrvasya bhedAH / / 6-6 / / 4. 5. SaSThAdhyAyasya * prakArAdisUtrAnukramaNikA * 7. 8. prazubhaH pApasya / / 6-4 / / zrAdyaM saMrambha-samArambhA''rambhayoga-kRta-kAritA Snumata - kaSAya- vizeSaistri-stri-stri zcatuzcaikazaH / / 6-6 / / kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasya / / 6-15 / / kAya-vAG-manaH karmayogaH / / 6-1 / / kevala zruta-saGgha- dharma - devA'varNavAdo darzana mohasya / / 6-14 / / 6. tat pradoSa-nihnava mAtsaryA 'ntarAyA''sAdanopaghAtAjJAnadarzanAvaraNayoH / / 6-11 / / 10. tadviparyayo nIcairvRtyanutseko cottarasya / / 6-25 / / 11. tadviparItaM zubhasya / / 6-22 / / 12. tIvra - manda-jJAtA jJAtabhAva- vIryA'dhikararaNavizeSebhyastad vizeSaH / / 6-7 / / pRSTha saM. 16 37 10 7 20 35 1 33 25 47 42 15 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-3 70 ] pRSTha saM. krama sUtra 13. darzanavizuddhi-vinayasampannatA zIlavateSvanati cAro'bhIkSNaM jJAnopayoga-saMvegau zaktitastyAga-tapasI-saMgha-sAdhu-samAdhi-vaiyAvRttyakaraNamarhadAcArya-bahuzruta-pravacanabhakti rAvazyakAparihAriNa-mArgaprabhAvanA pravacana vatsalatvamiti tIrthakRttvasya / / 6-23 / / 14. duHkha-zoka-tApA-''krandana-vadha-paridevanAnyAtmaparobhaya sthAnyasavedyasya / / 6-12 // 15. nirvartanA-nikSepa-saMyoga-nisargA dvi-catu-dvi-tribhedAH param / / 6-10 // 16. niHzIla-vratatvaM ca sarveSAm / / 6-16 // 17. parAtmaniMdAprazaMse sadasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcargotrasya / / 6-24 / / 18. bahvAraMbha-parigrahatvaM ca nArakasyAyuSaH / / 6-16 / / 16. bhUta-vRtyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti savedyasya / / 6-13 / / 20. mAyA tairyagyonasya / / 6-17 // 21. yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH / / 6-21 / / 22. vighnakaraNamantarAyasya // 6-26 // 23. zubhaH puNyasya / / 6-3 / / 24. sa prAsravaH // 6-2 // 25. sakaSAyA'kaSAyayoH sAmparAyikaryApathayoH 6-5 / / 26. sarAgasaMyama-saMyamAsaMyamA-'kAmanirjarA-bAlatapAMsi devasya // 6-20 // // iti zrItattvArthAdhigamasya SaSThAdhyAye'kArAdyanukramaNikA // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 zrItattvArthAdhigamasUtra SaSThodhyAyasya zrIjainazvetAmbara-digambarayoH sUtrapATha-bhedaH zrIdigambara granthasya sUtrapAThaH * 5 sUtrANika * zrIzvetAmbaragranthasya sUtrapAThaH * | 5 sUtrANi // sUtra saM. 3. zubhaH puNyasya / / 6-3 / / sUtra saM. 3. zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya / / 6-3 / / 4. azubhaH pApasya / / 6-4 // 5. indriyakaSAyAvatakriyAH paJcacatuH paJcapaJcaviMzati saMkhyA pUrvasya bhedAH // 6-5 / / 6. avatakaSAyendriyakriyAH paJca catuH paJcapaJcaviMzatisaMkhyAH pUrvasya bhedAH / / 6-5 / / 6. tIvramandajJAtAjJAtabhAvAdhikaraNa vIryavizeSebhyastadvizeSaH / / 6-6 / / 7. tIvamaMdajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNa vizeSebhyastad vizeSaH // 6-7 / / 17. alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya / / 6-17 // 18. alpArambhaparigrahatvaM svabhAva mArdavArjavaM ca mAnuSasya / / 6-18 // 18. svabhAvamArdavaM ca // 6-18 / / 22. viparItaM zubhasya / / 6-22 // / 21. samyaktvaM ca // 6-21 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] zrItattvArthAdhigamasUtre [ pariziSTa-4 sUtra saM. 23. darzanavizuddhivinayasaMpannatA zIla- vrateSvanaticAro'bhIkSNaMjJAnopayogasaMvego zaktitastyAga-tapasI, saGghasAdhusamAdhi - vaiyAvRttyakaraNamarhadAcArya -bahuzruta - pravacanabhaktirAvazyakAparihAriNargiprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakRttvasya // 6.23 / / sUtra saM. 23. tadviparItaM zubhasya / / 6-23 / / 24. darzanavizuddhivinayasampannatA zIla vrateSvanaticAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI-sAdhusamAdhiHyAvRtyakaraNamarhadAcArya - bahuzrutapravacanabhaktirAvazyakApari - hANirmArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamititIrthakaratvasya / / 6-24 / / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / OM hrI arha namaH // %%% % Xie Shi %%%% % % % % F aSTaka-samuccaya cha 555555555Mo Li Li Mo Sui Mo Sui Mo Mo Li 5% * racayitA * zAstravizArada - sAhityaratna - kavibhUSaNa paramapUjya AcAryadeva zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI mahArAja Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phra zrInamaskAra - mahAmantrASTakam [ anuSTup chandaH ] namaskAra mahAmantraM sanAtanaM ca zAzvatam / prokta N jinezvarairdevaiH, prakhyAtaM bhuvanatraye / / 1 / / - mantreSu mukhyamantraM vai na ko'pi tulyakaM tathA / nikhilamaGgaleSveva, prathamaM maGgalaM varam / / 2 / / zrImadbhyo namo nityaM, zrIsiddhebhyo namaH punaH / prAcAryebhyo namo bhaktyA, vAcakebhyo namastathA // 3 // loke samastasAdhubhyo namo nityaM punaH punaH / etad sarvavighnaharaM nityaM, sarvaduHkhaharaM caiva, mahAzrutaskandhaM, zrIpaJcaparameSThinam // 4 // sarvapApapraNAzakam / sarvakarma vinAzakam // 5 // sakalaRddhidAtAraM, kAmadaM mokSadaM caiva sarvasiddhipradAyakam / manovAJchitapUrakam / / 6 / / etad mantraM smaret devAH, dAnavAzca nRpAH narAH / yogino bhoginazcaiva, raMkAdayo'pi sarvadA / / 7 / / tadetasminnapi / jinendra - dvAdazAGgInAM, rahasyaM zrI caturdaza pUrvANAM pUrNasAraM hi idaM mantrASTakaM nityaM paThanAt smaraNAt tathA / jApAcca so'pi prApnoti, suzIlapadamavyayam / / 6 / / Pin mantra ke // 8 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zrIjinapratimASTakam * OXXX Wan K [ zArdUlavikrIDita - vRttam ] mUttiH sphUtimayI sadA sukhamayI, lAlityalIlAmayI / divyAnandamayI pratApataraNI, sadbhAvazobhAmayI / / nityaM sadvacanAmRtaH sulalitaH, siddhA ca siddhAntataH / ajJAnAvRtacetasAM tanujuSAM, dRSTirna tatreGgate // 1 // saumyA ramyatarA guNakavasatiH, sArasvatIyaM punaH / gambhIrA ca samudramudramadhurA, mAdhuryadhuryaM - bhRtA / / sadbhisse vitapAdapadmamanaghA, dravyAdibhAva - muMdA / prajJAnAvRtacetasAM tanujuSAM, dRSTirna tatreGgate / / 2 // sannAmA''kRti-dravya-bhAvabharitaH, zAstrAnuga/dhanaiH / paunaH puNyamayaizca suSThuvacanaiH, sadrUpasvIkAritA // mUttiH zrIjinarAja - rAjamukuTAlaGkArarUpA stii| prajJAnAvRtacetasAM tanujuSAM, dRSTirna tatreGgate // 3 // yeSAmatra sujIvanaM sulalitaM, labdhaJca puNyaiH parNaH / pUjAlagnamabhUtparaiH sukhakarairbhAvaH svabhAvaiH param / / teSAM dhanyatamatvatattvamagamat, saMmanyatAM mAnujaM / ajJAnAvRtacetasAM - tanujuSAM, dRSTirna tatreGgate // 4 // yaireSA bhagavat-pratApalalitA, mUtirna sampUjitA / svAntAntamaya-rdharApi bahudhA, bhArIkRtA bhUrizaH / / kliSTaM kliSTataraJca vaJcakamayaM, sajjIvanaM yApitaM / prajJAnAvRtacetasAM tanujuSAM dRSTirna tatreGgate // 5 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ aSTaka-samuccaya prajJAnAndhatamo vinAzanavidhau, caJcat prbhaabhaasuraa| bhAsvad bhAskarato'dhikAdyutimayI, zrIkalpavRkSopamA / saMsArAbdhisupAragantumanasAM, potAyamAnA'nizaM / prajJAnAvRtacetasAM tanujuSAM, dRSTirna tatreGgate // 6 // arhanmUtiraho vibodha - taraNI, snehAmbuvarSI jharI / utphullazca nitAntakAntanaya nirdhAnta zAntipradA / / siddhAntAgamasUktimuktivacanainityaM pramANIkRtA / ajJAnAvRtacetasAM tanujuSAM, dRSTirna tatreGgate // 7 // arhanmUttirahanizaM hRdi gatA, saMrAjate yasya ca / taccittAnugatAH samastaviSayAH, sambhrAnti nirdhAntitaH / / tasmAt tAM samupAsya zuddhahRdayairbhAvyaM sadA sajjanaH / prajJAnAvRtacetasAM tanujuSAM, dRSTirna tatreGgate / / 8 / / arhanmUttisamarthakaM guNakara, sattattvasandarzakaM / nityAnandakaraM suzAntisuranadaM, sauhArdasambhAvakam / / satyaM zAzvatamaprameyamanaghaM, mAhAtmyamAlAmayaM / yAvaccandradivAkarau ca vasudhA saMrAjatAmaSTakam / / 6 / / ___ ( vasantatilakA - vRttam ) zrInemisUripravarasya guroH suziSyaH / lAvaNyasUrirabhavannikhilAgamajJaH / / tad dakSasUripravarasya suzIlasUriH / ziSyo bhavan racitavAn pratimASTakaJca / / 10 / / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cANasmAnagara maNDana OM zrIbhaTevApArzvanAthajinASTakam [ zikhariNI-vRttam ] ciraM gehe - gehe, bharatabhuvi sarvatraprathitaM, guNAkhyAnaM mAnaM, suranarajanairyasya kathitam / camatkArAnvitaM varadamatulaM, nirbhayakaraM, bhaTevApArzvazaM satatamabhivande savinayam / / 1 / / sthitaM zrIcANasmAnagarajana saMsthApita-mahA zubhAbhe prAsAde, maNimukuTavantaM pramuditam / zravaH zobhAvantaM, kanakakRtabhUSAbhirabhito, bhaTevApArzvazaM satatamabhivande savinayam / / 2 / / svabhaktAnAM pArzva, pramuditamanorakSaNa paraM, prabhAvatyA rAjJyA, tadanusuracandrAcitapadam / manaHsthaM sarvasvaM sakalamiha ditsu jinavaraM, bhaTevApAzaM, satatamabhivande savinayam / / 3 / / sadA zAntAkAraM, hRtasujanabhAraM prabhuvaraM, trilokI sannAthaM, samaiH devairjAte, samavasaraNe bhaTevApArzvazaM guNagaNanAthaM gatamadam / pUjitapadaM, satatamabhivande savinayam / / 4 / / jagat sarvaM svIyairmahitacaritairatra sukhinaM, vidhAtu N sannaddhaM, kamaThasadRze vai hitapradam / sthitaM taM zrIzaGkhazvarajinasamIpe'navarataM, bhaTevApArzvazaM satatamabhivande savinayam / / 5 / / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] dadhAnaM saddhyAnaM vigatasamamAnaM surapati, prahAre mohAnAmabhimukhamatulyaM guNazreSThaM preSTaM nikhilamanujAtAmupakRte, bhaTevApArzvazaM dadAnaM sampatti sujanasuracandAya nikhilAM, vimAnaM kurvantaM khaladala samUhAya nibhRtam / nijAGghra satsevAniratanaraghoSasya matidaM, sukI suprItaM jinamunisumItaM kaluSahaM, suranaraiH / satatamabhivande savinayam / / 6 / / ityaSTakaM bhaTevA pArzvazaM satatamabhivande savinayam / / 7 / / sadA hRSTaM dRSTaM sthitamatisamIpe bhavabhRtAM punItaM sajjJAnairakhilajanasaMmAnitagiram / so'yaM [ vasantatilakA-vRttam ] viracitaM jina pArzvanAthadevasya bhaktisuhitena zrIsUriNA'navarataM prapaThantu bhaktAH, bhavantu zaktA zrI pArzvanAtha jinamandirataH " bhaTevApArzvazaM satatamabhivande savinayam / / 8 / / Wan [ aSTaka - samuccaya suzIla- nAmnA / prazastA 1 cANasmanAmanagarI janikAsti svadakSaguru- paTTadharAtmatuSTaya, pArzvastavaM zikhariNI mudamaGgalamApnuvantu // // yasya / padato vyatAnIt // 10 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai 0 kSamApanASTakam / yAni kAnyaparAdhAni, varSe'smin hi kRtAni ca / saMvatsarImahAparve, kSamAmi ca kSamantu me / / 1 / / kaSAyairdU SitazyAma, kRtaM vaireNa mAnasam / saMvatsarI mahAparve, kSamAmi ca kSamantu me // 2 // kadAcit kopitaH zrIman ! bAdhitaM yadi vattiSu / kRtopasargo bhavatAM, kSamAmi ca kSamantu me // 3 / / vyavahAra pravRtti vai, sarveSAM jIvajanmanAm / tadarthe dUSitaM cittaM, kSamAmi ca kSamantu me / / 4 / / yat yadyAcaritaM pApaM, pratijJAbhaGgahetukam / vidhAtu prAtmazuddhiM hi, kSamAmi ca kSamantu vai / / 5 / / vakSyamANaM mahApApaM, yuSmAbhiH gRhitaM yadi / nAzitaM snehasaMbhAraM, kSamAmi ca kSamantu me / / 6 / / vaNitaM devadevezaH, zAzvataM jinazAsanam / sumaGgalAya parve'smin, kSamAmi ca kSamantu vai / / 7 / / duSkRtaM karmasaMyogAt, manasA vAcA ca karmaNA / kAritaM vihitaM sarvaM, kSamAmi ca kSamantu vai / / 8 / / ye sarve'tra bhave svakarmavazagA jIvA'khilA AgatAH / te sarve kSamitA kSamantu satataM saMvatsarI parvaNi / / me sarveSu sadA bhavantu sukhadA maitrI na vairaM kvacita / duzcintyaM kathitaJca duSpravihitaM mithyAstu tad duSkRtam / / 6 / / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prAtmacintanASTaka x (harigIta-chanda meM) jJAnAdi tattvoM se bharI, isa prAtmanidhi ko jAniye / dravya se hai nitya paryAyitva anitya mAniye / vividha karmoM ko kare jo, karmaphala ko vo sahe / karmodayI bhaTake bhavAntara, karmakSaya se ziva lahe / / 1 / / saMsAramaya bhI jIva jaba ho, siddhapada kI prAtamA / to sphaTikasama nirmala guNoM se, pUrNa zuci paramAtmA / / karma ke saMyoga aura viyoga ke, bhinna-bhinna svarUpa hI / karma hetu chor3ate jaba, ziva mukti pAte haiM vahI // 2 // he jIva ! tuma ho kauna ! kaise, hai milA nara bhava tujhe / kyA socatA? kyA bolatA? kyA karma ? kyA cintana tujhe / / / zubhagati ko prApta karane, zubha sAdhanA kI kyA nahIM ? / nija guNoM meM ramaNa karatA, yA parAyoM meM sahI ? / / 3 // jJAnAdi sadguNavanta tU, guNa pAsa tere haiM sabhI / para-vastu kA saMyoga detA, duHkha parampara nita abhI / jJAnAdi guNa se bhinna hai, ve vastu para hI mAniye / Atmatattva svarUpamaya hI, zreSTha tattva sujAniye / / 4 // sacce guru kI vANI hI, karata pAtma prakAza hai| karma nikandana se hI bhavijana, jAte patha nirvANa haiM / / ho parimArjitAtmA, trayaratna sadguNa khAna hai| mukta ho bhava vyAdhiyoM se, zivanidhi saMyukta hai / / 5 / / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTaka-samuccaya ] [ 1 duHkharUpa isa nikhila vizva kA, karo tyAga ho pAtmotthAna / hotA hai duHkhAnubandha hI, pApakarmamaya jaba ho prANa // zubha puNyoM se milatA uttama, jIvana meM durgati kA nAza / puNyAnubandhana karmodaya se, pAtA jIvana mukti prakAza / / 6 / / sAMsArika vaibhava mAyA kI, tRSNA mRgamarIcikAbhAsa / tyAgI tIrthakara vANI yaha, bhautika sukha meM duHkha kA vAsa // bana mithyAtvI jIva mAnatA, rAga-dvaSa meM sneha vidhAna / mohamahAjvara kI vyAdhi meM, prAtma-tattva kA kucha nA jJAna / / 7 / / sanmArgagAmI prAtma tU, mitra sama hai isalie / viparIta isake hai ripu se, DiganA na patha se taka jiye / / zIla samatA saMyamI bana, prAtmatattva cintavanA / kahe mahAjJAnI nitya yaha, mukti mandira pahu~canA / / 8 / / nidhi vedAkAza netra varSe vikrame lettaapure| sthita cAturmAsa kArtika zukla paMcamI bhuguvAsare / / ravicandra vijaya praziSya kI, vijJapti se pratiramya yaha / kiyA AtmacintanASTaka, jagahitArtha suzIla sUri yaha / / 6 / / // iti prAtmacintanASTaka samApta // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM zrIjinendrastuti-yAcanASTakam 5 jinendra ! tamArAM darzana karavA, zrAvyo chu aAje tamArI pAse huM / bhaktibhAve donoM hAtha jor3Ine, su-snehathI zira jhukAva huM // 1 // dAdA tamArI manohara mUrti, mukhamudrAne nihAlI rahyo / nirvikArI tArA nayanomAMthI, bharatu teja huM bhIlI rahyo // 2 // janma hamAro saphala thayo ne, netra hamArA harSita thayAM e / prabho ! tamArAM gAtAM guNagaNane, jIbha hamArI pavitra thaI e / / 3 // prabho tamArI mIThI vANI suNatAM, tathA tuma vacanAmRta pItAM / kAna hamArA pAvana thayA e, prAtmika AnaMda anubhavatAM e // / 4 // thayuM kRtAratha hRdaya hamAru, dhyAtAM jinezvara ! tuma nAmasmaraNanI laya lAgI, ne pAdasparzanI nA jove hamAre sura-nara Rddhi, saMsAranI koI sukha-samRddhi | karU N yAcanA prabho ! zrApanI pAse, sirpha levA mokSasukha ja hAMze / / 6 / / dhyAna tamAruM / bhaMkhanA jAgI / / 5 / / bhavobhava e jinazAsana sevA, malajo tuma caraNoMnI sevA | pUrNa karajo e AzA mArI devA ! dejo dAsane mokSanA mevA / / 7 // grahUM hUM | nitya sadguru sevUM hU~ / / 8 / / upakAra Apano bhUlU~ nahIM hU~, nemi - lAvaNyasUrIza vandU hUM, zaraNa Apa dakSa-suzIla Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAmAyika-zikSASTaka sAmAyika saMsAra meM, amita anupa vidhAna / karma-vizodhana ke lie, hai acUka varadAna / / 1 / / mAnava ! mamatA chor3a ke, banatA hai niSkAma / sAmAyika se nitya hI, jaga-maga prAtamarAma / / 2 / / mada-mohAtmaka jAla meM, phaMse na koI jIva / sAmAyika sAdhe yadi, sudRr3ha ho sukha nIMva / / 3 // sAmAyika to vizvahita, vizada vikasvara rUpa / nava-nava Urjasvila vidhA, upaje nitya anUpa // 4 // mana-vaca-kAyA se karo, nizadina sama vyavahAra / kuTila kuTilatA tyAga ke, camakAno prAcAra / / 5 // mAgama-nigama bakhAnate, sAmAyika saMsiddhi / agama agocara kI chaTA, dikhe mile sambuddhi / / 6 / / rAga-dvaSa hI zatru haiM, aura zatru nahIM anya / sAmAyika samatAmayI, inheM miTAtI dhanya / / 7 // sAmAyika saba kAla meM, rahatI hai jayavanta / 'sUri suzIla' susAdhiye, baniye bahuguNavanta / / 8 / / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM Atmahita-aSTaka 4 he vizvapUjya ! sarvajJadeva ! jinezvara ! jagadIzvara ! / vandana kara maiM karatA vinatI, bhAvayukta paramezvara ! / / mAyA hU~ maiM tuma pAsa prAzA, lekara ati sneha se / vaha prabho! paripUrNa karanA, rAva bhI merI sunake // 1 // lakha caurAsI yoni meM maiM, anAdikAla se phira rahA / janma-maraNAdi pravAha meM, rAta-dina prati ghUma rahA / / unameM hI pAyA isa vakta, manuSya-janma prati durlabha / vaha bhI pUrva puNya pasAya se, kara rahA hU~ anubhava / / 2 / / adyAvadhi maiMne sudeva-guru-dharma nahIM phicaanaa| aba kyA hogA merA prabho! tuma kRpA-karuNA binA / / rakhar3I rahA hU~ raMka pere, pAkara prati viDambanA / saMsAra dAvAnala samA, ati duHkhayukta bharA huA / / 3 / / isa bhava meM na diyA dAna maiMne, supAtra meM bhAva se / tathA ziyala bhI pAlA nahIM, Atma viTambyA kAma se / / tapa tapA nahIM maiMne prabho! kisI nijAtma nimitta se / aba vizeSa maiM kyA kahU~, tujha sarvajJa ke pAsa meM / / 4 / / pUrva virAdhaka bhAva se hI, bhAva merA nahIM vikase / saMyama ko malina kiyA, karmamohanIya vaza se / pala-pala meM aneka bAra, pariNAma kI bhinnatA dIse / kiyA jo karma maiMne aAja taka, chipA nahIM hai tuma se // 5 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTaka-samuccaya [ . [ 85 gata kAla merA anAdi, isa saMsAra meM paribhramatAM / use sahA maiMne prabho !, durgati duHkha anantatAM / / pratikaSTa se jinarAja ! terA, prAja zubha darzana humA / mujha duHkha-dohaga-kaSTa-saMkaTa, roga-saMtApAdi TalA / / 6 / / pUrva puNya saMyoga se, anupama kalpavRkSa phlaa| mujha nayanoM meM se prAja, amIya ke meha uThA / / aho ! jAne gRhAGgaNa meM, kAmadhenu calakara paayii| aura usane bhara dI ratna, cintAmaNi hema thAlI / / 7 / / mAyA prabho ! tere zaraNe, aba bhakta kI lAja kIje / kiye aneka praparAdha maiMne, te sabhI mujha khamIje / / milatI rahe bhavobhava prabho! tuma caraNoM kI sevA zubha / tathA mile antima saMyama, mama prAtma pAve zivasukha / / 8 / / tapagacchanAyaka nemi - lAvaNya - dakSa sUrirAja ke| paTTadhara suzIlasUri ne, racA 'prAtmahita-aSTaka' yaha // vikramAbda doya sahasa, sur3atAlIsa jyeSTha vadi sAtame / kAnAnA nagare pArzva-pratiSThA-mahotsave janahite / / 6 / / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru- prArthanA praSTaka ( lalita - chandamAM ) [ arara he prabho ! arja huM karu - e rAgamAM ] sugururAja cho vizvamAM tame, vibudhanAtha cho jJAnamAM tame, zazi samA tame zItavaMta cho, jaladhi jIma gaMbhIra cho tame, kanaka meruniSkampa dhIra cho, tapa ne dayA mUrti cho tame, nita cha kAyanA rakSanAra cho, samiti guptinA pAlanAra cho / sakala kAryamA dakSa cho tame, praNayathI namIye sadA zrame // 4 // guNanidhAna cho praNayathI namI ravi samA tathA tejavaMta cho / praraNayathI namIye sadA zrame / / 2 // zamadamAdi ne tyAgavIra cho / praNayathI namIye sadA zrame / / 3 / / sarvamAM tame / sadA zrame / / 1 / / mugati mArganA dAkhanAra cho / praNayathI namI sadA prame / / 5 / / vimala nAraNathI praNayathI namIye sadA prame // 6 // dIpatA tame / bhava araNyamAM sArthavAha cho, jaga paropakArI mahAtame, darazane karI nirmalA tame, caraNa ratnathI zobhatA tame, muguTa cho pramArA ja zIrSanA, vimalahAra cho eja cittanA / nayananA ja tArA tathA tame, praNayathI namIye muja suprAtmano satya nAvika, parama yoga ne sujina dharmanA saMta cho tame, praNayathI namIye [harigIta - chandamAM ] tapagacchasvAmI guNadhAmI nemisUri mahArAjanA sadA zrame / / 7 / / kSema arpaka / sadA zrame / / 8 / / paTTAkA sUrya sarIkhA lAvaNyasUrirAjanA / ziSya paMnyAsadakSanA paMnyAsa suzIla sAdhu e, 'guruprArthanA zraSTaka' racyuM varddhamAna ziSya kAja e // 6 // 5 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namannamriranamaanaamanariammamam sAhityasamrAT-pragurudeva // prArthanA zraddhAJjali aSTaka m Laxmmsmmmmmmmmmwimmmmsammmmmm _ [lalita-chandamAM] [arara he prabho ! arja huM karu....e rAgamAM] arara he guro ! zukayu tame, kSaNa mahIM tajI kayAM gayA tame / sugurudeva e svargamAM gayA, amara kItti ne rAkhatA gayA / / 1 / / viraha Apano sarvane thatAM, sahu jano raDe prApanA jatAM / svaparivAra ne zIrSachatranA, viraha duHkhanI ghora vedanA // 2 / / zaraNa Apanu lAbhakAraka, caraNa zuddhi ne jJAnavardhaka / parama yoga ne kSemadAyaka, punIta panthamAM e surakSaka / / 3 / / sahu hatA ame nAtha yukta e, prama thayA have nAtha zUnya e| smaraNa prApanu sarvadA raho, vimala darzana svapnamAM jaho / / 4 / / tuma taNI ame bhakti nA karI, kathita dharmanI sIkha nA dhrii| ama savI gunAha mApha e karo, ama pare kRpAdRSTi ne dhro|| 5 // guNa nidhAna ne jJAnasindhu e, zramaNa santa ne sUri rAja e| caraNapAtra ne zIlavanta e, paramapUjya ne zAntamUtti e / / 6 / / vividha zAstranA sarjanAra e, madhura dezanA ApanAra e| jaga janopakArI mahAn e, pragurudeva lAvaNyasUri e / / 7 / / namana ho guro ! Apane sadA, na amane tame bhUlazo kadA / suguru AziSa svargathI sadA, ama samasta ne prApajo mudA / / 8 / / [zArdUlavikrIr3ita-chandamAM] prAje sarvamalI ame sahu jano e prArthanA e karI , pUjya zrIgurudeva prAja tumane citte umaMge smrii| suzraddhAMjali eja arpaNa karI prAje ame bhAva thI , tene he gurudeva ! Apa hRdaye svIkArajo snehathI // 6 / / Wan Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 asAra saMsAra kI sajjhAya ! yaha saMsAra anAdi se hai, anantakAla taka rhegaa| - nahIM usakI prAdi milatI hai, nahIM kabhI anta milegA // 1 // yaha saMsAra karmazAlA hai, bhoga karma tU jaayegaa| lakha caurAsI jIvA yoni meM, bhramaNa karatA rahegA / / 2 // isa jagat kA rAga raMga sabhI, yahIM par3A raha jaayegaa| dhana-daulata aura duniyA sArI, nahIM sAtha koI pAyegA // 3 // patnI putra aura bandhu mitrAdi, sAtha koI nahIM jaayegaa| janme jaba tuma Aye akelA, aura akelA hI jAyegA / / 4 / / svArtha ke haiM isa vizva meM bandhu, nahIM sAra koI paayegaa| ise kahA ye saMsAra prasAra hai, zAstrajJAnI aisA kahegA // 5 // he jIva ! tU manuSya bhava pAye ho, saphala kaba hI kregaa| saMyama pAkara karma dUra kara, mokSasukha kaba pAyegA / / 6 / / nAhIM bharosA isa dehakA e, prAtmA kaba calA jaayegaa| mana kI bhAvanA mana meM rahegI, pIche pazcAtApa rahegA / / 7 / / zrI suzIlasUri nitya kahata hai, bhavyAtmA hI paavegaa| sAdi anaMta sthiti mokSa meM, zAzvata sukha meM mhAlegA / / 8 / / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bian sadgurubhyo namo namaH OM sadA smaraNIya vandanIya - susaMyamI - pUjyapAda * zrI vRddhivijaya guru stutyaSTaka * wwww:W ( harigIta - chanda ) paMjAba - lAhora isI deza bhArate jillAmahIM, vikhyAta rAmanagara nAmaka zahara zubha sohe sahI / kRSNAdevI-dharamajasa ke zubha putra kRpArAma e, vandu unheM guru vRddhivijaya vRddhicandra ko bhAva se / / 1 / / jisane bhraSTAdaza varSe chor3A prasAra saMsAra ko, nija sampatti tyAgI sabhI, kiyA grahaNa cAritra ko / tyajA sthAnaka bane saMvegI hue ziSya buddhi guru ke vandu unheM guruvRddhivijaya vRddhicandra ko bhAva se / / 2 / / " 11 3 11 zAnta dAnta tyAgI tathA jJAnI dhyAnI santa e, vAtsalya mUrti paropakArI, saddharma zraddhAvanta e / susaMyamI bAlabrahmacArI, sadguNAnurAgI e, vandu unheM guru vRddhivijaya - vRddhicandra ko bhAva choTe-bar3e sabahI jana ko mAna dete prema se, tathA mIThI vANI se hI saba jana cittAkarSate / jAsa citte acala nirmala samadRSTi sadA vibhAse, vandu unheM guru vRddhi vijaya - vRddhicandra ko bhAva se / / 4 / / nija ziSyAdi ko vinayapada vRddhikRte subodha dete, tathA vidyAvyasanakRte'pi ziSya zire hasta rakhate / jAsa saba utkati sadA zAstre ziSya vRnde gavAze, vandu N unheM guru vRddhivijaya - vRddhicandra ko bhAva se / / 5 / / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. ] [ aSTaka-samuccaya vidvAnoM kI vidvattA nihArI nitya prAnaMda pAte , tathA pAgamAdi grantha nirakhi rAjI atizaya hote| jAnI tattva jainAgama ke sadjJAnadRSTi prakAze , vandu unheM guru vRddhivijaya-vRddhicandra ko bhAva se / / 6 // dekha usa mahApuruSa ko saba pUrva ke yAda pAte , pavitra hotI prAtmA apanI doSAdi dUra hote / jAye sadA kumati sarvathA sumati prAdi bhI pAte , vandu unheM guru vRddhivijaya-vRddhicandra ko bhAva se / / 7 // zAnta mudrA manohara mUtti bhavya hai jisa guru kI , sohe sadA smitavadane nirvikArI vRtti rhii| sadA usI ke darzana karate prAtmA pavitra hotI hai , vandu unheM guru vRddhivijaya-vRddhicandra ko bhAva se / / 8 / / inhIM zrI vRddhivijaya guru ke ziSya zrI nemisUri haiM , tasa zrI lAvaNyasUri ke bar3e ziSya dakSasUri haiN| tasa ziSya suzIlasUri ne racA aSTaka ye harSa se , gAye usako muni hema-jina-saMyamaratna bhAva se / / 6 / / // iti zrIpUjyavRddhivijaya guru-stutyaSTaka samApta // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramagurubhyo namo nama. * zrIzAsanasamrAT-stutyaSTaka * EwwwwWWWWWWWWWWWWWWWWW -(mandAkrAntA-chandamAM) jeNe janmI laghuvayathakI saMyama zreSTha pAlyu, ne zAtAthI jIvana saghalu dharmakArye ja gaalyu| sAdhyA baMne vimala divaso janma ne mRtyu kerA, vandu tevA jaga - guruvarA nemisUrIza hIrA // 1 // jenI kItti pravara prasarI vizvamAMhe anerI , gAve dhyAve jagata janatA pUjyabhAve bhalerI / jotAM jene parama puruSo pUrvanA yAda Ave , ne prAnande bhavijana sadA bhavya ullAsa pAve // 2 / / moTA jJAnI jagata bharanA zAstrano pAra pAmyA , ne nyAyonA nayamititaraNA sAra grantho banAvyA / vANI jenI amRtasama ne garjanA siMha jevI , ne tejasvI vimala pratibhA sUryanA teja jevI / / 3 // jeNe bimbo bahu jina taNAM bhavya pAse bharAvyA~ , ne dharmonA bahu viSayanA zreSTha zAstro lakhAvyAM / nAnA grantho abhinava ane prAcya sArA chapAvyAM , ne tIrthonA anupama mahA kaika saMgho kaDhAvyA / / 4 / / jIrNoddhAro jinabhavananAM navya caityo ghaNerAM , tIrthoddhAro jasa suvacane kaika dIpe anerA / prAtmoddhAro bhavika jananA khUba kIdhA umaMge , bhUpoddhAro jagata bharamAM kIdhalA kaika raMge / / 5 / / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] [ aSTaka-samuccaya saurASTre zrImarudhara ane medapATa pradeze , dezodeze satata vicarI gujarAta pradeze / sArAM sArAM anupama ghaNAM dharmanA kArya kIdhAM , saue jenAM vacana kusumo zIghra jIlI ja lIdhAM // 6 // jenA yatne thai saphalatA sAdhu saMmelane je , jethI lAdhyo suyaza vimalo vizvamAM praatmteje| prAcAryAdi pravara padathI bhUSitA kaika kIdhA , raMge jeNe jagatabharane yoga ne kSema dIdhAM / / 7 / / dIvAlInI vimala kukhane jeha dIpAvanArA , lakSmIcandra-pravara kula ne nitya zobhAvanArA / saurASTra zrI madhupura taNI kItti vistAranArA , vandu chu te vimalaguNanA dhAmane prApanArA / / 8 / / [harigIta-chandamAM] tapagacchanAyaka jagaguru zrInemisUrIzvara taNA , paTTagagane bhAnu sama zrI lAvaNyasUrIvara taNA / ziSya dakSa munIza kerA suzIla ziSye e racyu, nija ziSya zrIvinodanI vinati thakI je ura jacyaM / / // iti zrIzAsanasamrAT-stutyaSTaka samApta // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sadgurubhyo namo namaH OM dharmaprabhAvaka-saMyamasamrATa-zAstravizArada-vyAkaraNaratna kavidivAkara-paramapUjya-prAcAryagurudeva * zrImadvijayadakSasUrIzvara-stutyaSTaka * [harigIta-chanda] bhAratadeza-gujarAta khyAta prAnta mahesANA mahIM, pAyA janma catura pitA-mAtA jAsa caMcala sahI / dharI nAma dalapata abhyAsa kiyA cANasmA meM rahI , aise guru zrIdakSasUri ko vandanA ho hamArI // 1 // jisane prAtmasAdhana zuddhakaraNe nitya udyama jo kiyA , bAlyavaya meM gRhatyAgI bane moha mamatA ko harA / paradeza meM bhI himmata dharI vividha veza meM pharyA , aise guru zrIdakSasUri ko vandanA ho hamArI / / 2 / / dIkSA pAne ke lie kaSTa prati jisane sahe , nija pitA ke pravarodha ko bhI sneha se dUre kiye| paMnyAsa amRtagariNa haste karer3A tIrthe dIkSA grahI , aise guru zrIdakSasUri ko vandanA ho hamArI / / 3 // pravartaka zrIlAvaNya guru ke ziSya dakSa nAmI hue , adhyayana kiyA zruta-sindhu kA nijAtma prajJA bale / hue dakSa nyAya - vyAkRti - sAhityAgamAdi mahIM, aise guru zrIdakSasUri ko vandanA ho hamArI // 4 // pAye padavI gaNi-panyAsa-vAcaka-prAcAryapada kI , zAstravizArada-kavidivAkara aura vyAkaraNaratna kii| jJAna-dhyAna-saMyamArAdhanA kI vividha tapa-tyAga se , aise guru zrIdakSasUri ko vandanA ho hamArI / / 5 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e4] [ aSTaka - samuccaya jinakI nizrA meM pratiSThA upadhAna ujamaraNAdi hue, tathA tIrthasaMgha - dIkSAdi kArya aneka ramya hue / gariNa-paMnyAsa-vAcaka-prAcArya padaviyA~ uttama huIM, aise guru zrIvakSasUri ko vandanA ho hamArI // 6 // grantha saMgIta - saritAdike, race jisane vyAkaraNa kiye padyAnuvAda jIva - vicAra - navatattvAdi ke / karmagrantha ke bhI kiye racI stavana- stuti caubIsI, aise guru zrIdakSasUri ko vandanA ho hamArI // 7 // / vizva para upakAra karate bhavya jIvo uddhare, dharma prabhAvaka hote hI saMyamasamrAT bhI bane / pAye samAdhi antima vaha saMcare svarga-mahIM, aise guru zrIdakSasUri ko vandanA ho hamArI // 8 // misUrIza - zAsana samrAT ke, tapagaccha svAmI paTTAlaMkAra lAvaNyasUri - sAhityasamrAT ke / paTTadhara zrIdakSasUri ke ziSya suzIlasUri ne racA guru aSTaka yahI vAcaka vinoda vinaMti se / / 6 / / // iti zrImad vijayadakSa sUrIzvara stutyaSTaka samApta // Zhu Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItapogacchAdhipati - zAsanasamrAT - sUricakracakravarti - sarvatantrasvatantra - jagadguruzrImadvijayanemisUrIzvarapaTTAlaMkAra-vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviratnazrImadvijayalAvaNyasUrIzvaraziSyaratnavidvadvaryamunizrIdakSavijayaziSyaratnavidvadvaryabAlamuni zrIsuzIlavijayaviracitaM // zrInemisUrIzvarASTakam // (zArdUlavikrIDitavRttAni) / yajjJAnaM ca nibandhasindhutaraNe, naukAnibhaM vartate / yadvANI zubhamAnasAmbujaravi - nAnArthasaMbodhinI / / yatkIttiH kila dikSu vistRtatarA, caMdrojjvalA sarvadA / vande'haM zubhapAdapadmayugalaM, taM nemisUrIzvaram / / 1 / / yasya kSAntiranalpakopazamane, dhArAdharAbhA varA / ___ nAnAziSyapraziSyavRndasahitaM, sadbodhiratnapradam / / durdAntaprativAdivAdanipuNaM samrATapadAlaGkRtaM / vande'haM zubhapAdapadmayugalaM, taM nemisUrIzvaram / / 2 / / nAnAtarkaparAyaNaM guNayutaM, lAvaNyalIlAlayaM / nyAyavyAkaraNAdizAstraracanA-naipuNyabhAjAM varam / / tIrthoddhAradhurandharaM munivaraM, cAritraratnAkaraM / vande'haM zubhapAdapadmayugalaM, taM nemisUrIzvaram / / 3 / / vairAgyadrumavardhane jaladharaM, zvetAmbarAgresaraM / bhavyAnAmupakArakArakuzalaM, siddhAntapAraMgatam / / nAnAdarzanadarzanAmaladhiyaM, ... sadbrahmacaryAJcitaM / vande'haM zubhapAdapadmayugalaM, taM nemisUrIzvaram / / 4 / / gItArthAnusRte tathA''gamagate, pAnthaM pathi prodyataM / vidvadvandasuvanditAmalaguNaM, vidvadsabhAbhAsuram / / yadvAcA vimalAcalAdiprabhRteH, saMghA varA nirgatA / vande'haM zubhapAdapadmayugalaM, taM nemisUrIzvaram / / 5 / / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] [ aSTaka-samuccaya nandIvardhanakAritapratimayA, zrIvarddhamAnaprabho / ramye kAnanamaNDite madhupure, ratnAkarAlaMkRte / / varSArambhadine mahodayakaraM, yajjanma jAtaM zubhaM / vande'haM zubhapAdapadmayugalaM, taM nemisUrIzvaram / / 6 / / lakSmIcandra iti zrutassujanako, yasyAsti dharmodyata zcArvAcAravicAracArucaritA, mAtA ca dIpAlikA / vAgdakSo hi satAM priyo guNanidhiH, shriibaalcndro'nujo| vande'haM zubhapAdapadmayugalaM, taM nemisUrIzvaram / / 7 / / yeSAmIkSaNato'pi yAnti vipulaM, bhAgyodayaM sajjanA / bhUpAlAvalimaulipUjitapadA-mbhojaM ca divyAkRtim / / sampUrNendusumaNDalAbhavadanaM, candrArdhabhAlasthalaM / vande'haM zubhapAdapadmayugalaM, taM nemisUrIzvaram // 8 // ___(sragdharAvRttam) nAnAvidyAbdhidevAcalavimaladhiyA- muktisaubhaagybhaajaaN| zrImallAvaNyasUrIzvarapragurusatAM, dakSanAmno gurozca // prAsAdyAnugrahaM cASTakamidamamalaM, zrIsuzIlena dRbdhaM / nityaM bhavyAtmanAM vai zrutipaThanakRtAM modadAnAya bhUyAt // 1 / / // iti zrInemisUrIzvarASTakam // Wan Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan pragurudevAya namo namaH sAhityasamrAT - vyAkaraNavAcaspati - zAstravizArada - kaviratna * zrIvijayalAvaNyasUrIzASTakam * ___ (zikhariNIvRttam) sudhAdhArAsArA'timadhurasuvANyAracanayA , ___ subhavyAnAM ceto'mbujadalasupaGktodinamaNim / suzAstrAbdhI devA'cala vimaladhiSNaM budhavara , stuve taM sUrIzaM praguruvaralAvaNyamunipam / / 1 / / sadAkrIDantaM sa-ccaraNajaladhau nau varaguNaH , suzIlAlaMkAro - lasitatanuvallIsulalitam / savidvadvandAli-stutavibudhataM sadguNayutaM , stuve taM sUrIzaM praguruvaralAvaNyamunipam / / 2 / / yazobhiryasyedaM . dhavalamatibhUmaNDalatalaM , kSamAvallImAlA-parimalavikIrNA dazadizaH / sulekhena zrImad-budhajanamano modakuzalaM , stuve taM sUrIzaM praguruvaralAvaNyamunipam / / 3 / / vahantaM yogaM cA''gamamananapUrvaM ca sakalaM , gataM sUrIzAntaM suguNayutaprAvartakapadAt / sabhAyAM vyAkhyAtA zubha bhagavatI yena nikhilA , stuve taM sUrIzaM praguruvaralAvaNyamunipam // 4 // analpe granthoghe sunipuNadhiyA zAstranipuNaH , kavInAM ratnaM vyA-karaNavaravAcaspatiriti / zubhA prAptA yena trividhapadavI zrIguruvarAt , stuve taM sUrIzaM praguruvaralAvaNyamunipam / / 5 / / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 ] payodha dhAtUnAM garaNadazaka rUpairupacitaM, GgintaM sannantaM yaGilupigataM nAmajanitam / sakRdbhAvavyApyaM vasumitavibhAgAn vidadhataM, stuve taM sUrIzaM praguruvara lAvaNyamunipam // 6 // prakurvANaM zliSTAM vivRtikalitAmaSTakata trisUtrI vyAkhyAtA zubhatilakamaJjaryapi tathA / rataM nyAsoddhAre svaparahita kAre'tirasikaM, stuve taM sUrIzaM praguruvara lAvaNyamunipam / / 7 / / sasuragirisaurASTraviSaye, pure boTa dAkhye yadIyaM janmAbhUt suguraNagaraNabhAg 'jIvana' gRhe / sadA zIlADhyAnAM 'amRta' jananInAM sadudare, stuve taM sUrIzaM praguruvaralAvaNyamunipam // 8 // * vasantatilakA-vRttam * vikhyAta rAjanagare " jinacaityayukte nandagrahAMka zazivikramavarSa mAghe zukle dale ca pratipat tithizukravAre, zrI misUrivarapaTTaprabhAvakasya [ aSTaka samuccaya 1 11 lAvaNyasUripamaNerbu' dhadakSasAdhu stasyAntiSatkamuninA suzIlena dRbdham / ramyaM kilASTakamidaM vibudhArthamucce Wan puSpadantamanizaM paThatAM mude stAt // yugmam / / 2 / / // iti zrIvijayalAvaNyasUrIzASTakaM samAptam // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / aham / / * aSTavidha-jinapUjASTakam * Cromomommmmmmmmmmm jalapUjA // paramapAvanazuddha manAvilaM, sakala - doSaharaM hitakArakam / supayasA manasAtmavizuddhaye, natazirA snapayAmi jinezvaram / / 1 / / // candanapUjA akhila-dAhaka-dAha-nivArakaM, atula rAga - kunAga - vimardakam / / vimala-zItala-kesara-candanaH, sahaja - zAntikRte jinamarcaye / / 2 / / puSpapUjAka surabhitaiH kusumaiH sumanoharaiH, vikasitaivividhairvidhisaMyutaH / / vizada - bhAvanayAtmavizuddhaye, jinavaraM sahasA ca yajAmahe / / 3 / / // dhUpapUjA ke vikaTa-karkaza-karma-vidAhanaiH, sakala - dUSita - gandha-nivArakaiH / agarudhUpacayaizca sugandhitaH, sumanasA manasA ca yajAmahe / / 4 / / // dIpakapUjA // ayi jinezvara ! kalpamahIruha, nikhila-naiza bhide'pi tamopaha / mama bhavecca sadAtmavikAsanaM, iti vicintya sudIpamahaM yaje / / 5 / / // akSatapUjA // jina ! jagatsu sadaiva vinAzitA, pratipadaM mayakA ca parIkSitA / satatamakSatamastu padaM mama, iti matena sadakSatapUjanam // 6 // + naivedyapUjA bhava - bhavArNavamadhyagato'nvahaM, anazanI padavImabhilASukaH / / nikhila nirvRtibhAvasamanvitaH, samanasA madhuraM ca samarpaye / / 7 / / ke phalapUjA // kanaka-bhAsvara-bhAjana-saMsthitaiH, RtugataivividhaH sarasaiH phalaiH / / sahajamuktiphalAya ca saspRhaH, jinavaraM phaladaJca mudA yaje / / 8 / / / / ityaSTopacAripUjASTakaM sAhityasudhAkareNa zrImad vijayasuzIlasUriNA viracitaM samAptam / / Wan zubhaM bhUyAt // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * suprasiddha paJcajinavandanAtmaka stuti * Lwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwand * zrIRSabhadeva jina-stuti * pAdi tIrthaMkara Adi jinezvara, prAdi muni-yogI ho / nAbhi-marudevI ke suta RSabha, vinItApurI nRpa ho / pUrvanavvANu vAra padhAre, siddhAcala torthe ho / gaye mokSa aSTApada tIrthe, aise prabhu ko namana ho / / 1 // zrIzAntinAtha jina-stuti * hastinApure janmI jisane, zAnti kI nijadeza kI / bacAyA kapota ko bAja se, zAnti cakrI hI bane / / vizvasena-acirA suta ne, tyajI cakrI Rddhi jina hue / gaye mokSa aise zAnti jina ko, bhAva se vandana ho / / 2 / / * zrIneminAtha jina-stuti * matyAdi tIna jJAna yuta e, janme zaurIpurI meM / samudravijaya - zivAdevI ke, suta brahmacArI rahe / / pazu kI pukAra sunI tyajI, rAjImatI neminAtha ne / pAye dIkSA - jJAna - mokSa, ho namana raivatagiri pare / / 3 / / * zrI pArzvanAtha jina-stuti * pAye janma vArANasI meM, puruSAdAnI pArzva ho / aSTottara zata nAma jAsa, azvasena-vAmA suta ho / kamaThAgni-kuDa kASTha se, nikalA sunAyA sarpa ko / / deva banAyA navakAra se, namana ho aise pArzva ko // 4 // ___* zrI mahAvIra jina-stuti * prabho ! prApane nija janma divase, meru giri kampA diye / sArdha dvAdaza varSa paryanta, vividha tapazcaryA kiye / / dharmatIrtha pravartAye, dikhAye mokSa - mArga ko| aise prabhu mahAvIra ko, koTi - koTi vandana ho / / 5 / / // iti zrImad vijayasuzIlasUriviracitA zrIpaJcajinavandanAtmaka stuti samAptA // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ******************** OM zrIM namaH zAsana samrAT - tapogacchAdhipati parama pUjya AcArya - mahArAjAdhirAja zrImad vijaya nemi - lAvaNya - dakSa - sUrIzvara jI mahArAja sAhaba ke paTTadhara - rAjasthAnadIpaka - tIrthaprabhAvaka pratiSThAziromaNi zrI aSTApada jaina tIrtha ke saMsthApaka - parama pUjya AcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI mahArAja sAhaba ke pAvana caraNoM meM bhAvapUrNa koTizaH vandanA saMkSipta jIvana-paricaya zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti sAhitya prakAzana yojanA ka suzIla - sandeza 5 (hindI mAsika patra ) ikaaN rAjasthAna ke gaurava jainAcArya zrI jinottama sUrIzvarajI ma. 3 saMkSipta jIvana-paricaya STT KHI TIT Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TERI * paTTAvalI * (zrI sudharmAsvAmI jI se pUjya gurudeva taka) nirgrantha gaccha --- svargavAsa vIra saM. 1. paMcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmI jI 2. carama kevalI zrI jambusvAmI jI 3. zrutadharoM kI paramparA meM sarvaprathama zrI prabhavasvAmI jI 4. caudaha vidyAnoM ke pAragAmI zrI zayyaMbhava sUri jI 5. caudaha pUrvadhArI zrI yazobhadra sUri jI (prathama) 6. zrutakevalI zrI sambhUti vijaya sUri jI 7. prAgamaracanAkAra zrI bhadrabAhu sUri jI va 170 dRSTivAda ke anupama labdhikAra zrI sthUlibhadra svAmI jI 8. vizuddhatamacAritrapAlaka AryazrI mahAgiri jI va samrAT samprati pratibodhaka aAryazrI suhasti sUri jI ___6. koTikagaccha prArambha karane vAle prAryazrI susthita-supratibaddha sUri jI 336 1 215 245 koTikagaccha 10. sadguNoM ke svAmI sthavira zrI indradinna sUri jI 11. zAsanaprabhAvaka sthavira zrI dinna sUri jI 12. jJAnasampanna sthavira zrI siMhagiri sUri jI 13. labdhiprabhAvaka sthavira zrI vajrasvAmI jI 14. dharmaprabhAvaka sthavira zrI vajrasena sUri jI Wii 522 588 620 candragaccha 15. candragaccha sthApaka sthavira zrI candrasUri jI 643 R::MIRMIRATRAINRIMIRMIRMIRMIRMIRENIMAR Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 653 vanavAsI gaccha 16. vanavAso gaccha sthApaka prAcArya zrI samantabhadra sUri jI 17. zAsanaprabhAvaka AcArya zrI vRddhadeva sUri jI 18. zAsanaprabhAvaka prAcArya zrI pradyotana sUri jI 16. laghuzAnti racayitA prAcArya zrI mAnadeva sUri jI (prathama) 20. bhaktAmarastotra-racayitA prAcArya zrI mAnatuga sUri jI 21. prAcArya zrI vIra (sena) sUri jI 22. prAcArya zrI jayadeva sUri jI 23. prAcArya zrI devAnanda sUri jI 24. prAcArya zrI vikrama sUri jI 25. prAcArya zrI narasiMha sUri jI 26. prAcArya zrI samudra sUri jI 27. prAcArya zrI mAnadeva sUri jI (dvitIya) 28. prAcArya zrI vibudhaprabha sUri jI 26. prAcAryazrI jayAnanda sUri jI 30. prAcArya zrI raviprabha sUri jI 31. prAcArya zrI yazodeva sUri jI 32. prAcArya zrI pradyumna sUri jI 33. prAcArya zrI mAnadeva sUri jI (tRtIya) 34. prAcArya zrI vimalacandra sUri jI 35. prAcArya zrI udyotana sUri jI or 4 4 4 r999 4 u m 0 m mum ro xx . 0 0 0 0 00 4 0 mm Umr RAININETVNMENUSUBSMEERANSWERENCERNMENT 1130 1166 1245 1320 1344 1365 1410 1465 bar3agaccha 36. bar3agacchabhUSaNa prAcArya zrI sarvadeva sUri jo (prathama) 37. prAcArya zrI deva sUri jI 1525 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + + 1607 1618 1648 * 38. prAcArya zrI sarvadeva sUri jI (dvitIya) 39. prAcArya zrI yazobhadra sUri jI (dvitIya) 40. prAcArya zrI municandra sUri jI 41. prAcArya zrI ajitacandra (deva) sUri jI 42. prAcArya zrI siMha sUri jI 43. prAcArya zrI somaprabha sUrijI tathA prAcArya zrI maNiratna sUrijI (prathama) 1665 1678 1711 tapagaccha 44. tapagacchasthApaka tapasvI hIralA prAcArya zrI jagaccandra sUri jI 1755 45. karmagrantha racanAkAra AcArya zrI devendra sUri jI / 1767 46. pethar3azAha pratibodhaka prAcArya zrI dharmaghoSa sUri jI 1827 47. gyAraha aMga kaNThastha karane vAle prAcAryazrI somaprabha sUri jI 1843 (dvitIya) 48. zAsanaprabhAvaka prAcArya zrI somatilaka sUri jI 1864 46. maMtra-taMtra-nimittajJAtA prAcArya zrI devasundara sUri jI 1938 50. rANakapura tIrtha pratiSThAkAraka prAcArya zrI somasundara sUri jI 1966 51. 'saMtikaraM' stotra racayitA AcArya zrI munisundara sUri jI 1673 'bAla sarasvatI' viruda prApta-'zrAddhavidhi' kartA prAcArya zrI ratnazekhara sUri jI 1987 53. zAsanaprabhAvaka prAcArya zrI lakSmIsAgara sUri jI 2007 zAsanaprabhAvaka prAcArya zrI sumatisAdhu sUri jI 2021 55. zuddha dharma saMrakSaka prAcArya zrI hemavimala sUri jI 2053 56. zAsana prabhAvaka prAcArya zrI prAnanda vimala sUri jI 2066 57. pratibhAsampanna prAcArya zrI dAna sUri jI 2062 58. jagadguru akabara-pratibodhaka prAcArya zrI vijaya hIra sUri jI 2112 0 0 0 0 0 m Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2142 HAMARRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRR 56. zAsanaprabhAvaka prAcArya zrI vijaya sena sUri jI 60. devasUragacchabhUSaNa prAcArya zrI vijaya deva sUri jI 2173 61. zAsana zaNagAra prAcArya zrI vijaya siMha sUri jI (dvitIya) 2176 62. paMnyAsa zrI satya vijaya jI gaNi 2226 63. paMnyAsa zrI karpUra vijaya jI gariNa 2245 64. paMnyAsa zrI kSamA vijaya jI gaNi 2256 65. paMnyAsa zrI jina vijaya jI gaNi 2266 66. paMnyAsa zrI uttama vijaya jI gariNa 2267 67. paMnyAsa zrI padma vijaya jI gaNi 2332 68. paMnyAsa zrI rUpa vijaya jI gaNi 2375 66. paMnyAsa zrI kIrti vijaya jI gaNi 2385 70. paMnyAsa zrI kastUra vijaya jI gariNa 2360 71. paMnyAsa zrI mariNa vijaya jI gaNi 2405 72. paMnyAsa zrI buddhi vijaya jI gariNa 2408 73. pUjya zrI vRddhi vijaya jI mahArAja 2416 74. zAsanasamrAT prAcArya zrI vijaya nemi sUri jI vi.saM. 2005 75. sAhityasamrATa prAcArya zrI vijaya lAvaNya sUri jI vi.saM. 2026 76. saMyamasamrATa prAcArya zrI vijaya dakSa sUri jI vi.saM. 2048 77. jainadharma divAkara prAcArya zrI vijaya suzIla sUri jI SARPAN Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahApuruSoM ke viSaya meM maharSi bhartRhari ne kahA hai 'alaMkAraH bhuvH'| nissandeha - ve dharatI ke alaMkAra hote haiM / unakA samasta jIvana loka-kalyANa ke lie samarpita hotA hai| aisI hI loka-maMgala-vibhUti jainadharma divAkara AcArya zrI suzIla sUri jI haiN| unhoMne apanA jIvana mAnavIya mUlyoM ko mAnava samAja meM pratiSThita karane * ke lie apita kiyA hai| pUjya prAcAryazrI ne apane udAtta mizana ke kriyAnvayana hetu paMcasUtrI kAryakrama banAyA hai / * paMcasUtrI kAryakrama * RNSEXSEXXXXXXXXXXXXX 1. sapta vyasana-mukta samAja kI racanA 2. samAja kI ekatA 3. jinamandiroM kA nirmANa evaM jIrNoddhAra 4. sat sAhitya-sRjana 5. caritra-nirmANa ____ sAta vyasana haiM-madirApAna, mAMsAhAra, zikAra, juA (bUta krIr3A), * parastrIgamana, vezyAgamana, corii| vyasana-mukta mAnava samAja dharatI para svarga kI * kalpanA ko sAkAra karatA hai| samAja kI ekatA ke lie jAti, dharma, sampradAya Adi se Upara uThanA Avazyaka hai| sabhI manuSya samAna haiM, prANimAtra apanI * AtmA ke samAna hai 'Atmavat sarvabhUteSu' yaha bhAratIya saMskRti kA mahAn sandeza hai| AcAryazrI ne 'zrImahAdevastotra kAvya' meM Izvara ko ziva-zaMkara, brahmA, viSNu, Izvara, buddha, allAha Adi batAkara karuNA-nidhAna, vizva-vAtsalya-mUrti * vItarAga paramAtmA kA guNagAna kiyA hai| unhoMne kahA hai ki prANimAtra ke prati - prema rakhanA hI dharma hai, prabhu-sevA hai| unhoMne kahA-'dharma phUla hai jo sugandha aura - sundaratA se sabako sammohita karatA hai, vaha kA~TA nahIM jo cubhakara kisI ko duHkha * phNcaae| ataH mAnava ko cAhie ki vaha prema ke sUtra meM gumphita hokara jgt| sukha kA nirmANa kre| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI suzIla gurudevazrI saMskRta, prAkRta evaM gujarAtI bhASAoM ke marmajJa evaM adhikArI vidvAn haiN| svayaM gujarAtI bhASA-bhASI hote hue bhI ve hindI meM - sAhitya racate haiN| unhoMne lagabhaga 125 pustakeM likhI haiM jinameM adhikAMza hindI bhASA meM haiN| unakI dRSTi meM Adhunika yuga kI navapIr3hI ko saste kAmuka sAhitya se bacAne ke lie sAhityakAroM ko sat sAhitya kA nirmANa karanA cAhie / prAcAryazrI svayaM isa dizA meM vizeSa yogadAna kara rahe haiN| navapIr3hI ko saMskArita A karane ke lie samAja ke agragaNya, zikSaka, vyApArI, dharmAcArya, netAgaNa Adi svayaM ucca evam prAdarza-jIvana-yApana kreN| jina paDimA jina sArikhI saMsAra-samudra se tirane ke lie evaM muktimandira meM pahu~cane ke lie jinapratimA alaukika evaM advitIya naukA tulya hai| jinamandira ke nirmANa evaM prAcIna mandiroM ke jIrNoddhAra kA punIta kArya - sadgRhasthoM ko avazya karavAnA cAhie / pUjya gurudevazrI ke varada-karakamaloM dvArA aneka prasiddha tIrthoM evaM jinaprAsAdoM * kI aMjanazalAkA-pratiSThAyeM sampanna huI haiM / 118 jinamandiroM ko pratiSThAyeM evaM aMjanazalAkA karavAne kA mahAn zreya * pUjya zrI suzIla gurudevazrI ko prApta hai / prAcAryazrI kA nirmala, tapazIla evaM nispRha jIvana kamala ke samAna nirlepa pokkhara pattaM va niruvaleve aura dharatI ke samAna* kSamAzIla 'puDhavIsamomuraNI havejjA ' hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 jIvana jhalaka phra ina maharSi kA janma cANasmA (gujarAta) meM vi. saM. 1973 bhAdrapada zuklA 12 ke zubha dina huA thA / pitAjI kA nAma caturabhAI aura mAtAjI kA nAma caMcalabena / mAtA-pitA ke dhArmika saMskAroM, jJAnI -mahAtmAoM ke pravacanoM evaM jJAna-vairAgya kI satpustakoM se inakI vairAgya-bhAvanA paripuSTa huI, phalasvarUpa 14 varSa kI laghu Ayu meM inhoMne vi. sa. 1688 meM dIkSA grahaNa kii| ye parama pUjya zAsanasamrAT ke samudAya ke pa. pU. zrAcArya zrI dakSasUrijI ma. sA. ke ziSya hue| gauravamaya parivAra : cAraNasmA ke zreSThivarya zrI caturabhAI mehatA kA sampUrNa parivAra gauravazAlI hai / isa parivAra ke sabhI sadasya dIkSita hue| bar3e putra dalapata bhAI ( pa. pU. prAcAryazrI dakSasurIzvarajI ma. ) sarvaprathama dIkSita hue / tatpazcAt laghuputra zrI godar3a bhAI ( pa. pU. zrAcAryazrI suzIla sUrIzvarajI ma. ) dIkSita hue| choTe putravara vikrama bhAI kI bhI dIkSA kI punIta bhAvanA thI, parantu ve samaya svargavAsI hue / laghu putrI zrI tArA bahana ( pU. sAdhvI zrI ravIndu prabhAzrI jI ma. ) bhI dIkSita huI / svayaM catura bhAI ne bhI pU. munizrI candraprabha vijaya jI ma. ke rUpa meM dIkSita hokara AtmakalyANa kiyA thA / pU. zrI suzIla gurudeva zrIjI sAhityaratna, kavibhUSaNa Adi alaMkaraNoM se vibhUSita hue / sAtha hI jainadharma divAkara, marudhara - dezoddhAraka, tIrtha-prabhAvaka, rAjasthAna- dIpaka, zAsanaratna Adi aneka virudoM se vibhUSita hue / ina alaMkaraNoM ko Apane kevala janatA ke prema ke kAraNa svIkAra kiyA hai / zrApa hI ke zabdoM Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HTRIANRAINRITERMIRMIRINTAMILINE * meM "alaMkaraNa bhAra rUpa haiN| maiM to prabhu ke caraNa-kamaloM meM samarpita eka nanhA puSpa pallava huuN|" prApazrI ke paTTadhara pUjya prAcArya zrI jinottama sUrIzvarajI ma. bhI sumadhura pravacanakAra evam prabhAvazAlI santa haiN| Apako preraNA se suzIla-sandeza mAsika patra kA sundara rUpa se prakAzana ho rahA hai| sarvajanasukhAya kI satpreraNA se prakAzita mAsika jana-jana ke lie abhipreraka hai| suzIla vacanAmRta 1. ananta zAnti kI prApti hetu dUsaroM kA hita kro| 2. sAdA jIvana aura ucca vicAra mAnava kA siddhAnta honA caahie| isase saphalatA milatI hai / 3. pRthvI ke tIna ratna haiM-jala, anna aura madhura vANI / 4. dayApUrNa hRdaya manuSya kI ananta mUlyavAna sampatti hai / 5. dharma kA artha hai prema / 6. paropakAra karanA prabhu kI sarvottama sevA hai / 7. caritravAn vyakti kubera ke ananta koSoM se bhI adhika mUlyavAna hai| bhAratIya saMskRti meM nihita ahiMsA, prema prAdi siddhAntoM va jaina darzana kI sahiSNutA va kSamAzIlatA kA amRta pilAne vAlI lokamaMgala-vibhUti ko ananta praNAma / Wan AMMMMMARRRRRRRRRRRRIER M Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya zrI suzIla gurudevazrI kI jIvana-jhalaka * janma-vi. saM. 1673, bhAdrapada zuklA dvAdazI, cAraNasmA (uttara gujarAta) 28-6-17 * dIkSA -vi. saM. 1988, kArtika (mRgazIrSa ) kRSNa 2, udayapura (rAja. mevAr3a) 27-11-31 gaNi padavI-vi. saM. 2007, kArtika (mRgazIrSa) kRSNa 6, verAvala (gujarAta) 1-12-50 paMnyAsa padavI-vi. saM. 2007, vaizAkha zuklA 3 (akSaya tRtIyA) ___ ahamadAbAda (gujarAta) 6-5-51 upAdhyAya pada-vi. saM. 2021, mAgha zuklA 3, muDArA (rAjasthAna) 4-2-65 * prAcArya pada-vi. saM. 2021, mAgha zuklA 5 (basanta paMcamI) muDArA 6-2-65 * alaMkaraNa ke sAhityaratna, zAstravizArada evaM kavibhUSaNa alaMkaraNa--zrI caritranAyaka ko mUDArA meM pUjyapAda prAcArya bhagavanta zrImad vijayadakSa sUrIzvarajI ma. sA. ke varadahasta se arpita haiN| 2. jainadharmadivAkara -vi. saM. 2027 meM zrI jaisalamera tIrtha ke pratiSThA-prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 3. marudharadezoddhAraka -vi. saM. 2028 meM rAnI sTezana ke pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 4. tIrthaprabhAvaka -vi. saM. 2026 meM zrI caMvalezvara tIrtha meM saMghamAlA ke bhavya prasaMga para zrI kekar3I saMgha dvaaraa| 5. rAjasthAna-dIpaka-vi. saM. 2031 meM pAlI nagara meM pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 6. zAsanaratna - vi. saM. 2031 meM jodhapura nagara meM pratiSThA-prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 7. zrI jaina zAsana zaNagAra-vi. saM. 2046 mer3atA zahara meM zrI aMjanazalAkA pratiSThA mahotsava ke prasaMga para / 8. pratiSThA ziromaNi-vi. saM. 2050 zrI nAkor3A tIrtha meM cAturmAsa ke prasaMga para / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti kA saprema nivedana mAnyavara zrI........ sAhitya samAja kA pratibimba kahA jAtA hai, jisameM maulika sAhitya kA mahattva sarvAdhika hai| maulika sAhitya ke paThana se Apake parivAra meM acche saMskAroM kA siMcana hogA, jisase jIvana meM prema aura zAnti ke phUla khileMge / * prAdhyAtmika vikAsa ke lie tattva-cintana kA sAhitya / * svastha jIvana ke lie maulika cintana kA sAhitya / OM jIvana ke zAzvata mUlyoM ko ujAgara karane vAlA kathAsAhitya / ke bhItarI samasyA ko sulajhAne vAlA preraka sAhitya / yaha saba prApta karane ke lie pApa zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti (raji.) dvArA prakAzita dhArmika sAhitya par3hiye / / * sundara - sarala - sarasa * surucipoSaka - susaMskAravardhaka * zubha aura zuddha vicAroM se samRddha aise sAhitya ko niyamita prApti hetu Apa AjIvana sadasya avazya baneM / samyak sAhitya ke pracAra aura prasAra meM sahabhAgI banane hetu hamArA saprema bhAvapUrNa nimantraNa hai / AjIvana sadasyatA zulka-2711 rupaye Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI suzIla sUri jI jaina jJAna mandira, sirohI zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti, jodhapura bhUta, bhAvI tamAma upalabdha prakAzanoM kI eka-eka prati niHzulka bhejI jaayegii| bhAvI tamAma prakAzanoM meM AjIvana sadasya ke rUpa meM nAma chapegA va eka-eka prati niHzulka preSita kI jaayegii| zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti, jodhapura ke nAma kA caika DrAphTa/rokar3a se nimna pate para 2711/- rupaye bhejeN| zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti c/o zrI guNadayAlacanda jI bhaNDArI rAikAbAga, purAnI pulisa lAina ke pAsa, mu. jodhapura (rAja.) phona naM. : 623829, 436821 dAnavIra mahAnubhAva AjIvana sadasya banakara samyagjJAna ke pracAra-prasAra meM sahayogI baneM / + + -vinIta TrasTa maNDala zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti zrI guNadayAlacanda jI bhaNDArI, jodhapura zrI mAMgIlAla jo so. jaina, takhatagar3ha (nellora) zrI gaNapatarAja jI caupar3A, pacapadarA (mumbaI) zrI hukmIcanda jI kaTAriyA, rUNa (baiMgalora) DaoN. javAharacandra jI paTanI, kAlandrI zrI nainamala vinayacandra jI surANA, sirohI zrI mAMgIlAla jI tAter3a, mer3atA siTI + Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya zrI suzIlasUrijI jaina jJAna mandira, zAntinagara sirohI dvArA prakAzita upalabdha prANavAna-sarasa-subodha-sarala sAhitya 1. suzIla nAmamAlA (saMskRta zabdakoza) 16. zrI jaina siddhAnta praveza mArgadarzikA 2. zrISaDdarzanadarpaNam (saMskRta grantha ) (hindI) 3. zrI tIrthaMkaracaritram (saMskRta grantha) 20. zrI tIrthayAtrA saMgha kI mahattA (hindI) 4. suzIla svAdhyAya ratnAkara (zrI paMca 21. maMgalAcaraNam (saMskRta TIkAyukta) pratikramaNa sUtrAdi saMgraha hindI saralArtha 22. zrI suzIla gIta ga~hulI saMgraha yukta) 23. dIkSA kA divya prakAza 5. svAdhyAya sudhA (navasmaraNa-traNa bhASya 24. mAsika dharma arthAt Rtu sambandhI chaH karma grantha-tattvArtha sUtra-dazavaikAlika prAcIna maryAdA kUlakasaMgraha-RSimaNDalAdi stotroM kA 25. zrI gaNadharavAdakAvyam saMgraha) 6. zrI tIrthaMkara paramAtmAnoM ke pAMcoM 26. chandoratnamAlA kalyANakoM kI alaukikatA 27. mUrti kI siddhi evaM prAcInatA 7. zoladUtam (suzIlAbhidhAvRtti sahitama) 28. par3ho aura pAyo 8. zrI sarasvatI stotram (sArtha) 26. zrotattvArthasUtram (bhAga-1-2) 6. vidhiyukta zrI paMca pratikramaNa sUtrAdi / 30. suzIla vinoda kathA saMgraha saMgraha 31. sAhitya-ratnamaMjuSA 10. suzIla jIvana saurabha (sacitra hindI) 32. jinadarzana-pUjana vidhisaMgraha 11. maMgalasmaraNa 33. jina bhakti bhAvanA stotram 12. smaraNikA (gujarAtI) 34. suzIla mahAkAvyam 13. zrIvItarAgastotram (hindI) 35. guNasthAna-kramAroha kA svarUpa 14. suzIla guruvandanA (hindI) 36. jinamUrti pUjA sArddha zataka 15. zrI siddhacakra-navapada svarUpa darzana 37. zrItilaka maJjarI (hindI) 38. dharmopadezazloka 16. sArtha zrI zramaNa kriyA nA sUtro 36. paryuSaNa parva kI mahimA 17. zrImahAdevastotram (saMskRta TIkA yukta) 18. zrI caudaha niyama mArgadazikA (hindI) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * avazya par3heMja OM hrIM zrI namo nANassa5 par3hakara jJAna prApta kareM - 0.000000000000... HOOMor Moooooooooo0000 0 00 sarvajanahitAya-sarvajanasukhAya kI satpreraNA se prakAzita mAnava-jIvana meM AdhyAtmika cetanA kA sajaga praharI, jIvana meM susaMskAroM kI saurabha pravAhita karane vAlA hindI mAsika patra suzIla-sandeza (sthApita san 1987) "00000*oport' 000. *000 CONDO merocoooooooooooo NNNN SAMAAMACAMMADAMOMAAMAANS preraka : parama pUjya prAcArya bhagavanta zrImad vijaya a suzIlasUrIzvarajI mahArAja sAhaba ke ziSyaratna pa.pU. prAcArya zrI vijaya jinottama sUrIzvarajI ma.sA. SAWWWWWWWWOWWWWWWWWWWWy AmAlia Maalamaalaadhal Wan OM/AAAAAADS alliadiadiatil mAnada sampAdaka : nainamala vinayacandra surANA sirohI (rAja.) Aadhishamadhalaat Puccineeta prakAzaka : suzIla phAuNDezana (raji.) Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HAMARIMIRRRRRRRRRRRRIMIRMIRMIRMIRE suzIla sandeza meM Apa kyA par3heMge ? jIvana meM gunagunAhaTa karAne vAle gIta-saMgIta-kavitA --kAvyakuJja jaina saMskRti kI gaurava gAthA gAne vAlI madhura zikSAprada kahAniyA~ --par3ho aura pAtro jaina tattvajJAna kI vizada jAnakArI hetu svAdhyAya-praznottarI - samAdhAna ke AyAma suvacanoM kA apUrva saMgraha -anamola motI jJAna ke sAtha meM vividha cuTakuloM kA saMgraha -prAno Ananda kareM prakAzita pustakoM/granthoM para samIkSAtmaka TippaNI -sAhitya samIkSA vividha zAsana-prabhAvanA ke anumodanIya samAcAra -dhanya jinazAsana evaM zrI vItarAga zAsana-prabhAvanA pAThakoM ke vividha vicAra ___-pratikriyA-mata-sammata - ina sthAyI stambhoM ke atirikta vividha lekha, aitihAsika kathAe~, jIvana-nirmANa ke upayogI lekha, tIrtha mahimA, svAsthya cintana para lekha aAdi kA prakAzana hotA hai| suzIlasandeza ke 8 varSa meM 18 bhavya vizeSAMka prakAzita hue haiM / MOON sadasyatA zulka : AjIvana : 711/- rupaye - AjIvana sthAyI stambha : 1511/- rupaye Ting Ting Jian kAryAlaya va samparka sUtra : - suzIla sandeza prakAzana mandira surANA kuTIra, rUpAkhAna mArga, __ purAne basa sTeNDa ke pAsa, sirohI-307001 (rAja.) STD - 02972 83330 Wan Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ suzIla-sandeza ke vizeSAMka , karIba 10 varSa kI avadhi meM suzIla-sandeza ke 120 aMka prakAzita hue haiM / inameM 18 bhavya vizeSAMka prakAzita kiye gaye haiN| (1), pratiSThA mahotsava-vizeSAMka dinAMka 20-6-1987 (zrI jAvalI nagarI meM zrI dharmanAtha jina mandira ke pratiSThA mahotsava kI pAvana smRti meM) (2) + 71 vAM janma-divasa-vizeSAMka dinAMka 1-9-1987 (pa. pU. AcArya bhagavanta zrI suzIla sUrIzvara jI ma. sA. ke 71 veM janma-divasa para prakAzita) dIpAvalI vizeSAMka dinAMka 1-11-1987 (pa. pU. zAsanasamrAT prAcAryazrI jo kI 115 vI janma jayantI va pa. pU. prAcArya zrI ke 53 veM dIkSA-divasa para prakAzita) (4) prAcArya pada ke 24 veM varSa meM maMgala-praveza vizeSAMka dinAMka 1-2-1988 (yogirAja zrI Anandaghana jI mahArAja ke jIvana-kavana kI viziSTa sAmagrI yukta prakAzita) (5) + 72 vAM janma-divasa-vizeSAMka dinAMka 1-10-1988 (vividha lekha-kathA va jIvana-paricaya se yukta prakAzana) (6), zrI pArzvanAtha bhagavAna kI mahimA yukta-vizeSAMka dinAMka 1-3-1989 (sAMcor3I nagara meM zrI manamohana pArzvanAtha jinamandira ke pratiSThA mahotsava kI pAvana smRti meM oNphaseTa TAiTala va raMgIna citroM yukta bhavya vizeSAMka) bodhaprada kathA-vizeSAMka dinAMka 1-6-1989 (zrI rAmajI kA gur3A nagara meM zrI zaMkhezvara pArzvanAtha jinamandira ke pratiSThA mahotsava kI pAvana smRti meM oNphaseTa TAiTala va 2 raMgIna citrayukta AkarSaka vizeSAMka) paryuSaNa-vizeSAMka dinAMka 1-9-1989 (E) sAmAyika mahimA-vizeSAMka dinAMka 1-1-1990 (pU. gaNivarya zrI jinottama vijayajI ma. ke gaNipada-pradAna nimitta bhavya smArikA) (10) OM zrI navakAra-mahimA-vizeSAMka dinAMka 1-7-1990 (pa. pU. prAcArya bhagavantazrI ke prAcAryapada ke rajata mahotsava ke prasaMga para prakAzita) (7) Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) jaina kathA-kuJja vizeSAMka dinAMka 1-10-1990 (aitihAsika 6 kahAniyoM kA apUrva saMgraha) (12) kalikAlasarvajJa prAcAryapravara zrI hemacandrasUri vizeSAMka dinAMka 1-9-1992 (zrI karamAvAsa nagara meM aMjanazalAkA-pratiSThA para prakAzita) 13) bhagavAna mahAvIra vizeSAMka dinAMka 1-1-1992 (zrI samadar3I nagara meM aMjanazalAkA-pratiSThA para prakAzita) jagadguru AcArya zrI hIrasUrIzvara vizeSAMka dinAMka 1-6-1993 (zrI pacapadarA pratiSThA para prakAzita) (15) zrI dIkSA mahotsava smArikA-vizeSAMka dinAMka 1-10-1993 (zrI agavarI nagarI meM sampanna dIkSA mahotsava para) (16) zrI aSTApada jainatIrtha paricaya vizeSAMka dinAMka 1-5-1994 (zrI aSTApada jaina tIrtha, suzIla vihAra, rAnI kI nirmANa-yojanA kA paricaya) (17) dvivArSika janmazatAbdI mahotsava vizeSAMka dinAMka 1-10-1995 (pU. A. zrI lAvaNya sUri jI ma. ke jIvana-kavana yukta) (18) namaskAra saurabha, upAdhyAyapada-pradAna vizeSAMka dinAMka 1-2-1997 (pUjya paMnyAsapravara zrI jinottama vijaya jI gaNivarya ke upAdhyAyapada-pradAna mahotsava nimitta vizeSAMka) (viziSTa dhArmika prasaMgoM para buleTina kA prakAzana) sUcanA :Wan nizAna vAle vizeSAMka aprApya haiN| OM suzIla sandeza ke sadasyoM ko bheMTa pustakeM * par3ho aura pAyo (zikSAprada kahAniyA~) * zrI lAvaNyakAvyakIrtilatA . namo jiNANaM . * jinottama dohAvalI vItarAga vandanA * namaskAra saurabha * yogirAja zrI prAnandaghana jI evaM unakA kAvya . gUja uThI saMyama zahanAI zAzvata-sandeza * sUrirAja vandanA * pravacana pIyUSa Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XAMINIMIRMINIMINIMINIMIRMIKANKARNAMEANAME rAjasthAna ke gaurava - jainAcArya zrI jinottama sUrIzvarajI rAjasthAna kI vIra bhUmi kI goda meM zUravIratA, tyAga aura balidAna kI gaurava gAthAeM gujatI rahI haiN| isa pradeza kA kaNa-karaNa zuravIratA kA anokhA itihAsa apane meM maMjoye hue hai / vora prasUtA bhUmi kI gAda saMta mahAtmAnoM, tyAgI tapasviyoM, bhaktoM grAdi se bho / bharI par3I hai| pradeza kA sambhavata:sA koI hissA nahIM hogA jahAM dharma ko alakha jagAne, mAnava sevA karane, jana-jana kA evaM sva kA kalyANa karane vAle saMta-mahAtmAoM, sAdhumaMnyAsiyoM, tyAgI-tapasviyoM, bhaktoM kI kamI rahI ho| isa kAraNa zUravIratA ke lie itihAsaprasiddha rAjasthAna dharma-bhakti ke kSetra meM bhI vizva meM apanI anokhI pahacAna banAye hae hai| dhArmika kSetra meM to rAjasthAna dhanADhya samajhA jAtA hai; jisakI chatrachAyA meM vizva ke adabhuta evaM anokhI zilpa kalAkRtiyoM ke bejor3a mandiroM tathA dhArmika sthaloM kI bharamAra hai; jimaphe darzana karane, nihArane evaM jisako goda meM baiThakara prAdhyAtmika zAMti prApta karane ke lie vizva kA jana samudAya umar3a par3atA hai| dhArmika evaM grAdhyAtmika kSetra meM jana-jana ko udabodhita karane vAle sabhI dharmoM ke dharmAcAryo, sAdhu-sAdhviyoM, saMnyAsiyoM, bhaktoM ne rAjasthAna ko pavitra evaM patitapAvana dharA / ko apanI karmabhUmi mAnA hai| isI dharmabhumi kA sirohI kSetra aAja bhI apanI goda meM vibhinna dhArmika sthaloM. jJAna saMsthAnoM pAvanA-upAsanA-pArAdhanA Adi sthaloM ke lie * jana-jana ko apanI ora AkarSita karatA rahA hai| isI sirohI jile kI pAvana dharA jAvAla meM jaina dharmAvalambI zrI uttamacanda pramocandajo mar3iyA ke yahA~ vi. saM. 2018 catra vadI 6 ko eka aise guNavAna, dhyAnavAna, bhAgyavAna, karmavAna putra jayantIlAla kA janma hayA jo jaina sAdhu ke sabhI pado se alaMkRta hote hae vi. saM. 2054 kI vaizAkha zuklA 6 momavAra 12 maI 1997 ko isI pradeza ke tIrthoM ke lie vikhyAta pAlI jile ke lATADA meM jaina dhamika kSetra ke sabage UMna pada jainAcArya kI padavI ko prAnakara isa pradeza kI prAra adhika garimA navA rahe haiN| jainamuni zrI jinottama vijayajI ne sirohI jile ke jAbAla ke jaina zrI uttamacanda amIcanda maraDiyA ke yahA~ janma lene ke bAda apanI mAtA zrImatI dAr3amI bAI ko dharma aArAdhanA, gurubhakti, jainadharma ke prati AsthA evaM vizvAsa se prabhAvita hokara mAtra dasa varSa ko alpAyu meM jainAcArya zrImad suzIla sUrIzvarajI ma. sA. ke pAsa apanI janmabhUmi kA mAna va gaurava bar3hAne ke lie jaina sAdhutva ko vi. saM. 2).28 jyeSTha vado 5 ko jAvAla meM ho - dIkSA grahaNa ko| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sirohI jile ke jAvAla ke dharatIputra jainamuni zrI jinottama vijayajI aba apane AtmakalyANa ke sAtha jana-jana kA kalyANa karane ke lie apane guru bhagavanta ke sAtha jaina sAdhutva ke paMca mahAvratoM kI pAlanA karate hue Dagara-Dagara, gA~va-gA~va, DhANI-DhANI, nagara-nagara meM paidala vihAra kara samAja meM naitika jAgaraNa kA zaMkhanAda karate rahe / sadAcAra aura ziSTAcAra kI mahattA ko jana-jana taka pahu~cAte rahe / jIo aura jIne do kI alakha jagAte rahe / satya, ahiMsA kA pracAra-prasAra kara jana samudAya ko ApasI maMtrI bhAva kI mAlA meM pirote rahe / jaina sAdhutva kI dIkSA lene ke aThAraha varSa bAda inake guru jainAcArya zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. sA. ne inakI parakha kara rAjasthAna kI pAvana dharA ke sojata siTI meM Apako vi. saM. 2046 mRgazIrSa zuklA 6 ko gariNapada aura vi. saM. 2046 kI jyeSTha zuklA 10 ko inakI janmabhUmi jAvAla meM paMnyAsa pada se vibhUSita kiyA / paMnyAsa zrI jinottama vijayajI jainadharma kI gaharAI meM jJAna dhyAna ke sAtha sabhI prakAra ke dhArmika kriyA-kalApoM meM apane guru bhagavanta ke sAtha kaMdhe se kaMdhA milAkara jaina zAsana kI anupama sevA karane meM kadApi pIche nahIM rahe / jaina zAsana sevA ke sAtha rASTrIya jana jAgaraNa, maitrI bhAvanA se jana-jana ko Apasa meM jor3ane, mAnava sevA ke kaI racanAtmaka kArya karane, sAhitya-kalA-saMskRti ko ujAgara karane vAle paMnyAsa zrI jinottama vijayajI ko vi. saM. 2053 mArgazIrSa vadI 2 ko pAlI jile ke koselAva meM upAdhyAya padavI se alaMkRta karane para inakI dhArmika, naitika, samAja-sevA Adi kSetroM meM kArya karane kI adhika jimmedArI bar3ha gii| upAdhyAya zrI jinottama vijaya jI ko jainazAsana, mAnava samAja, jIva mAtra ke prati inakI lagna, niSThA ko dekhakara hara vyakti bar3A prabhAvita huA / inake sadAcAra, ziSTAcAra, AtmIya bhAva madhura vyavahAra, milanasAritA, zAnta svabhAva, gambhIra cintana, ujjvala bhAvanAoM ke kAraNa jo koI bhI vyakti inake samparka meM prAyA athavA satsaMga meM baiThA, nizcita rUpa se prabhAvita hue binA nahIM rahA / inake mArgadarzana, upadezoM, pIyUSavAraNI se prabhAvita hokara kaI hiMsaka vyaktiyoM ne ahiMsA kA patha apanA liyA / nazer3iyoM ne nazA karanA chor3a diyA / asAmAjika gatividhiyoM meM lipta insAna bhI ApakA sAnnidhya prApta kara saba anItiyoM ko chor3a samAja kI ora agrasara ho gye| aise prabhAvazAlI evaM bhAgyazAlI upAdhyAya yojo ke prAcAra - vicAroM se prabhAvita hokara jaina samAja ne vi. saM. 2054 vaizAkha zukla 6, somavAra, 12 maI 1997 ko pAlI jile ke lATAr3A meM Apako jainAcArya kI padavI se alaMkRta kiyA hai| Apake dharmaguru jainAcArya zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI apanI 81 varSa kI vRddhAvasthA meM Apako prAcArya padavI dekara jainazAsana mAnavadharma, sevA karane kI bAgaDora sazakta hAthoM meM sauMpakara apane Apako saMtoSI mAnane lage haiM, jabaki dharmAvalambI evaM dharmapremI upAdhyAya zrI jinottama vijayajI ko AcArya pada pAne para apane Apako gauravazAlI evaM bhAgyazAlI samajhane lage haiM / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ************* sAMsArika nAma mAtA kA nAma pitA kA nAma janmasthAna janmatithi dIkSAtithi dIkSAdAtA dIkSAguru dIkSAsthala dIkSAnAma bar3I dIkSAsthala bar3I dIkSA tithi gaNapada sthala gari pada tithi paMnyAsapada sthala paMnyAsapada tithi upAdhyAyapada sthala upAdhyAyapada tithi jainAcAryapada tithi jainAcAryapada sthala parivAra meM dIkSita : dAdA dAdI mAtA bhuzrA bhuzrA -- - saMkSipta jIvana-paricaya zrI jayantIlAla marar3iyA zrImatI dAr3amI bAI zrI uttamacanda gramIcanda jI marar3iyA jAvAla, ji. sirohI (rAja.) vi. saM. 2018, caitra vadI 6, 27 mArca 1962 vi. saM. 2028, jyeSTha vadI 5, 15 maI 1671 pa. pU. prAcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma.sA. pa.pU. AcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma.sA. jAvAla, ji. sirohI (rAja.) muni zrI jinottama vijaya jI udayapura (rAjasthAna ) vi.saM. 2028, ASAr3ha zuklA 10, 3 jUna 1671 sojata siTI ( rAjasthAna ) vi. saM. 2046, magasara zuklA 6, 4 disambara 1986 jAvAla, ji. sirohI (rAja.) vi. saM. 2046, jyeSTha zukla 10, 2 jUna 1660 koselAva, ji. pAlI (rAja.) vi. saM. 2053, mArgazIrSa vadI 2, 27 navambara 1666 vi. saM 2053, vaizAkha zukla 6, 12 maI 1967, somavAra lATAr3A, ji. pAlI (rAja.) muni zrI arihaMta vijaya jI ma sAdhvI zrI bhAgyalatA zrIjI ma. sAdhvI zrI divyaprajJA zrIjI ma. sAdhvI zrI snehalatA zrIjI sAdhvI zrI bhavyaguraNA zrIjI Wan pha phra Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumadhura pravacanakAra pU. AcAryadeva baiMka trAtattvAcAyagamasUtram zrAtatvAcAdhigamasUtram zrAtatvAcAyagamasUtram zrAtattvAthAdhagamasUtram zrAtattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAra zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArya zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAya zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvAtha zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthI zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthI zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthI zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthA zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthApi zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthAdhigamasUtram zrItattvArthApi zrItattvArthAzima zrItattvArthAdhigamamatrama zrItatvArthAzirAmasara zItannAni zrImAna zrImad vijaya jinottama sUrIzvarajI ma. (prathama phlaipa kA zeSa) ko Apane vinaya meM samAviSTa kara liyA hai| tIrthoddhAra meM ApakI ruci advitIya hai| Apa kahate haiM- tIrtha saMskRti ke anupama kendra haiN| samAja ko saptavyasanoM se mukta karane hetu ve karmayogI satata jAgarUka haiN| kavi maharSi bhartRhari ke zabdoM meM ve 'alaMkaraNaM bhavaH' haiN| ve hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI Adi bhASAoM ke paNDita haiM, tathA sAhityaziromaNi sahRdaya, maharSi haiN| ApazrI jI kI zubhanizrA meM 118 jinamandiroM kI aMjanazalAkA-pratiSThAyeM sampanna huI haiN| karuNAsAgara ko zata-zata prnnaam| * alaMkaraNa OM 1. sAhityaratna, zAstravizArada evaM kavibhUSaNa alaMkaraNa - zrI caritranAyaka ko muMDArA meM pUjyapAda AcArya bhagavanta zrImad vijaya-dakSa sUrIzvarajI ma. sA. ke varada hasta se arpita hai| 2. jainadharmadivAkara - vi. saM. 2027 meM zrI jaisalamera tIrtha ke pratiSThA-prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 3. marudharadezoddhAraka- vi.saM. 2026 meM rAnI sTezana ke pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 4. tIrthaprabhAvaka-vi. saM. 2028 meM zrI caMvalezvara tIrtha meM saMghamAlA ke bhavya prasaMga para zrI kekar3I saMgha dvaaraa| 5. rAjasthAna-dIpaka-vi.saM. 2031 meM pAlI nagara meM pratiSThA prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 6. zAsanarala - vi.saM. 2031 meM jodhapura nagara meM pratiSThA-prasaMga para zrIsaMgha dvaaraa| 7. zrI jaina zAsana zaNagAra - vi.saM. 2046 mer3atA zahara meM zrI aMjanazalAkA pratiSThA mahotsava ke prasaMga pr|| 8. pratiSThA ziromaNi - vi. saM. 2010 zrI nAkor3A tIrtha para cAturmAsa ke prasaMga para nAkor3A TrasTa maNDala dvaaraa| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IIIIIIIII sirohI jJAna mandira zrI aSTApada jaina tIrtha pakA HRUDELLOT OSTUAR-URHRT IIC THAT CURRH / / zrI jaina zvetAmbara sakala saMgha | * prakAzana saujanya * zrI jaina zvetAmbara sakala saMgha cAndarAI nagara (ji. jAlora-rAja.) j|| jainaM jayati zAsanama / / mudraka : tAja priNTarsa, jAlorI geTa ke andara, jodhapura 021435, 21853