Book Title: Mokshmarg Ki Purnata
Author(s): Yashpal Jain
Publisher: Todarmal Smarak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007126/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga pUrNatA mokSa mArga samyaka cAritra samyaka darzana samyaka jJAna bra. yazapAla jaina Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA ratnatraya kI Agamokta paribhASAe~ Adi evaM AdhyAtmika satpuruSa zrIkAnajI svAmI ke anamola vacana sahita lekhaka : bra. yazapAla jaina, ema. e., jayapura prakAzaqa : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura - 302015 phona : (0141) 2705581, 2707458 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 2 hajAra prathama saMskaraNa 16 sitambara, 2007 (dazalakSaNa parva ke pAvana avasara para) mUlya : bAraha rupae TAipa saiTiMga : trimUrti kaMpyUTarsa e-4 bApUnagara, jayapura mudraka : prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya - paNDita ToDaramala smAraka TrasTa dvArA bra. yazapAla jaina kI navInatama kRti 'mokSamArga kI pUrNatA' kA prakAzana karate hue hameM prasannatA ho rahI hai| ___ adhyAtmapremI mumukSuoMko mokSamArga kI carcA atyanta priya hai| samyagdarzanajJAna-cAritra kI ekatArUpa mokSamArga kI utpatti se pUrNatA kisa prakAra hotI hai - yaha sabhI kI jijJAsA kA viSaya hai| isI viSaya ko isa pustaka ke prathama khaNDa meM saralatA se samajhAne kA prayAsa kiyA hai| dvitIya khaNDa meM samyagdarzana, samyagjJAna va samyakcAritra ke sambandha meM AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke viziSTa udgAra saMkalita haiN| tathA tRtIya khaNDa meM samyagdarzana, samyagjJAna vasamyakcAritra kI paribhASAe~ Adi diye haiN| . . ___ AdhyAtmika tathyoM ko karaNAnuyoga ke mAdhyama se prastuta karane meM siddhahasta bra. yazapAla jaina kI adhyApakIya zailI atyanta sarala va subodha hai - yaha unakI 'jinadharma pravezikA' va 'guNasthAna vivecana' nAmaka pUrva prakAzita pustakoM se bhI spaSTa hotA hai| isa kRti ke lie hama unake AbhArI haiN| isa kRti meM viSaya-vibhAjana kara mukhya zIrSaka va upazIrSaka Adi dene meM paNDita zAntikumAra pATIla ne sahayoga diyA hai| bhASA saMzodhana kA kArya paNDita jitendra rAThI ne tathA ratnatraya kI vibhinna paribhASAoM kA Agama AdhAra khojane kA kaSTa sAdhya kArya AcArya kakSA ke chAtra saurabha jaina gar3hAkoTA ne kiyA hai| TAipasaiTiMga kailAzacandra zarmA ne bar3e hI manoyogapUrvaka kiyA hai| mudraNa-vyavasthA meM prakAzana vibhAga ke prabandhaka zrI akhila baMsala kA vizeSa sahayoga rahA hai| dAnadAtAoM ke kAraNa hI kImata kama karane kA kArya huA hai| ataH hama ina sabhI mahAnubhAvoM ke hArdika AbhArI haiN| bra. hemacandajI 'hema' devalAlI evaM paNDita rAjamalajI bhopAla ne bhI ise samagra par3hakara Avazyaka sujhAva diye haiM, ataH hama unake bhI AbhArI haiN| - AzA hai pAThaka isa kRti se lAbhAnvita hoMge va apanA mokSamArga prazasta kreNge| ___ -DaoN. hukamacanda bhArilla, mahAmaMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manogata 'mokSamArga kI pUrNatA' nAmaka isa kRtikIpUrNatAse mujhe sAtvika AnaMdahorahA hai| zrI ToDaramala jaina siddhAnta mahAvidyAlayakIdainikazAstrasabhA meM AcArya amRtacandra kRta "puruSArthasiddhyupAya" granthake zlokakramAMka 212, 213evaM 214 para pravacana karane kA jaba mujhe avasara prApta huA, taba maiMne mUla zloka, artha evaM isakI hindI TIkA kA sUkSmatA se adhyayana kiyaa| isase mokSamArga kI utpattivapUrNatA sambandhI viziSTa viSaya para merA dhyAna AkarSita huaa| sabhI svAdhyAyI yaha to jAnate hI haiM ki zraddhA-jJAna-cAritra guNa ke samyak pariNamana kI utpatti kA sthAna cutartha guNasthAna hone para bhI inakI pUrNatA kA sthAna alaga-alaga hI hai| jaise zraddhA guNa kA samyak pariNamana va pUrNatA donoM eka sAtha cauthe guNasthAna meM hote haiN| jJAna guNa kA samyakpanA cauthe guNasthAna meM utpanna hotA hai, lekina pUrNatA terahaveM guNasthAna meM hotI hai| isI taraha cAritra guNa kA samyakpariNamana bhI yadyapi cauthe guNasthAna meM hotA hai, tathApi pUrNatA siddhadazA ke prathama samaya meM hotI hai| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana-samyagjJAna va samyakcAritra kI utpatti yugapat hone para bhI jJAna va cAritra kI pUrNatA akrama tathA kramazaH hI hotI hai| yaha viSaya spaSTa samajha meM Ane para mujhe vizeSa Ananda huaa| sabhI sAdharmiyoM ko bhI yaha viSaya samajha meM AveM-isa uddezya se ise likhakara prakAzita karane kI bhAvanA huii| ___ isa kRti meM tIna khaNDa haiN| prathama khaNDa meM mokSamArga kI pUrNatA' - isa viSaya ko Agama ke AdhAra se apanI bhASA meM spaSTa karane kA maiMne prayAsa kiyA hai| isa kRti meM jisa 'samyagdarzana' kitAba ke uddharaNa diye haiM, vaha kitAba zrI di. jaina kundakunda kahAna graMthamAlA AgrA se prakAzita hai| sUjJa pAThakoM se nivedana hai ki isa sambandha meM koI vizeSa sujhAva ho to mujhe avazya deveN| dvitIya khaNDa meM AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke udgAra diye haiM - jo jJAnagoSThI' nAmaka pustaka se saMkalita haiN| tRtIya khaNDa meM ratnatraya kI Agamokta paribhASAe~ Adi dI haiN| sulabhatA se kaThinatA aura isa niyama kA anusaraNa karane ke abhiprAya se uparyukta krama rakhA hai| isa kRti ko pUrNa karane hetu pratyakSa yA parokSarUpa se jina-jina mahAnubhAvoM kA sahayoga prApta huA hai - una sabhI kA maiM hArdika AbhArI huuN| -bra. yazapAla jaina, ema.e. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA maMgalAcaraNa maMgalaM bhagavAna vIro, maMgalaM gautamo gaNI / maMgalaM kundakundAdyo, jainadharmo'stu maMgalam // sarvamaMgalamAMgalyaM, sarvakalyANakArakaM / pradhAnaM sarvadharmAnAM, jainaM jayatu zAsanam // sadRSTijJAnavRttAni, dharmaM dharmezvarAH viduH / yadIyapratyanIkAni bhavanti, bhavapaddhatiH // mokSamArgasya netAraM, bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // jIvAdIsahahaNaM sammattaM, tesimadhigamo NANaM / rAgAdIpariharaNaM, caraNaM eso du mokkhapaho / taccaruI sammattaM, taccaggahaNaM ca havai saNNANaM / cArittaM parihAro, payaMpiyaM jiNavariMdehiM // sammadaMsaNaNANaM caraNaM, mokkhassa kAraNaM jANe / vavahArA Nicchayado tattiyamaio Nio appA // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA kra. viSaya pRSTha prathama khaNDa 1. bhUmikA 7-10 * dravya kA svarUpa 11-17 * guNa kA svarUpa 18-20 * paryAya kA svarUpa 21-25 * kartA-karma kA svarUpa 26-30 2. . samyaktva kI pUrNatA utpatti ke sAtha 31-54 samyagjJAna kI pUrNatA (akrama se) 55-68 4. samyakcAritra kI pUrNatA (krama se) 69-103 * cAritra kI pUrNatA ke ajJAna se ApattiyA~, upasaMhAra evaM lAbha dvitIya khaNDa 1. ratnatraya ke sambandha meM AdhyAtmika satpuruSa zrIkAnajIsvAmI ke udgAra * samyagdarzana 110-137 *samyagjJAna 138-147 * samyakcAritra 148-158 tRtIya khaNDa 1. ratnatraya kI Agamokta paribhASAe~ Adi * samyagdarzana 159-186 samyagjJAna 187-199 * samyakcAritra 200-213 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama khaNDa bhUmikA . vItarAgI, sarvajJa evaM hitopadezI jinendra bhagavAna dvArA pratipAdita jinadharma meM vizva vyavasthA evaM vastu vyavasthA kA nirUpaNa - chaha dravya, pA~ca astikAya, sAta tattva athavA nau padArthoM ke rUpa meM kiyA gayA hai| inameM se chaha dravyoM meM jIva dravya ko prathama sthAna dekara isakI pradhAnatA siddha kI gayI hai| isIprakAra pA~ca astikAyoM meM jIvAstikAya, sAta tattvoM meM jIva tattva tathA nau padArthoM meM jIva padArtha ko prathama sthAna diyA gayA hai| vAstava meM jIva ke varNana binA jinavANI kA nirUpaNa hI apUrNa hai| pratyeka jIva dravya meM ananta guNa vidyamAna haiM, jinameM zraddhA, jJAna va cAritra pramukha guNa haiM; kyoMki ina tInoM ke viparIta pariNamana ke kAraNa hI jIva anAdi se caturgatirUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA huA anaMta duHkha bhoga rahA hai tathA inake hI samyakpariNamana se jIva ko alpakAla meM hI mukti kI prApti bhI nizcita hotI hai| ina tIna guNoM meM bhI jIvako anya ananta dravyoM se bhinna arthAt svataMtra karanevAlA jJAna guNa hI jIvakA asAdhAraNa lakSaNa hone se pradhAna guNa hai| - jJAna ke dvArA yathArthavastusvarUpasamajha meM Ane para prAthamika avasthA meM zraddhA bhI yathArtha banatI hai| isI jJAna ke nirmala pariNamanarUpa samyagjJAna kI sthiratAko abheda vivakSAsedhyAna kahate haiM aura yahI samyakcAritra hai| / isaprakAra zraddhA, jJAna evaM cAritra - ina tInoM guNoM kI nirmala paryAyeM hI mokSamArga meM pramukha haiN| isIlie AcArya umAsvAmI ne ina tInoM (samyagdarzana-jJAna-cAritra) kI ekatA ko hI mokSamArga arthAt mokSarUpa 1. mokSamArgaprakAzaka, adhyAya 4, pRSTha 80 2. yogasAra prAbhRta zloka-470 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA pUrNasukha kA upAya/sAdhana batAyA hai| _jJAna kI mahimA se sabhI suparicita haiN| jIvana ke laukika kSetra meM bhI jJAna hI mahattvapUrNa hai| ghaMToM zArIrika zrama karanevAle majadUra ko milanevAlI majadUrI se mAtra kucha hI ghaMTe bauddhika kArya karanevAle iMjIniyara athavA DaoNkTara ko Arthika lAbha bahuta adhika hotA hai| manuSya jIvana meM bhI jJAna kI adhikatA se manuSya ko mahAna va jJAna kI hInatA se hIna mAnA jAtA hai| isIprakAra pAralaukika kSetra meM bhI jJAna kA mahattvapUrNa sthAna hai| zraddhA sadaiva jJAna kA hI anusaraNa karatI hai, prAthamika avasthA meM jJAna ke mAdhyama se hI zraddhA meM sAmAnyarUpa se samyakpanA AtA hai tathA cAritra arthAt AcaraNa ke samyakpane kA kAraNa bhI jJAna hI hai; isIlie tattvArthasUtra ke prathama sUtra meM jJAna ko samyagdarzana vasamyakcAritra ke bIca meM rakhA hai, jJAna madhya dIpaka hai| . vAstava meM jJAna sadaiva (jAnana kriyArUpa) yathArtha arthAt nirmala hI rahatA hai, kabhI bhI malina nahIM hotA; kintu zraddhA aura cAritra hI malina-nirmala hote haiM, isIkAraNa mithyAdRSTi ke jJAna ko bhI dhavalA meM maMgala kahA hai| __ yadi isa jJAna ke dvArA jAnI gaI vastu meM kiMcitmAtra bhI saMzaya, viparyaya yA anadhyavasAyarUpa yA hInAdhikarUpa jAnapanA ho to use bhI mithyAjJAna kahate haiM; tathApi jAnapanA hai - so jJAna kA svAbhAvika kArya hai - yahI jJAna kA nirmalapanA hai| ... anAdi se hI isa jIva kA jJAna moha-rAga-dveSabhAvoM ke sanmukha huA varta rahA hai, unameM hI apanApana sthApita kiye hue jAna rahA hai| jaba koI AtmajJAnI kI dezanA ise mila jAye to isakA jJAna upayoga apane zaktiyoM ke piNDajIvatvarUpa pAriNAmika bhAva ke sanmukha ho| 1. 'samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH' tattvArthasUtra, adhyAya 1, sUtra-1 2. dhavalA pustaka 1, pRSTha 38, 39 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA mithyAdRSTi ko samyagdRSTi hone ke lie athavA saMsAramArgI ko mokSamArgI hone ke lie jJAna ke atirikta anya koI sAdhana hI nahIM hai| AcArya kundakundadeva samayasAra gAthA 205 meM likhate haiM - ___"NANaguNeNa vihINA edaM tu padaM bahu vi Na lhNte| taM giNha NiyadamedaM jadi icchasi kmmprimokkhN|| artha - jJAna guNa (AtmAnubhava) se rahita bahuta se loga aneka prakAra ke karma (kriyAkANDa) karate hue bhI isa jJAnasvarUpa pada (AtmA) ko prApta nahIM kara pAte; isalie he bhavya ! yadi tuma karmoM se sarvathA mukti cAhate ho to isa niyata jJAna ko grahaNa kro|" - isI viSaya kA samarthana AcArya amRtacandra ne samayasAra kalaza 60 meM bhI kiyA hai ____(mandAkrAntA) "jJAnAdeva jvlnpysorossnnyshaityvyvsthaa| jJAnAdevollasati lvnnsvaadbhedvyudaasH|| jJAnAdeva svrsviksnnitycaitnydhaatoH| krodhAdezca prabhavati bhidA bhiMdatI krtRbhaavm|| artha - garma pAnI meM agni kI uSNatA aura pAnI kI zItalatA kA bheda, jJAna se hI pragaTa hotA hai aura namaka ke svAdabheda kA nirasana (nirAkaraNa, asvIkAra, upekSA) jJAna se hI hotA hai| (arthAt jJAna se hI vyaMjanagata namaka kA sAmAnya svAda ubhara AtA hai aura usakA svAdavizeSa nirasta hotA hai|) isIprakAra nijarasa se vikasita hotI huI nitya caitanyadhAtu aura krodhAdi bhAvoM kA paraspara bheda bhI jJAna hI jAnatA hai aura krodhAdika ke kartRtva (kartApane ke bhAva) ko bhedatA huA jJAna hI pragaTa hotA hai|" jJAna tathA yathArtha zraddhAna ke sambandha meM paNDita ToDaramalajI kA kathana bhI ati mahattvapUrNa hai| isalie use hama Age de rahe haiM - 1. "yahA~ phira prazna hai ki-jJAna hone para zraddhAna hotA hai, isalie pahale mithyAjJAna kaho bAda meM mithyAdarzana kaho? Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mokSamArga kI pUrNatA samAdhAna - hai to aisA hI, jAne binA zraddhAna kaise ho? parantu mithyA aura samyak - aisI saMjJA jJAna ko mithyAdarzana aura samyagdarzana ke nimitta se hotI hai| __jaise - mithyAdRSTi aura samyagdRSTi suvarNAdi padArthoM ko jAnate to samAna haiM, (parantu) vahI jAnanA mithyAdRSTi ke mithyAjJAna nAma pAtA hai aura samyagdRSTi ke samyagjJAna nAma pAtA hai| isI prakAra sarva mithyAjJAna aura samyagjJAna ko mithyAdarzana aura samyagdarzana kAraNa jaannaa| ___ isaliye jahA~ sAmAnyatayA jJAna-zraddhAna kA nirUpaNa ho vahA~ to jJAna kAraNabhUta hai, use prathama kahanA aura zraddhAna kAryabhUta hai, use bAda meM khnaa| tathA jahA~ mithyA-samyak, jJAna-zraddhAna kA nirUpaNa ho, vahA~ zraddhAna kAraNabhUta hai; use pahale kahanA aura jJAna kAryabhUta hai use bAda meM khnaa|" jJAna kI mahimA ko spaSTa karate hue paNDita daulatarAmajI bhI chahaDhAlA meM likhate haiM - "jJAna samAna na Ana jagata meM sukha ko kaarnn| iha paramAmRta janma-jarA-mRtu roga nivaarnn||". isaprakAra jJAna ke dvArA yathArtha vastusvarUpa ke nirNayapUrvaka nijAtmA kI pratIti samyagdarzana, nijAtmA kA jJAna samyagjJAna va nijAtmalInatA hI samyakcAritra hai| ____ ataH zraddhA, jJAna va cAritra guNoM kA svarUpa va kArya batAkara inakI samIcInatA kA utpAda, vikAsa evaM pUrNatA kahA~, kaba va kaisI hotI hai - yaha spaSTa karanA hI isa kRti kA mukhya uddezya hai| ukta viSaya ko samajhane ke lie jinendra praNIta vastu vyavasthA ko yathArtha samajhanA atyanta Avazyaka hai aura vastu-vyavasthA ko samajhane ke lie dravya-guNa-paryAya kA svarUpa evaM inake paraspara sahaja sambandha kA jJAna Avazyaka hai| ataH sarvaprathama inakA hI yathAsaMbhava vistAra se spaSTIkaraNa karate haiN| 1.mokSamArga prakAzaka, pRSTha-87 2. samayasAra gAthA -186 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya kA svarUpa dravya kA svarUpa dravyoM ke samUha ko vizva kahate haiN| isa vizva meM jAti apekSA chaha dravya pAye jAte haiM - jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza va kaal| tathA saMkhyA apekSA se jIva dravya amaMta haiM, pudgala dravya anantAnanta haiM, dharma-adharma va AkAza dravya eka-eka haiM tathA kAla dravya lokapramANa asaMkhyAta haiN| yaha vizva anAdi-anaMta hai, pratyeka dravya anAdi-anaMta hai aura pratyeka dravya ke pratyeka guNa bhI anAdi-anaMta hI hai| jo anAdiananta hotA hai, vaha niyama se akRtrima, svayaMbhU va sahaja/svataHsiddha hotA hai| usakA utpAdaka/kartA koI bhI nahIM hotaa| jisakA koI utpAdaka nahIM hotA, usakA koI rakSaka, bhakSaka yA saMhAraka bhI nahIM hotaa| ___ jo darzana, Izvara ko jagata kA kartA mAnate haiM; ve pratyeka dravya va unake pratyeka guNa kA kartA bhI Izvara ko hI mAnate haiN| aisI mAnyatA vAle loga vizva meM jo bhI nayI-nayI avasthAe~ (paryAyeM) hotI haiM, unakA kartA bhI Izvara ko hI mAnate haiN| jisaprakAra eka ghar3e para dUsarA ghar3A rakhanA ho; taba pahalA ghar3A sIdhA rakhA ho to usa para dUsarA-tIsarA ghar3A bhI sIdhA hI rakhA jAyegA tathA yadi pahalA ghar3A ulTA rakhA ho to Age ke sabhI ghar3e bhI ulTe hI rakhe jaayeNge| usIprakAra vizva, dravya-guNa-paryAya - inameM se kisI eka kA bhI kartA kisI anya ko mAna liyA jAya to sabhI kA kartA anya ko mAnanA anivArya ho jAyegA, jo ki vastuvyavasthA se sarvathA viparIta hai| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahAtA hA mokSamArga kI pUrNatA . dravyArthikanaya se jainadarzana meM vizva-dravya-guNa sabhI ko sahaja arthAt svayaMbhU svIkAra kiyA gayA hai, tathA paryAyArthikanaya se evaM sUkSmatA se vicAra kiyA jAya to pratyeka paryAya bhI sahaja/svayaMbhU hai tathA apanI yogyatA se hI utpanna hotI hai| paryAya kI utpatti ke kAla meM usa paryAya kI utpatti meM anukUla anya dravya kI paryAya ko mAtra nimittarUpa se svIkRta kiyA jAtA hai; kintu ajJajana apane ajJAnabhAva se usa nimitta ko hI kartA mAnate haiN| isa karttApane kI mAnyatA kA chUTanA hI vAstavika vastu vyavasthA kA svIkAra hai tathA aisA jAnanA samyagjJAna hai aura mAnanA samyagdarzana hai| - pratyeka dravya, svabhAva se zuddha hI hai| jAti apekSA chaha dravyoM meM bhI dharma, adharma, AkAza va kAla - ye cAra dravya to kabhI vibhAvarUpa/ azuddharUpa pariNamate hI nahIM haiN| mAtra jIva va pudgala - ina do dravyoM meM hI vibhAva/azuddha pariNamana hotA hai| inake vibhAva-pariNamana meM bhI mUla dravyasvabhAva azuddha nahIM hotA hai, vaha to sadaiva zuddha hI rahatA hai| mokSamArgaprakAzaka meM (pRSTha 199) para isakA spaSTIkaraNa isaprakAra AyA hai - ___ "eka to dravya apekSA zuddhapanA hai, eka paryAya apekSA zuddhapanA hai| vahA~ dravya apekSAtoparadravya se bhinnapanA aura apane bhAvoM se abhinnapanA - usakA nAma zuddhapanA hai| aura paryAya apekSA aupAdhikabhAvoM kA abhAva hone kA nAma zuddhapanA hai| so zuddha citavana meM dravya apekSA zuddhapanA grahaNa kiyA hai| vahI samayasAra vyAkhyA meM kahA hai : "eSa evAzeSadravyAntarabhAvebhyo bhinnatvenopAsyamAnaH zuddha itybhilpyte|" - (gAthA 6 kI TIkA) isakA artha yaha hai ki AtmA pramatta-apramatta nahIM hai| so yahI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya kA svarUpa samasta paradravyoM ke bhAvoM se bhinnapane dvArA sevana kiyA gayA; aisA kahA jAtA hai| tathA vahIM aisA kahA hai :__ "smstkaarkckrprkriyottiirnnnirmlaanubhuutimaatrtvaacchuddhH|" (gAthA 73 kI TIkA) artha :- samasta hI kartA, karma Adi kArakoM ke samUha kI prakriyA se pAraMgata aisI nirmala anubhUti, jo abhedajJAna tanmAtra hai, usase zuddha hai| isaliye aisA zuddha zabda kA artha jaannaa|" yadi dravya kA mUla svabhAva hI azuddha ho jAya to paryAya ko zuddha karane kA koI upAya hI zeSa nahIM rhegaa| - 2. prazna - paryAya ke vibhAva arthAt azuddharUpa pariNamane para mUla dravya bhI vibhAvarUpa/azuddharUpa ho gayA - aisA mAnane meM kyA Apatti . uttara - bahuta bar3I Apatti hai| jo anAdi-ananta hotA hai, vaha svabhAva se zuddha hI hotA hai; parantu paryAyadRSTi se dravya ko azuddha kahA to jAtA hai, tathApi mUla svabhAva azuddha hotA nhiiN| dravya anAdi-ananta hai, ataH vaha svarUpa se zuddha hI hai| dravya ke zuddhasvabhAva kI svIkRti ke kAraNa hI paryAya ko zuddha karane kA prayAsa/ puruSArtha kiyA jAtA hai| __ yadi dravyArthikanaya se bhI dravyasvabhAva ko hI azuddha mAna liyA jAya to paryAya ko zuddha karanerUpa mokSa kA puruSArtha hI nahIM rhtaa| __jaise vaidya yA DaoNkTara, mAnava zarIra ko svabhAva se niroga mAnate haiM aura bImArI ko rogANukRta tAtkAlika, kSaNika va naSTa hone yogya vikAra/vibhAva mAnate haiM aura zarIra ke niroga svabhAva kI zraddhA ke kAraNa hI auSadhi Adi upacAroM se roga ko dUra karane kA upAya karate haiN| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 mokSamArga kI pUrNatA __vaise jIva dravya bhI svabhAva se zuddha hI hai, azuddhatA to para ke lakSya va nimitta se paryAya meM utpanna huA tAtkAlika kSaNika va naSTa hone yogya vikArIbhAva/vibhAva haiM - aise svarUpa ke zraddhAna ke kAraNa hI arthAt svabhAva ke lakSya se vibhAva ko heya mAnakara vikAra kA vinAza kara paryAya ko zuddha karane kA puruSArtha kiyA jAtA hai| AcArya kundakundadeva ne paMcAstikAya saMgraha, gAthA kramAMka-10 meM dravya kA lakSaNa batAte hue likhA hai - davvaM sallakkhaNiyaM uppAdavvayadhuvattasaMjuttaM / ___ guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti svvnnhuu|| gAthArtha - jo 'sat' lakSaNavAlA hai, utpAda-vyaya-dhrauvya saMyukta hai athavA guNa-paryAyoM kA Azraya hai, use sarvajJa deva dravya kahate haiN| isa jagata meM eka bhI vastu aisI nahIM hai, jo sva-astitva se arthAt svadravya, svakSetra, svakAla evaM svabhAva se bhinna ho| dravya kA mukhya dharma dravatA arthAt dravita honA-anvayazIlatA hai, isakAraNa vaha apane hI guNa-paryAyoM meM dravita hotA hai| isaprakAra pratyeka dravya sva-astitva se abhinna hai - 'aise sat ko hI dravya kA lakSaNa kahA hai|" - isIprakAra pravacanasAra, kArtikeyAnuprekSA, bRhadravyasaMgraha TIkA, pravacanasAra TIkA, paMcAdhyAyI Adi granthoM meM bhI dravya ke svarUpa kI carcA spaSTarUpa se kI gaI hai - vizeSa jijJAsu pAThaka ina granthoM kA adhyayana avazya kreN| paNDita dIpacaMdajI kAsalIvAlakRta civilAsa meM bhI dravya, guNa, paryAya ke viSaya ko lekara vizeSa vivaraNa prAraMbhika 30 pRSThoM meM AyA 1.paMcAstikAya gaathaa-9| sadravyalakSaNam, tattvArthasUtra, adhyAya-5, sUtra-29 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya kA svarUpa 15 hai; use avazya dekheN| vistArabhaya se yahA~ use dene meM hama asamartha haiN| guruvarya zrI gopAladAsajI baraiyA ne jaina siddhAnta pravezikA meM sAmAnyajana ko bodhagamya aisA dravya kA lakSaNa isaprakAra diyA hai - guNoM ke samUha ko dravya kahate haiN| yahA~ guNoM ke samUha kA tAtparya mAtra do-pA~ca guNa athavA hajAralAkha-karor3a-araba Adi saMkhyAta guNa to haiM hI nahIM, asaMkhyAta guNa bhI nahIM haiM; apitu ananta guNoM kA samUha hai| tAtparya yaha hai ki pratyeka dravya meM ananta guNa pAye jAte haiN| ___ isa paribhASA meM paryAyoM kA samUha gauNa hai| tattvArthasUtra meM 'guNaparyayavat dravyam' aisA sUtra AyA hai, arthAt guNa evaM paryAyoM ke samUha ko dravya samajha lenA caahie| 3. prazna - pudgaladravya meM to sparza, rasa, gaMdha, varNa Adi thor3e se hI guNa pAye jAte haiM aura Apa anaMtaguNa batA rahe haiM, hama kise yathArtha svIkAra kareM ? uttara - bhAI sAhaba ! Apa to mAtra kucha vizeSa guNoM kA hI ullekha kara rahe haiN| jinavANI meM bhI pudgala kA lakSaNa batAte hue sAmAnyarUpa se sparzAdi cAra guNoM kA hI saMkSepa meM kathana kiyA hai| vastutaH pudgala dravya meM sparzAdi vizeSa guNa bhI ananta haiM aura astitvAdi sAmAnya guNa bhI ananta hI haiN| dharmAdi dravyoM kI carcA meM to mAtra gatihetutvAdi eka-eka vizeSa guNoM kA hI ullekha milatA hai, lekina vahA~ bhI ananta vizeSa guNa va ananta sAmAnya guNa samajhanA cAhie arthAt ananta sAmAnya guNa aura ananta vizeSa guNoM ke samUha ko hI dravya kahate haiM - aisA hI pratyeka dravya kA vAstavika svarUpa samajhanA caahie| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mokSamArgakI pUrNatA jIva dravya meM bhI anujIvI guNa, pratijIvI guNa, sAmAnya guNa, vizeSa guNa isataraha guNoM ke bheda-upabheda sahita guNa anaMta haiN| pudgaladravya meM bhI guNa anaMta haiN| 4. prazna - jIva kA mUla prayojana kyA hai? uttara-jIva kA mUla prayojana mAtra sukha hoveM aura dukha na hoveM, yaha isa kAraNa isa kRti meM jIva ke jina guNoM ke viparIta yA vibhAvarUpa pariNamana se jIva ko duHkha hotA hai aura svabhAva/samyakpa pariNamana se sukha hotA hai; unakI hI arthAt zraddhA, jJAna, cAritra guNa kI hI mukhyatA se carcA kI hai| 5. prazna-pudgala ke guNoM kA jIvake sukha-duHkha se kyA saMbaMdha hai? uttara - pudgala ke bhI jina guNoM kA saMbaMdha jIva ke sukha-dukha se haiM; unakI hI carcA jinavANI meM AyI hai| jaise___ pudgala ke sparza, rasa, gaMdha aura varNa ina guNoM kA saMbaMdha jIva ke sparzanendriya Adi cAra indriyoM se hai| arthAt sparzanendriya kA viSaya sparza hai, rasanendriya kA viSaya rasa hai, ghrANendriya kA viSaya gaMdha hai evaM cakSurendriya kA viSaya varNa hai| - pudgala ke guNa, jIva ke sukha-duHkha meM nimitta nahIM hai ve to jJeya haiN| jIva unako viSaya banAkara duHkhI hotA hai| jIva ina iMdriya-viSayoM meM Asakta rahatA hai arthAt sparzAdi viSayoM meM sukha-duHkha kI kalpanA karake saMsAra meM duHkha bhogatA huA bhaTakatA hai aura jaba vastusvarUpa ko yathArtha jAnakara sparzAdise virakta ho jAtA hai, taba vaha jIva mokSamArgI hokara siddha bana jAtA hai| 1. mokSamArgaprakAzaka adhyAya nauveM ke prArambha ke do pRSTha, AtmAnuzAsana zloka-2 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya kA svarUpa 6. prazna - Apane karNendriya ke viSaya ke saMbaMdha meM to kucha batAyA hI nahIM; kyA karNendriya ke viSaya meM Asakti duHkha kA kAraNa nahIM hai? uttara - kyoM nahIM, karNendriya kA viSaya, zabda bhI to jIva ko saMsAra meM aTakane-bhaTakane meM nimitta banatA hI hai| . ___ zabda, pudgala dravya kI samAnajAtIya dravyaparyAya hai aura vaha karNendriya kA viSaya hai| isalie zabdarUpa pudgala kA bhI zAstra meM jJAna karAyA hai| dravyasaMgraha gAthA solaha meM pudgala dravya kI paryAyoM meM sarvaprathama zabdarUpa pudgala-paryAya kA hI ullekha kiyA hai| pudgala ke vizeSa guNoM ke kathana meM bhI jIva sparzAdi viSayoM meM asakta hokara duHkhI na ho; isa prayojana (uddezya) se hI sparzAdiguNoM kA evaM zabdAdi paryAyoM kA kathana kiyA hai| isIprakAra jisameM cetanA arthAt jJAna-darzana pAyA jAtA hai, use jIvadravya kahate haiM- isa lakSaNa meM tojIvake mAtra dohI guNoM kI carcA hai| jaina siddhAnta pravezikA meM zraddhA, jJAna, darzana, cAritra, vIrya, kriyAvatI-zakti Adi vizeSa guNa bhI batAye haiN| samayasAra meM bhI AtmA kI 47 zaktiyoM kA varNana AyA hai| kSullaka sahajAnandajI varNI ne bhI anya aneka guNoM kA kathana kiyA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajIsvAmI ne bhI apane pravacanoM meM AtmA ko ananta guNoM kA godAma, zaktiyoM kA saMgrahAlaya kahA hai| ___ eka dravya meM kitane guNa hote haiM, isakA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai ki jIvadravya ananta haiM,jIvaseanantaguNe adhikapudgaladravyahaiM, pudgala se anantaguNe adhika tIna kAla ke samaya haiM, tIna kAla ke samaya se anantaguNe adhika AkAza ke pradeza haiM aura AkAza ke pradezoM se bhI anantaguNe adhika kisIbhIeka arthAt pratyekadravya meM guNapAyejAte haiN| yA hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 mokSamArga kI pUrNatA guNa kA svarUpa AcArya umAsvAmI ne tattvArthasUtra (adhyAya-5, sUtra-41) meM guNa kA lakSaNa isa prakAra diyA hai - 'dravyAzrayAH nirguNA guNAH' - jo dravya ke Azraya se sadA rahate haiM aura svayaM anya guNoM se rahita haiM, ve guNa haiN| __jaina siddhAnta pravezikA meM guNa kI sarala-subodha paribhASA dete hue paNDita gopAladAsajI baraiyA ne likhA hai - 'jo dravya ke sampUrNa bhAgoM meM tathA usakI sampUrNa avasthAoM meM rahate haiM, unheM guNa kahate haiN|' jisaprakAra mUla dravya kabhI bhI azuddha nahIM hotA, usIprakAra jina guNoM kA samUharUpa dravya hai - ve guNa bhI kabhI azuddha nahIM hote arthAt guNa niyamapUrvaka svabhAva se zuddha hI hote haiM; kyoMki ve svataH siddha evaM nirapekSa hote haiN| guNa ke sAmAnya guNa va vizeSa guNa - aise do bheda to haiM; kintu vibhAva guNa va svabhAva guNa athavA zuddha guNa va azuddha guNa aise bheda nahIM haiN| dravya kI taraha guNa bhI anAdi-anaMta, akRtrima evaM svayaMbhU tathA zuddha hI haiN| yadyapi dravya kA lakSaNa batAne ke lie viziSTa asAdhAraNa guNa kA AdhAra liyA jAtA hai; tathApi dhyAna kA viSaya koI eka guNa athavA koI viziSTa guNa na hokara ananta guNoM ke samUharUpa zuddha jIva dravya hI hotA hai| guNoM ke dvArA dravya kI aisI mahimA kI jAtI hai, jisase dhyAna kA prayojana sahajarUpa se hI siddha hotA hai| ___paMcAstikAya saMgraha, gAthA 13 meM dravya evaM guNoM kA sambandha AcArya zrI kundakunda ne sarvAMgarUpa se isaprakAra kahA hai - "davveNa viNA Na guNA, guNehiMdavvaM vinnaannsNbhvdi| avdiztio bhAvo davvaguNANaM havadi tmhaa|| arthAt dravya binA, guNa nahIM hote aura guNa ke binA, dravya nahIM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa kA svarUpa hotA; isalie dravya aura guNoM kA abhinnapanA hai / " isa kRti meM jIva ke zraddhA, jJAna, cAritra guNoM kA svarUpa spaSTa kiyA jA rahA hai, ataH guNoM kA paraspara sambandha samajhanA bhI bahuta Avazyaka hai| 19 jaise - suvarNa meM pIlApanA, bhArIpanA, cikanApanA Adi aneka guNa eka sAtha rahate hue bhI apane-apane svarUpa se bhinna hI haiM, usIprakAra zraddhA Adi ananta guNa eka jIva dravya meM rahate hue bhI ve apane-apane lakSaNa se bhinna-bhinna hI haiN| pratyeka guNa anya guNa se bhinna hotA hai; isakA jJAna karAne ke lie hI AcArya umAsvAmI ne 'dravyAzrayAH nirguNA guNAH ' aisA kahA hai arthAt guNa, dravya ke Azraya se rahate haiM aura anya guNa se rahita hote haiN| ananta guNoM kA kSetra eka hI dravya hone para bhI ve ananta guNa apane-apane bhinna-bhinna lakSaNa ke kAraNa bhinna-bhinna hI rahate haiM evaM bhinna-bhinna hI apane arthakriyAkAritvarUpa kArya karate haiN| jIva ke asaMkhyAta pradezoM meM zraddhA Adi ananta guNa eka sAtha vyApakarUpa se eka samaya meM rahate haiM aura apane-apane svabhAva ke anusAra alaga-alaga kArya karate haiN| jisasamaya zraddhA guNa ke kAraNa pratIti, vizvAsa, AsthA aura rucirUpa eka kArya jIvadravya meM calatA rahatA hai, usIsamaya jJAna guNa dvArA jAnanA, samajhanA bhI calatA hI rahatA hai tathA usIsamaya cAritra guNa bhI apanI svabhAvagata vizeSatA se lIna honA, magna honA, karanA ityAdirUpa kArya karatA hI rahatA hai| koI bhI guNa kArya, arthAt pariNamana ke binA rahatA hI nahIM / ramaNa yahA~ to mAtra zraddhA Adi tIna pramukha guNoM ko lekara hI carcA cala rahI hai; parantu guNa to ananta haiM aura una ananta guNoM kA apanA-apanA alaga-alaga kArya eka sAtha calatA hI rahatA hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA - 7. prazna - phira Apa vidyamAna ananta guNa aura unake anantAnanta kArya kI carcA kyoM nahIM karate ? mAtra tIna guNoM kI hI carcA kyoM kara rahe haiM ? 20 uttara - alpajJatA ke kAraNa hameM ananta guNoM kA jJAna nahIM ho sakatA / ananta guNoM ko jAnane kA kArya to kevalajJAna se hI ho sakatA hai| mati-zrutarUpa alpajJAna se hama maryAdita guNoM ko hI jAna sakate haiN| una maryAdita guNoM meM bhI jinase hamArA mokSamArga kA mUla prayojana siddha ho, una guNoM kI hI hama yahA~ carcA kara rahe haiN| 8. prazna dravya meM ananta guNoM kA rahanA aura unakA alagaalaga kArya honA * yaha mAtra kyA jIvadravya meM hI hotA hai? yA anya pudgalAdi ajIva dravyoM meM bhI hotA hai ? - uttara - hA~ ! pudgalAdi sabhI dravyoM meM yaha kArya nirantara avazya hotA hI rahatA hai; tathApi unase hamArA kisI bhI prakAra se mokSamArga kA prayojana siddha na hone se yahA~ una pudgalAdi dravyoM kI tathA unameM vidyamAna anaMtaguNoM kI carcA hameM apekSita nahIM hai, ve dravya evaM unake guNa yahA~ gauNa haiM / tathApi jijJAsu pAThakoM ke hitArtha saMkSepa meM usakA svarUpa nimnAnusAra hama de rahe hai - pudgala meM sparza, rasa, gaMdha, varNa ityAdi ananta vizeSa guNa rahate haiM aura unakA apanA-apanA, alaga-alaga kArya bhI calatA hI rahatA hai| jaise - kaccA Ama eka pudgala piNDa hai| usa Ama meM sparza, rasa, gaMdha aura varNa Adi vizeSa guNa haiN| sparza guNa meM jisa samaya kaThoratA se komalatA kA pariNamanarUpa kArya ho rahA hai; usIsamaya usa kacce Ama kA harA varNa bhI dhIre-dhIre pIta varNa meM badala rahA hai| usIsamaya usI kacce Ama kA khaTTA rasa bhI madhuratA meM pariNama rahA hai| yahA~ dhyAna rakhanA cAhie ki sparza guNa meM pariNamana ho rahA hai, isalie rasa guNa bhI pariNama rahA ho - aisA nahIM hai; apitu ina sparzAdi Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya kA svarUpa 21 guNoM meM jo pariNamana ho rahA hai, vaha apane-apane kAraNa se svataMtrarUpa se evaM svAdhInatA se ho rahA hai| . __ isaprakAra jIva dravya meM jisa taraha jJAnAdi anaMtaguNa apane svabhAva se svataMtrarUpa se rahate hue bhI bhinna-bhinnarUpa se hI pariNamate haiN| usIprakAra pudgala dravya meM bhI yaha kArya nirantara hotA hI rahatA hai| dharmAdi arUpI dravyoM meM bhI ye saba kArya isIprakAra hote hI rahate haiN| paryAya kA svarUpa vAstava meM dravya evaM guNa kA jJAna karane ke lie paryAya hI eka mAtra sAdhana hai| dravya aura guNa donoM - apanA paricaya karAne meM asamartha haiM; kyoMki ve zakti ke rUpa se sadA ekarUpa bane rahate haiN| ataH dravya evaM guNoM kA paricaya paryAya se hI hotA hai| ___ itanA hI nahIM paryAya kA paricaya bhI paryAya se hI prApta hotA hai| isakA spaSTa artha yaha hai ki dravya, guNa evaM paryAya - ina tInoM kA paricaya paryAya dvArA hI hotA hai| ____ yadi duniyA~ meM paryAya nAmaka padArtha/artha nahIM hotA to dravya, guNa va paryAya kA paricaya hI nahIM hotA; kyoMki paryAya hI mukhara/pragaTa/ vyakta hai| dravya aura guNa to satata mauna/apragaTa/avyakta hI arthAt zaktirUpa se hI rahate haiN| paryAya kA lakSaNa dete hue AcArya umAsvAmI ne tattvArthasUtra (adhyAya-5, sUtra-42) meM kahA hai - 'tadbhAvaH prinnaamH|' usakA honA arthAt dravya kA prati samaya badalate rahanA pariNAma/paryAya hai| pariNAma, paryAya kA hI dUsarA nAma hai| jisa dravya kA jo svabhAva hai, usI dravya ke bhItara usI ke svabhAva meM svabhAva ke anurUpa hI jo badala/parivartana hotA hai, use paryAya kahate haiN| jaise suvarNa dhAtu, hAra se aMguThI aura aMguThI se kar3A, kuMDala Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA Adi anya kisI bhI AbhUSaNarUpa parivartita hotI rahatI hai; vaise hI pratyeka dravya apanI dhArA ke bhItara parivartana karatA rahatA hai| yahA~ aisA nahIM samajhanA cAhie ki dravya alaga rahatA hai aura usakI paryAya alaga rahatI hai; apitu pratyeka dravya kAsvarUpahI aisA hai ki dravya svayaM apane svabhAva kA tyAga kiye binAprati samaya bhinna-bhinna avasthA ko prApta hotA hai| jIva jJAnasvabhAvI hai, vaha apane jJAnasvabhAva kA tyAga kie binA anya-anya gati Adi meM paribhramaNa karatA hai| paryAya kI paribhASA atyanta sulabha zabdoM meM guru gopAladAsajI baraiyA ne jaina siddhAnta pravezikA meM isaprakAra samajhAI hai - "guNoM ke kArya arthAt pariNamana ko paryAya kahate haiN|" 9. prazna - jaise dravya ke chaha bheda haiM, vaise paryAya ke bhI bheda hoMge, ve kauna-kauna se haiM? spaSTa kreN| uttara - hA~ ! paryAya ke bhI aneka bheda haiN| unakI alaga-alaga apekSAe~ hai| arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya - ina donoM ko kramazaH guNaparyAya aura dravyaparyAya bhI kahate haiN| isake atirikta svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya aise do bheda bhI haiN| prakaraNavaza yahA~ svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya kI mukhyatA hai, ataH unakI hI carcA karate haiN| inameM bhI hameM jIvadravya kI paryAyoM kI hI mukhyatA hai, isalie jIva ko lekara hI yahA~ vicAra karate haiN| . svabhAvaparyAya - jIva kI jisa paryAya meM karma kA udaya Adi nimitta na ho, use (paranirapekSa) svabhAvaparyAya kahate haiN| vibhAvaparyAya - jIva kI jisa paryAya meM karma kA udaya Adi nimitta ho, use (parasApekSa) vibhAvaparyAya kahate haiN| zraddhAdi guNoM kA kArya batAte haiM - zraddhA - zraddhA kisI-na-kisI eka meM ahaMpanA karatI hai| ekatvabuddhi, mamatvabuddhi, kartRtvabuddhi evaM bhoktRtvabuddhirUpa kArya bhI zraddhA kA hI hai| (yahA~ buddhi kA artha mAnyatA lenA hai|) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya kA svarUpa pratIti, mAnyatA, vizvAsa, abhiprAya ina zabdoM kA upayoga bhI zraddhA ke lie kiyA jAtA hai| jJAna - jAnanA, svasaMvedana karanA, vizeSa pratibhAsa honA, jhalakAnA, sva-para prakAzana ityAdi kArya jJAna karatA hai| ___ cAritra - svarUpa meM ramanA, jamanA, anubhavanA, sthira honA, magna honA, lIna honA Adi kArya, cAritra guNa kA hai| isI ko nimnaprakAra bhI samajha sakate haiM - zraddhA kA kArya (dharma) (maipanA, maiM mAnanA) mAnanA hai| jJAna kA kArya (dharma/jAnanA hai| cAritra kA kArya (dharma) lInatA, sthiratA karanA hai| loka meM kahAvata hai - sUjha, bUjha, rIjha se kAma lenA caahiye| sUjhanA = dikhAI par3anA, bUjhanA = jAnakArI hAsila karanA, rIjhanA = tallIna ho jaanaa| jaise- koI pathika (rAhagIra) kisI anya vyakti se TakarA jAtA hai to use kahA jAtA hai ki kyA sUjhatA nahIM hai? rAstA bhUla gaye ho to bUjha kyoM nahIM lete? isIprakAra isa saMsArI bhramita buddhivAle jIva ko sukhI hone kA upAya sUjhatA nahIM hai aura bher3acAla se gatAnugatika loka kI taraha indriya viSayoM ke pIche aMdhA ho daur3a rahA hai, idhara-udhara TakarAtA phiratA hai - lar3anA-jhagar3anA cAlU rakhatA hai| kabhI krodha, to kabhI mAna, kabhI mAyAcArI aura kabhI lobha bhAva kara kara duHkhI hotA rahatA hai| phira bhI vicAra nahIM karatA ki saccA, svAdhIna nirAkula sukha kahA~ se va kaise milegaa| saMjJI paMcendriya paryAptakajIva meM vicAra karane kI zaktito hai, nirNaya karasakane kI pragaTa jJAna zakti hai, yahI ekamahAna pAvara (sAmarthya) isake hAtha meM hai, jisake sadupayogase yaha sacce sukha kA mArgapAsakatA hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 mokSamArga kI pUrNatA jinAgamAnusAra sarva saMsArI ajJAnI jIvoM meM anAdi hI se tIna prakAra ke asAdhAraNa bhAva/pariNAma pAye jAte haiN| eka - jJAna-darzana-vIrya kA kSAyopazamika bhAva, dUsarA - zraddhA va cAritra kA moha-rAga-dveSarUpa audayika bhAva tathA tIsarA pAriNAmika bhAva zuddha jIvatva zaktirUpa bhaav| ina tIna bhAvoM meM se vicAra arthAt nirNaya karane kI zakti eka mAtra jJAna meM hai| . 10. prazna-Apane abhI taka kahIM kArya, kahIM pariNamana, kahIM badalanA - ina zabdoM ko prayoga kiyA hai| Apa inake lie eka hI zabda kA prayoga kareMge to yaha viSaya hameM aura adhika sulabhatA se samajha meM aayegaa| uttara - ApakI bAta sahI hai| ina tInoM zabdoM kA artha paryAya (avasthA) hI hai| aba Age paryAya zabda kA hI prayoga karane kA prayAsa kareMge aura paryAya kA svarUpa bhI vizeSarUpa se spaSTa kreNge| ___ paryAya ke lie anya bhI aneka nAma jinavANI meM pracalita haiM - jaise-hAlata, dazA, avasthA, pariNAma, pariNamana, pariNati, palaTanA, utpAda, vyaya, vyApya, kSaNikatA, ye sabhI paryAya ke hI paryAyavAcI nAma haiN| anvaya ke vyatireka ko bhI paryAya kahate haiN| dravya ke dharma yA aMza ko bhI paryAya kahA gayA hai| 11. prazna-samyagdarzana, mithyAdarzana, mokSamArga, samyagjJAna, samyakcAritrAdi paryAyoM kA kama se kama (jaghanya) kAla aMtarmuhUrta hI zAstra meM kahA gayA hai, isameM bhI kyA kucha khAsa kAraNa hai? ho tovaha bhI btaaie| uttara - hA~, khAsa kAraNa hai| kisI bhI jIva ko samyagdarzana kI paryAya 1,2,3,4AdisamayoMkIkabhInahIM hotii|smygdrshn kI paryAyoM kAjaghanya kAlabhIpravAharUpase niyamase aMtarmuhUrta to hotA hI hai| . usItaraha kisI ke bhI mithyAdarzana kA (navInarUpa se mithyAdarzanarUpa paryAya utpanna ho to) kAla bhI pravAhakramase aMtarmuhUrta se kama kAla kA 1. pravAhakrama se zabda kA artha - 1,2,3,4, samaya ko jor3a-jor3a kara muhUrta, aMtarmuhUrta, ghar3I, ghaMTA, divasa Adi vyavahAra kAla banatA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya kA svarUpa hotA hI nahIM / mokSamArga, samyagjJAna evaM samyak cAritra ke saMbaMdha meM bhI jaghanya kAla aMtarmuhUrta hI samajhanA caahie| ye paryAyeM bhI kisI jIva ko 1, 2 Adi samaya maryAdA kI nahIM hotii| ina paryAyoM kI paryAyagata pAtratA hI aisI hai ki inakA jaghanya kAla aMtarmuhUrta hI hotA hai / 25 vizva anAdi - anaMta hai / dravya anAdi anaMta hai / pratyeka dravya kA pratyeka guNa anAdi anaMta hai| jo-jo anAdi anaMta hotA hai, vaha niyama se akRtrima, svayambhU aura sahaja evaM svabhAva se zuddha hotA hai, usako banAnevAlA koI karttA nahIM hotaa| jisakA koI karttA / utpAdaka nahIM hotA, usakA koI rakSaka va nAza karanevAlA bhI nahIM hotA hai| isIprakAra pratyeka dravya meM pratisamaya jo parivartana hotA hai, use paryAya kahate haiN| yaha paryAya sAdi-sAMta hotI hai, prati samaya naI-naI utpanna hotI hai, ataH usa paryAya kA koI na koI karttA avazya honA cAhie - aisA sthUlarUpa se saba ko lagatA hai| vastu-vyavasthA ke anusAra sUkSmatA se vicAra karane para yaha pratIta hotA hai ki apane kAla meM honevAlI pratyeka paryAya apane hI kAraNa se hotI hai| ise hI paryAyagata sat kahate haiN| - pravacanasAra gAthA 102 kI TIkA meM ise hI paryAya kA 'janmakSaNa' kahA hai - isa zabda se yaha viSaya vizeSarUpa se spaSTa hotA hai| pratyeka samaya kI paryAya apane kAraNa se sat hai, isa viSaya ke vizeSa jJAna ke lie AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke pravacanasAra gAthA 99,100, 101 para hue pravacana padArtha vijJAna nAma se paNDita ToDaramala smAraka TrasTa se prakAzita hai, use avazya dekheM / itanA jarUra hai ki dravya kI jaba-jaba koI bhI paryAya / avasthA hotI. hai, usa samaya usa paryAya kI utpatti meM anya dravya kI koI-na-koI anukUla paryAya avazya hotI hai, jise nimitta kahate haiM aura usa nimitta ko hI utpanna honevAlI paryAya / kArya kA karttA vyavahAra se kahA jAtA hai / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 mokSamArga kI pUrNatA kartA-karma hama yahA~ ghaTarUpa kArya ko paryAyarUpa se svIkAra kara dRSTAnta dete haiN| jaise - ghaTa miTTI se utpanna huA hai| usa ghaTa kA vAstavika karttA to miTTI svayaM hai; kyoMki miTTI svayaM ghaTarUpa se pariNamita huI hai; lekina jaba-jaba miTTI se ghaTa banatA hai, taba-taba kumhAra kA yoga aura upayoga (icchA) usa ghaTa ko banAne meM nimitta hai, yaha jAnakara ghaTa kA karttA kumhAra ko mAnane kI isa duniyA kI sthUla dhAraNA hai, jise jinadharma meM mAtra nimitta kahA gayA hai / " jaise - ghaTa banane meM cakra, Dora, pAnI Adi bhI nimitta haiM; lekina jo svayameva cetana hai, sakriya hai, jAnakAra hai - aise pramukha nimittakumhAra ko hI usa kArya kA karttA mAnA jAtA hai| kArya meM jo vastu nimitta hotI hai, use lekara to jhagar3A ho hI sakatA hai, hotA hI rahatA hai| jaise - sArvajanika dharmazAlA samAja ne banavAyI, usameM aneka loga nimitta haiM / dAtAroM ke dAna ke binA dharmazAlA banegI kaisI ? kArIgara cAhie hI caahie| nagara nigama athavA grAmapaMcAyata kI anukUlatA ke binA bhI dharmazAlA nahIM bnegii| iMjIniyara to sabase pahale Avazyaka hotA hai; sAtha hI sAtha ArkiTekTa bhI ina dinoM meM anivArya mAnA jAtA hai| mukAdama ( paryavekSaka ) arthAt ovarasiyara aura majadUra to atyanta Avazyaka haiN| inameM se pratyeka vyakti kahegA kI 'maiMne, hamane yaha bilDiMga banAyI / ' jo-jo IMTa, sImeMTa, lohA Adi svayameva bilDiMgarUpa se pariNata ho gaye haiM, unakA to koI nAma lene ke lie bhI taiyAra nahIM hai| jo-jo 1. samayasAra gAthA - 100 kI TIkA / - Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA-karma 27 vyakti nimitta haiM, unameM maiMne banAI, maiMne banAI, aisA kahane evaM mAnane ke lie saba Age-Age Ate hI rahate haiN| isalie mUla vastu jo svayaM kArya/paryAyarUpa se pariNamita hotI hai, vahI kartA hai| usakI mukhyatA se jAnanA hI vAstavika jAnanA hai| ___kartA ke sambandha meM jinarvANI meM tIna prakAra ke kathana milate haiM :1. dravya, paryAya kA kartA hai| 2. guNa, paryAya/kArya kA kartA hai| tathA 3. paryAya hI paryAya kA kartA hai| ina tInoM kathanoM ko zAstra ke AdhAra se hI samajhane kA yatna karate haiM - 1. dravya ko paryAya kA kartA kahate haiM; kyoMki dravya meM se hI paryAya utpanna hotI hai - dravya ke AdhAra se hI paryAya pragaTa hotI hai| samayasAra kalaza kramAMka 51 meM AcArya zrI amRtacandra ne 'yaH pariNamati sa kartA' - aisA kahA hai| arthAt jo pariNamita hotA hai vaha (dravya) kartA hai| kalaza 49 meM bhI AcArya zrI likhate haiM - "vyApyavyApakatA tadAtmani bhvennaivaatdaatmynypi| vyApyavyApakabhAvasaMbhavamRte kA krtRkrmsthitiH|| arthAt vyApyavyApakatA tatsvarUpa meM hI hotI hai, atatsvarUpa meM nahIM hotI aura vyApyavyApakabhAva ke binA kartAkarma kI sthiti kaisI? arthAt kartAkarma kI sthiti nahIM hI hotii|" isakA spaSTa artha yaha hai ki dravya vyApaka hai aura paryAya vyApya hai| ataH dravya kartA hai evaM paryAya karma hai| isataraha eka hI dravya aura usakI hI paryAya meM kartA-karma sambandha hai, anya kisI prakAra se kartA-karma sambandha ho hI nahIM sktaa| ___tAtparya yaha hai ki utpanna huI paryAya (vyApya) kA kartA vyApakarUpa dravya ko chor3akara jo dravya, kSetra, kAla evaM bhAva se bhinna paradravya hai, vaha kisI bhI paristhiti meM paryAya kA kartA nahIM bana sktaa| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 2. guNa ko paryAya kA kartA kahate haiM, yaha 'guNa ke pariNamana/ kArya/vikAra (vizeSa kArya) ko paryAya kahate haiM', - isa paribhASA se hI spaSTa hotA hai| AlApa paddhati meM paryAya adhikAra ke sUtra kramAMka 15 meM kahA bhI hai - "guNavikArAH pryaayaaH|" isakA artha hai - guNoM ke vikAra (vizeSa kArya) ko paryAya kahate haiN| ___ dravya ke pariNamana ko paryAya kahate haiM - yaha dravyArthikanaya arthAt abhedanaya kA kathana hai aura guNa ke pariNamana (kArya, vikAra) ko paryAya kahate haiM - yaha paryAyArthika athavA bhedanaya kA kathana hai - aisA samajhanA caahie| guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM - aisA jo abheda kathana hai - usI dravya meM hI bheda karake kisI eka guNa kI mukhyatA se guNa ke pariNamana ko paryAya kahate haiM tathA usa paryAya kA kartA guNa ko hI batAyA jAtA hai| guNa ko kartA kahane meM abhiprAya yaha hai ki eka guNa kI paryAya kA kartA dUsarA guNa nahIM hotA hai| jaise- zraddhA guNa kI paryAya kA kartA jJAna guNa nahIM hotA hai va jJAna guNa kI paryAya kA kartA zraddhA guNa nahIM hotA hai| 3. dravya ko athavA guNa ko vivakSAvaza paryAya kA kartA na kahate - na mAnate hue paryAya ko paryAya kA kartA kahate haiM, yaha viSaya jinavANI meM spaSTa zabdoM meM milatA hai| AcArya kundakunda racita pravacanasAra graMtha kI gAthA 102 kI amRtacandrAcAryakRta saMskRta TIkA meM yaha viSaya atyanta vizadatA se AyA hai| isa TIkA meM pratyeka paryAya kA apanAapanA janmakSaNa bhinna-bhinna hI hotA hai, yaha viSaya batAyA gayA hai| ___ paryAya kA kartA dravya ko athavA guNa ko mAnane meM bhI parAvalambana kI Apatti A jAtI hai; svataMtratA meM bAdhA AtI hai| isalie jo Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karttA - karma paryAya jisa samaya pragaTa ho gayI, vahIM paryAya usa paryAya kA karttA hai, yaha mAnA gayA hai| ise hI paryAyagata yogyatA bhI kahate haiN| isI ko vastu-svarUpa ke svataMtratA kI parAkASThA bhI kahanA yogya hai / - vizva meM anaMtAnaMta dravya haiN| unameM pratyeka dravya apane-apane svacatuSTaya se (dravya, kSetra, kAla, bhAva) bhinna-bhinna hI hai, yaha kathana vastuniSTha hai| eka dravyagata anaMta guNa (saMjJA, saMkhyA, lakSaNa va prayojana) kI apekSA paraspara bhinna (anya) hI haiM; bhale una saba guNoM kA dravya, kSetra, kAla eka ho, tathApi bhAva kI apekSA pratyeka guNa bhinna (anya ) hI hai| 29 usI taraha pratyeka samaya meM pragaTa hone vAlI paryAya bhI apane-apane kAla meM apanI-apanI paryAyagata yogyatA ke kAraNa bhinna (anya ) hI hai arthAt pUrva paryAya meM se uttara paryAya nahIM AtI aura vartamAnakAlIna paryAya meM se bhaviSyakAlIna paryAya utpanna nahIM hotI, yaha vAstavika vastu kA svarUpa hai| yadi koI dravya evaM guNa ko to svataMtra sat mAne, parantu pratyeka paryAya ko apane samayagata / paryAyagata kAla kA sat na mAne arthAt kisI dravya kI kisI bhI paryAya ko parataMtra mAne, to usane dravya evaM guNa ko bhI parataMtra hI mAna liyA hai, aisA samajhanA anivArya ho jAtA hai / svataMtratA - vastu svAtaMtrya to jinadharma kA mUla siddhAnta hai, prANa hai, sarvasva hai| yadi kisI bhI eka dravya, eka guNa athavA eka paryAya ko koI jIva parataMtra svIkAra karegA, to vaha vyakti mokSamArga pragaTa karane meM bhI svAdhIna / svataMtra nahIM ho skegaa| yadi mokSamArga pragaTa nahIM kara pAyegA, to mokSa bhI kaise prApta kara sakegA? isalie dravya evaM guNa ke samAna hI paryAya ko bhI svataMtra mAnanA Avazyaka hai / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 mokSamArga kI pUrNatA 12. prazna - paryAya mAtra eka samayavartI hI hotI hai, yaha viSaya hameM spaSTa samajha meM nahIM AyA; kRpayA spaSTa kreN| uttara - paryAya vAstavika eka samayavartI hI hotI hai; yaha viSaya ati spaSTa hai| pratyeka dravya meM pratisamaya utpAda hotA hai aura vyaya bhI hotA hai, yaha viSaya Apa mAnate ho yA nahIM? yadi nahIM mAnoge to dravya kA svarUpa hI nahIM bnegaa| dravya satsvarUpa hai| AcArya umAsvAmI ne 'sadravyalakSaNam' aisA sUtra kahA hai aura ise hI spaSTa karate hue Age phira eka sUtra likhate haiM - 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' jo sat kahA gayA hai, vaha kUTastha arthAt sarvathA nitya nahIM hai; parantu kathaMcit nitya tathA kathaMcit anitya hai| ___ vastu meM paryAya kI apekSA pratisamaya nayI avasthA utpanna hotI hai, purAnI avasthA naSTa hotI hai aura vastu, dravyarUpa se kAyama banI rahatI hai - aisA dravya kA svarUpa hai| isalie pratyeka dravya kI pratyeka paryAya (avasthA) eka samayavartI hI hotI hai; yaha nizcita hai| nirantara pravAha krama kI apekSA adhika kAla taka eka samAna avasthA hone ke kAraNa paryAya (avasthA) ko kadAcit adhika kAla paryaMta TikanevAlI (vyaMjanaparyAya) bhI kahate haiN| nara-nArakAdiparyAya ko sAdisAnta kahA jAtA hai| bhavya jIva kI saMsAra paryAya anAdi-sAnta evaM samAna-samAnarUpa se avasthA rahane ke kAraNa abhavya jIva kI saMsAra paryAya ko anAdi-anaMta kahA evaM mAnA jAtA hai| vivakSA ke anusAra saba kathana satya hai| astu| ukta viSaya ko vizeSa jAnane ke lie paNDita ToDaramala smAraka TrasTa se prakAzita 'nimitta-upAdAna' aura 'mUla meM bhUla' kRti kA adhyayana avazya kreN| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva kI pUrNatA (utpatti ke sAtha) samyaktva kaho athavA samyagdarzana kaho eka hI hai| yaha zraddhA guNa kI svabhAva paryAya hai| jIva dravya ke anaMta guNoM meM zraddhA guNa kA svarUpa ekadama bhinna hai| zraddhA guNa ke samyak pariNamana se anaMta saMsAra sAMta hotA hai aura mokSamArga prAraMbha hotA hai, itanA bhI kathana samyaktva kI mahattA ke lie kama nahIM hai| . samyaktvarUpa paryAya aisI alaukika evaM adbhuta hai ki vaha anaMta guNoM meM samyakpane meM nimitta hotI hai| isa vizeSatA se bhI AzcaryakArI yaha svarUpa hai ki vaha samyaktva kisI bhI jIva ko kisI bhI gati meM AdhA-adhurA hotA hI nhiiN| jaba bhI kisI saMjJI paryAptaka jIva ke samyaktva pragaTa hotA hai, taba vaha pUrNarUpa se hI pragaTa hotA hai| AdhAadhUrApana samyaktva paryAya ke sAtha kabhI ho hI nahIM sktaa| 13. koI yahA~ pUcha bhI sakatA hai ki aisA kyoM hai? usake uttara meM svabhAvagata vizeSatA hai - yahI kahanA saMbhava hai, anya koI uttara kisI ke pAsa bhI nahIM hai| aba yahA~ zraddhA/samyaktvarUpa paryAya kA varNana karate haiN| zraddhA guNa kI do paryAyeM hotI haiM - 1) svabhAvaparyAya 2). vibhaavpryaay| jIva ke zraddhA guNa kI svabhAvaparyAya ko samyagdarzana aura vibhAvaparyAya ko mithyAdarzana kahate haiN| svabhAvaparyAya jIva ke lie sukhadAyaka hotI hai aura vibhAvaparyAya duHkhadAyaka hotI hai| 14. prazna - utpannadhvaMsI paryAya to eka samayavartI hotI hai, sAdisAMta hotI hai, usakI carcA karane meM kyA lAbha hai ? Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 mokSamArga kI pUrNatA uttara - paryAya mAtra kSaNadhvaMsI/eka samayavartI hI hotI hai - aisA samajhanA yathArtha hai| sUkSma RjusUtranaya kI apekSA se pratyeka paryAya eka samayavartI hI hotI hai; kintu isa naya kI apekSA se vyavahAra nahIM cltaa| ___ carcA ke lie athavA samajhane-samajhAne ke lie eka samayavartI sUkSma RjusUtranaya ke viSaya kA kucha lAbha nahIM hai| isalie sthUla RjusUtranaya kA prayoga kiyA jAtA hai| hama manuSya haiM yaha bhI sthUla RjusUtra naya kA viSaya hai| anAdi-ananta paryAya bhI paryAyArthika naya kA viSaya hai| jaise - AlApapaddhati zAstra meM anAdi-ananta paryAyArthika naya ke viSaya kA udAharaNa merUparvata diyA hai|' ___ yahA~ merUparvata pudgaladravya kI samAna jAtIya skandharUpa paryAya hai; kintu vaha paryAya hote hue bhI anAdi se hai aura ananta kAla paryaMta sAmAnya rUpa se vaisI hI rahanevAlI hai "phira bhI unameM se kitane hI paramANu bhinna hote haiM, kitane hI naye milate haiN| isaprakAra milanAbichur3anA hotA rahatA hai|" (mo. pra. pRSTha 22) / akRtrima jinabimba, samudra, parvata, dvIpa Adi ko bhI yahA~ anAdi-anaMta paryAyarUpa hI samajhanA caahie| vAstavikarUpa se vicAra kiyA jAya to pratyeka dravya kI paryAya eka samayavartI hI hotI hai| paryAya ko do AdisamayavartI kahanA upacAra hai| isalie isa kRti meM jahA~-jahA~ mithyAdarzana, samyagdarzana, mokSamArga, samyagjJAna, samyakcAritra Adi paryAyoM kA prayoga kiyA jAyegA, use mAtra eka samayavartI paryAya nahIM smjhnaa| sAdRzya pravAhakrama ke kAraNa kama se kama eka antarmuhUrta kAla kI paryAya kA to svIkAra karanA Avazyaka hai hii| mokSa arthAt siddha paryAya ko bhI sAdi-anaMta samajhanA Avazyaka hai| 1. sUtra-58, anAdinityaparyAyArthiko yathA pudgalaparyAyo nityo mervaadiH| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva kI pUrNatA 15. prazna - Apane kama se kama eka antarmuhUrta kAla aura adhika se adhika anAdi anaMta, anAdisAMta tathA sAdi-ananta kAla kI paryAya kahI, usameM eka samayavartI paryAya garbhita hai yA nahIM ? uttara - eka samayavartI paryAya bhI avazya garbhita hai| paryAya eka samayavartI hI hotI hai, yaha nizcaya kathana hai aura anya do, tIna, cAra samayavartI ko athavA aMtamuhUrta kAlavartI Adi kAla paryaMta sthAyI avasthA ko paryAya kahanA/mAnanA- yaha saba vyavahAra kathana hai| tathApi paryAya mAtra eka samayavartI aura sAdi-sAnta hI hotI hai - aisA kathana hameM yahA~ vivakSita nahIM hai| paryAya ke svarUpa ke sambandha meM AdhyAtmikasatpuruSa zrIkAnajI svAmI ke vicAra draSTavya hai - ___ "zraddhA guNa kI nirmala paryAya samyagdarzana hai, yaha vyAkhyA guNa aura paryAya ke svarUpa kA bheda samajhane ke liye hai| guNa traikAlika zaktirUpa hotA hai aura paryAya prati samaya vyaktirUpa hotI hai| guNa se kArya nahIM hotA, kintu usakI paryAya se kArya hotA hai| paryAya prati samaya badalatI rahatI hai, isaliye prati samaya naI paryAya kA utpAda aura purAnI paryAya kA vyaya hotA hI rahatA hai| ___ jaba zraddhA guNa kI kSAyika paryAya (kSAyika samyagdarzana) pragaTa hotI hai, tabase anantakAla taka vaha vaisI hI rahatI hai| tathApi prati samaya naI paryAya kI utpatti aura purAnI paryAya kA vyaya hotA hI rahatA hai| isaprakAra samyagdarzana zraddhA guNa kI eka samaya mAtra kI nirmala paryAya hai|"1 ___'anvaya ke vyatireka ko paryAya kahate haiM' - isameM paryAya kI paribhASA batAI hai| dravya ke jo bheda haiM, so paryAya haiN| dravya to trikAla hai, usa 1. samyagdarzana pRSTha-50 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 mokSamArga kI pUrNatA dravya ko kSaNa-kSaNa ke pariNamana ke bheda se (kSaNavartI avasthA se) lakSa meM lenA, so paryAya hai| paryAya kA svabhAva vyatirekarUpa hai arthAt eka paryAya ke samaya dUsarI paryAya nahIM hotii| guNa aura dravya sadA ekasAtha hote haiM; kintu paryAya eka ke bAda dUsarI hotI hai| - jaba arihanta bhagavAna kI kevalajJAnarUpa paryAya hai, taba usake pUrva kI apUrNa jJAnadazA nahIM hotii| vastu ke jo eka-eka samaya ke bhinna-bhinna bheda haiM, so paryAya hai| koI bhI vastu paryAya ke binA nahIM ho sktii| ___Atmadravya sthira rahatA hai aura usakI paryAya badalatI rahatI hai| dravya aura guNa ekarUpa haiM, unameM bheda nahIM hai; kintu paryAya meM aneka prakAra se parivartana hotA hai, isaliye paryAya meM bheda hai| pahale dravya-guNa paryAya kA svarUpa arthAt lakSaNa bhinna-bhinna batAkara phira tInoM ko abheda dravya meM samAviSTa kara diyA hai|" dravya-guNa traikAlika haiM, usake pratikSaNavartI jo bheda haiM so paryAya hai| paryAya kI maryAdA eka samaya mAtra kI hai| isaliye do paryAya kabhI ekatrita nahIM hotii| paryAyeM eka dUsare meM apravRtta haiN| eka paryAya dUsarI paryAya meM nahIM AtI; isaliye pahalI paryAya ke vikArarUpa hone para bhI maiM apane svabhAva ke Azraya se dUsarI paryAya ko nirvikAra kara sakatA huuN| . - isakA artha yaha hai ki vikAra eka samaya mAtra ke liye hai aura vikAra rahita svabhAva trikAla hai| paryAya eka samaya mAtra ke lie hI hotI hai, yaha jAna lene para yaha pratIti ho jAtI hai ki vikAra kSaNika hai| paryAya eka samaya kI maryAdAvAlI hai| eka paryAya kA dUsare samaya meM nAza ho jAtA hai, isaliye eka avasthA meM se dUsarI avasthA nahIM 1. samyagdarzana pRSTha-80 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva kI pUrNatA 35 . AtI; kintu dravya meM se hI paryAya AtI hai, isaliye pahile dravya kA svarUpa batAyA hai| paryAya meM jo vikAra hai, so svarUpa nahIM hai; kintu guNa jaisI hI nirvikAra avasthA honI caahiye| isaliye bAda meM guNa kA svarUpa batAyA hai| rAga athavA vikalpa meM se paryAya pragaTa nahIM hotI; kyoMki paryAya eka dUsare meM pravRtta nahIM hotii| ... 16. prazna - paryAya ko cidvivartana kI granthI kyoM kahA hai? uttara - paryAya svayaM to eka samaya mAtra ke liye hai; parantu eka samaya kI paryAya se traikAlika dravya ko jAnane kI zakti hai| eka hI samaya kI paryAya meM traikAlika dravya kA nirNaya samAviSTa ho jAtA hai|" kucha paryAyeM nirmalatA/zuddhatA kI apekSA niyama se pUrNa hI hotI haiM aura kucha paryAyeM sAdhaka avasthA meM niyama se apUrNa hI hotI haiN| isa viSaya ko bhI yahA~ avazya samajhanA caahiye| __ jaise-kevalajJAnarUpa samyagjJAna kI paryAya niyama se pUrNa hI hotI haiM - aisA kabhI nahIM hotA ki kevalajJAna AdhA-adhUrA hotA ho| tathA mati, zruta, avadhi aura mana:paryaya - ye cAroM kSAyopazamika jJAna kabhI pUrNa nahIM hote| jJAna kI ye cAroM paryAyeM hamezA ke lie apUrNa hI hotI haiN| karma ke kSayopazama ke nimitta se jo jJAna tathA cAritra kI paryAyeM hotI haiM, ve saba zuddhatA kI apekSA apUrNa hI rahatI haiM, aisA niyama samajhanA caahie| zraddhAguNa kI aupazamika samyaktvarUpa paryAya evaM kSAyika samyaktvarUpa paryAya - donoM paripUrNa evaM sarvathA nirmala hI hotI hai| isI krama meM kSAyopazamika samyaktva ko sadoSa to mAnA gayA hai; lekina samyaktva/pratIti adhUrI nahIM hai| 1. samyagdarzana, pRSTha-83 pApA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 mokSamArga kI pUrNatA yadyapi samyaktva meM cala, mala, agAr3ha doSa to haiM; tathApi samyaktvarUpa yathArtha AtmazraddhAna meM adhUrApana nahIM hai| isa viSaya ke yathArtha jJAna hetu zAstrAdhArarUpa meM dhavalA pustaka pahalA, pRSTha 397 se 400 paryaMta ke hindI anuvAda kA aMzanIce derahe haiM__"aba samyaktvamArgaNA ke anuvAda se jIvoM ke astitva ke pratipAdana karane ke liye sUtra kahate haiM - samyaktvamArgaNA ke anuvAda se samyagdRSTi-kSAyikasamyagdRSTi, vedakasamyagdRSTi, upazamasamyagdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura mithyAdRSTi jIva hote haiN| jisaprakAra Amravana ke bhItara rahanevAle nIma ke vRkSoM ko Amravana yaha saMjJA prApta ho jAtI hai, usIprakAra mithyAtva Adi ko samyaktva yaha saMjJA denA ucita hI hai| zeSa kathana sugama hai| kahA bhI hai - jinendradeva dvArA upadiSTa chaha dravya, pA~ca astikAya aura nava padArthoM kA AjJA athavA adhigama se zraddhAna karane ko samyaktva kahate haiN||212|| darzanamohanIya karma ke sarvathA kSaya ho jAne para jo nirmala zraddhAna hotA hai, vaha kSAyika samyaktva hai; jo nitya hai aura karmoM ke kSapaNa kA kAraNa hai| zraddhAna ko bhraSTa karanevAle vacana yA hetuoM se athavA indriyoM ko bhaya utpanna karanevAle AkAroM se yA vIbhatsa arthAt nindita padArthoM ke dekhane se utpanna huI glAni se, kiMbahunA tIna loka se bhI vaha kSAyika samyagdarzana calAyamAna nahIM hotA hai||214|| samyaktvamohanIya prakRti ke udaya se padArthoM kA jo cala, malina aura agAr3harUpa zraddhAna hotA hai, usako vedaka samyagdarzana kahate haiM - aisA he ziSya ! tU smjh| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva kI pUrNatA ___37 darzanamohanIya ke upazama se kIcar3a ke nIce baiTha jAne se nirmala jala ke samAna padArthoM kA, jo nirmala zraddhAna hotA hai vaha upazamasamyagdarzana hai||216|| - aba sAmAnya samyagdarzana aura kSAyika samyagdarzana ke guNasthAnoM ke nirUpaNa karane ke liye sUtra kahate haiM - sAmAnya se samyagdRSTi aura vizeSa kI apekSA kSAyikasamyagdRSTi jIva asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna se lekara ayogikevalI guNasthAna taka hote haiN|||145|| 17. (1) zaMkA : samyaktva meM rahanevAlI vaha sAmAnya vastu kyA hai ? samAdhAna-tInoM hI samyagdarzanoM meM jo sAdhAraNa dharma hai, vaha sAmAnya zabda se yahA~ para vivakSita hai| 18. (2) zaMkA :kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamikasamyagdarzanoM ke paraspara bhinna-bhinna hone para sadRzatA kyA vastu ho sakatI hai? . samAdhAna : nahIM; kyoMki una tInoM samyagdarzana meM yathArtha zraddhAna ke prati samAnatA pAI jAtI hai| 19. (3) zaMkA : kSaya, kSayopazama aura upazama vizeSaNa se yukta yathArtha zraddhAnoM meM samAnatA kaise ho sakatI hai? samAdhAna : vizeSaNoM meM bheda bhale hI rahA Ave, parantu isase yathArtha zraddhArUpa vizeSya meM bheda nahIM par3atA hai| zeSa sUtra kA artha sugama hai|| aba vedakasamyagdarzana ke guNasthAnoM kI saMkhyA ke pratipAdana karane ke liye sUtra kahate haiM vedakasamyagdRSTi jIva asaMyatasamyagdRSTi se lekara apramattasaMyata guNasthAna taka hote haiN|146|| 20. (4) zaMkA : Upara ke AThaveM Adi guNasthAnoM meM vedakasamyagdarzana kyoM nahIM hotA hai? Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA samAdhAna - nahIM hotA; kyoMki, agAr3ha Adi malasahita zraddhAna ke sAtha kSapaka aura upazama zreNI kA car3hanA nahIM banatA hai| 38 21. (5) zaMkA : vedakasamyagdarzana se aupazamika samyagdarzana kI adhikatA arthAt vizeSatA kaise saMbhava hai? samAdhAna : nahIM; kyoMki, darzanamohanIya ke udaya se utpanna huI zithilatA Adi aupazamika samyagdarzana meM nahIM pAI jAtI hai, isaliye vedakasamyagdarzana se aupazamika samyagdarzana meM vizeSatA siddha ho jAtI hai| 22. ( 6 ) zaMkA : kSAyopazamika samyagdarzana ko vedaka samyagdarzana yaha saMjJA kaise prApta hotI hai ? samAdhAna- darzanamohanIya karma (samyak prakRti) ke udaya kA vedana karanevAle jIva ko vedaka kahate haiN| usake jo samyagdarzana hotA hai use vedakasamyagdarzana kahate haiN| 23. (7) zaMkA : jinake darzanamohanIya karma kA udaya vidyamAna hai unake samyagdarzana kaise pAyA jA sakatA hai? samAdhAna: nahIM; kyoMki, darzanamohanIya kI dezaghAti prakRti ke udaya rahane para bhI jIva ke svabhAvarUpa zraddhAna kI ekadeza kI utpatti hone meM koI virodha nahIM AtA hai| 24. (8) zaMkA : darzanamohanIya kI dezaghAti prakRti ko samyagdarzana yaha saMjJA kaise dI gaI ? samAdhAna : nahIM, kyoMki, samyagdarzana ke sAtha sahacara saMbaMdha hone ke kAraNa usako samyagdarzana saMjJA ke dene meM koI virodha nahIM AtA hai| aba aupazamika samyagdarzana ke guNasthAnoM ke pratipAdana karane ke liye sUtra kahate haiM upazamasamyagdRSTi jIva asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna se lekara - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva kI pUrNatA upazAnta-kaSAya- vItarAga chadmastha guNasthAna taka hote haiM / / 147 / / ' isI viSaya ko aura bhI adhika spaSTa samajhane-samajhAne kA prayAsa karate haiM - 25. prazna : aupazamika samyaktva to mAtra antarmuhUrta kAla rahakara niyama se chUTa hI jAtA hai to usa aupazamika samyaktva ko apUrNa hI kahanA caahie| Apa use bhI pUrNa kahate ho, yaha samajha meM nahIM AtA, isalie kRpayA ise spaSTa kareM ? uttara : Apa ko zaMkA honA svAbhAvika hai / samAdhAna ke lie hameM Agama hI zaraNa / AdhAra hai aura yukti kA avalaMbana bhI Avazyaka hai| aupazamika samyaktva eka aMtarmuhUrta hI rahatA hai, isalie use apUrNa kahane kI apekSA nahIM hai| yahA~ kAla kI kucha apekSA nahIM hai / samyaktva ko yahA~ bhAva kI apekSA se hI pUrNa kahA hai| zraddhA guNa kA jo samyaktvarUpa ( samyagdarzana) pariNamana hotA hai (bhale vaha aupazamikAdi tInoM meM se koI bhI ho ) usake nimitta se karmoM kI 41 prakRtiyoM kI baMdhavyucchitti (naye karmoM ke bandha kA abhAva) hotI hai, vaha tInoM samyaktva meM samAnarUpa se hI hotA hai| isa kAraNa se bhI tInoM samyaktva meM samAnatA rahatI hai| 39 (2) tattvArthoM kA yathArtha svIkAra, saccI pratIti, satya abhiprAya, satya kA vizvAsa, tattvoM kI ruci ko hI samyaktva kahate haiM / yaha kArya tInoM samyaktva meM barAbara rahatA hai / ata: aupazamika samyaktva bhI pUrNa hI hai| (3) aupazamika samyagdarzana kA dhAraka jIva saMyamAsaMyamI hotA hai, saMyamI bhI bana jAtA hai, itanA hI nahIM dvitIyopazama samyagdRSTi munirAja ko gyAharaveM guNasthAna kI prApti bhI hotI hai ! use zuddhopayoga bhI hotA hI 1. dhavalA pustaka - 1, pRSTha 397 se 400 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA rahatA hai| uparyukta kAraNoM se aupazamika samyaktva pUrNa hI hai, apUrNa nahIM / AtmA meM anaMta guNa haiM / unameM pratyeka guNa kA kArya / svarUpa / lakSaNa niyama se bhinna-bhinna hI rahatA hai| 40 jJAna guNa ke dvArA nirNIta vastu kA vizvAsa / pratIti karanA, zraddhAna karanA, bharosA karanA zraddhA kA kAryakSetra hai / zraddhA guNa kA kAma vastu-svarUpa kA nirNaya karanA, nizcaya karanA, heya-upAdeya kA vicAra karanA Adi kArya nahIM hai - yaha kArya to mAtra jJAna kA hai| jJAna, jisa vastu ko kalyANadAyaka, sukhadAtA, Atma hitakArakarUpa nirNaya karatA hai; usako mAtra svIkAranA, zraddhA guNa kA kArya hai; anya kucha kAma nahIM / vAstavika rUpa se socA jAye to mithyAtvarUpa pariNAma ke lie zraddheyarUpa vastu bhI jJAna dvArA hI diyA jAtA hai| anAdi se jJAna hI mithyAtva kA poSaka evaM zoSaka hai| mithyAtva avasthA meM bhI jIva ko mithyA zraddheya viSaya to eka hI rahatA hai| zraddhA kA viSaya to hamezA samAnya hI rahatA hai| ajJAnI apane ajJAna se apane zraddheya viSaya ko bAra-bAra badalatA to rahatA hai; tathApi jaba bhI jisa kisI bhI vastu kA zraddhAna karatA hai taba viSaya saMkhyA meM eka hI eka rahegA, yaha nizcita hai| eka kAla meM aneka vastuoM kA zraddhAna karanA banatA hI nahIM / jJAna guNakA kArya / svarUpa hI alaga hai - jJAna jAnegA to hamezA anekoM ko jaanegaa| jJAna kA jJeya eka viSaya / padArtha bane, aisA kabhI nahIM ho sakatA / jJAna jAnegA to anekoM ko jaanegaa| hitAhita kA vicAra karegA, nirNaya karegA - jAnatA hI rahegA / jAnane meM jJAna ko arthAt jIva ko kabhI bhI bhAra / thakAna nahIM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva kI pUrNatA aatii| thakAna to kaSAya ke kAryoM se hotI hai| jJAna to jIva kA anujIvI guNa hai aura jIva kA mAtra jAnanA svAbhAvika kArya hai - svabhAva hai| svabhAva meM thakAna kaise ? thakAna to vibhAva meM honA svAbhAvika hai| jisase thakAvaTa AtI hai, kaSTa kA anubhava hotA hai vaha kabhI svabhAva nahIM ho sktaa| ___ jIva nirantara jAnane kA kAma to kara sakatA hai; tathApi eka bhI kaSAya-nokaSAyarUpa pariNamana ko satat karate rahanA kisI bhI jIva ko asaMbhava hai| kaSAya-nokaSAyarUpa pariNAmoM ko karate hue moharUpa se pariNata hote rahanA, yaha aparAdha to ajJAnI anAdi se hI karatA A rahA hai; tathApi kisI bhI eka kaSAya-nokaSAyarUpa vikArI bhAva ko antarmuhUrta kAla se adhika kAla paryaMta kara hI nahIM sktaa| koI jIva Adhe ghaMTe taka krodhAdi mAtra eka kaSAya athavA eka hI nokaSAyarUpa pariNAma nahIM kara sktaa| iSTa-aniSTarUpa kalpanA karanA bhI rAga mizrita jJAna kA kArya hai| zraddheya vastu meM magna honA, lIna ho jAnA- yaha cAritra kA kArya hai| zraddhA kI samyaktvarUpa paryAya ko kisI bhI vizeSaNa se kahA jAye to bhI samyaktva apanI utpatti ke samaya se hI apane hI svabhAva se vaha pUrNa hI rahatA hai| samyagjJAna tathA samyakcAritra kI paryAyoM ke samAna samyaktva kabhI hIna athavA adhika hotA hI nahIM, vaha hamezA pUrNa hI rahatA hai; yaha svIkAranA yathArtha hai| 26. prazna : kSAyopazamika samyaktva meM cala, mala, agAr3ha doSa bhI lagate haiN| ata: aisI sthiti meM kSAyopazamika samyaktva to niyama se apUrNa hI honA cAhie tathApi Apa use bhI pUrNa hI kahate ho, yaha kaise? uttara : cala, mala, agAr3ha ye tInoM doSatosamyakprakRti darzanamohanIya karma ke nimitta se utpanna hone kI bAta zAstra meM AyI hai, jo satya hI hai| hama sUkSmatA se vicAra karate haiM to kSAyopazamika samyaktva ke doSa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA to tAratamyasvarUpa se mAtra kevalIgamya hai| hameM-Apako vicAra karane para yaha viSaya spaSTa ho jAtA hai ki ye tInoM doSa jJAna tathA cAritra ke pariNAmarUpa hai| jJAna tathA cAritra ke doSoM ko upacAra se zraddhA ke doSa kahe gaye haiN| isalie ina doSoM se kSAyopazamika samyaktvarUpa dharma dUSita tathA prabhAvita nahIM hotaa| calAdi doSoM se yadi samyaktva dUSita ho jAtA to kSAyopazamika samyaktvI jIva ko nirjarA hone kA kathana zAstra meM nahIM aataa| zAstra meM kSAyopazamika samyaktva ko karma-nirjarA kA kAraNa kahA hai| dezavirata nAmaka paMcama guNasthAna kI tathA chaThaveM-sAtaveM guNasthAnarUpa bhAvaliMga svarUpa muni-jIvana kI prApti bhI kSAyopazamika samyaktvI karatA hai| isakA artha yaha kSAyopazamika samyaktva bhI aupazamika tathA kSAyika samyaktva ke samAna yathArtha pratIti/zraddhAna karane meM pUrNa samartha hai| ata: yaha samyaktva utpatti ke samaya se hI pUrNarUpa se hI pragaTa rahatA hai| kSAyopazamika samyagdRSTi jIva yathAyogya kAla kA aMtarAla vyatIta hone ke bAda zuddhopayogarUpa mahAna puruSArtha bhI karatA hai| yadi ye jIva / zuddhopayoga nahIM karate to unheM pA~cavA~ evaM sAtavA~ guNasthAna kaise hotA? ina kAraNoM se mAtra calAdi doSoM ke kAraNa se kSAyopazamika samyaktva ko apUrNa mAnanA ucita nahIM hai, zAstrasammata bhI nahIM hai| isa viSaya ko zAstrAdhAra se samajhane ke lie mokSamArga-prakAzaka ke pRSTha 334-335 kA aMza upayogI hai - ___ "tathA jahA~ darzanamoha kI tIna prakRtiyoM meM samyaktvamohanIya kA udaya ho, anya do kA udaya na ho, vahA~ kSayopazamasamyaktva hotA hai| upazamasamyaktva kA kAla pUrNa hone para yaha samyaktva hotA hai va sAdimithyAdRSTi ke mithyAtvaguNasthAna se va mizraguNasthAna se bhI isakI prApti hotI hai| kSayopazama kyA ? so kahate haiM - darzanamoha kI tIna prakRtiyoM meM jo Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva kI pUrNatA mithyAtva kA anubhAga hai, usake anantaveM bhAga mizramohanIya kA hai, usake anantaveM bhAga samyaktvamohanIya kA hai| - inameM samyaktvamohanIya prakRti dezaghAtI hai; isakA udaya hone para bhI samyaktva kA ghAta nahIM hotaa| kiMcit malinatA kare, mUlaghAta na kara sake, usI kA nAma dezaghAtI hai| ___ so jahA~ mithyAtva va mizramithyAtva ke vartamAna kAla meM udaya Ane yogya niSekoM kA udaya hue binA hI nirjarA hotI hai vaha to kSaya jAnanA aura inhIM ke AgAmIkAla meM udaya Ane yogya niSekoM kI sattA pAyI jAye vahI upazama hai aura samyaktvamohanIya kA udaya pAyA jAtA hai, aisI dazA jahA~ ho, so kSayopazama hai; isalie samalatattvArthanazraddhAna ho, vaha kSayopazamasamyaktva hai| - yahA~ jo mala lagatA hai, usako tAratamyasvarUpa to kevalI jAnate haiM; udAharaNa batalAne ke artha cala, malina, agAr3hapanA kahA hai| - vahA~ vyavahAramAtra devAdika kI pratIti to ho, parantu arahantadeva meM - yaha merA hai, yaha anya kA hai, ityAdi bhAva so calapanA hai| zaMkAdi mala lage to malinapanA hai| yaha zAntinAtha zAMtikartA haiM, ityAdi bhAva, so agAr3hapanA hai| aise udAharaNa vyavahAramAtra batalAye; parantu niyamarUpa nahIM hai| kSayopazama samyaktva meM jo niyamarUpa koI mala lagatA hai, so kevalI jAnate haiN| itanA jAnanA ki isake tattvArtha zraddhAna meM kisI prakAra se samalapanA hotA hai, isalie yaha samyaktva nirmala nahIM hai| isa kSayopazamasamyaktva kA eka hI prakAra hai, isameM kucha bheda nahIM hai| itanA vizeSa hai ki kSAyikasamyaktva ke sanmukha hone para antarmuhUrta kAla mAtra jahA~ mithyAtva kI prakRti kA kSaya karatA hai, vahA~ do hI prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| pazcAt mizramohanIya kA bhI kSaya karatA hai, vahA~ samyaktvamohanIya kI hI sattA rahatI hai| pazcAt samyaktvamohanIya Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA kI kANDakaghAtAdi kriyA nahIM karatA, vahA~ kRtakRtyavedakasamyagdRSTi nAma pAtA hai - aisA jaannaa| tathA isa kSayopazamasamyaktva hI kA nAma vedakasamyaktva hai| jahA~ mithyAtva-mizramohanIya kI mukhyatA se kahA jAye, vahA~ kSayopazama nAma pAtA hai| samyaktvamohanIya kI mukhyatA se kahA jAye, vahA~ vedaka nAma pAtA hai| so kathanamAtra do nAma haiM, svarUpa meM bheda nahIM hai| tathA vaha kSayopazamasamyaktva caturthAdi saptamaguNasthAna paryanta pAyA jAtA hai| isaprakAra kSayopazamasamyaktva kA svarUpa khaa|"1 jaise mahAsAgara ke vizAla/vipula jala-samUha meM viSa kA eka bindu gira jAye to viSa ke bAdhakapane kA asara kucha kAryakArI nahIM hotA; vaise samyaktvaprakRti ke nimitta se utpanna malAdi doSa samyaktvarUpI samudra meM kucha kAryakArI nahIM hote| zAstra meM jo viSaya jaisA kahA gayA hai, use vaisA hI mAnanA caahie| hama saba jagaha tarka-vitarka nahIM kara sakate, isI dRSTi se jinAgama meM karaNAnuyoga ko 'ahetuvAda' Agama bhI kahA hai| . vastutaH cAroM anuyogoM meM mAtra dravyAnuyoga meM hI hama tarka ke AdhAra se nirNaya karane kA prayAsa kara sakate haiN| zeSa tInoM anuyogoM ke kathana ko AjJA-pramANa se hI mAnanA anivArya hotA hai, anya koI upAya nahIM hai| __ jIva ke zraddhA guNa kA mithyAtvarUpa pariNamana anAdikAla se hI cala rahA hai| yaha mithyAdRSTi jIva jaba jinavANI ko par3hakara yA AtmajJAnI kI dezanA sunakara vastusvarUpa samajhatA hai| usa kAla meM jinavANI ke adhyayana se mithyAdRSTi ko sampUrNa satyasvarUpa samajha (savikalpa jJAna) meM AtA hai aura vizuddhatA bar3hatI hai, jisakA nimitta pAkara pahale to mithyAtva pariNAma meM mandatA AtI hai| 1. mokSamArga prakAzaka pRSTha 334, 335 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva kI pUrNatA mandatA Ate-Ate mithyAtva karma zithila hotA hai, usakI sthiti kama hotI jAtI hai, anubhAga bhI hIna-hIna hotA jAtA hai aura usake upazama hone ke kAla meM zuddhAtmA ke dhyAna se zraddhA guNa kI paryAya svayameva samyaktvarUpa pariNamana karatI hai| usIsamaya jJAna guNa ke pariNamana meM apane-Apa samyakpanA A jAtA hai evaM jo cAritra guNa pahale mithyA- cAritrarUpa pariNamana kara rahA thA, vaha samyakcAritrarUpa pariNamita ho jAtA hai| zraddhAdi tInoM guNoM ke samyak pariNamana meM sarvaprathama zraddhA guNa ke pariNamana meM pUrNatA hotI hai| cAritraguNa kI pUrNatA (bhAva cAritra) bArahaveM guNasthAna meM hotI hai| tadanantara jJAnaguNa ke pariNamana meM (kevalajJAnarUpa) pUrNatA terahaveM guNasthAna meM hotI hai| anta meM siddhAvasthA meM dravyacAritra kI pUrNatA hotI hai| vAstavikarUpa se dekhA jAya to zraddhA, jJAna aura cAritra guNa kA samyakpariNamanarUpa kArya ekasAtha hI pragaTa hotA hai| aisA nahIM hai ki zraddhA muNa kA pariNamana to samyakrUpa ho gayA aura jJAna evaM cAritra guNa ke pariNamana meM samyakpanA AyA hI nahIM athavA kucha kAla vyatIta hone para jJAna aura cAritra guNa ke pariNamana meM samyakpanA AyA; apitu zraddhAdi tInoM guNoM ke pariNamana meM samyakpanA ekasAtha arthAt eka samaya meM hI AtA hai| __itanA hI nahIM jaba-jaba zraddhA meM samyakpanA AtA hai, taba-taba zraddhA kA samyakpanA pUrNa hI hotA hai, adhUrA nahIM hotaa| zraddhA ke samyak pariNamana ko karma ke nimitta se aupazamika, kSAyopazamika yA kSAyika nAma prApta ho to bhI samyakpane meM kucha bhI antara nahIM hotA hai, vaha samyak pariNamana to pUrNarUpa hI hotA hai| ___zraddhA guNa ke samyak pariNamana meM krama se vikAsa hote hue vaha samyaktva dhIre-dhIre pUrNa ho- aisA svarUpa yA vyavasthA hI nahIM hai| jaba Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA kisI bhI jIva ke kisI bhI gati meM zraddhA guNa kA samyakrUpa pariNamana hotA hai, taba vaha pUrNa hI hotA hai / sUkSmadRSTi se dekhA jAya to zraddhA guNa meM samyakpanA Ate hI jIvadravya sarva guNoM meM samyakpanA Ane kA niyama hai| isIlie Agama meM sarva guNAMza te samyaktva aisA jJAniyoM kA pracalita vacana bhI prasiddha hai| ataH hameM yaha samajha lenA cAhie ki zraddhA ke samyakUpane kI utpatti ke kAla meM hI ananta guNoM meM bhI samyakpanA sahaja hI A jAtA hai| zraddhAM ke samyakpane kI utpatti aura usakI pUrNatA bhI ekasAtha hI hotI hai| aupazamikAdi tInoM samyaktva ke saMbaMdha meM AdhyAtmika satpuruSa zrIkAnajI svAmI ke ati mahattvapUrNa vicAra hama Age de rahe haiM - 46 " jaisI zuddhAtmA kI pratIti siddha bhagavAna ke samyaktva meM haiM, cauthe guNasthAnavAle samyagdRSTi ko bhI vaisI hI zuddhAtmA kI pratIti hai, usameM kucha bhI pharka nahIM / siddha bhagavAna kA samyaktva pratyakSa va cauthe guNasthAnavAle kA samyaktva parokSa - aisA bheda nahIM hai; athavA svAnubhava ke samaya samyaktva pratyakSa aura bAhara meM zubhAzubha upayoga ke samaya samyaktva parokSa - aisA bhI nahIM hai| cAhe zubhAzubha meM pravartatA ho yA svAnubhava ke dvArA zuddhopayoga meM pravartatA ho, samyagdRSTi kA samyaktva to sAmAnya vaisA kA vaisA hai; arthAt zubhAzubha ke samaya samyaktva meM koI malinatA A gaI aura svAnubhava ke samaya samyaktva meM koI nirmalatA bar3ha gaI - aisA nahIM hai / ' kSAyikasamyaktva to sarvathA nirmala hai; aupazamika samyaktva bhI vartamAna meM to kSAyika jaisA nirmala hai, parantu usa jIva kI (nikhare hue kAdavavAle pAnI kI taraha) mUlasattA meM se mithyAtva kI prakRtti kA abhI nAza nahIM huaa| 1. adhyAtmasaMdeza, pRSTha-72-73 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva kI pUrNatA kSAyopazamika samyaktva meM samyaktva ko bAdhA na pahu~cAve-aisA samyak-mohanIya prakRti saMbaMdhI vikAra hai| ye tInoM prakAra ke samyaktva meM zuddhAtmA kI pratIti samAna vartatI hai| pratIti kI apekSA se to samyagdRSTi ko siddhasamAna kahA hai| 27. prazna-cauthe guNasthAna meM jo kSAyika samyagdRSTi hai, usakI to pratIti siddhabhagavAna jaisI bhale ho; parantu cauthe guNasthAnavartI upazama va kSayopazama samyagdRSTi jIva kI bhI pratIti kyA siddha bhagavAna jaisI hotI hai? uttara - hA~, upazama/(kSayopazama) samyagdRSTi kI pratIti meM jo zuddhAtmA AyA hai, vaha bhI vaisA hI hai jaisA ki siddha bhagavAna kI pratIti meM AyA hai| zuddhAtmA kI pratIti tInoM hI prakAra ke samyaktvI jIvoM kI samAna hai, isameM koI antara nhiiN|"1 - zraddhAdi tInoM guNoM ke pariNamana meM samyaktA kI pUrNatA hone para hI AtmA paradravya se sarvathA mukta hokara pUrNa vizuddha hotA hai, ata: yaha samyagdarzanAdi tInoM milakara mokSa ke sAdhana-upAya mAne gaye haiN| __ inameM se kisI eka bhI sAdhana ke apUrNa rahane para paripUrNa mokSa kI prApti nahIM ho sakatI; kyoMki sAdhanoM kI apUrNatA hI vivakSAbheda se sAdhya kI apUrNatA hai| 28. prazna - samyagdarzana, samyakjJAna evaM samyakcAritra kI pUrNatA kA kathana guNasthAna kI mukhyatA se kIjie, tAki hameM samajhane meM adhika sulabhatA ho| ____uttara - samyagdarzana kI pUrNatA cauthe guNasthAna meM hotI hai| cAritra guNa kI pUrNatA (bhAva cAritra) bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM hotI hai| samyagjJAna kI pUrNatA terahaveMguNasthAna ke prathama samaya meM hotI hai aura dravyacAritra kI pUrNatA siddhAvasthA ke prathama samaya meM hotI hai| 1. adhyAtmasaMdeza, pRSTha-75 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA 29. prazna - hamane to zAstra meM par3hA hai ki kisI-kisI ko samyaktva dezavirata nAmaka pA~caveM guNasthAna meM utpanna hotA hai, kisI dravyaliMgI munirAja ko samyaktva sAtaveM guNasthAna meM bhI pragaTa hotA hai aura Apa likha rahe haiM ki samyaktva cauthe guNasthAna meM pUrNarUpa se pragaTa hotA hai; hama kyA samajheM? 48 uttara - kucha viziSTa apekSA se ApakA kathana yathArtha hai| usakA vizeSa spaSTIkaraNa isaprakAra hai - 1. koI anAdi yA sAdi mithyAdRSTi manuSya, dravyaliMgI dezavratI zrAvaka arthAt samyaktva rahita mithyAdRSTi manuSya ko kisI bAhya kAraNavaza vairAgya bhAva hone se zAstra ke anusAra aNuvratAdi kA svIkAra huA ho, use mithyAtva guNasthAna se sIdhe hI dezavirata nAmaka pA~caveM guNasthAna kI prApti hotI hai| arthAt samyaktva evaM dezavirata nAmaka paMcama guNasthAna kI nirmalatA / vItarAgatA eka samaya meM hI mithyAtva evaM do kaSAya caukar3I ke abhAva se hotI hai, taba usa jIva ko samyaktva pA~caveM guNasthAna meM huA - aisA samajhanA caahie| isa jIva kI apekSA samyaktva paMcama guNasthAna meM pUrNa huA, aisA kathana yathArtha hai / 2. jo manuSya agRhIta mithyAtva naSTa hue binA arthAt samyaktva ke binA hI vairAgya pariNAma kI tIvratA se Agama meM varNita munirAja ke 28 mUlaguNoM ko svIkAra kara caraNAnuyoga ke anusAra nirdoSarUpa se unakA pAlana karatA hai, vaha mithyAdRSTi prathama guNasthAnavartI dravyaliMgI muni hai| athavA chaThaveM sAtaveM guNasthAnavartI bhAvaliMgI munirAja kA apanI puruSArtha hInatA evaM mithyAtva karma kA udaya ina donoM ke nimitta se mithyAtva guNasthAna meM patana huA ho to use bhI prathama guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja kahate haiM / (cauthe-pA~caveM guNasthAnavartI bhI jIva, dravya - liMgI hote haiM) / - Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva kI pUrNatA ye dravyaliMgI munirAja vaMdanIya evaM pUjanIya hI hote haiN| (dekho, mokSamArgaprakAzaka adhyAya sAtavA~ pRSTha 245, 247-248) una munirAja ko mithyAtva guNasthAna se sIdhA sAtavA~ apramattavirata guNasthAna bhI prApta hotA hai| inheM samyaktva kI pUrNa nirmalatA tathA apramattavirata guNasthAna yogya cAritra kI prApti sAtaveM guNasthAna meM ho jAtI hai - aisA kathana zAstrAnusAra hai| 30. prazna - samyaktva ke ATha mada Adi 25 doSa batAye haiM, Apa batA rahe ho samyaktva hamezA pUrNa hI hotA, adhUrA nahIM hotA - hama isa prakaraNa meM kyA samajheM? uttara - samyaktva to hamezA pUrNa hI hotA hai, vaha kabhI apUrNa nahIM hotaa| vAstavika dekhA jAya to zraddhA guNa ke pariNamana kA svabhAva hI aisA hai ki zraddhA guNa yA to mithyAtvarUpa pariNamana karegA athavA samyaktvarUpa prinnmegaa| zraddhA guNa kA pariNamana ina do (mithyAtva vA samyaktva) paryAyoM ko chor3akara anya paryAyarUpa hotA hI nahIM hai| . vAstavikatA se vicAra kiyA jAya to mada Adi doSa cAritra guNa ke vibhAva pariNAmarUpa haiN| yahA~ yaha spaSTa hai ki cAritra ke mada Adi doSoM ko samyaktva ke doSa kahanA, yaha vyavahAra kathana hai| .. ___ arthAt cAritra ke vibhAva paryAyoM kA Aropa samyaktva para kiyA gayA hai, ataH yaha Aropita kathana hai| isalie ye 25 doSa samyaktva ke kahanA mAtra vyavahAranaya kA kathana hai, isa apekSAse hI unheM mAnanA yogya hai| dUsarA yaha bhI jAnanA Avazyaka hai ki vyavahAra samyaktva bhI cAritra guNa kI vibhAva paryAya hai; kyoMki deva, zAstra, guru kA zraddhAna karanA yaha prazasta rAgarUpa pariNAma hai| rAgarUpa pariNAma cAritraguNa kI vibhAva paryAya hai| nija zuddhAtmA kI pratIti karanA, yaha zraddhA guNa kI samyaktvarUpa zuddha paryAya hai arthAt svabhAvaparyAya hai aura nija zuddhAtmA kA zraddhAna na Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA karanA zraddhA guNa kA vibhAva pariNamana arthAt mithyAtvarUpa vibhAvaparyAya hai| isalie madAdi 25 doSa vyavahAranaya se hI samyaktva ke doSa kahe gaye haiN| 50 samyagdarzana ke niHzaMkita - niH kAMkSita Adi guNoM ke viparIta zaMkAkAMkSA va bhaya-icchA Adi cAritraguNa ke vibhAva pariNAma haiM; yaha viSaya atyanta spaSTa hai / samayasAra ke nirjarA adhikAra meM samyagdarzana ke AThoM aMgoM kA varNana mUla gAthA, saMskRta TIkA, hindI anuvAda evaM bhAvArtha ko dekhane se bhI niHzaMkitAdi pariNAma cAritra guNa ke paryAyarUpa hI haiM, yaha viSaya spaSTa hotA hai / jijJAsu jana isa prakaraNa ko avazya dekheN| tIna mUr3hatArUpa pariNAma to jJAna kA viparIta pariNamana hai, usakA Aropa samyagdarzanarUpa paryAya para karake vyavahAra se samyaktva ko doSarUpa batAyA gayA haiN| isItaraha SaD- anAyatana ko bhI samajha lenA caahie| 31. prazna - samyagdarzana kI utpatti aura usakI pUrNatA sAtha-sAtha hI hotI hai - aisA Apa punaH-punaH batA rahe haiM; ataH hameM yaha zaMkA ho rahI hai ki terahaveM guNasthAna meM samyaktva ko paramAvagAr3ha samyaktva nAma prApta hotA hai, jo ki zAstrAdhAra se pramANa hai, taba Apake vicArAnusAra kyA cauthe guNasthAna meM hI paramAvagAr3ha samyaktva hotA hai? kRpayA spaSTa kIjie / uttara - nahIM, cauthe guNasthAna meM paramAvagAr3ha samyaktva nahIM hotA / vastutaH dekhA jAe to samyaktva ko paramAvagAr3ha yaha nAma sahacArI kevalajJAna nimitta se prApta huA sApekSa nAma hai| sahacara jJAna guNa kI kevalajJAnAdi vizeSa paryAyoM se samyaktva ko paramAvagAr3ha vizeSaNa prApta hotA hai / yahA~ isa prakaraNa meM hameM mAtra zraddhA, jJAna, cAritra guNa ke sIdhe pariNamana kI arthAt anya guNoM se nirapekSa paryAya kA vivecana karane kI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 samyaktva kI pUrNatA hamArI bhAvanA hai| sahacara guNoM ke paryAyoM se sApekSa paryAyoM kI carcA vivakSita nahIM hai| .. anubhavaprakAza graMtha meM paNDita zrI dIpacaMdajI kAsalIvAla ne mizradharma nAmaka eka choTAsA svataMtra adhikAra likhA hai, vahA~ aisA hI prazna upasthita kiyA hai, jo nimnaprakAra hai - ___32. "yahA~ koI prazna kare ki- kSAyikasamyagdRSTi ko samyakguNa sarvathA pUrNa huA hai yA nahIM? usakA samAdhAna kho| yadi aisA kahoge ki sarvathA huA hai to (use) siddha kho| kAhe se? ki - eka guNa sarvathA vimala hone se sarva (guNa) zuddha hote haiN| samyakguNa sarva guNoM meM phailA hai, (isase) samyagjJAna, samyagdarzana sarvaguNa samyak hue| (parantu) sarvathA samyagjJAna nahIM hai, ekadeza samyagjJAna hai| sarvathA samyagjJAna ho to sarvathA samyakguNa zuddha ho, isalie sarvathA nahIM kahA jaataa| (tathA) yadi kiMcit samyakguNa zuddha kaheM to samyaktvaguNa kA ghAtaka jo mithyAtva-anantAnubandhI karma thA vaha to nahIM rahA; jisa guNa kA AvaraNa jAe vaha guNa (sarvathA) zuddha hotA hai, isalie (samyakguNa) kiMcit (zuddha) bhI nahIM bntaa| 33. to kisaprakAra hai ? usakA samAdhAna kiyA jAtA hai - vaha AvaraNa to gayA tathApi sarvaguNa sarvathA samyak nahIM hue haiN| AvaraNa jAne se sarvaguNa sarvathA samyak nahIM hue isalie parama samyak nahIM haiN| sarvaguNa sAkSAt sarvathA zuddha samyak hoM, taba 'parama samyak' aisA nAma hotA hai| vivakSApramANa se kathana pramANa hai| usa darzanamohanIya kI paudgalika sthiti jaba naSTa huyI, tabhI isa jIva kA jo mithyAtvarUpa pariNAma thA, vaha samyaktva guNa sampUrNa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA svabhAvarUpa hokara pariNamA-prakaTa huaa|cetn-acetn kI bhinna pratIti se vaha samyaktvaguNa nijajAtisvarUpa hokara prinnmaa|" ___ isa mizradharma viSaya para AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ne bhI vizeSa pravacana kie haiM, jo anubhavaprakAza pravacana' nAma se prakAzita haiN| jijJAsu pAThaka unheM avazya dekheN| kSAyika samyaktva kI pUrNatA-apUrNatA ko viSaya banAkara jo khulAsA svAmIjI ne kiyA hai usakA mahatvapUrNa aMza isaprakAra hai - ___34. prazna :-kSAyika samyagdarzana ke kAla meM zraddhA guNa kI kSAyika paryAya pUrNa zuddha hai yA nahIM ? yadi vaha pUrNa zuddha hai to use siddha kahanA cAhie; kyoMki eka guNa sabhI guNoM meM vyApaka hai, isa apekSA se kSAyika samyaktvI ke mizrapanA siddha nahIM hotA tathA yadi use kiMcit zuddha kaheM to samyaktva guNa kA ghAtaka mithyAtva tathA anantAnubaMdhI karma usake honA cAhie; kintu kSAyika samyagdRSTi ke mithyAtva tathA anantAnubaMdhI karma kA nimitta to hotA nahIM, ataH usakA samyakguNa pUrNa zuddha hai yA apUrNa? samAdhAna :- isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki samyakguNa vahA~ pUrNa bhI hai aura apUrNa bhI hai - yaha vivakSAnusAra samajhanA pdd'egaa| .. kSAyika samyaktvI ke mithyAtvarUpa AvaraNa to nahIM hai; parantu AvaraNa mAtra ke jAne se sabhI guNa sarvathA samyak nahIM hote, isakAraNa abhI parama-samyakpanA nahIM hai| kSAyika samyaktva hone para anya guNa to parama-samyak haiM hI nahIM; kintu jo kSAyika samyaktva prakaTa huA hai, vaha bhI parama-samyak (paramAvagAr3ha) nahIM hai| yadyapi kSAyika samyaktvarUpa paryAya meM azuddhatA yA apUrNatA nahIM rahI; kintu anya guNa sarvathA zuddha nahIM hone se kSAyika ko bhI parama1. anubhavaprakAza, pRSTha-80 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva kI pUrNatA samyakpanA (paramAvagAr3ha) nahIM kahA jA sktaa| jaba sabhI guNa sAkSAt sarvathA zuddha/samyakpa ho jAyeM; taba parama (paramAvagAr3ha) samyaktva aisA nAma pAte haiN| isaprakAra vivakSA pramANa se kathana pramANa hotA hai| ___kSAyika samyaktva ke paramasamyaktvapanA (paramAvagAr3hasamyaktvapanA) nahIM hone se kSAyika samyagdarzana meM koI malinatA, azuddhatA yA kamI hai - aisA nahIM, balki kSAyika samyagdarzana to apanI yogyatAnusAra nirmala hI hai tathA koI aisA mAne ki Age ke guNasthAna hone para vaha vizeSa nirmala hotA ho to aisA bhI nahIM hai; kyoMki usameM koI azuddhatA zeSa hI nahIM hai, jo zuddhatA bar3he; parantu anya guNa pUrNa zuddha nahIM hue| isIkAraNa vaha parama (paramAvagAr3ha) samyaktva nAma nahIM pAtA - aisA kahA hai| kisI ko samyagdarzana hone ke antarmuharta pazcAt hI kevalajJAna prakaTa hotA hai aura kisI ko samyagdarzana hone ke lAkhoM-karor3oM varSoM taka bhI pA~caveM guNasthAna kI dazA taka nahIM AtI, kyoMki kSAyika samyagdarzana hone mAtra se sabhI guNa tatkAla zuddha nahIM hote| dravya-kSetrakAla-bhAva dekhakara samyagdRSTi ko zakti anusAra tapa-tyAga bhAva hotA hai - aisA vItarAga kA mArga hai| ___kSAyika samyagdarzana meM kisI prakAra kA AvaraNa nahIM hai; ata: vaha pUrNa nirmala hai, tathApi cAritra pUrNa nirmala nahIM hone se parama (paramAvagAr3ha) . samyaktvapanA nahIM hai| ___dharmI apane pariNAmoM ko dekhakara pratijJA letA hai; parantu haThapUrvaka pratijJA lenA vItarAga kA mArga nahIM hai| samyagdRSTi samajhatA hai ki mere pariNAmoM meM zithilatA hai, rAga hai| ataH antara meM pariNAmoM kI aisI dRr3hatA Aye ki prANa chUTa jAyeM para pratijJA bhaMga na ho| zraddhA guNa meM kSAyika samyagdarzana hone para koI kamI nahIM rahI, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA tathApi vahA~ sabhI guNa pUrNa nirmala nahIM hue haiM, ataH mizradharma hai| bArahaveM guNasthAna taka yahI dazA rahatI hai, isase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki vahA~ dharma kI pUrNatA nahIM hai| samyagdarzana to pUrNa hai, parantu. anya guNa pUrNa nirmala nahIM hue haiM; ataH yahA~ mizradharma hai| AtmA meM utpanna vibhAvabhAvoM ko jJAnI apane kAraNa se honA mAnatA hai aura ajJAnI ve vibhAvabhAva nimitta se hote haiM - aisA mAnakara svacchandI hotA hai, isakAraNa usake mithyAtva kA nAza nahIM hotaa| vibhAvabhAva AtmA meM apane kAraNa se utpanna hote haiM - aisA mAnakara koI vibhAvabhAva ko hI apanA mAne to vaha bhI mithyAdRSTi hai| . vibhAvabhAva paryAya meM apane kAraNa se hote haiM, karma ke kAraNa nahIM, parantu vaha merA svabhAva nahIM hai - aisA mAnate hue jJAnI unake nAza kA puruSArtha karatA hai| pANDe rAjamallajI kRta samayasAra kalaza TIkA meM kahA hai ki - "jo jIva AtmA meM rAgAdibhAva karma ke kAraNa utpanna hote haiM - aisA mAnatA hai, vaha mithyAdRSTi hai, ananta saMsArI hai|" ___ kSAyika samyagdRSTi ke bhI rAgAdi pariNati cAritra mohanIya karma kI prabalatA ke kAraNa nahIM hai tathA cAritra pUrNa nahIM hai; ataH samyaktva guNa meM koI kamI hai - aisA bhI nhiiN| cetana-acetana kI bhinna pratIti se samyaktvaguNa svayaM nija jAtirUpa hokara pariNamA hai arthAt maiM jJAyakamUrti cetana AtmA hU~, maiM acetana nahIM- isaprakAra jJAna svayaM apanI jAtirUpa hokara pariNamA hai| 1. jJAnadhArA-karmadhArA, pRSTha - 76 se 79 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAna kI pUrNatA (akrama se) isake pahale samyaktvarUpa paryAya ke prakaraNa meM samyaktva kI utpatti tathA utpatti ke sAtha hI usakI pUrNatA ko yathAsaMbhava vistAra ke sAtha samajha liyA hai| ____ aba hameM jJAna guNa kA vikAsa evaM usakI pUrNatA ko mukhya banAkara Agama ke Aloka meM use jAnanA hai| itanA to nizcita hai ki samyaktva kI utpatti ke sAtha hI jJAna bhI niyama se samyak hotA hai| tathApi samyaktva ke nimitta se jJAna kA samyak honA bAta alaga hai aura jJAna guNa ke paryAya kI pUrNatA (kevalajJAna) honA alaga hai| ___jaise samyaktvarUpa paryAya, utpatti ke samaya se hI pUrNarUpa se pragaTa rahatI hai, vaisA jJAna ke saMbaMdha meM nahIM hai| jJAna kA samyak honA, jJAna kA vikAsa hote rahanA evaM jJAna kI pUrNatA honA- ina sabakA svarUpa apane svabhAva se bhinna prakAra kA hI hai| jJAna guNa kI pUrNatA kA kucha bhI khAsa niyama nahIM hai| * cauthe guNasthAnavartI sAdhaka ko mAtra mati-zruta do hI jJAna ho sakate haiN| * cauthe guNasthAna meM mati-zruta-avadhi tIna jJAna bhI honA zakya hai| * kisI bArahaveM guNasthAnavartI munirAja ko mAtra mati-zruta-jJAna do hI raha sakate haiN| * kisI chaThaveM-sAtaveM guNasthAnavartI ko athavA zreNI meM ArUr3ha / munirAja ko matyAdi tIna athavA cAra jJAna honA bhI saMbhava hai| * kevalajJAna ke pahale jJAna guNa ke vikAsa kA kucha bhI krama nizcita nahIM hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA * samyagjJAna kI prApti ke bAda jJAna kI pUrNatA arthAta kevalajJAna kI utpatti kA kucha niyama nahIM haiN| kevalajJAnarUpa jJAna kI pUrNatA - kucha kAla vyatIta hone para athavA kucha bhava vyatIta hone para bhI ho sakatI hai| isakA spaSTa bhAva yaha hai ki jJAna kA samyakpanA aura jJAna guNa kI pUrNa paryAya pragaTa honA- ina donoM meM niyama se kAlabheda hai / Age jJAna kI pUrNatA evaM vikAsa ke saMbaMdha meM hI praznottararUpa se kucha krama se kathana karate haiN| 56 35. prazna - terahaveM guNasthAna meM samyagjJAna kI kevalajJAnarUpa (pUrNa paryAya) pUrNatA hone ke bAda Age caudahaveM guNasthAna meM usameM kyA kucha vizeSa vikAsa hotA hai ? uttara - nahIM, kevalajJAnarUpa jJAna kI pUrNatA caudahaveM guNasthAna meM bhI rahatI hai aura siddha avasthA meM bhI ananta kAla paryaMta kevalajJAna hI vartatA hai| jJAna kI pUrNatA hone ke bAda usameM vikAsa ke lie koI avakAza hI nahIM hai aura pUrNa jJAna hone ke bAda usameM phira apUrNa jJAnarUpa se pariNamana hone kA kucha kAraNa bhI nahIM hai| 36. prazna : terahaveM guNasthAna meM jJAna kA vikAsa kevalajJAnarUpa se pUrNa hotA hai; aisA Apane kahA- hameM zaMkA yaha hotI hai ki anaMta kAla ke bhaviSya meM kevalajJAna meM bhI vikAsa hotA hI rahanA cAhie / kevalajJAnarUpa pUrNa vikAsa ke bAda jJAna kA vikAsa rukatA kyoM haiM ? uttara : kevalajJAnarUpa vikAsa hone ke bAda phira jJAna ke vikAsa ke lie avakAza hI nahIM hai; kyoMki kevalajJAna se sabhI dravyoM, sabhI ( bhUta-bhAvI evaM vartamAna) paryAyoM ko eka sAtha ( yugapat) jAnane ke bAda pUrNa vizva meM ajJAta koI vastu hI nahIM rahatI to jJAna meM vikAsa kyoM aura kaise hogA ? isIlie kevalajJAna hone ke bAda anaMta kAla Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAna kI pUrNatA taka bhaviSya meM vikAsa ke lie niyama se avakAza hI nahIM haiAvazyakatA bhI nahIM hai| ___37. prazna : kevalajJAnarUpa svAbhAvika zuddha paryAya meM bhI SaTguNahAni-vRddhirUpa kArya to hotA hI rahatA hai to kevalajJAnarUpa paryAya bhI choTI-bar3I to hotI hI rahegI, isameM kyA Apatti hai ? uttara : pratyeka arthaparyAya meM SaTguNahAnivRddhirUpa kArya to niyama se hotA hI rahatA hai, isameM kucha saMdeha nahIM hai| isa kAraNa kevalajJAnarUpa paryAya choTI-bar3I hotI hogI, aisA svIkAranA Agama ko sammata nahIM ho sktaa| ___ jaise do pAva dUdha garama karate samaya usa dUdha meM uphAna to AyegA hii| uphanate samaya dUdha bar3ha gayA, aisA bhrama to ho sakatA hai; lekina dUdha baDhatA nahIM, dUdha utanA kA utanA hI rahatA hai| usI prakAra kevalajJAnarUpa arthaparyAya meM avibhAga praticcheda ghaTate-bar3hate haiM, tathApi kevalajJAna meM hAni-vRddhi nahIM hotii| yaha to sthUla dRSTAnta hai| vAstavika svarUpa kevalajJAnagamya hai| ___ isIprakAra mokSAvasthA ke prathama samaya meM cAritra guNa ke samyak evaM pUrNa pariNamana ke bAda ananta kAla paryaMta vaha yathAvat samyak evaM pUrNa hI rahatA hai| 38. prazna - kevalajJAnarUpa pariNamana ke pahale honevAle jJAna guNa ke vikAsa kA kyA svarUpa hai ? uttara-hamane to pahale hI yaha jAna liyA hai ki zraddhA guNa kA samyak pariNamana evaM usakI pUrNatA ekasAtha hI hotI hai, usameM krama nahIM hai| - tathA jJAna guNa ke samyak pariNamana ke bAda usakI pUrNatA ke pahale jJAna ke vikAsa kA svarUpa kucha alaga hI hai| isameM niyamarUpa kucha nahIM hai| * yadi kisI nArakI athavA deva ko samyagdarzana utpanna hotA hai to unako samyagdarzana ke sAtha hI tInoM (kumati, kuzruta, kuavadhi) jJAna niyama se samyak hI ho jAte haiN| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 mokSamArga kI pUrNatA yadi manuSya athavA tiryaMca gati se samyaktva ke sAtha naraka, tiryaMca vA devagati meM jIva utpanna hotA hai to bhI ye tInoM jJAna samyak hI rahate haiN| yadi manuSya yA tiryaMcagati meM samyaktva utpanna hotA hai to unake mati zrutajJAna samyakrUpa pariNata ho jAte haiN| * yadi manuSya yA tiryaMca saMyamAsaMyamI ho to kadAcit unheM bhI matizruta-avadhi tInoM jJAna samyakarUpa ho sakate haiN| * yadi manuSya, muni banakara cAritra vikasita karate haiM to unheM matizruta- -avadhi ke sAtha mana:paryaya jJAna tathA aMta meM mAtra eka kevalajJAna bhI utpanna ho sakatA hai / pA~coM jJAna kisI bhI jIva ko kabhI bhI eka sAtha nahIM rahate / 39. prazna - kevalajJAna hone ke pahale mati Adi cAroM jJAna honA hI cAhie - yaha niyama hai kyA ? uttara - nahIM, kevalajJAna hone ke pahale tIna athavA cAra jJAna hone kA koI niyama nahIM hai, mAtra alpa mati - - zrutajJAna hone para bhI ina donoM jJAna ke abhAvapUrvaka pUrNajJAna arthAt kevalajJAna ho sakatA hai| jaise - zivabhUti Adi aneka munirAja atyalpa mati - zruta - jJAna hone para bhI kevalajJAnI ho gaye haiN| * kevalajJAna kI utpatti ke lie pUrNa vItarAga honA anivArya hai; lekina avadhi - mana:paryayajJAna kI anivAryatA bhI nahIM hai aura unakI upayogitA bhI nahIM hai; kyoMki ye donoM jJAna mAtra pudgala ko hI jAnate haiN| jJAna guNa ke pariNamana kA apanA kArya svataMtra hai| usake lie pUrNa vItarAgatA cAhie - yaha bhI vyavahAra sApekSa kathana hai| 40. prazna - kevalajJAna ke lie vItarAgatA cAhie - yaha kathana vyavahAra sApekSa bhI kyoM hai ? Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAna kI pUrNatA ___59 uttara - yadi pUrNa vItarAgatA ko kAraNa aura kevalajJAna ko kArya - aisA donoM meM kAraNa-kArya sambandha mAna liyA jAya to bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM hI pUrNa vItarAgatA hotI hai, tadanusAra usIsamaya kevalajJAna kI utpatti bhI honI hI cAhie; kintu aisA niyama se nahIM hotaa| . isake vizeSa spaSTIkaraNa ke lie paMcAstikAya gAthA 150 evaM 151 ko TIkA sahita hama yahA~ de rahe haiM - "hedumabhAve NiyamA jAyadi NANissa aasvnnirodho| AsavabhAveNa viNA jAyadi kammassa du nnirodho|| kammassAbhAveNa ya savvaNhU savvalogadarisI y| pAvadi iMdiyarahidaM avvAbAhaM suhmnnNt|| TIkA- yaha, dravyakarmamokSa ke hetubhUta parama-saMvararUpa se bhAvamokSa ke svarUpa kA kathana hai| Asrava kA hetu vAstava meM jIva kA moharAgadveSarUpa bhAva hai| jJAnI ko usakA abhAva hotA hai| usakA abhAva hone se AsravabhAva kA abhAva hotA hai| AsravabhAva kA abhAva hone se karma kA abhAva hotA hai| ___ karma kA abhAva hone se sarvajJatA, sarvadarzitA aura avyAbAdha, indriyavyApArAtIta', ananta sukha hotA hai| so yaha jIvanmukti' nAma kA bhAvamokSa hai| 'kisaprakAra?' aisA prazna kiyA jAe to nimnAnusAra spaSTIkaraNa hai :___ yahA~ jo 'bhAva' vivakSita hai vaha karmAvRta (karma se AvRta hue) caitanya kI kramAnusAra pravartatI jJaptikriyArUpa hai| vaha (kramAnusAra pravartatI 1. dravyakarmamokSa = dravyakarma kA sarvathA chUTa jAnA; drvymokss| (yahA~ bhAvamokSa kA svarUpa ___ dravyamokSa ke nimittabhUta parama saMvararUpa se darzAyA hai|) 2. indriyavyApArAtIta = indriyavyApAra rhit| 3. jIvanmukti = jIvita rahate hue mukti; deha hone para bhI mukti| .. 4. vivakSita = jisakA kathana karanA hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 - mokSamArga kI pUrNatA jJaptikriyArUpa bhAva) vAstava meM saMsArI ko anAdi kAla se mohanIyakarma ke udaya kA anusaraNa karatI huI pariNati ke kAraNa azuddha hai, dravyakarmAsrava kA hetu hai| parantu vaha (kramAnusAra pravartatI jJaptikriyArUpa bhAva) jJAnI ko moharAgadveSavAlI pariNatirUpa se hAni ko prApta hotA hai; isalie use AsravabhAva kA nirodha hotA hai| isalie jise AmravabhAva kA nirodha huA hai, aise usa jJAnI ko mohakSaya dvArA atyanta nirvikArapanA hone se, jise anAdi kAla se ananta caitanya aura (anaMta) vIrya muMda gayA hai| - aisA vaha jJAnI (kSINamoha guNasthAna meM) zuddha jJaptikriyArUpa se aMtarmuhUrta vyatIta karake yugapat jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya kA kSaya hone se kathaMcit kUTastha jJAna ko prApta karatA hai| ... isaprakAra use jJaptikriyA ke rUpa meM kramapravRtti kA abhAva hone se bhAvakarma kA vinAza hotA hai| isalie karma kA abhAva hone para vaha vAstava meM bhagavAna sarvajJa, sarvadarzI tathA indriyavyApArAtIta-avyAbAdhaanaMtasukhavAlA sadaiva rahatA hai| . isaprakAra yaha (jo yahA~ kahA hai), bhAvakarmamokSa' kA prakAra tathA dravyakarmamokSa kA hetubhUta parama saMvara kA prakAra hai|" * aneka bAra cAroM jJAna hone para bhI arthAt jJAna guNa ke samyak pariNamana kA itanA vikAsa hone para bhI jIva ko kevalajJAna kI utpatti ke lie yaha vikAsa anupayogI siddha hotA hai| 1. kUTastha = sarva kAla ekarUpa rahanevAlA; acl| (jJAnAvaraNAdi ghAtikarmoM kA nAza hone para jJAna kahIM sarvathA apariNAmI nahIM ho jAtA; parantu vaha anya-anya jJeyoM ko jAnanerUpa parivartita nahIM hotA-sarvadA tInoM kAla ke samasta jJeyoM ko jAnatA rahatA hai, isalie use kathaMcit kUTastha kahA hai|) 2. bhAvakarmamokSa = bhAvakarma kA sarvathA chUTa jAnA, bhaavmokss| jJaptikriyA meM kramapravRtti kA abhAva honA vaha bhAvamokSa hai athavA sarvajJa-sarvadarzIpane kI aura anantAnandamayapane kI pragaTatA vaha bhAvamokSa hai| 3. prakAra = svruup| riiti| 4. paMcAstikAya saMgraha pRSTha-217 se 219 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAna kI pUrNatA ____61 * hA~, yaha bAta satya hai ki yadi kisI jIva ke vipulamati mana:paryayajJAna ____ ho to usa jIva ko usI bhava se kevalajJAna utpanna hotA hI hai| 41. prazna - vipulamati mana:paryayajJAna apratipAti hai; ataH vaha kevalajJAna ko utpanna karAtA hI hai - kyA yaha kathana satya hai ? ___ uttara - yaha kathana vyavahAranaya kI apekSA satya hai, nizcayanaya kI apekSA se nahIM; kyoMki atyalpajJAna paryAya sarvajJarUpa pUrNa jJAnaparyAya ko kaise utpanna kara sakatI hai ? __vAstavika rUpa se vicAra kiyA jAya to eka samayavartI koI bhI anaMtarapUrva-samayavartI paryAya anya uttarakSaNavartI paryAya ko utpanna nahIM kara sktii| jo paryAya svayaM naSTa ho rahI ho; mara rahI ho; vaha dUsaroM ko kaise utpanna kara sakatI hai ? nizcita hI utpanna nahIM kara sktii| kevalajJAna paryAya to jJAna kA ghanapiNDa jIvadravya meM se athavA jJAnaguNa meM se utpanna hotI hai| jaisA vastu kA sahI svarUpa hai, use vaisA hI jAnanA caahie| __ AcAryazrI nemIcandra ne gommaTasAra (jIvakANDa) gAthA 69 meM kevalajJAna ko asahAya vizeSaNa se spaSTa kiyA hai; yaha bhI hameM samajhanA Avazyaka hai| AcAryazrI nemicaMdra ne gommaTasAra (jIvakANDa) gAthA 69 meM kevalajJAna ko asahAya vizeSaNa se spaSTa kiyA hai; yaha bhI hameM samajhanA Avazyaka hai| vAstavikarUpa se socA jAya to kSAyika arthAt pUrNa nirmala/ sarvathA zuddha aisI zraddhA kI samyak paryAya bhI jJAna athavA cAritra ko kSAyika karane meM asamartha hai| 42. prazna - yaha kaise? uttara - guNasthAna ke anusAra dekhA jAya to cauthe guNasthAna meM hI kSAyika samyaktva ho sakatA hai| jaise- zreNika rAjA ko gRhastha jIvana meM bhI kSAyika samyaktva ho gayA thaa| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62. mokSamArga kI pUrNatA * yadi kSAyika samyaktvarUpa paryAya, jJAna ko kSAyika banA sake to cauthe guNasthAna meM hI kevalajJAna honA cAhie; kintu kevalajJAna to terahaveM guNasthAna meM hI hotA hai, yaha bAta Agama ke abhyAsI acchI taraha se jAnate haiN| . yadi kSAyika samyaktva hI cAritra ko kSAyika banAne meM samartha ho to bArahaveM guNasthAna meM honevAlA kSAyika cAritra cauthe guNasthAna meM honA Avazyaka hogA; lekina aisA hotA nahIM hai| prathamAnuyoga ke zAstroM meM hama yaha bhI par3hate haiM kizreNika rAjA ko kSAyika samyaktva thA, tathApi use dezasaMyama bhI nahIM thA, taba kSAyika cAritra kI bAta kaise kareM ? * zreNika rAjA kA jJAna bhI mati-zrutarUpa alpa hI thaa| uparyukta kathana se pratyeka pAThaka ko yaha sahaja aura spaSTa samajhanA cAhie ki eka guNa kI samyak paryAya anya guNa kI paryAya meM kucha bhI karane ke lie samartha nahIM hai| __ jahA~ekajIvadravya meM rahanevAlI zraddhA guNa kI kSAyikasamyaktvarUpa paryAya, usI jIva dravya ke jJAna evaM cAritra guNa kI paryAya meM kucha bhI karane ke lie samartha nahIM hai, vahA~ koI manuSya-deza, samAja, saMsthA, ghara, zarIra ityAdi kA acchA yA burA kara sakatA hai kyA ? arthAt nahIM kara sktaa| parantu mAtra ajJAnavaza kalpanA karatA hai| ataH sabakA mAtra jJAtA rahanA hI jIva kA svabhAva va puruSArtha hai| 43. prazna-samyagdarzana se hI jJAna cAritra meM samyakpanA hotA haiaisA niyamarUpa kathana zAstroM meM sarvatra milatA hai| sabhI vidvAna bhI aisA hI kathana karate haiM; yaha kathana Apako mAnya hai yA nahIM ? uttara - zraddhA samyak hote hI sabhI guNoM meM samyakpanA AtA hai, aisA zAstra-kathana nimitta-naimittika saMbaMdha kA jJAna karAne ke lie kiyA jAtA hai, tathApi sUkSmatA se vicAra kiyA jAe to yaha vyavahAranaya kA upacarita kathana hai - sthUla kathana hai, vAstavika nhiiN| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAna kI pUrNatA vAstavika svarUpa to yaha hai ki jJAna guNa bhI apanI kSaNika upAdAnagata yogyatA se samyakrUpa pariNata hotA hai, aura zraddhA guNa kI paryAya bhI apane hI kAraNa se usa samaya samyakrUpa hI rahatI hai| eka guNa yA eka guNa kI paryAya, dUsare guNa athavA dUsare guNa kI paryAya kA kArya karatI hai - aisA vastusvarUpa trikAla meM nahIM hai| do paryAyoM meM paraspara eka-dUsare ke sAtha anukUlatA kA jo jJAna hotA hai, use hI nimitta - naimittika sambandha kahate haiN| isI ko kAlapratyAsatti bhI kahate haiM / do dravyoM ke, do guNoM ke, do paryAyoM kA kAla eka hI honA, use kAlapratyAsatti (kAla kI najadIkatA athavA upasthiti, donoM paryAyoM kA kAla eka hI honA) kahate haiM / yahA~ isa prakaraNa meM do dravyoM kI bAta nahIM hai; apitu eka hI jIva dravya ke zraddhA evaM jJAna guNa kI paryAya kI bAta hai / do guNoM kI eka * samaya meM honevAlI do paryAyoM kI bAta hai / 63 yahA~ vaise to eka zraddhA guNa kI samyaktvarUpa paryAya aura usI samaya usI jIva dravya ke anya ananta guNoM meM honevAlI paryAyoM kI carcA apekSita hai| zraddhA guNa kI samyaktva paryAya hote hI usIsamaya jJAnAdi anya guNoM kA bhI samyak pariNamana apane-apane kAraNa se arthAt svataMtrarUpa se hotA hai| isI kAraNa samyaktva ke nimitta se anya ananta guNoM ke paryAya meM bhI samyakpanA A jAtA hai - aisA vyavahAra se kathana hotA hai| 44. prazna - jaba zraddhA guNa kI mithyAtva paryAya hotI hai, taba anya guNoM ke mithyA paryAyoM meM bhI vaha mithyAtvaparyAya nimitta hotI hai kyA ? uttara - hA~, hA~ ! ApakI bAta sahI hai, tathApi yahA~ pratyeka guNa kA pariNamana apane-apane upAdAna se hotA hai, isa viSaya ko bhUlanA nahIM cAhie / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA kisI bhI paryAya meM kArya-kAraNarUpa upAdAna evaM nimitta - donoM hI kAraNa avazya hote haiM, isakA smaraNa rakhanA jarUrI hai| vivakSita kArya kA upAdAna to mUladravya hotA hai, jo svayaM pariNamana karatA hai aura nimitta to use kahate haiM, jo karatA to kucha nahIM; tathApi usake Upara anukUlatA kA Aropa AtA hai| nimitta kArya meM akiMcitkara hotA hai, kyoMki upAdAna kArya ke lie anurUpa hotA hai aura nimitta anukUla hotA hai| kathana nimitta kI mukhyatA se hotA hai; tathApi kArya to upAdAnarUpa kAraNa se hI hotA hai / 64 jJAnazakti bar3hatI jAtI hai, isa viSaya ko lekara AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI kA cintana isaprakAra hai - "zuddhAtmA ko upAdeya karake jaise-jaise svasanmukhatA vRddhiMgata hotI jAtI hai, vaise-vaise para bhAva chUTate jAte haiM aura jJAnazakti bar3hatI jAtI hai; tathA zuddhatA bar3hane para guNasthAna bhI bar3hatA hai| jJAnI kA jaisA jaisA guNasthAna bar3hatA jAtA hai, vaisI vaisI heya jJeya - upAdeya zakti bhI baDhatI jAtI hai| - 45. prazna - jJAnI kA jaisA jaisA guNasthAna bar3hatA jAtA hai, vaisI-vaisI azuddhatA chUTatI jAtI hai aura zuddhatA bar3hatI jAtI hai arthAt heya aura upAdeya zakti to bar3hatI jAtI hai; parantu guNasthAnAnusAra jJAna bhI bar3hatA hai| yaha kisaprakAra ? prazna kA khulAsA- kisI ko caturtha guNasthAna hI ho, tathApi avadhijJAna hotA hai; jabaki kisI ko bArahavA~ guNasthAna ho to bhI avadhijJAna na ho - aisI dazA meM guNasthAna bar3hane para jJAna zakti bhI bar3hatI hai - yaha niyama to nahIM rahA? Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 samyagjJAna kI pUrNatA " uttara-yahA~ svajJeya ko jAnane kI pradhAnatA hai, kyoMki yahA~ mokSamArga ke sAdhane kA prakaraNa hai| ___ mokSamArga kahIM avadhijJAna se nahIM sadhatA, vaha to samyak matizrutajJAna dvArA svajJeya ko pakar3ane se sadhatA hai aura svajJeya ko pakar3ane kI aisI jJAnazakti to guNasthAna bar3hane para niyama se bar3hatI hI hai| ___caturtha guNasthAnavAle avadhijJAnI kI apekSA, avadhijJAnarahita bArahaveM guNasthAnavAle jIva ke jJAna meM svajJeya ko grahaNa karane kI zakti vizeSa bar3ha gaI hai| svajJeya kI tarapha DhalanevAlA jJAna hI mokSamArgarUpa prayojana ko sAdhatA hai| guNasthAna pramANa (apanI yogyatA se) jJAnazakti bar3hatI jAtI hai (yA vaisI kI vaisI banI rahatI hai); parantu eka guNasthAna meM bahuta se jIva hoM to sabakA jJAna eka-sA nahIM hotA aura una sabakI kriyA bhI samAna nahIM hotii| eka guNasthAnavartI aneka jIvoM ke jJAnAdi meM tAratamyatA hotI hai; kintu unakI jAti viruddha nahIM hotii| __caturtha guNasthAna meM asaMkhya jIva haiM, unakA udayabhAva bhinna hai, phira bhI sabhI jJAniyoM ke jJAna kI jAti to eka hI hai| sabhI jJAnI jIvoM kA jJAna svAzraya se hI mokSamArga jAnatA hai; parAzraya se mokSamArga mAne- aisA kisI jJAnI kA jJAna nahIM hotaa| eka guNasthAna meM sabhI jJAniyoM kA audayika bhAva tathA jJAna kA kSAyopazamika bhAva bhinna-bhinna prakAra kA hotA hai, tathApi usa udayabhAva ke AdhAra se jJAna nahIM hai, jJAna to svajJeyAnusAra hai| sva-jJeya kA jJAna sabhI jJAniyoM ko hone kA niyama hai, parantu amuka udayabhAva honA cAhiye athavA amuka bAhara kA jAnapanA honA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 . mokSamArga kI pUrNatA cAhie - aisA koI niyama nahIM hai; kyoMki AtmAnubhava hI mokSamArga hai, anya koI mArga nhiiN| isa sambandha meM paM. rAjamalajI pANDe ne 'samayasAra kalaza 13 kI TIkA' meM sarasa bAta kI hai| ve kahate haiM :__ "AtmAnubhava paradravya kI sahAyatA se rahita hai, isakAraNa apane hI meM apane se AtmA zuddha hotA hai...... jIvavastu kA jo pratyakSarUpa se AsvAda, usako AtmAnubhava-aisA kahA jAya athavA jJAnAnubhava - aisA kahA jAya; donoM meM nAmabheda hai, vastubheda nahIM hai; ataH aisA jAnanA ki AtmAnubhava mokSamArga hai| isa prasaMga meM aura bhI saMzaya hotA hai ki koI jAnegA ki dvAdazAMga jJAna koI apUrvalabdhi hai| usake prati samAdhAna isaprakAra hai ki dvAdazAMgajJAna bhI vikalpa hai| usameM bhI aisA kahA hai ki zuddhAtmAnubhUti mokSamArga hai; isaliye zuddhAnubhUti ke hone para zAstra par3hane kI kucha aTaka nahIM hai|" dvAdazAMga bhI aisA hI kahatA hai ki zuddhAtmA meM praveza karake jo zuddhAtmAnubhUti huI, vahI mokSamArga hai| jahA~ zuddhAtmAnubhUti huI, vahA~ phira koI niyama yA Teka nahIM hai ki itane zAstra jAnanA hI cAhie athavA itane zAstra jAne, tabhI mokSamArga bane; vizeSa zAstra jJAna ho yA na ho, parantu jahA~ zuddhAtmAnubhUti huI - vahA~ mokSamArga ho hI gyaa| udayabhAva se yA bAhara ke jAnapane ke AdhAra se guNasthAna kA mApa nahIM nikalatA; kintu andara kI zuddhatA ke AdhAra se yA svasattA kA avalambana kaisA hai - usake AdhAra se guNasthAna kA mApa nikalatA hai| 1. samayasAra kalaza TIkA-13 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___67 samyagjJAna kI pUrNatA ___ cauthe guNasthAna meM asaMkhyAta jIva haiM; sAmAnyapane to sabako samAna guNasthAna hai, dRSTi bhI sabakI samAna hai; kintu jJAna kA kSayopazama sarvaprakAra se samAna nahIM hotaa| kSayopazamabhAva tathA udayabhAva kA aisA svabhAva hai ki usameM bhinna-bhinna jIvoM ke bIca meM tAratamyatA hotI hai| kSAyikabhAva meM tAratamyatA nahIM hotI, usameM to eka hI prakAra hotA hai| lAkhoM kevalI bhagavAna terahaveM guNasthAna meM virAjate haiM; una sabhI kA kSAyikabhAva samAna hai, kintu audayikabhAva meM bhinnatA hai| cauthe guNasthAna meM sthita asaMkhyAta jIvoM meM se udayabhAva meM kisI ke manuSyagati kA udaya, kisI ke narakagati kA udaya, kisI ke hajAra yojana kI moTI avagAhanA kA udaya, kisI ke eka hAtha jitanI choTI avgaahnaa| kisI ke alpAyu kA udaya, kisI kI asaMkhyAta varSoM kI Ayu, kisI ke asAtA aura kisI ke sAtA - isaprakAra aneka bhA~ti kI vicitratA hotI hai| isItaraha jJAna meM bhI kSayopazama kI vicitratA aneka prakAra kI hotI hai| __ abhI sAdhaka ko jJAna avasthA meM bahuta kucha parAvalambana bhI hai, kyoMki jaba taka indriyajJAna tathA rAgAdi hai, taba taka parAvalambana bhI hai; parantu usa parAvalambana meM jJAnI mokSamArga nahIM maantaa| kisI bhI jJAnI kA jJAna aisA nahIM hogA ki parAzraya se mokSamArga maane| parAzritabhAva se mokSamArga mAne to vaha jJAna 'jJAna' nahIM, 'ajJAna' hai| jJAnI ke jJAna meM amuka parAvalambIpanA hone para bhI mithyApanA nahIM hai, kyoMki parAvalambIpane ko vaha upAdeyarUpa athavA mokSamArga mAnatA nhiiN| mokSamArga to svAzrita hI hai|' 1. paramArthavacanikA pravacana, pRSTha-80 se 84 tk| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA samyak mati-zruta ne kevalajJAna kA anusaMdhAna kiyA hai| kauna kaha sakatA hai - mati-zrutajJAna kevalajJAna kA aMza hai? . jisane pUrNa jJAnasvabhAva ko pratIti meM lekara usa svabhAva ke AdhAra se samyak aMza pragaTa kiyA ho, vahI pUrNatA ke sAtha saMdhi karake (pUrNatA ke lakSa se) kaha sakatA hai ki jo yaha merA jJAna hai, vaha kevalajJAna kA aMza hai, kevalajJAna kA namUnA hai| ___ jo rAga meM hI lIna rahatA hai, usakA jJAna to rAga kA ho gayA, usako to rAga se bhinna jJAnasvabhAva kI khabara hI nahIM, taba yaha jJAna isa svabhAva kA aMza hai' - aisA vaha kisataraha jAnegA? jaba vaha apane jJAna ko para se va rAga se pRthak hI nahIM jAnatA, taba usako svabhAva kA aMza kahane kA avasara rahA hI kahA~? svabhAva ke sAtha jo ekatA kare, vahI apane jJAna ko yaha svabhAva kA aMza hai' - aisA jAna sakatA hai, rAga ke sAtha ekatAvAlA yaha bAta (rahasya-marma) nahIM samajha sktaa|" 1. adhyAtmasaMdeza, pRSTha-36 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA (krama se) jJAna evaM usakI pUrNatA kA vikAsa kA svarUpa pichale prakaraNa meM hamane spaSTa kiyA hai| ___aba hameM mokSamArgI ke jIvana meM cAritra kA vikAsa evaM usakI pUrNatA niyama se krama se hI hotI hai, yaha samajhanA hai| ___ vastu-svarUpa kI yaha kaisI vicitratA hai ki zraddhA guNa kA samyak pariNamana aura usakI pUrNatA eka sAtha (eka hI samaya meM) hotI hai kintu cAritra guNa ke vikAsa evaM pUrNatA kA svarUpa ekadama bhinna hI hai| ___ arthAt samyak cAritra kA vikAsa krama se hI hotA hai, bhale pUrNatA ke lie samaya kama yA adhika lge| ___ cauthe guNasthAnavartI kA cAritra saMyama nAma nahIM pAtA; tathApi cAritra meM AMzika zuddhatA tathA samyakpanA to A hI jAtA hai| kyoMki yahA~ mithyAtva evaM anantAnubaMdhI kaSAyoM kA abhAva huA hai| ___cauthe guNasthAna se lekara cAritra meM vikAsa hotA rahatA hai, bar3hatebar3hate gyArahaveM evaM bArahaveM guNasthAna meM moha-pariNAma kA sarvathA upazama yA kSaya hone para pUrNa sukha ke sAtha cAritra (yathAkhyAtarUpa) pUrNa ho jAtA hai| ___ tathApi sahavartI guNoM kI apekSA tathA yoga evaM cAra aghAti karmoM ke sadbhAva se cAritra meM kucha kamI kA bhI kathana zAstra meM milatA hai| ina sabhI viSayoM kA kathana Age krama se dene kA prayAsa hai| 46. prazna - zraddhA-guNa ke samyakrUpa pariNamana ke sAtha cAritra guNa ke samyakpa utpAda, vikAsa evaM usakI pUrNatA kA kyA svarUpa hai ? yaha spaSTa kreN| . Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 mokSamArga kI pUrNatA uttara - samyakcAritra kA janma/utpAda to zraddhA-guNa ke samyakrUpa paryAya ke samaya hI hotA hai, ina donoM kA janma arthAt pragaTatA sAthasAtha hI hotI hai| aba samyakcAritra kA vikAsa kisa krama se hotA hai, use spaSTa karate haiM - ___ vItarAga pariNAma ko hI cAritra kahate haiN| yahA~ bAhya vrata, bAhya saMyama, upavAsa Adi ko cAritra kahane yA nahIM kahane kI bAta nahIM hai| bAhya padArthoM ke tyAgarUpa pariNAma bhI yathAyogya samaya para bhUmikAnusAra hote rahate haiM, bAhya cAritra/vyavahAra cAritra kA kathana bhI sarvajJa bhagavAna kI divyadhvani meM hI AyA hai| 47. prazna - samyakcAritra kA vikAsa guNasthAna ke anusAra kisaprakAra hotA hai, spaSTa kreN| uttara - samyakcAritra kI utpatti samyagdarzana ke sAtha-sAtha cauthe guNasthAna meM hI hotI hai, yaha spaSTa hai| isakA kAraNa cauthe guNasthAna meM mithyAtva evaM anantAnubandhI kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vyakta vItarAgatA hai| yathAyogya saMvara evaM nirjarA tattva bhI vyakta ho gaye haiN| karaNAnuyoga bhI isa viSaya kA samarthana karatA hai| 48. prazna - karaNAnuyoga cauthe guNasthAna ko avirata kahatA hai, isakI mukhyatA se cauthe guNasthAna meM cAritra nahIM hai - aisA mAnane meM kyA Apatti hai? uttara - buddhipUrvaka vratoM kA svIkAra nahIM hai, asaMyamI hai - isakI mukhyatA se cauthe guNasthAna meM saMyamarUpa arthAt dezasaMyamarUpa cAritra, sakala saMyamarUpa cAritra nahIM hai - aisA svIkArane meM koI Apatti nahIM hai| jinavANI meM jisa apekSA se jo kathana kiyA hai; use usa apekSA se svIkAra karanA hI caahie| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA 71 cauthe guNasthAna meM dravyAnuyoga ne jisa vivakSA se cAritra kA kathana kiyA hai, use bhI sabako svIkAra karanA caahie| haTha karane meM hita nahIM hai| 49. prazna - Apa kucha bhI kaho; kintu cauthe guNasthAna meM Apako cAritra manavAne kA haTha to dikhatA hI hai - aisA hama kyoM nahIM samajheM ? uttara - bhAIsAhaba ! Apako hama kucha prazna pUchate jAte haiM, Apa unakA uttara dete jAoge to sampUrNa viSaya spaSTa hogA - aisA hameM laga rahA hai| prayAsa karate haiM - 50. prazna - mithyAtva guNasthAna meM kaunasA cAritra hai ? uttara - mithyAtva guNasthAna meM samyaktva na hone ke kAraNa cAritra to mithyA hI hai, isa sambandha meM kisI se kucha pUchane kI aura adhika carcA karane kI koI AvazyakatA hI nahIM hai| 51. prazna - sAsAdanasamyaktva guNasthAna meM mithyAcAritra tathA samyakcAritra meM se kaunasA cAritra hai ? uttara - sAsAdanasamyaktva guNasthAna meM samyaktva kI virAdhanA huI hai, mithyAtva nahIM huA hai aura anantAnubandhIrUpa cAritramohanIya karma ke udaya se anantAnubandhI kaSAyabhAva hue haiM; ata: yahA~ bhI cAritra mithyA hI hai| 52. prazna - samyagmithyAtva guNasthAna meM kaunasA cAritra hai ? uttara- tIsare guNasthAna meM zraddhA mizrarUpa arthAt samyagmithyAtvarUpa / hone se yahA~ cAritra bhI mizrarUpa arthAt samyagmithyAtvarUpa hI hai; kintu / samyakcAritra nahIM hai| 53. prazna - cauthA guNasthAna to samyaktvasahita hai, ata: hamArA Apase prazna hai ki yahA~ cAritra kaunasA mAnanA cAhie ? mithyAcAritra athavA samyakcAritra ? Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA uttara yahA~ samyaktva kA astitva hone ke kAraNa koI bhI " samajhadAra vyakti yahI kahegA ki cauthe guNasthAna meM samyakcAritra hotA hai| cauthe guNasthAna meM vratarUpa cAritra nahIM hai. isa apekSA se cauthe guNasthAna meM cAritra kahanA ayukta hai aura samyaktva hote hue bhI evaM cAritramohanIya anaMtAnubaMdhI kaSAya pariNAma na hone para bhI samyakcAritra kA svIkAra na karanA bhI haThadharmitA hai / 72 - meM AcAryazrI kuMdakuMda ne samyaktva hote hI cauthe guNasthAna samyaktvAcaraNa cAritra kA svIkAra kiyA hai / " jaisI jaisI vItarAgatA bar3hatI jAtI hai| tadanusAra samyakcAritra meM zuddhatA kA vikAsa hotA rahatA hai / samyakcAritra ke vikAsa ke sAthasAtha sukha-AnaMda, saMvara- nirjarA bhI sahaja hI bar3hate rahate haiM / samyaktva hone ke bAda samyakcAritra ke vikAsa ke lie vizeSa adhika puruSArtha karanA ati Avazyaka hai / * cauthe guNasthAna se pA~caveM guNasthAna meM cAritra niyama se vRddhi ko hI prApta hotA hai| 54. prazna - cauthe se pA~caveM guNasthAna meM cAritra bar3ha gayA - isakA kyA kAraNa hai ?. uttara - nimitta kI apekSA cauthe guNasthAna meM mAtra eka anantAnubandhI kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vItarAgatA vyakta thI, aba pA~caveM guNasthAna meM dezavrata ke grahaNapUrvaka apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya caukar3I kA bhI abhAva hone se do kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vItarAgatA / zuddhatA bar3ha gayI hai / upAdAnakAraNa kI apekSA vicAra kiyA jAe to sAdhaka zrAvaka ne nija zuddhAtmA kA Azraya / dhyAna vizeSarUpa se kiyA hai| dhyAna kI 1. cAritrapAhur3a gAthA - 8 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA ugratA/vizeSatA bar3ha gayI hai, nijazuddhAtmA meM sthiratA kI vRddhi yahI mukhya arthAt sahI kAraNa hai| 55. prazna - mithyAtva evaM anantAnubandhI kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vItarAgatA kisa kAraNa se pragaTa huI hai ? uttara. - mithyAtva evaM anantAnubandhI kaSAya karma kA abhAva bhI tattva nirNayapUrvaka mAtra zuddhAtmA ke dhyAna se hI huA hai, hotA hai; anya koI sAdhana yA upAya isameM kAryakArI nahIM hai| ___dharma arthAt vItarAgatA, zuddhi, saMvara-nirjarA, sukha, AnaMda utpanna karanA ho, bar3hAnA ho athavA pUrNa karanA ho to yaha nija zuddhAtmA kA dhyAna athavA nijazuddhAtmA kA Azraya - yaha eka hI mArga hai, anya koI upAya nahIM hai| AcArya amitagati yogasAra-prAbhRta meM likhate haiM : tasmAtsevyaH parijJAya zraddhayAtmA mumukssubhiH| labdhyupAyaH paro nAsti ysmaanirvaannshrmnnH||44|| saralArtha - mokSa kI icchA rakhanevAle sAdhaka ko, zuddha AtmA ko jAnakara zraddhA dvArA nijAtmA kI upAsanA karanA cAhie; kyoMki mokSasukha kI prApti kA dUsarA koI upAya/sAdhana nahIM hai| na moha-prabhRti-cchedaH zuddhAtmadhyAnato vinaa| kulizena vinA yena bhUdharo bhidyate na hi // 306 // saralArtha - jisaprakAra vajra ke binA parvata nahIM bhedA jAtA, usIprakAra zuddha AtmA ke dhyAna binA mohAdi karmoM kA cheda arthAt nAza nahIM hotaa| vibhaktacetana-dhyAnamatropAyaM vidurjinaaH| gatAvastapramAdasya sanmArga-gamanaM ythaa||336|| saralArtha - jisaprakAra pramAda arthAt Alasya rahita manuSya kA sanmArga para satata gamana karanA apekSita sthAna paryaMta pahu~cane kA saccA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 mokSamArga kI pUrNatA upAya hai; usIprakAra paramAtma-pada prApti kA athavA tattvAMtagati arthAt mukti meM pahuMcane kA upAya vibhakta cetana arthAt zuddhAtmA ke dhyAna ko hI jinendra bhagavaMtoM ne batalAyA hai| nAdhyAtma-cintanAdanyaH sadupAyastu vidyte| durApaH sa paraM jiivairmohvyaalkdrthitaiH||342|| saralArtha - adhyAtma-ciMtana arthAt nija zuddhAtmA ke dhyAna se bhinna dUsarA koI paramAtmasvarUpa sAdhya kA sAdhana nahIM hai| vizeSa bAta yaha hai ki jo jIva moharUpI sarpa se Dase hue haiM athavA moharUpI hAthI se pIr3ita haiM, unake liye zuddhAtmA kA dhyAnarUpI sadupAya arthAt uttama upAya atyaMta durlabha hai| 56. prazna - dharma ke lie nija zuddhAtmA kA hI dhyAna karanA cAhie, yaha kathana mAtra dravyAnuyoga kA hai, anya anuyoga kI apekSA jo upAya haiM, unakA kathana Apa kyoM nahIM karate ? ___ uttara - caraNAnuyoga meM buddhipUrvaka paradravya ke tyAga kI bAta kahI hai, vrata-upavAsa kA kathana kiyA hai| karaNAnuyoga meM karma ke abhAva karane kI bAta AtI hai - ye saba upAya pUrvacara-sahacarya hetu hone se upacarita vyavahAra kA kathana haiM, vAstavika sAdhana nahIM haiN| * dezavirata guNasthAna se chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM vItarAgatA aura baDha jAtI hai; kyoMki ye donoM guNasthAna mahAvratI munirAja ke haiN| munirAja to AtmadhyAna kA tIvra puruSArtha karate hI haiM, isakAraNa vItarAgatA vizeSa vRddhiMgata hotI hai| 57. prazna - Apane yahA~ pA~caveM guNasthAna se chaThaveM guNasthAna meM adhika cAritra hotA hai - aisA na kahakara chaThaveM-sAtaveM isaprakAra do guNasthAnoM kA kathana ekasAtha hI kyoM kiyA ? uttara - dezavirata guNasthAna meM do kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA vItarAgatA hai aura chaThaveM-sAtaveM donoM hI guNasthAnoM meM tIna kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vItarAgatA/cAritra/zuddha pariNati hai, isalie donoM guNasthAnoM kA kathana ekasAtha kiyA hai| antara mAtra itanA hai ki chaThaveM guNasthAna meM saMjvalana kaSAya ke tIvra udaya ke sAtha zubhopayoga rahatA hai tathA usake sAtha vItarAgatArUpa zuddha pariNati rahatI hai aura sAtaveM guNasthAna meM saMjvalana kaSAya ke maMda udaya ke sAtha shuddhopyog| * sAtaveM guNasthAna se AThaveM guNasthAna meM zuddhi/cAritra kA vikAsa aura adhika hotA hai; kyoMki isa AThaveM guNasthAna meM pratisamaya anantaguNI vizuddhi bar3hatI rahatI hai| AThaveM guNasthAna se zreNI bhI zurU ho jAtI hai| zreNI ke kAla meM cAritra niyama se vizeSa-vizeSa bar3hatA hI jAtA hai| * AThaveM guNasthAna se nauveM guNasthAna meM vItarAgatA aura vizeSa vRddhiMgata ho jAtI hai| isa eka hI nauveM guNasthAna meM cAritramohanIya karma kI 20 karmaprakRtiyoM kA upazama vA kSaya ho jAtA hai| nauveM guNasthAna se dasaveM guNasthAna meM cAritra aura bhI adhika bar3ha jAtA hai| yahA~ to mAtra eka sUkSma lobha pariNAma hI vidyamAna rahatA hai| samaya-samaya prati anantaguNI vizuddhi, vItarAgatA bar3hane kA kAma to cala hI rahA hai| * dasaveM guNasthAna kI apekSA gyArahaveM evaM bArahaveM guNasthAna meM cAritra aura bhI adhika bar3ha jAtA hai| * gyArahaveM guNasthAna meM mohanIyakarma ke upazama ke samaya (nimitta se) aupazamika yathAkhyAtacAritra pragaTa hotA hai| * bArahaveM guNasthAna meM kSAyika yathAkhyAtacAritra vyakta ho gayA hai| * bArahaveM guNasthAna se bhI terahaveM guNasthAna meM cAritra vizeSa vikasita Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mokSamArga kI pUrNatA ho gayA hai; kyoMki terahaveM guNasthAna meM jJAnAvaraNAdi tIna ghAti karmoM kA bhI kSaya ho gayA hai| yahA~ cAritra, kSAyikayathAkhyAta to hai hI; lekina isa cAritra ke sAtha kevalajJAna bhI hone ke kAraNa yahA~ ke cAritra ko paramAvagAr3ha cAritra arthAt bhAvamokSa kahate haiN| terahaveM guNasthAna kI apekSA caudahaveM guNasthAna meM yoga ke abhAva kI apekSA cAritra aura bhI adhika vizuddha ho gayA hai; kyoMki yahA~ yoga (AtmapradezoM ke kampanarUpa caMcalatA) kA bhI abhAva ho gayA hai| caudahaveM guNasthAna se siddhAvasthA meM dravya mokSa kI apekSA cAritra aura adhika vizuddha/vikasita hokara pUrNa ho gayA hai; kyoMki siddhAvasthA meM cAra aghAti karmoM kA bhI abhAva ho gayA hai tathA pradezatva guNa arthAt vyaMjana paryAya bhI zuddha ho gaI hai; jo abataka azuddha thii| isaprakAra siddhAvasthA ke prathama samaya meM samyakcAritra kI pUrNatA ho jAtI hai| aba yaha cAritra kI pUrNatA bhaviSya meM anaMtakAla taka vaise kI vaise hI pUrNa hI rhegii| 58. prazna-siddhAvasthA ke prathama samaya meM mokSamArga kI pUrNatA kA artha Apane siddha bhagavAna ko bhI mokSamArgI mAna liyA, mukta nahIM mAnA; kyA hama aisA hI samajheM ? ___ uttara - nahIM, ApakA mAnanA sahI nahIM hai| hamane siddhAvasthA meM mokSamArga nahIM mAnA hai; parantu mokSamArga kI pUrNatA mAnI hai| mokSamArga kI pUrNatA kaho athavA mokSa kaho donoM kA eka hI artha hai| ____ mokSamArga to caudahaveM guNasthAna ke antima samaya taka hai| sAdhanoM kI arthAt samyagdarzana-jJAna-cAritra kI pUrNatA hI sAdhyarUpa mokSa kI prApti hai| sAdhanoM kI pUrNatA hI sAdhya kI prApti hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 samyakcAritra kI pUrNatA __ mokSamArga kA vyaya aura mokSa kA utpAda - ye donoM eka samaya meM hote haiN| mokSamArga aura mokSa donoM ekasAtha/ekasamaya meM nahIM hote| 59. prazna - hameM zaMkA hotI hai ki mokSamArga kA vyaya hone para mokSa meM samyagdarzanAdi ratnatraya kA astitva rahegA yA nahIM, siddha bhagavAna samyagdarzanAdi se rahita hoMge, kyA hameM aisA svIkAra karanA ucita hai? uttara - nahIM, mokSamArga kA vyaya hone para bhI mokSa meM samyagdarzanAdi kA vyaya/abhAva nahIM hotaa| mokSa meM samyagdarzanAdi ratnatraya vidyamAna rheNge| ____ aMtara mAtra itanA rahegA ki mokSamArga meM samyagdarzanAdi sAdhanarUpa se the, ve hI mokSa meM sAdhyarUpase rheNge| pahale upAyarUpa se the aba mokSa meM ve hI upeyarUpa se vidyamAna rheNge| samyagdarzanAdi kA mokSa meM abhAva nahIM hotaa| isa viSaya ko mokSamArga prakAzaka meM ati spaSTarUpa se pRSTha 322 para diyA hai, use hama Age de rahe haiM - phira prazna hai ki - samyagdarzana ko to mokSamArga kahA thA, mokSa meM isakA sadbhAva kaise kahate haiM? uttara- koI kAraNa aisA bhI hotA hai jo kArya siddha hone para bhI naSTa nahIM hotaa| jaise-kisI vRkSa ke kisI eka zAkhA se aneka zAkhAyukta avasthA huI, usake hone para vaha eka zAkhA naSTa nahIM hotI; usI prakAra kisI AtmA ke samyaktvaguNa se aneka guNayukta mukta avasthA huI, usake hone para samyaktvaguNa naSTa nahIM hotaa| isa prakAra kevalI-siddha bhagavAna ke bhI tattvArtha zraddhAna lakSaNa samyaktva hI pAyA jAtA hai| * samyagdarzana kI pUrNatA cauthe guNasthAna meM, samyagjJAna kI pUrNatA terahaveM guNasthAna meM samyakcAritraguNa kI bhAva zuddhatA bArahaveM guNasthAna meM aura dravya cAritra kI pUrNatA siddhAvasthA ke prathama samaya meM hone se aba sAdhaka siddha ho gaye haiN| .. 1. pravacanasAra gAthA-102 kI TIkA dekheN| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA 60. prazna - caudahaveM guNasthAna ke antima samaya paryanta jIva ko sAdhaka arthAt saMsArI mAnanA hai yA nahIM mAnanA ? uttara - caudahaveM guNasthAnavartI ko hama hI saMsArI mAna rahe haiM - aisA nahIM hai / ve sAdhaka hone se saMsArI hI haiM; kyoMki abhI ve sakala (zarIrasahita) paramAtmA haiN| zAstra meM inako zuddha vyavahArI kahA hai| aghAti karmoM kA unheM sadbhAva hai| manuSyAyu kA udaya bhI to hai, asiddhatva bhAva bhI hai; isalie caudahaveM guNasthAna ke antima samaya paryanta arahanta bhagavAna saMsArI hI haiN| arahanta ko jIvanamukta, iSatsaMsArI yA nosaMsArI bhI kahate haiM / 78 - 61. prazna - phira saMsArAvasthA kA nAza aura siddhAvasthA kI prApti kaba huI ? uttara - saMsArAvasthA kA nAza aura siddhAvasthA kA utpAda donoM kA samaya eka hI hai| pahale saMsAra kA nAza hotA hai aura kucha kAla vyatIta hone para siddhAvasthA kI prApti hotI hai, aisA samaya-bheda nahIM hai| pahale andhakAra nikala jAtA hai, tadanantara manda manda gati se prakAza kA praveza hotA hai - aisA nahIM hai| pUrva paryAya kA vyaya va navIna paryAya kA utpAda eka hI kAla meM hotA hai, unameM samaya bheda nahIM hotA hai / ' 62. prazna - dasaveM guNasthAna ke anta meM cAritramohanIya kA abhAva hokara bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM hI kSAyika yathAkhyAtacAritra hotA hai; tathApi Apa samyakcAritra kI pUrNatA siddhAvasthA ke prathama samaya meM kyoM kahate ho? uttara - samyakcAritra kI pUrNatA ke lie mAtra cAritramohanIya karma kA hI abhAva apekSita nahIM hai; apitu pUrNa vItarAgatA ke sAtha yoga evaM cAra aghAti karmoM kA abhAva bhI apekSita hotA hai, isIlie bhAva tathA dravya cAritra kI pUrNatA siddhAvasthA ke prathama samaya meM hI hotI hai| 1. pravacanasAra gAthA 102 kI TIkA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA isa viSaya kI spaSTatA ke lie hama bRhad dravyasaMgraha gAthA 13 kI hiMdI TIkA kA viziSTa aMza Age de rahe haiM - 63. "yahA~ ziSya pUchatA hai ki kevalajJAna kI utpatti hone para mokSa ke kAraNabhUta ratnatraya kI paripUrNatA ho gaI to usI kSaNa mokSa honA caahiye| ataH sayogI-ayogIjina nAmaka do guNasthAnoM kA kAla nahIM rahatA hai| isa zaMkA kA uttara dete haiM - yathAkhyAtacAritra to huA; parantu parama yathAkhyAtacAritra nahIM hai| yahA~ dRSTAnta hai - jaise koI manuSya corI nahIM karatA hai to bhI use cora ke saMsarga kA doSa lagatA hai; usI prakAra sayoga kevaliyoM ke cAritra kA nAza karanevAle cAritramoha ke udaya kA abhAva hone para bhI niSkriya zuddhAtma-AcaraNa se vilakSaNa tIna yoga kA vyApAra cAritra meM doSa utpanna karatA hai| ___ tathA tIna yoga kA jisako abhAva hai usa ayogI jinako, carama samaya ke atirikta, zeSa cAra aghAtikarmoM kA tIvra udaya cAritra meM doSa utpanna karatA hai| carama samaya meM maMda udaya hone para, cAritra meM doSa kA abhAva hone se, vaha mokSa ko prApta karatA hai|" yathAkhyAta cAritra ko lekara aura kucha carcA praznottararUpa meM karate haiM - 64. prazna : Apane bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM bhAva cAritra ke pUrNa hone kA kathana kiyA; vaha hameM pUrNarUpa se samajha meM nahIM AyA, kRpayA spaSTa kareM? uttara : mohanIya karma ke udaya se pragaTa honevAle pariNAma ko mithyAcAritra yA acAritra kahate haiN| mithyAtva guNasthAna se tIsare guNasthAna paryaMta tInoM guNasthAna meM mithyAcAritra rahatA hai| cauthe guNasthAna se lekara dasaveM guNasthAna ke aMtima samaya paryaMta yathAsthAna cAritramoha karma kA udaya evaM cAritra moha pariNAma hone se 1. bRhadrvyasaMgraha gAthA-13 kI TIkA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 mokSamArga kI pUrNatA cAritra samyak hone para bhI (sAtha meM sUkSma lobha ke kAraNa) acAritra bhI rahatA hai| - cauthe guNasthAna se dasaveM guNasthAna paryaMta jitanI mAtrA meM kaSAya ke abhAvapUrvaka vItarAgatA pragaTa hai, utanI mAtrA meM samyakcAritra vyakta hai; yaha viSaya spaSTa hai| ___gyArahaveM-bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya se lekara niyama se pUrNa vItarAga pariNAma rahatA hai| ata: myArahaveM-bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya se hI bhAva cAritra pUrNa pragaTa hotA hai, kyoMki yahA~ (ina donoM) guNasthAnoM meM vItarAgatA pUrNa rUpa se pragaTa hai| arthAt kisI bhI prakAra kA koI moha-rAga-dveSa pariNAma nahIM hai| isalie hamane bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya se hI bhAvacAritra pUrNa hai, aisA likhA hai| isItaraha terahaveM evaM caudahaveM guNasthAna meM tathA siddha avasthA meM bhAva cAritra pUrNa rUpa se hI pragaTa rahatA hai| . paramArthata: jaba taka Atma-pradezoM ke parispandanarUpa yoga kA evaM naradehAkAra rUpa vibhAva vyaMjana paryAya kA sarvathA abhAva nahIM ho jAtA taba taka cAritra guNa kI paripUrNa zuddha avasthA vyakta huI, aisA nahIM kahA jA sktaa| isI apekSA se svabhAva vyaMjana paryAya pariNata siddha avasthA meM cAritra kI pUrNatA kahI jAtI hai| 65. prazna : terahaveM guNasthAna meM bhAva cAritra kA pragaTa svarUpa kaisA rahatA hai ? uttara : terahaveM guNasthAna meM vItarAgatA pUrNa hone ke kAraNa yahA~ gyArahaveM evaM bArahaveM guNasthAna ke samAna yathAkhyAta cAritra to hai hii| terahaveM guNasthAna meM kevalajJAna pragaTa hone ke kAraNa yathAkhyAta cAritra ko parama yathAkhyAta/paramAvagAr3ha yathAkhyAta cAritra bhI kahate haiN| tathApi abhI sayogI jina avasthA hone se Atma-pradezoM kA parispandanarUpa acAritra vidyamAna kahA jAtA hai| usakA bhI abhAva abhISTa hai| 66. prazna : caudahaveM guNasthAna meM bhAva cAritra kA svarUpa kaisA hai ? Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA uttara : terahaveM guNasthAna ke samAna hI caudahaveM guNasthAna meM parama yathAkhyAta cAritra to hai hI; tathApi terahaveM guNasthAna se yahA~ cAritra aura adhika pariSkRta/vizuddharUpa ho gayA hai; kyoMki yahA~ yoga kA/ AtmA ke pradezoM ke parispandana kA abhAva ho gayA hai| 67. prazna : siddha avasthA ke prathama samaya meM pragaTa cAritra kA kyA svarUpa hai ? uttara : caudahaveM guNasthAna kI apekSA siddhAvasthA ke prathama samaya meM cAritra aura bhI adhika vizuddha (pariSkRta) ho gayA hai| svabhAva vyaMjana paryAya pragaTa ho gaI hai| aba bhaviSya meM anaMta kAla taka cAritra ke pariSkaraNa meM aura kucha honA zeSa nahIM rahA; kyoMki yahA~ cAritra meM kisI prakAra kI kucha kamI nhiiN| ___ caudahaveMguNasthAna meM cAra aghAti karmoM ke udaya ke kAraNa evaM asiddhatva audayika bhAva ke kAraNa jo kucha kamiyA~ thIM aba yahA~ unakA bhI sarvathA abhAva ho gayA hai| isalie samyakcAritra pUrNarUpa se vizuddha ho gayA hai| caudahaveM guNasthAna meM arthAt sadeha arahaMta avasthA ke kAraNa AtmA ke vyaMjana paryAya thii| aba siddha avasthA ke prathama samaya meM AtmA kI vyaMjana paryAya bhI pUrNa zuddha ho gayI hai| ata: yahA~ dravya cAritra kI paryAya bhI pUrNarUpa se pragaTa ho gayI hai| bhAvacAritra to bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM pragaTa ho hI gayA thaa| ata: yahA~ (siddha avasthA ke prathama samaya meM) bhAva evaM dravya cAritra pUrNatA ko prApta ho gayA hai| * 68. prazna- eka bAra samyakcAritra utpanna ho gayA to vaha niyamapUrvaka bar3hate-bar3hate siddhAvasthAparyaMta pahu~ca hI jAtA hai athavA bIca meM kucha patita hone kI anapekSita evaM duHkhada ghaTanA bhI ho sakatI hai ? uttara - eka bAra samyakcAritra utpanna hone para vaha cAritra usI bhava meM siddhAvasthA paryaMta bar3hate hue pUrNa hone kA niyama nahIM hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA * aise bahuta kama jIva hote haiM, jinake jIvana meM samyakcAritra utpanna hone para ve patita na hokara sIdhe usI bhava se siddha ho jAte haiN| * aise jIva hI adhika hote haiM, jinake jIvana meM eka bAra samyakcAritra utpanna huA aura ve usase rahita ho gaye / samyaktva prApta hote hI samyakcAritra to utpanna huA; lekina samyaktva chUTate hI samyakcAritra bhI niyama se chUTa jAtA hai| aneka sAdhaka aise bhI hote haiM, jo samyaktva evaM samyakcAritra ke sAtha dezavirata guNasthAnaparyaMta hI cAritra bar3hA pAte haiM aura phira saMyamAsaMyama cAritra ko chor3akara bhI mAtra avirata samyagdRSTi hI aneka bhavoM taka rahate haiM tathA mithyAdRSTi bhI ho jAte haiN| kucha sAdhaka aise bhI hote haiM, jinhoMne sAmAnya muni jIvana arthAt chaThaveM-sAtaveM guNasthAna yogya cAritra ko vikasita kiyA, phira unakA vaha cAritra chUTa gayA aura avirata samyaktvI raha gaye athavA mithyAdRSTi bhI ho gaye / 82 * kucha sAdhaka to gyArahaveM guNasthAna paryaMta pUrNa vItarAgarUpa cAritra ko prApta karake yathAkhyAta aupazamika cAritravaMta hote haiM aura phira patita hokara mithyAtvI bhI ho jAte haiM / gyArahaveM guNasthAna se patita hokara saMsAra meM hI kucha kAla paryaMta aTaka jAte haiN| jaise - bhagavAna mahAvIra ke jIva ne zera kI paryAya ke pUrva aneka bhavoM ke pahale samyaktva pAkara arddhacakravartitva evaM nArAyaNa pada bhI prApta kiyA thaa| gyArahaveM guNasthAna paryaMta vikAsa bhI kiyA, phira bhI paramparA se nigodAvasthA ko prApta kiyA thaa| aise utthAna ke bAda patita honevAle jIva bhI aneka hote haiN| pariNAmoM kI aisI hI vicitratA hai| * sAdhaka mokSa jAne ke pahale bhAvaliMgI munipanA adhika se adhika battIsa bAra prApta kara sakate haiM aura usake pazcAt niyama se mukta ho jAte haiN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 samyakcAritra kI pUrNatA * kucha munirAja mokSa jAne ke pahale-pahale cAra bAra upazama zreNI mAMDakara aupazamika cAritravaMta ho jAte haiM aura phira niyama se kSapaka zreNI mAMDakara mukta ho jAte haiN| * kucha sAdhaka aise bhI hote haiM, jinhoMne samyaktva ke sAtha samyakcAritra to utpanna kiyA phira mithyAdRSTi ho gye| tadanaMtara mithyAtva avasthA meM eka antarmuhUrta kama athavA caudaha upaaMtarmuhUrta kama arddhapudgalaparAvartana kAla paryaMta rhe| antima manuSyabhava ke antima eka antarmuhUrta meM hI aupazamika, kSAyopazamika tathA kSAyika samyaktva, samyakcAritra, munijIvana yogya cAritrapUrvaka kSapaka zreNI para ArohaNa kara pUrNa cAritra vikasita kara siddha avasthA prApta kara lete haiN| 69. prazna - myArahaveM guNasthAna paryaMta cAritra vikasita hone ke bAda bhI unakA nIce patana honA aura paraMparA se nigoda meM bhI gamana ho jAnA - yaha bAta kucha samajha meM nahIM AtI aura yogya bhI nahIM lgtaa| eka bAra mokSamArga prApta huA to sIdhe bhagavAna bana jAnA hI yogya lagatA hai| yaha saba utthAna-patana, phira utthAna evaM pUrNatA - aisA nahIM honA caahie| vyartha hI duHkhI hote hue kyoM aTake kyoM bhaTake? . ___ uttara - he bhAI ! Apa utthAna arthAt vikAsa ke bAda jaba taka pUrNatA na ho, taba taka lagAtAra vikAsa hI vikAsa cAhate ho, yaha ApakI bhAvanA hameM samajha meM A gyii| ApakI bhAvanA to sarvottama hai; kintu vastu-vyavasthA athavA jIva ke mohodaya ke nimitta puruSArtha kI hInatA/zithilatA athavA jIva kA puruSArtha mere-Apake vicAra tathA abhiprAya ke anusAra nahIM hotaa| vastu vyavasthA jaisI hai, vaisI hI hameM svIkRta honI caahie| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84. mokSamArga kI pUrNatA jIva ke vicAra, pariNAma, bhAvoM meM satata anukUla-pratikUla parivartana (zubhabhAva, azubhabhAva, zuddhabhAva) hote hI rahate haiN| isIlie utthAna-patana, phira utthAna evaM pUrNatA aisA saba sahaja hai| hameM yaha sahaja/svAbhAvika svarUpa svIkRta na hone se hI hamArA saMsAra paribhramaNa kA duHkhada nATaka anAdi kAla se cala rahA hai| __ svAbhAvika vastuvyavasthA jAnanA hamArA kartavya hai, use acchAburA mAnane kI mithyA kalpanA se to saMsAra hI bar3hatA hai| jo jaisA hai, use vaisA hI svIkAranA, samajhadArI kA kAma hai| ___ arahaMtAdi paMca-parameSThI kA athavA jinavANI kA hameM yahI upadeza hai ki - apane ko vastu svarUpa kA tathA vastu vyavasthA kA parijJAna karake mAtra Apako jJAtA-dRSTA rahanA caahiye| kisI bhI paradravya kA kartA-dhartA mata bno| sukhI hone kA saccA, sugama, sahaja, sarala evaM sarvotkRSTa tathA zAzvata upAya yaha eka hI hai| zraddhA, jJAna evaM cAritra guNa ke pariNamana ko lekara zrI svAmIjI ke vicAra vizeSa ciMtanIya hai - 70. "prazna-kitane hI ajJAnI aisI zaMkA karate haiM ki yadi jIva ko samyagdarzana huA ho aura AtmA kI pratIti ho gaI ho to use khAne-pIne ityAdi kA rAga kaise hotA hai? uttara - jJAnI kahate haiM ki samyagdRSTi ke rAga huA to isase kyA? usa rAga ke samaya usake niSedhaka samyak zraddhA aura jJAna hote haiM yA nahIM? jo rAga hotA hai vaha zraddhA-jJAna ko mithyA nahIM krtaa| jJAnI ko cAritra kI kacAsa se rAga hotA hai, vahA~ ajJAnI usa rAga ko hI dekhatA hai; parantu rAga kA niSedha karanevAle zraddhA aura jJAna ko nahIM phcaantaa|" 1. samyagdarzana pRSTha-192-193 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA 71. prazna - kadAcit Apa pUcha sakate ho ki hameM jJAtA-dRSTA hI kyoM rahanA hai ? uttara - are bhAI ! hama Apa mAtra jJAtA-dRSTA hI haiN| hamArAApakA svabhAva hI jJAtA-dRSTA rahane kA hai| jJAnI gurU hameM apane svarUpa kA jJAna karA rahe haiN| hama apane vikalpa ke anusAra kisI meM kucha parivartana kara hI nahIM skte| parapadArtha meM apanI ora se kucha karane kI bhAvanA evaM kalpanA se hI hama aba taka duHkha bhoga rahe haiN| guru hameM satya svarUpa samajhAnA cAhate haiM to bhI hama apanI haThAgrahapUrNa pravRtti chor3anA hI nahIM cAhate to arahantadeva athavA jinavANI mAtA bhI kyA kara sakatI hai ? zraddhAguNa kA samyak pariNamana, cAritraguNa kA samyak pariNamana tathA samyak cAritra kA vikAsa evaM usakI pUrNatA ke viSaya meM AdhyAtmika satpuruSa zrIkAnajIsvAmI ke vicAra isaprakAra haiM - 72. "prazna - jaba zraddhA aura cAritra donoM guNa svataMtra haiM taba samyagdarzana ke binA cAritra samyak nahIM hotA, aisA kyoM hotA hai? uttara - yaha saca hai ki guNa svataMtra hai; parantu zraddhA guNa se cAritraguNa ucca prakAra kA hai| zraddhA kI apekSA cAritra meM vizeSa puruSArtha kI AvazyakatA hai| zraddhA kI apekSA cAritra vizeSa pUjya hai; isaliye pahale zraddhA ke vikasita hue binA cAritraguNa vikasita ho hI nahIM sktaa| ___ jisameM zraddhA guNa ke liye alpa puruSArtha na ho usameM cAritra guNa ke liye atyadhika puruSArtha kahA~ se ho sakatA hai? pahale samyak zraddhA ko pragaTa karane kA puruSArtha karane ke bAda vizeSa puruSArtha karane para cAritradazA pragaTa hotI hai| zraddhA kI apekSA cAritra kA puruSArtha vizeSa hai, isaliye pahale Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA zraddhA hotI hai, usake bAda cAritra hotA hai| isaliye pahale zraddhA pragaTa hotI hai aura phira cAritra kA vikAsa hotA hai| ___ zraddhA guNa kI kSAyika zraddhArUpa paryAya hone para bhI jJAna aura cAritra meM apUrNatA hotI hai| isase siddha huA ki vastu meM anaMta guNa haiM aura ve saba svataMtra haiM; vahI anyatva bheda hai| jJAnI ke cAritra doSa ke kAraNa rAga-dveSa hote haiM; tathApi use antaraMga meM nirantara yaha samAdhAna banA rahatA hai ki - yaha rAga-dveSa para vastu ke pariNamana ke kAraNa nahIM; kintu mere doSa se hote haiM, tathApi vaha merA svarUpa nahIM hai| merI paryAya meM rAga-dveSa hone se para meM koI parivartana nahIM hotA; aisI pratIti hone se jJAnI ke rAga-dveSa kA svAmitva nahIM rahatA aura jJAtRtva kA apUrva nirAkula saMtoSa ho jAtA hai| ___kevalajJAna hone para bhI arihanta bhagavAna ke pradezatva guNa kI aura Urdhvagamana svabhAva kI nirmalatA nahIM haiisIliye ve saMsAra meM haiN| aghAtiyA karmoM kI sattA ke kAraNa arihanta bhagavAna ke saMsAra ho; so bAta nahIM hai; kintu anyatva nAmaka bheda hone ke kAraNa abhI pradezatva Adi guNa kA vikAra hai; isIliye ve saMsAra meM haiN| jaise- samyagdarzana hone para cAritra (pUrNa) nahIM huA to vahA~ apane cAritraguNa kI paryAya meM doSa hai, zraddhA meM doSa nhiiN| cAritra sambandhI doSa apane puruSArtha kI kamajorI ke kAraNa hai, karma ke kAraNa vaha doSa nahIM hai| isIprakAra kevalajJAna ke hone para bhI pradezatva sattA aura yoga sattA meM jo vikAra rahatA hai, usakA kAraNa yaha hai ki samasta guNoM meM anyatva nAmaka bheda hai| pratyeka paryAya kI sattA svataMtra hai| dravya-guNa kI bhI sattA svataMtra hai| yadi pratyeka guNasattA aura paryAyasattA ke astitva ko jyoM kA tyoM jAne to jJAna saccA hai| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak cAritra kI pUrNatA nirvikArI paryAya athavA vikArI paryAya bhI svataMtra paryAyasattA hai| use jyoM kA tyoM jAnanA cAhiye / jIva, vikAra bhI paryAya meM svataMtra rUpa se karatA hai, usameM bhI apanI paryAya kA doSa kAraNa hai| pratyeka dravya-guNa- paryAya kI sattA svataMtra hai, taba phira karma kI sattA AtmA kI sattA meM kyA kara sakatI hai? karma aura AtmA kI sattA meM to pradeza bheda spaSTa hai| do vastuoM meM sarvathA pRthaktva bheda hai| } yahA~ yaha batAyA gayA hai ki eka guNa ke sAtha dUsare guNa kA pRthaktva bheda na hone para bhI unameM anyatva bheda hai / isaliye eka guNa kI sattA meM dUsare guNa kI sattA nahIM hai| 87 pradeza bheda na hone se abheda hai aura guNaguNI kI apekSA se bheda hai| koI bhI do vastuyeM lIjiye, una donoM meM pradezatvabheda haiM; kintu eka vastu meM jo ananta guNa haiM una guNoM meM eka dUsare ke sAtha anyatva bheda hai, kintu pRthaktva bheda nahIM hai| ina do prakAra ke bhedoM ke svarUpa ko samajha lene para anaMta paradravyoM kA ahaMkAra dUra ho jAtA hai aura parAzrayabuddhi dUra hokara svabhAva kI dRr3hatA ho jAtI hai| saccI zraddhA hone para samasta guNoM ko svataMtra mAna liyA jAtA hai| pazcAt samasta guNa zuddha haiM, aisI pratIti pUrvaka jo vikAra hotA hai usakA bhI mAtra jJAtA hI rahatA hai| arthAt usa jIva ko vikAra aura bhava ke nAza kI pratIti ho gaI hai| samajha kA yahI apUrva lAbha hai| pravacanasAra zAstra ke jJeya adhikAra meM dravya-guNa- paryAya kA varNana hai| pratyeka guNa- paryAya jJeya haiM, arthAt apane samasta guNa - paryAya kA aura abheda svadravya kA jJAtA ho gayA, yahI samyagdarzana dharma hai| "" 1. samyagdarzana pRSTha 156 se 158 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA 73. prazna- hamAre dimAga meM eka vicitra evaM vizeSa hI prazna utpanna huA hai| hama isa prazna ko upasthita kie binA bahuta Akulita haiM, ataH hama pUcha hI lete haiN| Apa hameM samajhAne kA kaSTa kreN| __jaise samyaktva utpanna hote hI jJAna, cAritra Adi samyakpa se to pariNata ho jAte haiM; tathApi unameM siddha bhagavAna jaisI pUrNatA nahIM hotii| yadi samyaktva hote hI jIva ko siddhAvasthA kI hI prApti ho jAya to kyA bAdhA hai ? uttara - Apake prazna se aisA lagatA hai ki samyaktva hote hI siddhAvasthA prApta to ho sakatI hai, kintu hama hI use roka rahe haiN| zraddhA kI samyaktvarUpa paryAya jisataraha pUrNatA ke sAtha hI utpanna hotI hai arthAt samyaktva kI utpatti aura usakI pUrNatA - donoM eka sAtha hI hote haiN| usItaraha samyakcAritra kI utpatti aura siddhAvasthAyogya cAritra eka sAtha pragaTa honA cAhie - aisA ApakA vicAra hai| samyakcAritra kI pUrNatA ko Apa krama se nahIM caahte| ___ samyaktva kI utpatti ke sAtha hI yadi siddhAvasthA kI prApti hotI hai-aisA mAna liyA jAya to nimna ApattiyA~ AyegI, jinakA nivAraNa karanA saMbhava nahIM hogaa| 1) jina-jina jIvoM ko samyaktva hogA, una sabako siddhAvasthA tatkAla milegI arthAt nArakI, deva, bhogabhUmija manuSya-tiryaMca, svayaMbhUramaNa samudra meM sthita sabhI tiryaMcoM ko samyaktva utpanna hote hI tatkAla siddhAvasthA kI prApti hogii| 2) janma se jo strI haiM, ve samyaktva prApta kareMge aura strI zarIra ke sAtha digaMbara muni hue binA siddha bhI hote rheNge| 3) caudaha guNasthAna ke sthAna para mAtra eka mithyAtva guNasthAna hI rhegaa| anya guNasthAnoM kI kramika paripATI kA abhAva hI ho jaaegaa| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA 4) parameSThI pA~ca na rahakara eka siddha parameSThI hI rheNge| 5) arahaMta avasthA prApta na hone ke kAraNa divyadhvani se upadeza milanA samApta ho jAyegA / arahaMta parameSThI kA abhAva hogaa| 89 6) AcArya, upAdhyAya va sAdhu avasthA kA astitva na rahane se tInoM parameSThI nahIM rheNge| arahaMta to raheMge hI nhiiN| paMca NamokAra maMtra bhI 'Namo siddhANaM' isa eka paMkti kA hI rhegaa| 7) koI munirAja raheMge nahIM to AhAradAna dene kA kArya baMda ho jAyegA / caraNAnuyoga kA mAno abhAva hI ho jAyegA / 8) samyaktva hote hI siddha banane se samyaktvI athavA vratI zrAvaka, munirAja evaM arahaMta dvArA upadeza kI paraMparA hI naSTa ho jAyegI / dezanA evaM rdezanAlabdhi kA bhI abhAva ho jAyegA / 9) samyaktva hote hI siddha hone se zrAvakavrata evaM munirAja ke vratoM kA kathana karane kA kAraNa na rahane se vrata, upavAsa, parISaha, upasarga, aticAra Adi kA abhAva hI ho jAyegA / vyavahAra cAritra kA sarvathA lopa ho jaayegaa| 10) samyaktvI ko tatkAla hI siddha avasthA prApta hone se samyagdRSTi ko honevAle puNya se cakravartI, kAmadeva Adi mahApuruSa ke alaukika padoM kI prApti nahIM ho skegii| 11) samyagdRSTi ko tIrthaMkara prakRti kA baMdha hotA hai, yaha kArya na hone se tIrthaMkara bananA asaMbhava hogA / 12) samyagdRSTi ke bhoga nirjarA ke kAraNa hote haiM, yaha upacarita kathana karanA nahIM banegA; kyoMki samyagdRSTi bhoga bhogane ke lie rahegA hI nahIM, vaha to mukta hI ho jAyegA / 13) samyagdRSTi ko strI va napuMsaka paryAya kI prApti nahIM hotI, isa Agama vacana kI AvazyakatA nahIM rahegI / yaha Agama vacana vyartha siddha hogA / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 mokSamArga kI pUrNatA 14) prathamAnuyoga meM isa jIva ne samyaktva ke sAtha janma liyA, isataraha hajAroM sthAnoM para Aye hue sarva kathana asatya siddha hoNge| 15) samyagdRSTi, vratI zrAvaka evaM munirAja ko bhI apanI-apanI bhUmikAnusAra dasaveM guNasthAna paryaMta sAmparAyika AmravapUrvaka nayA karmabaMdha hotA hai, yaha zAstra-vacana asatya siddha hogaa| 16) upazama evaM kSapaka zreNI kA saba kathana nirarthaka tthhregaa| 17) sAdhaka va siddha avasthA - ina donoM avasthAoM kA bhinnabhinna astitva nahIM rhegaa| isakAraNa sAdhaka avasthA meM mizra dhArA (rAga dhArA va vItarAga dhArA athavA karmadhArA va jJAnadhArA) nahIM rhegii| sAdhaka avasthA kA hI abhAva hogA athavA sAdhakapanA mAtra eka samaya kI avasthA hI rhegii| 18) isa mizradhArA meM eka hI kAla meM Asrava-baMdha tathA saMvaranirjarA cAroM tattvoM kA astitva banA rahatA hai; samyaktva hote hI siddha avasthA hone se yaha kArya nahIM bana paayegaa| 19) saMvara va nirjarA ina donoM tattvoM kA tathA mokSa kA astitva hI nahIM rahegA; sAta tattvoM ke sthAna para jIva, ajIva, Asrava evaM baMdha - ye 4 hI tattva rheNge| 20) aupazamika Adi samyaktva ke kAla kI prarUpaNA vyartha siddha hogii| prathama aupazamika samyaktva hotA hai, kSAyopazamika samyaktvapUrvaka kSAyika samyaktva utpanna hotA hai, yaha saba kathana vyartha siddha hogaa| 21) samyaktva prApti ke bAda samyaktva chUTane para vaha jIva adhika se adhika kiMcit nyUna arddhapudgala parAvartana kAla taka saMsAra meM rulatA hai; yaha Agama-kathita niyama vyartha siddha hogaa| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyak cAritra kI pUrNatA 22) nau anudiza tathA paMca anuttara vimAnoM meM mAtra samyagdRSTi janmate haiM, yaha kathana asatya hogA / athavA una svargoM kA abhAva mAnanA hogaa| 91 23) digambara avasthA se hI mukti - prApti kA niyama nahIM rahegA, savastra mukti hotI rhegii| gRhastha bhI mukta hote rheNge| 24) antaraMga evaM bahiraMga tapa kA astitva nahIM rhegaa| 25) arahaMta avasthA kA abhAva hone se upasarga kevalI Adi kevaliyoM ke bheda bhI nahIM rheNge| 26) divyadhvani kA abhAva mAnane se gaNadhara kI AvazyakatA nahIM rhegii| samyagdRSTi evaM munirAja kA bhI upadeza dene rUpa kArya nahIM rahegA; kyoMki ve tatkAla siddha hI baneMge, upadeza dene ke lie saMsAra meM nivAsa banegA hI nahIM / 1 27) asaMkhyAta guNI nirjarA kA kathana bhI nahIM banegA / 28) mokSamArga kI sAdhaka avasthA meM honevAle bhinna sAdhyasAdhana aura abhinna sAdhya-sAdhana kA abhAva kA prasaMga prApta hogA; kyoMki mokSamArga aura mokSa eka hI samaya meM mAna liyA gyaa| samyaktva prApta hote hI mukti mAnane se mokSamArga ke lie samaya hI nahIM rhegaa| 74. prazna - samyaktva hote hI tatkAla arthAt usI samaya siddha avasthA hotI hai; aisA mAnane para Apane aneka uparyukta ApattiyA~ batAI / Apa aura bhI ApattiyA~ batA sakate ho kyA? hama samajhanA cAhate haiM / samyaktva hote hI tatkAla siddha avasthA hotI hai; aisA mAnane para aura bhI aneka ApattiyA~ AtI haiM, ve isaprakAra haiM uttara Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 mokSamArga kI pUrNatA 1) yadi samyaktva hote hI siddha honA mAneMge to jIva ko mAtra aupazamika samyaktvahI hogA; anya donoM samyaktvoM kA abhAva mAnanA pdd'egaa| 2) cattAri maMgalaM Adi pATha asatya siddha hoNge| 3) darzanamohanIya karma ke kSaya ke sAtha hI cAritramohanIya tathA anya tIna ghAtikarma evaM cAroM aghAti karmoM kA nAza mAnanA anivArya siddha hogaa| athavA ___ ATha karmoM ke sthAna para mAtra eka hI darzanamohanIya karma mAnanA Avazyaka rhegaa| darzanamohanIya karma ke tInoM bhedoM kA kathana bhI asatya siddha hogaa| 4) tInoM samyaktva meM se sarvaprathama aupazamika samyaktva hI hotA hai, yaha Agamokta niyama nahIM raha paayegaa| 5) kSayopazama jJAnapUrvaka hI siddha avasthA prApta hogI; kevalajJAna kI anivAryatA nahIM rhegii| 6) samyaktva evaM vratoM ke aticAroM kA sarvathA abhAva hogaa| 7) tattvArthasUtra aura anya Agama granthoM meM samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH aisA jo sUtra hai, vaha asatya hone se samyagdarzanam mokSamArgaH aisA badala karanA pdd'egaa| isaprakAra aneka ApattiyA~ AyegI, ataH cAritra guNa kA samyak pariNamana hone ke bAda cAritra kI pUrNatA ke lie usameM kramika vikAsa mAnanA Avazyaka hI hai| vAstavika jo vastusthiti hai, use vaisA hI mAnanA caahie| 75. prazna - phira bhI mana meM prazna utpanna hotA hI hai ki cAritra kA vikAsa evaM pUrNatA krama se hI kyoM hotI hai ? Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 samyakcAritra kI pUrNatA uttara - bhAI ! cAritra guNa ke samyakparyAya kA vikAsa evaM pUrNatA krama se hI hotI hai; yaha cAritraguNa kI paryAyagata vizeSatA hai; usameM kauna kyA kara sakatA hai? svabhAva meM prazna nahIM hote| pAnI zItala kyoM hai ? agni garama kyoM hai ? ganne kA rasa mIThA kyoM hai ? karelA kar3avA kyoM hai ? - kyA aise bhI prazna karanA ucita hai ? hama Apase pUchate haiM - kapar3e ko pAnI meM DAlate hI vaha kucha saikaNDoM meM gIlA ho jAtA hai, kyA vahI gIlA kapar3A utane hI alpa kAla meM sUkha jAyegA ? bhale kitanI bhI garamI ho, nahIM sUkhegA; kyoMki kapar3e kA gIlA honA tatkAla hotA hai aura gIle kapar3e ko sUkhane ke lie dera lagatI hI hai| yaha svabhAvagata vizeSatA hai| anya dRSTAnta bhI dekheM manuSya zarIra meM janma se hI jihvA/jIbha prApta hotI hai aura dA~ta janma se to rahate nahIM hai| janma ke pazcAt 11-12 mahine ke bAda dA~ta Ate haiN| use dUdha ke dA~ta kahate haiN| ve bhI nikala jAte haiM, phira jIvanabhara ke lie dA~ta Ate haiN| sAmAnyatayA 20-21 varSa kI umra meM akladAr3ha AtI hai| kadAcit dA~ta vRddhAvasthA ke pahale bhI gira jAte haiM, lekina jIbha anta taka rahatI hai| jIbha evaM dA~ta kA aisA svarUpa kyoM hai ? usakA uttara zarIragata svabhAva hI mAnanA Avazyaka hai| * usItaraha zraddhA guNa kI samyaktvarUpa paryAya kI utpatti evaM usakI pUrNatA ekasAtha hI hotI hai| 13veM guNasthAna meM jJAna guNa kI paryAya kI pUrNatA hotI hai| ..... bArahaveM guNasthAna meM cAritra pUrNa (bhAva cAritra) pragaTa hotA hai| siddha avasthA meM dravyacAritra kI pUrNa avasthA pragaTa hotI hai| yahI ina tInoM guNoM ke pUrNa paryAya pragaTa hone kA svarUpa hai| samyakcAritra kI pUrNa vikasita avasthA evaM utpAda-vyaya Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA dhrauvyAtmaka vastuvyavasthA ko lekara AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke vicAra hama Age de rahe haiM - 94 " cAritra kI zuddhatA ekasAtha saMpUrNa pragaTa nahIM ho jAtI; kintu kramazaH pragaTa hotI hai| jabataka zuddha dazA apUrNa rahatI hai, tabataka sAdhakadazA kahalAtI hai| 76. prazna - zuddhatA kitanI pragaTa hotI hai ? uttara - pahale samyagdarzana- samyagjJAna se jo AtmasvabhAva pratIti meM AyA hai, usa svabhAva kI mahimA ke dvArA vaha jitane balapUrvaka svadravya meM ekAgratA karatA hai, utanI hI zuddhatA pragaTa hotI hai| zuddhatA kI prathama sIr3hI zuddhAtmA kI pratIti arthAt samyagdarzana hai| samyagdarzana ke bAda puruSArtha ke dvArA kramazaH sthiratA ko bar3hAkara anta meM pUrNa sthiratA ke dvArA pUrNa zuddhatA pragaTa karake mukta ho jAtA hai| siddhadazA meM akSaya ananta Atmasukha kA anubhava karatA hai| mithyAtva kA tyAga karake samyagdarzana pragaTa karane kA hI yaha phala hai / 77. prazna - dravya trikAla sthira rahanevAlA hai, usakA kabhI nAza nahIM hotA aura vaha kabhI bhI dUsare dravyoM meM nahIM mila jAtA, isakA kyA AdhAra hai ? aisA kyoM vizvAsa kiyA jAya? hama dekhate haiM ki dUdha ityAdi aneka vastuoM kA nAza ho jAtA hai; athavA dUdha (vastu) miTakara dahI (vastu) bana jAtA hai, taba phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki eka dravya dUsare dravya meM nahIM milatA ? usakA uttara - vastusvarUpa kA aisA siddhAnta hai ki jo vastu hai, kabhI bhI nAza nahIM hotA, aura jo vastu nahIM hai, usakI utpatti nahIM hotI tathA jo vastu hai usameM rUpAntara hotA rahatA hai / arthAt sthira rahakara badalanA (Parmanency with a change) (aura badalakara bhI sthira rahanA) vastu kA svarUpa hai / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA zAstrIya bhASA meM isa niyama ko "utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat" ke rUpa meM kahA gayA hai| utpAda-vyaya kA artha hai avasthA (paryAya) kA rUpAntara aura dhrauvya kA artha hai vastu kA sthira rahanA - yaha dravya kA svabhAva hai| ___ dravya aura paryAya ke svarUpa meM yaha antara hai ki dravya trikAla sthira hai, vaha badalatA nahIM hai; kintu paryAya kSaNika hai, vaha pratikSaNa badalatI rahatI hai| paryAya ke badalane para bhI dravya kA nAza nahIM hotaa| dravya apane svarUpa meM trikAla sthira hai, isaliye vaha dUsare meM kabhI nahIM miltaa| ise anekAntasvarUpa kahA jAtA hai| arthAt vastu apane svarUpa se hai aura dUsare svarUpa kI apekSA se nahIM hai| jaise-lohA, lohe ke svarUpa kI apekSA se hai; kintu vaha lakar3I ke svarUpa kI apekSA se nahIM hai| jIva, jIvasvarUpa se hai; kintu vaha jar3asvarUpa se nahIM hai| aisA svabhAva hai isaliye koI vastu anya vastu meM nahIM mila jAtI; kintu sabhI vastuyeM apane-apane svarUpa se bhinna hI rahatI haiN| ___ jIva, apane vastusvarUpa se sthira rahakara paryAya kI apekSA se . badalatA rahatA hai; kintu jIva, jIvarUpa meM hI badalatA hai| jIva kI avasthA badalatI rahatI hai| isIliye saMsAradazA kA nAza karake siddha dazA ho sakatI hai| ajJAnadazA kA nAza karake jJAnadazA ho sakatI hai| __jIva nitya hai, isaliye saMsAradazA kA nAza ho jAne para bhI vaha mokSadazArUpa meM sthira banA rahatA hai| isaprakAra vastu ko dravya apekSA se nitya aura paryAya kI apekSA se anitya samajhanA caahiye| ___ paramANu meM bhI usakI avasthA badalatI hai; kintu kisI vastu kA nAza nahIM hotaa| dUdha ityAdi kA nAza hotA huA dikhatA hai; kintu vAstava meM vaha vastu kA nAza nahIM hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA dUdha kahIM mUla vastu nahIM hai; kintu vaha to bahuta se paramANuoM kI skandharUpa avasthA hai aura vaha avasthA badalakara anya dahI ityAdi avasthArUpa ho jAtI hai, kintu usameM paramANu-vastu to sthira banI hI rahatI hai| dUdha badalakara dahI ho jAtA hai, isaliye vastu anyarUpa nahIM ho jAtI / paramANu vastu hai vaha to sabhI avasthAoM meM paramANurUpa hI rahatI hai| vastu kabhI bhI apane svarUpa ko nahIM chodd'tii| zrImad rAjacandra ne Atmasiddhi chaMda 70 meM kahA hai 96 - kyAre koI vastuno, kevala hoya na nAza / cetana pAme nAza to, kemAM maLe tapAsa? // jar3a athavA cetana kisI bhI vastu kA kabhI sarvathA nAza nahIM hotA / yadi jJAnasvarUpa cetana vastu nAza ko prApta ho to vaha kisameM jAkara milegI? cetana kA nAza hokara kyA vaha jar3a meM ghusa jAtA hai ? aisA kadApi nahIM ho sktaa| isaliye yaha spaSTa hai ki cetana sadA cetanarUpa pariNamita hotA hai aura jar3a sadA jar3arUpa pariNamita hotA hai; kintu vastu kA kabhI nAza nahIM hotA / paryAya ke badalane para vastu kA nAza mAna lenA ajJAna hai; aura yaha mAnanA bhI ajJAna hai ki vastu kI paryAya ko dUsarA badalavAtA hai / vastu kabhI bhI binA paryAya ke nahIM hotI, aura paryAya kabhI bhI vastu ke binA nahIM hotI / Astro prakAra kI avasthAyeM hotI haiM, ve nitya sthira rahanevAlI vastu ke binA nahIM ho sktii| yadi nitya sthira rahane vAlA padArtha na ho to avasthA kahA~ se Aye ? dUdha, dahI, makkhana, ghI ityAdi saba avasthAyeM haiM, usameM nitya sthira rahane vAlI mUla vastu paramANu hai| dUdha ityAdi paryAya hai, isaliye Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA vaha badala jAtI hai; kintu kisI bhI avasthA meM paramANu apane paramANupana ko nahIM chor3atA, kyoMki vaha vastu hai - dravya hai| * dravya kA artha hai vstu| . * vastu kI vartamAna avasthA ko paryAya kahate haiN| * dravya aMzI (saMpUrNa vastu) hai aura paryAya usakA eka aMza hai| * aMzI ko sAmAnya kahate haiM aura aMza ko vizeSa kahate haiN| * isa sAmAnya-vizeSa ko milAkara vastu kA astitva hai| sAmAnya-vizeSa ke binA koI sat padArtha nahIM hotaa| ... * sAmAnya dhruva hai aura vizeSa utpAda-vyaya haiM - "utpAda-vyaya dhrauvyaMyuktaM st"| * jo vastu eka samaya meM hai, vaha vastu trikAla hai; kyoMki vastu kA __nAza nahIM hotA; kintu vastu kA rUpAntara hotA hai| * vastu apanI zakti se (sattA se-astitva se) sthira rahatI hai, use koI para vastu sahAyaka nahIM hotii| yadi isI niyama ko sarala bhASA meM kahA jAye to - eka dravya dUsare dravya kA kucha bhI nahIM kara sktaa| 78. prazna - yaha saba kisalie samajhanA cAhiye? uttara- anAdikAla se cale A rahe ananta duHkha ke nAza ke lie evaM mahApAparUpa mithyAtva ko dUra karane ke lie yaha saba samajhanA Avazyaka hai| yaha samajha lene para AtmasvarUpa kI yathArtha pahicAna ho jAtI hai aura samyagdarzana pragaTa ho jAtA hai tathA saccA sukha pragaTa ho jAtA hai; isaliye ise bhalIbhA~ti samajhane kA prayatna karanA caahie|" 79. prazna - sAdhaka jIvana meM mizradhArA hotI hai, aisA Apane batAyA; isake lie kucha zAstra-AdhAra bhI haiM kyA ? 1. samyagdarzana pRSTha 217-221 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 mokSamArga kI pUrNatA ____ uttara - hA~ ! hA~ !! zAstra kA AdhAra bhI haiM, vaha AdhAra hama Apake sAmane tatkAla prastuta bhI kreNge| zAstra ke AdhAra binA hama kucha bhI kathana nahIM karate haiN| . AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka zAstra ke sAtaveM adhyAya ke pRSTha kramAMka 228 para saMvaratattva ke anyathArUpa prakaraNa meM isakA spaSTa ullekha kiyA hai, vaha isaprakAra hai - 80. "prazna-muniyoM ke eka kAla meM eka bhAva hotA hai, vahA~ unake bandha bhI hotA hai aura saMvara-nirjarA bhI hote haiM, so kisa prakAra hai ? uttara - vaha bhAva mizrarUpa hai| kucha vItarAga huA hai, kucha sarAga rahA hai| jo aMza vItarAga huA usase saMvara hai aura jo aMza sarAga rahA usase bandha hai|" ___ AcArya amRtacandra racita AtmakhyAti TIkA meM kalaza 110 dvArA mizradhArA kA vivecana bahuta spaSTarUpa se kiyA hai| ataH Age mUla saMskRta kalaza rUpa kAvya, usakA DaoN. hukamacandajI bhArilla kRta hiMdI padyAnuvAda evaM paNDita jayacandajI chAbar3A dvArA likhita artha evaM bhAvArtha-saba de rahe haiM, jisase ApakI zaMkA kA samAdhAna ho jaayegaa| . (zArdUlavikrIDita) "yAvatpAkamupaiti karmaviratirjJAnasya samyaG na sA karmajJAnasamuccayo'pi vihitastAvanna kaacitksstiH| kintvatrApi samullasatyavazato yatkarma baMdhAya tan mokSAya sthitamekameva paramaM jJAnaM vimuktaM svtH|| (harigIta) yaha karmavirati jabatalaka nA pUrNatA ko prApta ho| hA~, tabatalaka yaha karmadhArA jJAnadhArA sAtha ho|| avarodha isameM hai nahIM para karmadhArA bNdhmy| muktimAraga eka hI hai, jJAnadhArA muktimy|| 1. mokSamArgaprakAzaka pRSTha-228 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA artha - jabataka jJAna kI karmavirati bhalIbhA~ti paripUrNatA ko prApta nahIM ho, tabataka karma aura jJAna kA ekatritapanA zAstra meM kahA hai; usake ekatrita rahane meM koI bhI kSati yA virodha nahIM hai| yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki AtmA meM avazapane jo karma pragaTa hotA hai, vaha to bandha kA kAraNa hai aura jo eka parama jJAna hai, vaha mokSa kA kAraNa hai - jo ki svataH vimukta hai arthAt tInoM kAla paradravya-bhAvoM se bhinna hai| . bhAvArtha - jabataka yathAkhyAta cAritra (pragaTa) nahIM hotA tabataka samyagdRSTi kI do dhArAe~ rahatI haiM - zubhAzubha karmadhArA aura jnyaandhaaraa| una donoM ke eka sAtha rahane meM koI virodha bhI nahIM hai| (jaise mithyAjJAna aura samyagjJAna ke paraspara virodha hai, vaise karmasAmAnya aura jJAna ke virodha nahIM hai| aisI sthiti meM karma apanA kArya karatA hai aura jJAna apanA kArya karatA hai| jitane aMza meM zubhAzubha karmadhArA hai, utane aMza meM karmabandha hotA hai aura jitane aMza meM jJAnadhArA hai, utane aMza meM karma kA nAza hotA jAtA hai| viSaya-kaSAya ke vikalpa, vrata-niyama ke vikalpa athavA zuddha-svarUpa kA vicAra taka bhI karmabandha kA kAraNa hai, zuddha pariNatirUpa (zuddhopayoga) jJAnadhArA hI mokSa kA kAraNa hai|" . isa viSaya para AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI kA vizeSa vivecana par3hanA cAhie, jo pravacana ratnAkara meM chapa cukA hai| kalazAmRta bhAga-4 gujarAtI bhASA meM bhI isa 110 kalaza para adhika vistArapUrvaka khulAsA AyA hai| paNDita dIpacandajI kRta anubhava prakAza graMtha meM mizradharma adhikAra hai, usa para bhI zrI svAmIjI ke hindI bhASA meM pravacana upalabdha haiN| jijJAsu ina sabakA adhyayana avazya kreN| 1. jJAnadhArA-karmadhArA nAmaka eka kitAba jo ToDaramala smAraka TrasTa se prakAzita huI hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 . mokSamArga kI pUrNatA isa viSaya kA hI vistRta vivecana puruSArthasiddhayupAya graMtha ke zloka 212 se 214 meM bhI hai| mUla zloka, artha evaM bhAvArtha isaprakAra hai - "yenAMzena sudRSTistenAMzenAsya bandhanaM naasti| yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhvti|| artha - isa AtmA ke jitane aMza meM samyagdarzana hai, utane aMza meM karmabandha nahIM hai tathA jitane aMza meM rAgabhAva hai, utane hI aMza meM karma kA bandha hai| - bhAvArtha-jIva ke tIna bheda haiM - 1. bahirAtmA, 2. antarAtmA, 3. prmaatmaa| ina tInoM meM se bahirAtmA to mithyAdRSTi hai; kyoMki usake samyagdarzana nahIM hai, kevala rAgabhAva hI hai; ata: sarvathA bandha hI hai| paramAtmA bhagavAna, jinake pUrNa samyagdarzana ho gayA hai, unake rAgabhAva ke atyanta abhAva hone ke kAraNa sarvathA bandha nahIM hai, mokSa hI hai| ... antarAtmA samyagdRSTi caturtha guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka hai, isaliye isa antarAtmA ke jitane aMza meM samyagdarzana ho gayA hai, utane aMza meM karma kA baMdha nahIM hai| caturtha guNasthAna meM anantAnubandhI sambandhI rAgabhAva nahIM hai to utanA karmabandha bhI nahIM hai, zeSa apratyAkhyAnAvaraNAdi tIna kA bandha hai| ___pA~caveM guNasthAna meM apratyAkhyAna-rUpa rAgabhAva kA abhAva huA hai, ata: usakA bhI baMdha ruka gayA; parantu pratyAkhyAnAvaraNAdi do kA bandha abhI bhI zeSa hai| chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNAdi sambandhI rAgabhAva naSTa huA, taba utanA bandha bhI miTa gayA hai| .. yenAMzena jJAnaM tenAMzenAsya bandhanaM naasti| yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhvti|| artha-jitane aMza meM jIva ke samyagjJAna ho gayA hai, utane hI aMza Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI pUrNatA 101 meM rAgabhAva kA abhAva hone ke kAraNa karma kA bandha nahIM hai aura jitane aMza meM rAgabhAva hai, utane hI aMza meM karmoM kA baMdha hai| __ bhAvArtha - mithyAdRSTi bahirAtmA jIva ke samyagjJAna kA abhAva hai aura mithyAjJAna kA sadbhAva hai, isaliye unako pUrNa rAga-dveSa vidyamAna hone se unake avazya hI karma-bandha hotA hai| __ terahaveM guNasthAnavartI paramAtmA ko pUrNa samyagjJAna arthAt kevalajJAna pragaTa ho jAne ke kAraNa rAga-dveSa kA sarvathA abhAva ho gayA hai, ataH unake karmabandha bilkula nahIM hai| antarAtmA, jo avirata samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna se lekara kSINamoha nAmaka bArahaveMguNasthAna taka hai, usake jitane aMza meM samyagjJAna pragaTa hokara jitane aMza meM rAga-dveSa miTatA jAtA hai, utane hI aMza meM karmabandha bhI nahIM hai tathA jitane aMza meM rAga-dveSa vidyamAna hai, utane aMza meM karmabandha bhI hotA rahatA hai| yenAMzena caritraM tenAMzenAsya bandhanaM naasti| ___ yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya bandhanaM bhvti|| artha - jitane aMza meM samyakcAritra pragaTa ho gayA hai, utane hI aMza meM karmabandha nahIM hai aura jitane aMza meM rAga-dveSabhAva haiM, utane hI aMza meM karma kA bandha hai| bhAvArtha- bahirAtmA ke mithyAcAritra hai, samyakcAritra raMcamAtra bhI nahIM hai; ataH usake rAga-dveSa kI pUrNatA hone se pUrNa karma kA bandha hai aura paramAtmA ke pUrNa samyakcAritra hone ke kAraNa raMcamAtra bhI karma kA bandha nahIM hai| antarAtmA ke jitane aMza meM rAga-dveSabhAva kA abhAva hai, utane aMza meM karma kA bandha nahIM hai aura jitane aMza meM rAga-dveSa hai, utane aMza meM karma kA bandha hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 mokSamArga kI pUrNatA . mohanIya karma ke do bheda haiM - darzanamoha, caaritrmoh| darzanamoha ke udaya se mithyAdarzana hotA hai aura cAritramoha ke udaya se mithyAcAritra athavA acAritra hotA hai| ___ cAritra ke bhI do bheda haiM - 1) svarUpAcaraNa cAritra 2) saMyamAcaraNa caaritr| inameM se jaghanya svarUpAcaraNa cAritra to caturtha guNasthAna meM pragaTa hotA hI hai tathA saMyamAcaraNa cAritra ke do bheda haiM - ekadeza aura skldesh| ____ pA~caveM guNasthAnavartI zrAvaka ke to ekadeza cAritra haiM aura chaThaveM se lekara bArahaveM guNasthAna taka munirAja ke sakaladeza cAritra haiM tathA terahaveM guNasthAna meM pahuMcane para vahI munirAja jinarAja bana gaye aura paramAtmA khlaaye| vahA~ unake samyakcAritra kI pUrNatA hokara bandha kA abhAva ho gayA hai| jitanA-jitanA una kaSAyoM kA abhAva hotA jAtA hai, utanAutanA hI usake samyagdarzana athavA samyakcAritra guNa kA vikAsa hotA jAtA hai| __ jaise ki darzanamohanIya kA abhAva hone para samyagdarzana hotA hai aura anantAnubandhI caukar3I kA abhAva hone para utane aMza meM svarUpAcaraNacAritra pragaTa hotA hai| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya caukar3I kA abhAva hone se dezacAritra pragaTa hotA hai| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya caukar3I kA abhAva hone se sakalacAritra pragaTa hotA hai| saMjvalana kaSAya caukar3I aura nava nokaSAya kA abhAva hone se yathAkhyAta cAritra pragaTa hotA hai| - isataraha isa mohanIya karma kI 25 prakRtiyA~ hI jIva ko rAga-dveSa hone meM nimitta kAraNa haiN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 samyakcAritra kI pUrNatA unameM se anantAnubandhI krodha-mAna, apratyAkhyAnA-varaNa krodhamAna, ye ATha aura arati, zoka, bhaya, jugupsA ye. bAraha prakRti to dveSarUpa pariNamana meM nimitta haiM tathA zeSa teraha prakRtiyA~ rAgarUpa pariNamana meM nimitta haiN| isaprakAra anAdikAla se yaha jIva inhIM 25 kaSAyoM ke vazIbhUta hokara nitya aneka duSkarma karatA huA saMsAra sAgara meM bhramaNa kara rahA hai| ataH AThoM karmoM meM isa mohanIya karma ko sarvaprathama jItanA caahiye| ___ jaba taka mohanIyakarma kA parAjaya na ho, taba taka zeSa karmoM kA parAjaya ho hI nahIM sktaa| isaliye sarva prathama samyagdarzana prApta karake darzanamoha kA, samyagjJAna se jJAnAvaraNa kA aura samyakcAritra se (arthAt vItarAgatA se) cAritramohanIya kA nAza karake samyakratnatraya prApta karanA caahiye| ___ jaba koI bhI jIva isI krama se karmoM kA nAza karake AtmA ke guNoM kA vikAsa karegA, tabhI vaha apane dhyeya ko prApta kara skegaa|" isI viSaya ko samajhane ke lie AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke pravacana kA aMza hama Age de rahe haiM - ___ "jisaprakAra rAjamArga kI sIdhI sar3aka ke bIca meM kA~Te-kaMkar3a nahIM hote; usIprakAra mokSa kA yaha sIdhA va spaSTa rAjamArga, usake bIca meM rAga kI rucirUpI kA~Te-kaMkar3a nahIM ho skte| santoM ne zuddhapariNatirUpa rAjamArga se mokSa ko sAdhA hai aura vahI mArga jagata ko darzAyA hai| 81. prazna - yaha rAjamArga hai to dUsarA koI Ubar3a-khAbar3a mArga bhI to hogA na? uttara - Ubar3a-khAbar3a mArga bhI rAjamArga se viruddha nahIM hotaa| 1. puruSArthasiddhyupAya pRSTha 191-193 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA rAjamArga pUrva kI tarapha jAtA ho aura Ubar3a-khAbar3a mArga pazcima kI tarapha jAtA ho - aisA to nahIM bntaa| bhale mArga Ubar3a-khAbar3a ho, parantu usakI dizA to rAjamArga kI tarapha hI hogI na? usIprakAra samyagdarzana - jJAna uparAnta zuddhopayogI cAritradazA - vaha to mokSa kA sIdhA rAjamArga hai, usase to usI bhava meM hI kevalajJAna aura mokSapada prApta ho sakatA hai aura aisI cAritradazA binA jo samyagdarzanajJAna hai, vaha abhI apUrNa mokSamArga hone se Ubar3a-khAbar3a kahA jAtA hai, vaha kucha hI bhava meM mokSamArga pUrNa karake mokSa ko saadhegaa| pUrNa mokSamArga ho athavA apUrNa mokSamArga ho, parantu ina donoM kI dizA to svabhAva tarapha kI hI hai; eka kI bhI dizA rAga kI tarapha nahIM hai / rAgAdibhAva to mokSamArga se viparIta hai arthAt bandhamArga hai, ina rAgAdi se mokSamArga nahIM sadha sakatA / mokSamArga ke Azraya se bandhana nahIM aura bandhamArga ke Azraya se mokSa nahIM / "1 104 upasaMhAra evaM lAbha isa viSaya kA vizada jJAna karane ke lie jinadharma - pravezikA (paNDita ToDaramala smAraka TrasTa se prakAzita ) nAmaka kRti meM agurulaghutva guNa nAmaka sAmAnya guNa kA aMza bhI hama Age de rahe haiM 82. " prazna - agurulaghutva guNa kise kahate haiM ? uttara - jisa zakti ke kAraNa dravya meM dravyapanA kAyama rahatA hai arthAt eka dravya dUsare dravyarUpa nahIM hotA, eka guNa dUsare guNarUpa nahIM hotA aura dravya meM rahane vAle ananta guNa bikharakara alaga-alaga nahIM ho jAte; use aMgurulaghutva guNa kahate haiN| 83. " prazna - agurulaghutva zabda kA kyA artha hai ? 1. 'paramArtha vacanikA' pravacana pRSTha 70-71 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 upasaMhAra evaM lAbha uttara - a = nahIM, guru = bar3A, laghu = chottaa| arthAt pratyeka dravya apane meM pUrNa hotA hai, choTA-bar3A nhiiN| 84. prazna - agurulaghutva guNa na mAnane se kyA hAni hogI ? uttara- agurulaghutva guNa na mAnane se dravya-guNa-paryAya kI svataMtratA ke nAza ho jAne kA prasaMga aayegaa| 85. prazna - agurulaghutva guNa ko jAnane se hameM kyA-kyA lAbha hote haiM ? uttara - agurulaghutva guNa ko jAnane se hameM ameka lAbha hote haiM, ve nimnaprakAra haiM 1. vizva kA pratyeka dravya, dravya kA pratyeka guNa aura guNa kI pratyeka paryAya apanI-apanI apekSA se sat, ahetuka evaM nirapekSa hai; isa taraha vastu-vyavasthA kA spaSTa evaM pakkA nirNaya hotA hai| 2. pratyeka vastu kA dravya, kSetra, kAla evaM bhAva bhinna-bhinna hI hone se eka vastu kA anya vastu se kisI bhI prakAra kA sambandha nahIM arthAt pratyeka dravya svataMtra hI hai; aisA vastusvarUpa kA yathArtha jJAna hotA hai| 3-4. eka dravya anya dravyarUpa nahIM hotA arthAt jIva dravya pudgalAdi anya dravyarUpa nahIM pariNamate; badalate nahIM hai| athavA eka jIva dravya dUsare jIva dravyarUpa bhI nahIM prinnmtaa| jIvadravya, jIvadravyarUpa hI hai aura pudgalAdi dravya pudgalAdi rUpa hI rahate haiN| jaise - zarIra (pudgala) kabhI bhI jIvarUpa nahIM. bdltaa| TI.vI., TeparikArDara, reDiyo kabhI bhI jIva nahIM hote| lakSmaNa kA jIva rAma ke jIvarUpa nahIM ho sakA - aisA jAnane se kartAbuddhi kA nAza hotA hai| 5. pratyeka guNa kI paryAya arthAt kArya, bhinna-bhinna hI hone se eka hI dravya meM rahane vAle eka guNa kI paryAya, usI dravya meM rahane vAle anya guNa kI paryAya se kathaMcit pUrNa svataMtra hI hai; aisA nirNaya hotA hai| 6-7. zraddhA guNa kI paryAya kSAyika samyaktvarUpa (siddha bhagavAna ke samyaktva samAna) pUrNa nirmala hone para bhI sAdhaka jIva ke jJAna aura Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA cAritra guNa kI paryAyeM apUrNa - avikasita rahatI haiN| isI kAraNa se zrAvaka evaM sAdhu ke aneka guNasthAna hote haiM; yaha viSaya hameM agurulaghutva guNa se hI spaSTa hotA hai / 8. zraddhA kI paryAya cauthe guNasthAna meM, jJAna kI paryAya terahaveM guNasthAna meM evaM caritra kI paryAya siddha avasthA meM paripUrNa nirmala hotI hai; aisA pakkA jJAna hotA hai| 106 9. bhAvaliMgI munirAja bhUmikA ke yogya krodhAdi kaSAyarUpa pariNata hote hue bhI unakA bhAvaliMgapanA surakSita rahatA hai aura zrAvaka pUjAdi zubha kArya karate samaya athavA yuddhAdi azubha kArya karate samaya bhI usakA sAdhakapanA yathAyogya banA rahatA hai; yaha viSaya samajha meM AtA hai| 10. dravya arthAt vastu aura guNoM kA dravya, kSetra evaM kAla eka hI hone se dravya meM se guNa bikharakara alaga-alaga nahIM hote / jaise - Dibbe bhare hue gehU~ Dibbe se bikharakara alaga-alaga ho jAte haiM; vaise jIva dravya meM se jJAnAdi guNa, athavA pudgala meM se sparzAdi guNa bikharakara alaga-alaga nahIM hote haiN| 11. jIva - pudgalAdi dravya meM jJAnAdi yA sparzAdi guNa jitane aura jaise haiM, ve utane aura vaise ke vaise hI bane rahate haiM; na hInAdhika hote haiM aura na unakA abhAva hotA hai| dzz 86. prazna - eka jIva meM sthita zraddhA guNa kA kSAyika samyaktvarUpa pUrNa evaM nirmala pariNamana usI jIva meM sthita jJAna tathA cAritra guNa ke paripUrNa pariNamana karane meM kucha upayogI nahIM hai - kSAyika samyaktvarUpa paryAya, jJAna tathA cAritra ke pUrNa pariNamana meM kArya nahIM kara sakatI, yaha jisataraha Apane vyavasthita siddha karake dikhaayaa| usItaraha pudgala dravya ke eka guNa kA pariNamana usI pudgala ke dUsare guNa ke pariNamana meM akiMcitkara hai; kRpayA ise bhI samajhAiyeM / 1. jinadharma - pravezikA, pRSTha 38, 40 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra evaM lAbha 107 uttara - suno, samajho ! dravya, guNa, paryAya meM paraspara kathaMcit svataMtratA hai, yaha to vastu-vyavasthA kA prANa hai| isalie hama pudgala ke sambandha meM bhI yaha svatantratA spaSTa kara sakate haiM - ___ eka kaccA Ama hai| use jitanA bar3A honA thA utanA to vaha bar3A ho gayA hai| aba use pIlA evaM mIThA honA hI bAkI hai - arthAt use aba mAtra pakanA hai| ghAsa meM DAlakara bhI use pakA sakate haiM athavA vAtAvaraNa kI garamI se bhI vaha svayaM dhIre-dhIre pakate hue pIlA hotA jAyegA, mIThA bhI hotA rahegA evaM mulAyama bhI hogaa| ___ sparza meM kaThoratA ke sthAna para mRdu hogA, khaTTe rasa ke sthAna para mIThA rasa banegA, kacce Ama kI gaMdha evaM mIThe Ama kI gaMdha meM bhI viziSTa badala to hotA hI hai, bhale hI hama use zabdoM meM vyakta nahIM kara paayeNge| hare raMga kA pariNamana bhI pIlepana meM hotA hai, ityAdi sAmAnya kathana huaa| yahA~ hama pAThakoM se pUchanA cAhate haiM ki sparza, kaThoratA ke sthAna para mulAyama ho gayA; harA raMga bhI jitanA pIlA honA sahaja saMbhava thA utanA huA, gaMdha meM bhI jo badala honA thA, vaha huaa| aba prazna yaha hai ki kyA Ama ke rasa ko mIThA bhI honA anivArya hai athavA vaha khaTTA bhI raha sakatA hai ? __ Apa kahoge, khaTTA bhI raha sakatA hai to isakA artha yaha huA ki sparza kI mRdutA, varNa kA pIlApana aura viziSTa gaMdha kA honA - ye tInoM (sparza, varNa evaM gaMdha guNoM kI paryAyeM) milakara bhI khaTTe rasa ko mIThA banAne meM asamartha hI rhe| ___ athavA yaha bhI ho sakatA hai ki Ama kA raMga apekSita pIlA na ho aura Ama mIThA ho jaay| isakA artha yaha huA ki pratyeka guNa kA pariNamana apane-apane meM svatantra hai, koI kisI ke AdhIna nahIM hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 mokSamArga kI pUrNatA ___jahA~ eka hI jIva athavA eka hI pudgala dravya ke eka guNa kA pariNamana anya guNa ke pariNamana meM kucha bhI parivartana karane meM samartha nahIM hai, vahA~ hama-Apa anya jIva dravya kI anukUla-pratikUla paryAya meM parivartana kara sakeM yaha kaise sambhava hai ? arthAt asambhava hI hai| __ saMkSepa meM mUlataH yaha samajhanA Avazyaka hai ki koI bhI dravya kisI bhI anya jIva athavA pudgala meM apanI ora se kucha bhI parivartana nahIM kara sktaa| 87. prazna - Apake isa samagra kathana se hameM kyA lAbha hai ? uttara - 1) vastu vyavasthA kA yathArtha jJAna arthAt - dravya, guNa, paryAya kI svatantratA kA jJAna ho jAtA hai| ___2) avratI samyagdRSTi ke jIvana kI jina-jina ghaTanAoM se jaba hama AzaMkita tathA bhramita ho jAte haiM evaM aMdara hI aMdara mAnasikarUpa se asvastha hote haiM, taba hameM una saba zaMkAoM kA samAdhAna mila jAtA hai| ___ jaise-cakravartI bharata aura bAhubalI kA yuddha, madhurAjA kA pApAcAra aura usI bhava meM mukti kI prApti, rAma-lakSmaNa ke Apasa kA baMdhu prema, rAjA pavanakumAra kA satI aMjanA ke sAtha upekSA sahita vyavahAra, tadanantara ekadama ati rAgarUpa kArya aadi| 3) vratI zrAvaka ke jIvana meM bhI aghaTita aisI aneka ghaTanAe~ ghaTita ho jAtI haiM, unakA bhI samAdhAna milatA hai, jaise- seTha sudarzana, munirAja viSNukumAra, munirAja zrutasAgara tathA AcArya zrI akampana jaise mahApuruSoM ke jIvana kI ghaTanAoM se hama caMcala-citta nahIM hote| ____4) gajakumAra, sukauzala Adi munirAjoM ke pUrvakAlIna jIvana se kucha Azcarya mahasUsa na hokara sahajatA kI pratIti hotI hai| 5) mokSamArga ke sAdhaka evaM bAdhaka guNasthAnoM meM honevAlI ghaTanAe~ bhUmikA ke anusAra sahaja honevAle kArya haiM - aisA nirNaya hotA hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 upasaMhAra evaM lAbha 6) samyagdRSTi manuSya kI aneka varSoM taka avratI avasthA jAnakara usake prati utpanna honevAlA anAdara bhAva sahaja hI dUra ho jAtA haiM evaM puNya-pApa pariNAma sahaja pratIta hote haiN| 7) avratI manuSya ko vratoM kA svIkAra haThapUrvaka karanA cAhie - aisA vicAra nikala jAtA hai| . 8) mAtra bAhya vratoM kI mahimA kA bhAva naSTa ho jAtA hai| 9) jJAnI jIvoM ke jIvana meM vrata sahajarUpa se krama se A jAte haiM; isa Agama-vacana (pravacanasAra gAthA 5 kI TIkA) kI zraddhA utpanna hotI hai| 10) sarvArthasiddhi ke deva, laukAntika deva, saudharma indra evaM cakravartI manuSya tathA bhogabhUmija manuSya ke audayika pariNAmoM kI vibhinnatA sahaja pratIta hotI hai, usameM aTapaTApana nahIM lgtaa| itane vivecana se pAThakoM ko zraddhA Adi guNoM kI, samyagdarzana Adi paryAyoM kI utpatti, unakA vikAsakrama evaM unake paryAya kI pUrNatA kA kathaMcit jJAna avazya huA hogA - aisA maiM mAnatA huuN| __sAtha hI yaha sampUrNa prakaraNa jinavANI aura jJAniyoM ke anusAra hai, tathA jo kamiyA~ haiM, ve saba merI alpajJatA ke kAraNa haiM - aisA samajhane kA pAThakoM se merA namra nivedana hai| ___ maiMne jo likhane tathA prakAzita karane kA prayAsa kiyA hai, usameM jinendra-kathita tattva kA mere dvArA kiyA gayA adhyayana, manana-ciMtana hI pramukha hai| ___aMta meM pAThakagaNa ukta sampUrNa viSaya ko samajhakara mokSamArga kI pUrNatA kI ora agrasara hoM - isI bhAvanA ke sAtha samApta karatA huuN| sUjJeSu alaM vistrenn| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya khaNDa ratnatraya ke sambandha meM AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke anamola vacana. mokSamArga ke svarUpa kI hI vizeSa spaSTatA ke lie AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajIsvAmI ke samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyakcAritra ke saMbaMdha meM viziSTha preraNAspada ciMtana/udgAra hama Age de rahe haiM, jo jJAnagoSThI nAmaka pustaka se saMkalita hai| jJAnagoSThI ke saMpAdana kA kArya DaoN. hukamacanda bhArilla evaM paNDita abhayakumArajI zAstrI ne kiyA hai| hameM vizvAsa hai ki isase pAThakoM ko mokSamArga kI pUrNatA kA viSaya spaSTa samajha meM A sakegA aura yathArtha jJAna kA vardhana hone se vizeSa Ananda bhI milegaa| samyagdarzana 1. prazna - samyaktva kA AtmabhUta lakSaNa kyA hai? uttara - sva-para kA yathArtha bhedajJAna sadA samyaktva ke sAtha hI hotA hai tathA yaha donoM paryAyeM eka hI sva-dravya ke Azraya se hotI haiM, isalie bhedavijJAna samyaktva kA AtmabhUta lakSaNa hai| guNa-bheda kI apekSA se samyaktva kA AtmabhUta lakSaNa nirvikalpa pratIti hai aura samyaktva kA anAtmabhUta lakSaNa bhedavijJAna hai - aisA bhI kahA jAtA hai| kintu nirvikalpa anubhUti ko samyaktva kA lakSaNa nahIM kahA, kyoMki vaha sadA TikI nahIM rhtii| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 zrIkAnajI svAmI ke udgAra itanI bAta avazya hai ki samyaktva ke utpattikAla meM arthAt prakaTa hote samaya nirvikalpa anubhUti avazyameva hotI hai, isalie use 'samyaktvotpatti' arthAt samyaktva prakaTa hone kA lakSaNa kaha sakate haiN| anubhUti samyaktva ke sadbhAva ko prasiddha avazya karatI hai, parantu jisa samaya anubhUti nahIM ho rahI hotI hai, usa samaya bhI samyaktvI ke samyaktva kA sadbhAva to rahatA hI hai; isalie anubhUti ko samyaktva ke lakSaNa ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| lakSaNa to aisA honA cAhiye ki jo lakSya ke sAtha sadaiva rahe aura jahA~ lakSaNa na ho, vahA~ lakSya bhI na ho| (Atmadharma : julAI 1977, pRSTha-23) 2. prazna - anubhUti ko samyagdarzana kA lakSaNa kaha sakate haiM yA nahIM? uttara - anubhUti ko lakSaNa kahA hai; lekina vAstava meM to vaha jJAna kI paryAya hai, sahI lakSaNa to pratIti hI hai| kevala AtmA kI pratIti -- yaha zraddhAna (samyagdarzana) kA lakSaNa hai| (Atmadharma : sitambara 1976, pRSTha-24) 3. prazna - samyagdarzana pragaTa karane ke lie pAtratA kaisI honI cAhiye? uttara - paryAya sIdhI dravya ko pakar3e, vaha samyagdarzana kI pAtratA hai| tadatirikta vyavahAra-pAtratA to aneka prakAra kI kahI jAtI hai| mUla pAtratA to dRSTi, dravya ko pakar3akara svAnubhava kare; vahI hai| (Atmadharma : aprela 1980, pRSTha-22) 4. prazna-samyagdarzana prApta karane vAle kI vyavahAra yogyatA kaisI hotI hai? uttara - nimitta se athavA rAga se samyagdarzana nahIM hotA, paryAyabheda ke Azraya se bhI nahIM hotA, andara meM Dhalane se hI samyagdarzana hotA hai, Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana anya kisI vidhi se nahIM; isaprakAra kI dRr3ha zraddhA-jJAna honA, vahI samyagdarzana hone vAle kI yogyatA hai| (Atmadharma : pharavarI 1980, pRSTha-24) 5. prazna - samyagdarzana ke lie khAsa prakAra kI pAtratA kA lakSaNa kyA hai? uttara - jisako apane AtmA kA hita karane ke lie andara se vAstavika lagana ho, AtmA ko prApta karane kI tar3aphar3AhaTa ho, darakAra ho, vAstavika chaTapaTAhaTa ho; vaha kahIM bhI aTake binA - rUke binA apanA kArya karegA hii| (Atmadharma : janavarI 1980, pRSTha-26) 6. prazna - samyagdarzana na hone meM bhAvajJAna kI bhUla hai athavA AgamajJAna kI? uttara - apanI bhUla hai| yaha jIva sva-tarapha nahIM jhukakara, paratarapha rukatA hai - yahI bhUla hai| vidyamAna zakti ko avidyamAna kara diyA, arthAt prApta zakti ko aprApta jaisA samajha liyA, apanI trikAlI zakti ke astitva ko nahIM pahacAnA - yahI apanI bhUla hai| trikAlI vartamAna zakti ke astitva ko svIkAra kara le - dekha le to bhUla Tala jaaye| (Atmadharma : janavarI 1980, pRSTha-26) 7. prazna - tattvavicAra to samyagdarzana prApta karane kA nimitta hai| usakA mUla sAdhana kyA hai? uttara - mUla sAdhana andara meM AtmA hai, vahA~ dRSTi kA jora jAve aura maiM ekadama pUrNa paramAtmA hI hU~' - aisA vizvAsa Ave, jora Ave aura dRSTi antara meM Dhale taba samyagdarzana hotA hai| usase prathama tattva kA vicAra hotA hai, usakI bhI ruci chor3akara jaba andara meM jAtA hai taba usa vicAra ko nimitta kahA jAtA hai| (Atmadharma : janavarI 1980, pRSTha-26) 8. prazna - nava tattva ko jAnanA samyagdarzana hai yA zuddhajIva ko jAnanA samyagdarzana hai? Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra uttara - nava tattva ko yathArtha rUpa se jAnane para usameM zuddhajIva kA jJAna bhI sAtha meM A hI jAtA hai, tathA jo zuddhajIva ko jAnatA hai usako nava tattva kA bhI yathArtha jJAna avazya hotA hai| isaprakAra nava tattva ke jJAna ko samyaktva kaho athavA zuddhajIva ke jJAna ko samyaktva kaho - donoM eka hI haiM / (jJAna kahane para usa jJAnapUrvaka kI pratIti ko samyagdarzana samajhanA / ) isameM eka vizeSatA yaha hai ki samyaktva prakaTa hone kI anubhUti ke samaya meM nava tattva ke Upara lakSya nahIM hotA, vahA~ to zuddhajIva ke Upara hI upayoga lakSita hotA hai aura 'yaha maiM hU~' - aisI jo nirvikalpa pratIti hai, usake dhyeyabhUta ekamAtra zuddhAtmA hI hai| 113 ( Atmadharma : julAI 1977, pRSTha- 23) 9. prazna - samyagdarzana prApta karane kI vidhi kyA hai? uttara - 'para kA karttA AtmA nahIM, rAga kA bhI karttA nahIM, rAga se bhinna jJAyaka mUrti hU~' - aisI antara meM pratIti karanA hI samyagdarzana prApta karane kI vidhi hai| aisA samaya milA hai jisameM AtmA ko rAga se bhinna kara denA hI kartavya hai| avasara cUkanA buddhimAnI nahIM / ( Atmadharma : janavarI 1978, pRSTha- 25 ) 10. prazna - trikAlI dhruva dravyadRSTi meM AyA - aisA kaba kahA jAya? vedana meM bhI dravya AtA hai kyA? uttara - caitanya trikAlI dhruva bhagavAna Atmadravya dRSTi meM Ane para niyama se paryAya meM Ananda kA vedana AtA hai| isI paryAya ko aliMgaMgrahaNa ke 20veM bola meM AtmA kahA hai| trikAlI dhruva bhagavAna ke Upara dRSTi par3ane para Ananda kA anubhava hotA hai, tabhI dravyadRSTi huI kahI jAtI hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana yadi Ananda kA vedana na ho to usakI dRSTi dravya para gaI hI nhiiN| jisakI dRSTi dravya ke Upara jAve, usako anAdikAlIna rAga kA vedana Talakara Ananda kA vedana paryAya meM hogaa| aisI dazA meM usakI dRSTi meM dravya AyA hai, tathApi vedana meM dravya AtA nahIM; kyoMki paryAya dravya kA sparza karatI nhiiN| prabhu kI paryAya meM prabhu kA svIkAra hone para usa paryAya meM prabhu kA jJAna AtA hai; kintu paryAya meM prabhu kA - dravya kA vedana nahI aataa| yadi vedana meM dravya Ave to dravya kA nAza ho jAye; parantu dravya to trikAla TikanevAlA hai, isaliye vaha paryAya meM AtA nahIM arthAt paryAya sAmAnya dravya ko sparza nahIM karatI - aisA khaa| (Atmadharma : maI 1980, pRSTha-25) 11. prazna - samyagdarzana aura AtmA bhedarUpa haiM yA abhedarUpa haiM ? uttara - yaha samyagdarzanAdi nirmala paryAyeM aura AtmA abheda haiN| rAga kA aura AtmA kA to svabhAvabheda hai; kintu yaha samyagdarzana aura zuddhAtmA abheda haiN| pariNati svabhAva meM abheda hokara pariNamita huI hai, AtmA svayaM abhedapane usa pariNatirUpa se pariNamita huA hai - usameM bheda nahIM hai| vyavahAra samyagdarzana to vikalparUpa hai, vaha kahIM AtmA ke sAtha abheda nahIM hai| (Atmaparma : julAI 1977, pRSTha-24) 12. prazna - dRSTi ke viSaya meM vartamAna paryAya zAmila hai yA nahIM ? ____ uttara - dRSTi ke viSaya meM mAtra dhruvadravya hI AtA hai| paryAya to dravya ko viSaya karatI hai, parantu vaha dhruva meM zAmila nahIM hotI; kyoMki vaha viSaya karanevAlI hai| viSaya aura viSayI bhinna-bhinna haiN| (Atmadharma : maI 1970, 1-23) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 zrIkAnajI svAmI ke udgAra 13. prazna - dravyadRSTi meM kisakA Alambana hotA hai? uttara - dravyadRSTi zuddha antaHtattva kA hI avalambana letI hai| samyagdarzana-jJAna-cAritra kI nirmala paryAya bhI bahirtattva hai, usakA Alambana dravyadRSTi meM nahIM hai| saMvara-nirjarA-mokSa bhI paryAya hai, ataH vaha bhI vinAzIka hone se bahirtattva hai, usakA bhI Alambana dravyadRSTi meM nahIM hai| ___ mana-zarIra-vANI, kuTumba athavA deva-zAstra-guru - ye to paradravya hone se bahirtattva haiM hI aura dayA-dAna-vrata-tapAdi ke pariNAma bhI vikAra hone se bahirtattva hI haiN| yahA~ to jo zuddha nirmala paryAyarUpa samyagdarzana-jJAna-cAritra ke pariNAma haiM, ve bhI kSaNika anitya aura ekasamayamAtra Tikate hone se, dhruvatattva antaHtattva kI apekSA se bahirtattva hI haiN| ataH unakA bhI Alambana lene yogya nahIM hai| . (Atmadharma : agasta 1979, pRSTha-23) 14. prazna - samyagdarzana kA viSaya kyA hai ? uttara - samayasAra kI 13vIM gAthA meM kahA hai ki navatattvarUpa paryAyoM meM anvayarUpa se vidyamAna bhUtArtha ekarUpa sAmAnya dhruva vaha samyagdarzana kA viSaya hai| paMcAdhyAyI (adhyAya-2) meM bhI kahA hai ki bhedarUpa navatattvoM meM sAmAnyarUpa se vidyamAna arthAt dhruvarUpa se vidyamAna vaha jIva kA zuddha bhUtArthasvarUpa hai| isaprakAra bhedarUpa navatattvoM se bhinna zuddha jIva ko batalAkara use samyagdarzana kA viSaya arthAt dhyeyarUpa batalAyA hai| ___ jaba jIva kI zraddhAparyAya dhyeyabhUta sAmAnya dhruva dravyasvabhAva kI ora jhukatI hai, tabhI samyagdarzana evaM nirvikalpa svAnubhava hotA hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana usa samaya darzana - jJAna - cAritrAdi sarva guNoM ke pariNAma ( paryAya ) svabhAva kI ora jhukate haiM; mAtra zraddhA - jJAna ke hI pariNAma jhukate haiM - aisA nahIM hai / 'vahA~ sarva pariNAma usarUpa meM ekAgra hokara pravartate haiN|' (paM. ToDaramalajI kI rahasyapUrNa ciTThI) / - ( Atmadharma : janavarI 1977, pRSTha- 24) - 15. prazna - dhruvasvabhAva ke sAtha nirmalaparyAya ko abheda karake dRSTi kA viSaya mAnane meM kyA Apatti hai ? uttara - dhruva dravyasvabhAva ke sAtha nirmalaparyAya ko ekameka karane se dRSTi kA viSaya hotA hai - aisA mAnanevAle vyavahAra se nizcaya honA mAnanevAloM kI bhA~ti hI mithyAdRSTi haiM; unakA jora paryAya para hai, dhruvasvabhAva para nahIM hai| samyagdarzana ke viSaya meM dravya ke sAtha utpAdarUpa nirmalaparyAya ko sAtha lene se vaha nizcayanaya kA viSaya na rahakara pramANa kA viSaya ho jAtA hai aura pramANa svayaM sadbhUta vyavahAranaya kA viSaya hai / nizcayanaya kA viSaya abheda ekarUpa dravya hai, pramANa kI bhA~ti ubhaya aMzagrAhI nahIM hai| yadi paryAya ko dravya ke sAtha ekameka kiyA jAye to nizcayanaya kA viSaya jo trikAlI sAmAnya hai, vaha nahIM rahatA; parantu pramANa kA viSaya ho jAne se dRSTi meM bhUla hai, viparItatA hai| anitya nitya ko jAnatA hai; paryAya dravya ko jAnatI hai; paryAyarUpa vyavahAra nizcayarUpa dhruva dravya ko jAnatA hai / bheda - abheda dravya ko jAnatA hai; paryAya jAnanevAlI arthAt viSayI hai aura trikAlI dhruva dravya jAnanevAlI paryAya kA viSaya hai| yadi dravya ke sAtha nirmalaparyAya ko milAkara nizcayanaya kA viSaya kahA jAye to viSaya karanevAlI paryAya to koI bhinna nahIM rahI; ataH paryAya ko viSayakartA ke rUpa meM dravya se Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra bhinna liyA jAye, tabhI viSaya-viSayI do bhAva siddha ho sakate haiM; isase anyathA mAnane se mahA - viparItatA hotI hai| zrutajJAna kI paryAya pramANajJAna hai / pramANajJAna svayaM paryAya hone se vyavahAra hai| vItarAgI paryAyeM svayaM vyavahAra haiM; parantu usameM trikAlI dravyarUpa nizcaya kA Azraya liyA hone se usa nirmalaparyAya ko nizcayanaya kahA hai; parantu vaha paryAya hone se vyavahAra hI hai| zAstra kA tAtparya vItarAgatA hai / para kA lakSya chor3akara, rAga kA lakSya chor3akara, paryAya kA lakSya chor3akara trikAlI dravya kA lakSya kare, taba vItarAgatA prakaTa hotI hai| yadi trikAlI dravyarUpa dhyeya meM paryAya ko sAtha le to vaha bAta nahIM rahatI / 117 ( Atmadharma : janavarI 1977, pRSTha- 24-25) 16. prazna - isakA koI zAstrIya AdhAra bhI hai kyA ? uttara - samayaMsAra kI 49vIM gAthA kI TIkA meM trikAlI sAmAnya dhruvadravya se nirmalaparyAya ko bhinna batalAte huye kahA hai ki vyaktapanA tathA avyaktapanA ekameka - mizritarUpa se pratibhAsita hone para bhI vaha vyaktapane ko sparza nahIM karatA, isaliye avyakta hai| isa avyakta vizeSaNa se trikAlI dhruvadravya kahA hai, usake Azraya se nirmalaparyAya prakaTa hotI hai; tathApi vaha trikAlI dhruva dravya vyakta aisI nirmalaparyAya ko sparza nahIM krtaa| isI apekSA se trikAlI dhruva dravya se nirmalaparyAya ko bhinna kahA hai| pravacanasAra gAthA 172 meM aliMgagrahaNa ke 18veM bola meM kahA hai ki AtmA meM ananta guNa hone para bhI una guNoM ke bheda ko AtmA sparza nahIM karatA; kyoMki guNoM ke bheda ko lakSya meM lene se vikalpa uThatA hai, nirvikalpatA nahIM hotI / zuddha nizcayanaya se ekarUpa abheda sAmAnya dhruvaM dravya ko lakSya meM lene se vikalpa TUTakara nirvikalpatA hotI hai| isaliye AtmA guNoM ke bheda ko sparza nahIM karatA aisA kahA hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .118 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana - 19veM bola meM AtmA paryAya ke bheda ko sparza nahIM karatA arthAt jisaprakAra dhruva meM guNa haiM, tathApi unake bheda ko sparza nahIM karatA; usIprakAra dhruva meM paryAyeM haiM aura unheM sparza nahIM karatA - aisA nahIM kahanA hai; parantu dhruva sAmAnya se paryAyeM bhinna hI haiM - aise paryAya ke bheda ko AtmA sparza nahIM karatA, aisA kahakara nizcayanaya ke viSaya meM akelA sAmAnya dravya hI AtA hai - aisA batalAyA hai| (Atmadharma : janavarI 1977, pRSTha-25) 17. prazna- samyagdarzana nahIM hotA, isameM puruSArtha kI nirbalatA ko kAraNa mAne ? uttara - nahIM; viparItatA ke kAraNa to samyagdarzana aTakatA hai aura puruSArtha kI nirbalatA ke kAraNa cAritra aTakatA hai- aisA na mAnakara samyaktva ke na hone meM puruSArtha kI nirbalatA ko kAraNa mAnanA, yaha to pahAr3a jaise mahA doSa ko rAI samAna alpa banAne jaisA hai| jo aisA mAnatA hai ki samyagdarzana aTakane meM puruSArtha kI nirbalatA kAraNa hai, vaha isa pahAr3a jaisI viparIta mAnyatA ke doSa ko dUra nahIM kara sktaa| (Atmadharma : agasta 1981, pRSTha-26) .. 18. prazna - samayasAra meM zuddhanaya kA avalambana lene ke liye kahA hai, parantu zuddhanaya to jJAna kA aMza hai, paryAya hai, kyA usa aMza ke - paryAya ke avalambana se samyagdarzana hogA ? uttara- zuddhanaya kA avalambana vAstava meM kaba huA kahA jAye ? akele aMza kA bheda karake usake hI avalambana meM jo aTakA hai, usake to zuddhanaya hai hI nhiiN| jJAna ke aMza ko antara meM lagAkara jisane trikAlI dravya ke sAtha abhedatA kI hai, usako hI zuddhanaya hotA hai| aisI abhedadRSTi kI, taba zuddhanaya kA avalambana liyA - aisA kahA jAtA hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra 119 'zuddhanaya kA avalambana' - aisA kahane para usameM bhI dravya-paryAya kI abhedatA kI hI bAta AtI hai; pariNati antarmukha hokara dravya meM abheda hone para jo anubhava huA - usakA nAma zuddhanaya kA avalambana hai; usameM dravya-paryAya ke bheda kA avalambana nahIM hai| ___ yadyapi zuddhanaya jJAna kA hI aMza hai, paryAya hai; parantu vaha zuddhanaya antara ke bhUtArtha svabhAva meM abheda ho gayA hai arthAt vahA~ naya aura naya kA viSaya judA nahIM rhaa| jaba jJAnaparyAya antara meM jhukakara zuddhadravya ke sAtha abheda huI, taba hI zuddhanaya nirvikalpa hai| aisA zuddhanaya kataka phala ke sthAna para hai| ___ jaise maile pAnI meM kataka phala arthAt nirmalI nAmaka auSadhi DAlane para pAnI nirmala ho jAtA hai, vaise hI karma se bhinna zuddhAtmA kA anubhava zuddhanaya se hotA hai| zuddhanaya se bhUtArtha svabhAva kA anubhava hone para AtmA aura karma kA bhedajJAna ho jAtA hai| (Atmadharma : pharavarI 1982, pRSTha-24) 19. prazna-kitanA abhyAsa kareM ki samyagdarzana prApta ho sake? - uttara - gyAraha aMgoM kA jJAna ho jAye - itanI rAga kI mandatA abhavya ko hotI hai| gyAraha aMga ke jJAna kA kSayopazama bagaira par3he hI ho jAtA hai, vibhaMga jJAna bhI ho jAtA hai aura sAta dvIpa samudra ko pratyakSa dekhatA hai, to bhI yaha saba jJAna honA samyagdarzana kA kAraNa nahIM hai| . (Atmadharma : julAI 1976, pRSTha-21) 20. prazna - gyAraha aMga vAle ko bhI samyagdarzana nahIM hotA, taba AtmA kI ruci bagaira itanA sArA jJAna kaise ho jAtA hai ? uttara - jJAna kA kSayopazama honA - yaha to maMda kaSAya kA kArya hai, AtmA kI ruci kA kArya nhiiN| jisako AtmA kI yathArtha ruci hotI hai, usakA jJAna alpa ho to bhI ruci ke bala para samyagdarzana hotA hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 120 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana samyagdarzana ke liye jJAna ke kSayopazama kI AvazyakatA nahIM, lekina Atmaruci kI hI AvazyakatA hai| (Atmadharma : julAI 1976, pRSTha-21-22) 21. prazna - itane adhika zAstra haiM, unameM samyagdarzana ke lie vizeSa nimitta bhUta kauna-sA zAstra hai? uttara - svayaM jaba svabhAva ko dekhane meM ugra puruSArtha karatA hai, taba usasamaya jo zAstra nimitta ho, usako nimitta kahA jAtA hai| dravyAnuyoga ho, karaNAnuyoga ho, caraNAnuyoga zAstra ho, vaha bhI nimitta kahA jAtA hai, prathamAnuyoga ko bhI bodhisamAdhi kA nimitta kahA hai| (Atmadharma : julAI 1976, pRSTha-20) 22. prazna-apanI AtmA ko jAnane se hI samyagdarzana hotA hai, to phira arahaMta ke dravya-guNa-paryAya ko jAnane kI kyA AvazyakatA hai ? uttara - arahaMta ke dravya-guNa-paryAya ko jAnanA Avazyaka hai| arahaMta kI pUrNa-paryAya ko jAnane para hI, vaisI paryAya apane meM pragaTa nahIM huI hai; isaliye use svadravya kI tarapha lakSita karane para dRSTi dravya ke Upara jAtI hai aura sarvajJasvabhAva kI pratIti hotI hai| isaliye arahaMta ke dravya-guNa-paryAya ko jAnane para samyagdarzana huA - aisA kahA jAtA hai| (Atmadharma : jUna 1977, pRSTha-26) 23. prazna - zuddhasvarUpa kA itanA vizAla staMbha dikhalAI kyoM nahIM par3atA? ___ uttara - dRSTi bAhara hI bAhara bhramAve, usako kaise dikhAI par3e ? puNya ke bhAva meM bar3appana dekhA karatA hai, parantu andara jo vizAla mahAna prabhu par3A hai use dekhane kA prayatna nahIM krtaa| yadi use dekhane kA prayatna kare to avazya dikhAI pdd'e| (Atmadharma : navambara 1980, pRSTha-27) 24. prazna-jinabiMba-darzana se niddhati aura nikAMcita karma kA bhI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajIsvAmI ke udgAra 121 nAza hotA hai aura samyagdarzana prakaTa hotA hai - aisA zrI dhavalagrantha meM varNana AtA hai| to kyA paradravya ke lakSya se samyagdarzana utpanna hotA hai ? uttara - zrI dhavalagrantha meM jo aisA pATha AtA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki jinabiMbasvarUpa nija antarAtmA sakriya caitanyabimba hai, usake Upara lakSya aura dRSTi jAne se samyagdarzana prakaTa hotA hai aura niddhati va nikAMcita karma Talate haiM, taba jinabiMba-darzana se samyagdarzana huA aura karma TalA - aisA upacAra se kathana kiyA jAtA hai| cUMki pahale jinabimba ke Upara lakSya thA, isalie usake Upara upacAra kA Aropa kiyA jAtA hai| samyagdarzana to sva ke lakSya se hI hotA hai, para ke lakSa se to tIna kAla meM ho sakatA nahIM - aisI vastusthiti hai aura vahI svIkArya hai| (Atmadharma : jUna 1980, pRSTha-24) 25. prazna - mithyAtva kA nAza svasanmukha hone se hI hotA hai yA koI aura dUsarA upAya bhI hai ? uttara - svAzraya se hI mithyAtva kA nAza hotA hai, yahI ekamAtra upAya hai| isake atirikta dUsarA upAya pravacanasAra gAthA 86 meM batAyA gayA hai ki svalakSya se zAstrAbhyAsa karanA upAyAntara arthAt dUsarA upAya hai, isase moha kA kSaya hotA hai| (Atmadharma : mArca 1977, pRSTha-28) 26. prazna - samyagdarzana kI utpatti kA kAraNa kyA hai ? uttara - samyagdarzana kI paryAya pragaTa huI hai vaha rAga kI maMdatA ke kAraNa pragaTa huI hai- aisA to hai hI nahIM; kintu sUkSmatA se dekheM to dravya-guNa ke kAraNa samyagdarzana huA hai - aisA bhI nahIM hai| samyagdarzana kI paryAya kA lakSya aura dhyeya va Alambana yadyapi dravya hai; tathApi paryAya apane hI SaTkAraka se svataMtra pariNamita huI hai| jisasamaya jo paryAya honevAlI hai, usako nimittAdi kA avalambana to hai nahIM, vaha dravya ke kAraNa utpanna huI hai- aisA bhI nahIM Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana hai| bhAI ! antara kA rahasya kacce pAre kI taraha bahuta gambhIra hai, pacA sake to mokSa hotA hai| (Atmadharma : janavarI 1978, pRSTha-25) 27. prazna - "pUrNatA ke lakSya se prArambha so prArambha" - aisA zrImad rAjacandrajI ne kahA hai| vahA~ pUrNatA ke lakSya se prArambha meM trikAlI dravya ko lenA athavA kevalajJAna paryAya ko lenA? kRpayA spaSTIkaraNa kIjiye? . . . uttara- yahA~ pUrNatA ke lakSya meM sAdhyarUpa kevalajJAna paryAya lenaa| trikAlI dravya to dhyeyarUpa hai| kevalajJAna upeya hai aura sAdhakabhAva upAya hai| upAya kA sAdhya upeya kevalajJAna hai| - (Atmadharma : maI 1980, pRSTha-25) 28. prazna - jinavarakathita vyavahAra cAritra kA sAvadhAnIpUrvaka pAlana samyagdarzana hone kA kAraNa hotA hai yA nahIM ? 29. uttara -raMcamAtra bhI kAraNa nahIM hotaa| samyagdarzana hone kA kAraNa to apanA trikAlI AtmA hI hai| jinendrakathita vyavahAracAritra ko sAvadhAnIpUrvaka aura paripUrNa pAleM, tathApi usase samyagdarzana nahIM hotaa| (Atmadharma : akTUbara 1977, pRSTha-24) __30. prazna - donoM apekSAoM kA pramANajJAna kareM, phira paryAyadRSTi gauNa kareM, nizcayadRSTi mukhya kareM - itanI mehanata karane ke badale AtmA caitanya hai'- mAtra itanA hI anubhava meM Ae to itanI zraddhA samyagdarzana hai yA nahIM ? . uttara - nahIM; nAstikamata ke sivAya sabhI matavAle AtmA ko caitanyamAtra mAnate haiN| yadi itanI hI zraddhA ko samyagdarzana kahA jAya to sabhI ke samyaktva siddha ho jaayegaa| sarvajJa vItarAga ne AtmA kA jaisA svatantra aura pUrNa svarUpa kahA hai - vaisA satsamAgama se jAnakara, svabhAva se nirNaya karake usakA hI zraddhAna karane se nizcaya samyaktva hotA hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 zrIkAnajI svAmI ke udgAra sarvajJa ko svIkAra karanevAle jIva ne yaha nirNaya kiyA hai ki alpajJa jIva adhUrI avasthA ke kAla meM bhI sarvajJa paramAtmA jaisA pUrNa sAmarthyavAna hai| pUrNa ko svIkAra karanevAlA pratisamaya pUrNa hone kI tAkata rakhatA hai| . parokSajJAna meM vastu ke vartamAna, svatantra, trikAlI, akhaNDa, paripUrNasvarUpa kA nirNaya pUrNatA ke lakSya se hI hotA hai| zuddhanaya se aisA jAnanA nizcayasamyaktva hai| (Atmadharma : navambara 1977, pRSTha-24) 31. prazna - jisaprakAra kriyAnaya se sAdhyasiddhi hai - aisA eka dharma hai aura jJAnanaya se sAdhyasiddhi hai -aisA bhI eka dharma hai; usIprakAra trikAlI dravya ke Azraya se bhI samyagdarzana ho aura nirmala paryAya sahita dravya ke Azraya se bhI samyagdarzana ho - aisA hai kyA ? . uttara - nahIM, eka hI samaya meM jAnane yogya kriyAnaya tathA jJAnanaya ityAdi anantadharma hai; parantu samyagdarzana kA viSaya eka naya se trikAlIdravya bhI hai aura dUsare naya se dekhane para paryAyayukta dravya bhI samyagdarzana kA viSaya bane - aisA koI dharma hI nahIM hai| ___samyagdarzana kA viSaya to mAtra bhUtArtha aisA trikAlI dhruva dravya (paryAyarahita) hI hai| usI ke Azraya se samyagdarzana hotA hai, anyathA samyagdarzana nahIM hotaa| (Atmadharma : disambara 1976, pRSTha-26) 32. prazna - samyagdarzana to rAga chor3ane para hotA hai na ? uttara - rAga kI ruci chor3akara svabhAva kI ruci karane se samyagdarzana hotA hai| samyagdarzana hone para rAga se bhinnatA bhAsita hotI hai, rAga sarvathA nahIM chUTatA; para rAga ko dukharUpa jAnakara usakI ruci chUTatI hai| (Atmadharma : jUna 1977, pRSTha-25) 33. prazna-guNa-bheda ke vicAra se bhI mithyAtvanaTale to mithyAtva kaise TalegA? Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana ___uttara- jisameM rAga aura mithyAtva hai hI nahIM - usa zuddha vastu meM pariNAma tanmaya hone para mithyAtva Tala jAtA hai, dUsarA koI upAya mithyAtva ke dUra karane kA nahIM hai| - bhAI ! guNa-bheda kA vikalpa bhI zuddhavastu meM nahIM; zuddhavastu kI pratIti guNa-bheda ke vikalpa kI apekSA bhI nahIM rkhtii| _ vastu meM vikalpa nahIM aura vikalpa meM vastu nhiiN| isaprakAra donoM kI bhinnatA jAnakara pariNati vikalpa meM se haTakara svabhAva meM Ave, taba mithyAtva kA abhAva ho jAtA hai - yahI mithyAtva TAlane kI rIti hai| ___ arthAt upayoga aura rAgAdika kA bhedajJAna honA hI samyaktva kA mArga hai| isaliye vikalpa kI apekSA cidAnandasvabhAva kI ananta mahimA bhAsita hokara usakA anantagunA rasa AnA caahiye| (Atmadharma : agasta 1977, pRSTha-26) 34. prazna - jisako samyagdarzana honA hI hai, aise jIva kI pUrva bhUmikA kaisI hotI hai ? ___ uttara : isa jIva ko jaisA vastu kA svarUpa hai, vaisA savikalpa nirNaya hotA hai lekina savikalpa se nirvikalpatA hotI hI hai - aisA nahIM hai| (Atmadharma : julAI 1976, pRSTha-21) . 35. prazna - dRSTi ko sthira karane ke lie sAmane kI vastu sthira honI cAhie, lekina dRSTi to palaTatI rahatI hai, vaha kisataraha sthira ho ? uttara - sAmane sthira vastu ho to usa para najara karane se dRSTi sthira ho jAtI hai| bhale hI jaba dRSTirUpa paryAya sthira na raha sakatI ho to bhI dhruva para najara ekAgra karane se anya sampUrNa vastu najara meM A jAtI hai, sampUrNa Atmadravya dRSTi meM jAnA jAtA hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra 125 mUla bAta yaha hai ki andara meM jo AzcaryakArI Atmavastu hai, usakI andara se mahimA nahIM aatii| dravyaliMgI sAdhu huA, lekina andara se mahimA nahIM aatii| paryAya ke pIche samUcA dhruva, mahAprabhU vidyamAna hai -isakI mahimA, Azcarya bhAsita ho to kArya hotA hI hai| ___ AtmA ananta-ananta AnaMda kA dhAma hai, isako vizvAsa meM lAnA caahie| andara meM jaba AtmA kI prabhutA kA vizvAsa Aye, taba kArya hotA hI hai| jisane jIvana jyoti aise caitanya kA anAdara karake rAga ko apanA mAnA hai; rAga maiM hU~ - aisA mAnA hai; usane apanI AtmA kA ghAta kiyA hai| jisase lAbha mAnatA hai, usako svayaM kA mAne bagaira usase lAbha mAnA nahIM jA sktaa| isalie rAga se lAbha mAnanevAlA svayaM kA hI ghAta karanevAlA hone se durAtmA hai, AtmA kA anAdara karanevAlA hai, avivekI mithyAdRSTi hai| (Atmadharma : sitambara 1976, pRSTha-21) 36. prazna - isa para se aisA hotA hai ki samyagdarzana prApta karane kA pAtra kauna hai? uttara - yaha pAtra hI hai, lekina pAtra nahIM hai - aisA mAna letA hai| yahI zalya bAdhaka hotI hai| (Atmadharma : julAI 1976, pRSTha-21) 37. prazna - kyA savikalpa dvArA nirvikalpa nahIM hotA hai ? uttara - savikalpa dvArA nirvikalpa nahIM hotA, kintu kahA avazya jAtA hai; kyoMki vikalpa ko chor3akara nirvikalpa meM jAtA hai, yaha batAne ke liye savikalpa dvArA huA - aisA kahA jAtA hai| ___rahasyapUrNa ciTThI meM AtA hai ki 'romAMca hotA hai' arthAt vIrya andara jAne ke liye ullasita hotA hai - aisA batAnA hai| (Atmadharma : sitambara 1976, pRSTha-24) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana 38. prazna - zAstrAbhyAsa Adi karane para bhI usase samyagdarzana nahIM hotA to samyagdarzana ke lie kyA karanA ? 126 uttara - yathArtha meM to eka AtmA kI hI rucipUrvaka sabase pahile AtmA ko jAnanA, vahI samyagdarzana kA upAya hai| - AtmA kA satya nirNaya karanevAle ko pahile sAta tattvoM kA savikalpa nirNaya hotA hai, zAstrAbhyAsa hotA hai, zAstrAbhyAsa ThIka hai aisA bhI vikalpa hotA hai, lekina usase yathArtha nirNaya nahIM hotaa| jahA~taka vikalpa sahita hai, vahA~taka parasanmukhatA hai, parasanmukhatA se satya nirNaya nahIM hotA / svasanmukha hote hI satya nirvikalpa nirNaya hotA hai| savikalpatA dvArA nirvikalpa honA kahA hai to bhI savikalpatA nirvikalpa hone kA sahI kAraNa nahIM hai| taba bhI savikalpatA pahile hotI hai, isIkAraNa savikalpa dvArA nirvikalpa honA kahA jAtA hai| (Atmadharma : julAI 1976, pRSTha-20 ) azubhabhAva ke sadbhAva meM AyuSya 39. prazna - kyA samyagdRSTi ko baMdhatI hai ? uttara - samyagdRSTi ko cauthe-pA~cave guNasthAna meM vyApAra- viSayAdi kA azubharAga bhI hotA hai; tathApi samyagdarzana kA aisA mAhAtmya hai ki usako azubhabhAva ke samaya AyuSya nahIM ba~dhatI, zubhabhAva meM hI ba~dhatI hai| samyagdarzana kA aisA prabhAva hai ki usake bhava bar3hate to haiM hI nahIM; yadi bhava hote bhI haiM to nIcA bhava nahIM hotA, svargAdi kA U~cA bhava hI hotA hai| ( Atmadharma : navambara 1978, pRSTha- 26) G 40. prazna - jisakai pratApa se janma-maraNa Tale aura mukti prApta ho aisA apUrva samyagdarzana paMcamakAla meM zIghra ho sakatA hai kyA ? uttara - paMcamakAla meM bhI kSaNabhara meM samyagdarzana ho sakatA hai| paMcamakAla samyagdarzanAdi prApta karane ke lie pratikUla nahIM hai| samyagdarzana Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra 127 pragaTa karanA to vIroM kA kAma hai, kAyaroM kA nhiiN| paMcamakAla meM nahIM ho sakatA, vartamAna meM nahIM ho sakatA - aisA mAnanA kAyaratA hai| bAda meM kareMge, kala kareMge - isaprakAra vAyadA karanevAloM kA yaha kAma nahIM hai| Aja hI kareMge, abhI kareMge - aise vIroM kA yaha kAma hai| AtmA AnaMdasvarUpa hai, usake samakSa dekhanevAloM ko paMcamakAla kyA karegA? (Atmadharma : disambara 1978, pRSTha-26) 41. prazna-zuddhAtmA kI rucirUpa samyagdarzana ko nizcayasamyagdarzana kahA gayA hai| usa nizcayasamyagdarzana ke sarAga samyaktva aura vItarAga samyaktva aise do bheda kyoM ? ___uttara-nizcaya samyagdarzana ke sAtha vartate huye rAga ko batAne ke lie nizcaya samyaktva ko sarAga samyaktva kahA jAtA hai| vahA~ samyagdarzana to nizcaya hI hai, parantu sAtha meM pravartamAna zubharAga kA vyavahAra hai; ataH usakA sambandha batAne ke lie sarAga samyaktva kahane meM AtA hai| gRhasthAzrama meM sthita tIrthakara, bharata, sagara Adi cakrI tathA rAma, pANDava Adi ko samyagdarzana to nizcaya thaa| tathApi usake sAtha vartate hue zubharAga kA sambandha batAne ke lie unheM sarAga samyagdRSTi kahA jAtA hai| - yahA~ mUla prayojana vItarAgatA para vajana denA hai| isalie nizcaya samyaktva hone para bhI use sarAga samyaktva kahA gayA hai aura use vItarAga samyaktva kA paramparA sAdhaka kahA hai| - zuddhAtmA kI rucirUpa nizcaya samyagdarzana meM sarAga aura vItarAga ke bheda nahIM haiN| hai to eka-sA samyagdarzana, kintu jahA~ sthiratA kI mukhyatA kA kathana calatA ho, vahA~ samyaktva ke sAtha vartate hue rAga ke sambandha ko dekhakara use sarAga samyaktva kahA hai aura rAgarahita saMyamI ke vItarAga samyaktva kahA hai; kyoMki jaisA vItarAgasvabhAva hai, vaisA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana hI vItarAgI pariNamana bhI huA hai, ata: vItarAgatA kA sambandha dekhakara use vItarAga samyagdarzana kahA gayA hai|(aatmdhrm : pharavarI 1977, pRSTha-27) 42. prazna - jJAnaprApti kA phala to rAga kA abhAva honA hai na ? uttara-rAga kA abhAva arthAtrAga se bhinna AtmA ke anubhavapUrvaka bhedajJAna kA honaa| isameM rAga ke karttApane kA-svAmIpane kA abhAva huA, rAga meM se Atmabuddhi chUTa gaI; yahI rAga ke prathama nambara kA abhAva ho gyaa| (Atmadharma : janavarI 1978, pRSTha-26) 43. prazna-samyagdarzana sahita narakavAsa bhI bhalA kahA hai to kyA naraka meM samyagdRSTi ko AnaMda kI gaTAgaTI hai ? uttara - yaha to samyagdarzana kI apekSA se kahA hai; phira bhI jitanI kaSAya hai, utanA duHkha to hai hii| tIna kaSAya haiM, utanA dukha hai / muni ko pAnI meM pele, agni meM jalAve; tathApi tIna kaSAya kA abhAva hone se unheM AnaMda hai| (Atmadharma : jUna 1981, pRSTha-27) 44. prazna - samyak zraddhA aura anubhava meM kyA antara hai? uttara-samyakzraddhAna-pratIti to zraddhAguNa kI paryAya hai aura anubhava mukhyataH cAritraguNa kI paryAya hai| (Atmadharma : aprela 1981, pRSTha-24) 45. prazna-mithyAtva-AsravabhAva ko tor3ane kA vajradaNDa kyA hai? uttara - trikAlI dhruva jJAyakasvabhAva hI vajradaNDa hai; kyoMki usI kA Azraya lene se mithyAtva-AmravabhAva TUTatA hai| prathama meM prathama kartavya rAga se bhinna hokara jJAyakabhAva kI dRSTi karanA hai| isa kArya ko kiye binA tapa-vratAdi sabhI kucha thothA hai| (Atmadharma : sitambara 1979, pRSTha-27) 46. prazna - kisI jIva kA upazama samyaktva chUTa jAye aura vaha mithyAtva meM A jAye to use khyAla meM AtA hai ki mujhe samyaktva huA thA ? Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra uttara - hA~, samyaktva chUTa jAne ke bAda thor3e samaya taka khyAla meM rahatA hai, kintu lambe samaya ke pazcAt bhUla jAtA hai| ( Atmadharma : julAI 1981, pRSTha- 21 ) 47. prazna - darzanapAhuDa kI gAthA 21 meM kahA hai ki he jIva ! tU samyagdarzana ko antaraMgabhAva se grahaNa kara / yahA~ batAye huye antaraMgabhAva kA tathA bahiraMgabhAva kA bhI artha spaSTa kIjiye? 129 uttara antarasvabhAva ke Azraya se pariNati prakaTa karanA, vaha antaraMgabhAva hai; aisI pariNati aMzarUpa meM prakaTa karanA samyagdarzana hai| isake viparIta nava tattva kI zraddhA Adi rAga bhAva antaraMgabhAva nahIM haiM, to bahiraMgabhAva haiN| bAhyalakSa se jo bhI bhAva hoM, ve saba bahiraMga bhAva haiN| puNya-pApa ke pariNAma caitanya aMga nahIM haiM, kintu kArmaNa aMga haiN| vyavahAra samyagdarzana bhI kArmANa aMga hai| caitanya ko cUkakara karma ke saMbaMdha se jo bhI bhAva utpanna hoM, ve saba bahiraMgabhAva haiM, antaraMgabhAva nhiiN| unase samyagdarzana kI utpatti bhI nahIM hotii| jar3a kI kriyAoM aura bAhyabhAvoM meM ekatvabuddhi chor3akara arthAt parabhAvoM meM Atmabuddhi chor3akara akele AtmasvabhAva kA Azraya karanA antaraMgabhAva hai; usI se AtmakalyANa hotA hai| - (Atmadharma : aprela 1982, pRSTha- 25 ) 48. prazna - jisasamaya jIva heya upAdeya ko yathArtha samajhe, usI samaya heya ko chor3akara upAdeya ko grahaNa kare arthAt saccI zraddhA ke sAtha hI sAtha pUrNa cAritra bhI honA cAhiye; parantu aisA hotA to hai nahIM; isaliye hama to aisA mAnate haiM ki jaba yaha jIva rAgAdi ko tyAgakara cAritra aMgIkAra kare, tabhI use saccI zraddhA hotI hai| aisA mAnane meM kyA doSa hai ? - Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 mokSamArga kI pUrNatA: samyagdarzana .. uttara - samyagdarzana kA kAma to paripUrNa AtmasvabhAva ko hI mAnanA hai ; rAgAdi ke grahaNa-tyAga karane kA kAma samyagdarzana kA nahIM hai, vaha to cAritra kA adhikAra hai| ____saccI zraddhA kA kArya yaha hai ki upAdeya kI upAdeyarUpa se aura heya kI heyarUpa se pratIti kre| upAdeya ko aMgIkAra karanA aura heya ko chor3ane kA kAma cAritra kA hai, zraddhA kA nhiiN| rAjapATa meM hone para bhI aura rAga vidyamAna hone para bhI bharata cakravartI, zreNika rAjA, rAmacandrajI tathA sItAjI Adi samyagdRSTi the| samyagdarzana hone para vratAdi honA hI cAhiye aura tyAga honA hI cAhiye - aisA koI niyama nahIM hai| hA~ ! itanA avazya hai ki samyagdarzana hone para viparIta abhiprAya kA - mithyAmAnyatA kA tyAga avazya ho jAtA hai| (Atmadharma : jUna 1982, pRSTha-24) 49. prazna - samyagdRSTi svarga se AtA hai, taba mAtA ke peTa meM 9 mahine meM nirvikalpa upayoga AtA hogA yA nahIM ? uttara - yaha bAta khyAla meM hai, lekina zAstrAdhAra koI milatA nhiiN| vicAra to aneka Ate haiM, lekina zAstrAdhAra to milanA cAhiye na ? (Atmadharma : julAI 1976, pRSTha-22) 50. prazna - kyA matijJAna aura zrutajJAna meM samyagdarzana hotA hai ? uttara - matijJAnapUrvaka samyagdarzana hotA hai to bhI matijJAna ke samaya AnaMda kA vedana nahIM hai| zrutajJAna meM AnaMda kA vedana hotA hai arthAt zrutajJAna meM samyagdarzana kA AnaMda AtA hai to bhI matijJAnapUrvaka zrutajJAna meM samyagdarzana hotA hai - aisA kahA jAtA hai| (Atmadharma : sitambara 1976, pRSTha-25) 51. prazna - dravya-guNa-paryAya ke bheda ke vicAra meM bhI mithyAtva kisa prakAra hai ? Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 zrIkAnajI svAmI ke udgAra uttara - bheda kA vicAranA kahIM mithyAtva nahIM hai| aisA bhedavicAra to samyagdRSTi ko bhI hotA hai; kintu usa bhedavicAra meM jo rAgarUpa vikalpa hai, use lAbha kA kAraNa mAnanA aura usameM ekatvabuddhi karake aTaka jAnA mithyAtva hai| ___ ekatvabuddhi kiye binA mAtra bhedavicAra mithyAtva nahIM hai, vaha to asthiratA kA rAga hai| (Atmadharma : julAI 1977, pRSTha-24) 52. prazna -nayapakSa se atikrAnta, jJAnasvabhAva kA anubhava karake usakI pratIti karanA samyagdarzana hai - isaprakAra samyagdarzana kI vidhi to Apane batalAI; parantu usa vidhi ko amala meM kaise lAveM ? vikalpa meM se gulA~Ta mAra kara nirvikalpa kisaprakAra hoM ? vaha smjhaaie| uttara - vidhi yathArtha samajha meM A jAya to pariNati gulA~Ta mAre binA rahe nhiiN| vikalpa kI aura svabhAva kI jAti bhinna-bhinna hai, aisA bhAna hote hI pariNati vikalpa meM se chUTakara svabhAva ke sAtha tanmaya ho jAtI hai| vidhi ko samyakrUpeNa jAnane kA kAla aura pariNati ke gulA~Ta mArane kA kAla; donoM eka hI haiN| vidhi jAnane ke bAda use sikhAnA nahIM par3atA ki tuma aisA kro| jo vidhi jJAta kI hai, usI vidhi se jJAna antara meM DhalatA hai| samyaktva kI vidhi jAnanevAlA jJAna svayaM kahIM rAga meM tanmaya nahIM hotA, vaha to svabhAva meM tanmaya hotA hai - aura aisA jJAna hI saccI vidhi ko jAnatA hai| rAga meM tanmaya rahanevAlA jJAna samyaktva kI saccI vidhi ko nahIM jaantaa| (Atmadharma : julAI 1977, pRSTha-24) 53. prazna - bandhana kA nAza nizcaya-samyagdarzana se hotA hai yA vyavahAra-samyagdarzana se ? uttara - jisako nizcaya samyagdarzana pragaTa huA ho, usa jIva ko vyavahAra-samyagdarzana meM doSa (aticAra) hone para bhI vaha doSa darzanamoha Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana ke bandha kA kAraNa nahIM hotA; kyoMki nizcaya-samyagdarzana ke sadbhAva meM mithyAtvasaMbaMdhI bandhana nahIM hotaa| - kisI jIva ko vyavahAra-samyagdarzana to barAbara ho, usameM kiMJcit bhI aticAra na lagane detA ho; parantu use nizcaya-samyagdarzana nahIM hai to mithyAtva yA moha kA bandha barAbara hotA rahatA hai| ... vyavahAra-samyagdarzana mithyAtva ko TAlane meM samartha nahIM hai; apitu nizcaya samyagdarzana hI mithyAtva kA bandha nahIM hone detaa| ata: yaha siddhAnta nikalA ki nizcaya se bandha kA nAza hotA hai, vyavahAra se nhiiN| (Atmadharma : jUna 1983, pRSTha-28) 54. prazna-AtmA meM pariNamana ke liye prathama kyA karanA cAhiye ? uttara - prathama satsamAgama se satya vastusvarUpa kA zravaNa karanA caahiye| jahA~ satya kA zravaNa bhI nahIM, vahA~ satya kA grahaNa to ho hI kaise sakatA hai? jahA~ grahaNa nahIM, vahA~ dhAraNa nahIM; jahA~ dhAraNa nahIM, vahA~ ruci nahIM; aura jahA~ ruci nahIM, vahA~ pariNamana bhI nahIM hotaa| ___jise AtmA kI ruci hotI hai; use prathama zravaNa, grahaNa aura dhAraNa hotA hI hai| isake pazcAt antara meM pariNamana karane kI bAta AtI hai| (Atmadharma : jUna 1983, pRSTha-28) 55. prazna - AtmakhyAti ko samyagdarzana kahA, Atmaprasiddhi kahA, AtmAnubhava kahA, usakA kyA artha hai ? uttara - trikAlI AtmasvabhAva to prasiddha hI thA, vaha kahIM rukA nahIM thA; kintu avasthA meM pahale usakA bhAna nahIM thA aura aba usakA bhAna hone para avasthA meM bhagavAna AtmA kI prasiddhi huii| nirmala avasthA pragaTa hone para dravya-paryAya kI abhedatA se AtmA hI prasiddha huA - aisA kahA hai| . anubhava meM kahIM dravya-paryAya ke bheda nahIM haiN| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 zrIkAnajI svAmI ke udgAra .. rAgamizrita vicAra chUTakara jJAna, jJAna meM hI ekAgra huA - usI kA nAma AtmakhyAti hai| usa AtmakhyAti ko hI samyagdarzana khaa| yadyapi AtmakhyAti svayaM to jJAna kI paryAya hai, kintu usake sAtha samyagdarzana avinAbhAvI hotA hai; isalie usa AtmakhyAti ko hI samyagdarzana kaha diyA hai| (Atmadharma : jUna 1983, pRSTha-27) 56. prazna-jaba svAzraya kare, taba samyagdarzana pragaTa hotA hai athavA jaba samyagdarzana ho, taba svAzraya hotA hai? uttara - jisa paryAya ne svAzraya kiyA, vaha svayaM hI samyagdarzana hai; ata: usameM pahale-pIche kA bheda nahIM hai| jo paryAya svAzraya meM DhalI vahI samyagdarzana hai| svAzritaparyAya aura samyagdarzana bhinna-bhinna nahIM haiN| trikAlI svabhAvAzrita hI mokSamArga hai| (vItarAga-vijJAna : pharavarI 1984, pRSTha-24) 57. prazna - ApazrI ke dvArA batAyA gayA AtmA kA mAhAtmya Ane para bhI kArya kyoM nahIM hotA hai? uttara - andara jo apUrva mAhAtmya AnA cAhiye, vaha nahIM aataa| ekadama ullasita hokara andara se jo mahimA AnI cAhiye vaha nahIM aatii| bhale dhAraNA meM mAhAtmya AtA ho| . (Atmadharma : agasta 1976, pRSTha-22) 58. prazna- vAstavika mAhAtmya lAne ke liye kyA karanA cAhiye? uttara - eka AtmA kI hI yathArtha meM andara se ruci jage aura bhava ke bhAvoM kI thakAna lage to AtmA kA andara se mAhAtmya Aye binA rahatA hI nhiiN| vAstava meM jise AtmA cAhie hI, usako AtmA milatA hI hai| zrImad ne bhI kahA hai - chUTane kA icchuka ba~dhatA nahIM hai| (Atmadharma : agasta 1976, pRSTha-21) 59. prazna - upayoga meM upayoga hai - isakA kyA matalaba ? Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana uttara- upayoga meM upayoga arthAt samyagdarzana kI nirvikalpa pariNati meM upayoga arthAt traikAlika AtmA AtA hai| __ AtmA to AtmArUpa-udAsInarUpa meM vidyamAna hai, nirvikalpa hone para zuddhopayoga meM traikAlika upayogasvarUpa AtmA jAnA jAtA hai| (Atmadharma : sitambara 1976, pRSTha-24) 60. prazna - vikalpasahita nirNaya karanA sAmAnya zraddhA aura nirvikalpa anubhava karanA vizeSa zraddhA - kyA yaha ThIka hai ? - uttara - nahIM, zraddhA meM sAmAnya-vizeSa kA bheda hai hI nhiiN| akhaNDa AtmA kI nirvikalpa anubhavasahita pratIti karanA vahI samyagdarzana hai| isa samyagdarzana karanevAle jIva ko prathama AtmA jJAnasvarUpa hai - aisA vikalpasahita nirNaya hotA hai,tatpazcAt jaba nirvikalpa anubhava karatA hai, taba pahale ke vikalpasahita kiye gaye nirNaya ko vyavahAra kahA jAtA hai| (Atmadharma : pharavarI 1977, pRSTha-27) 61. prazna-svAnubhava karane ke liye chaha mAsa taka abhyAsa karanA batAyA- vaha abhyAsa kyA karanA ? uttara - rAga vaha maiM nahIM, jJAyaka vaha maiM hU~ - isaprakAra jJAyaka kI dRr3hatA jisameM ho vaisA bArambAra abhyAsa krnaa| (Atmadharma : pharavarI 1977, pRSTha-27) 62. prazna - AtmA kI ruci ho aura samyagdarzana na ho sake to agrima bhava meM hogA kyA? uttara-AtmA kI saccI ruci ho use samyagdarzana hogA hI, avazya hogaa| yathArtha ruci aura lakSya hone para samyagdarzana na ho, yaha tIna kAla meM nahIM ho sktaa| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 zrIkAnajI svAmI ke udgAra vIrya meM hInatA nahIM honI cAhiye, vIrya meM utsAha aura niHzaMkatA honI caahiye| kArya hogA hI - isaprakAra hamAre nirNaya meM AnA caahiye| . (Atmaparma : sitambara 1979, pRSTha-27) 63. prazna - dhAraNAjJAna meM yathArtha jAne to samyaksanmukhatA kahI jAya yA nahIM ? uttara - dhAraNAjJAna meM dRr3hasaMskAra apUrva rIti se saMskAra DAleM, arthAt pahale kabhI nahIM DAle hoM - aise apUrva rIti se saMskAra DAle jAveM to samyaksanmukhatA kahI jaaye|(aatmdhrm : akTUbara 1980, pRSTha-24) 64. prazna - antara meM utarane ke liye ruci kI AvazyakatA hai yA koI anya bhUla hai jisake kAraNa antara meM nahIM utara pAtA hai ? .. uttara - antara meM utarane ke liye saccI ruci kI AvazyakatA hai; kintu isa ruci ke sandarbha meM anya koI kyA kaha sakatA hai, svayaM se hI nirNaya honA caahiye| saccI ruci ho to Age bar3hatA jAya aura apanA kArya kara le| (Atmadharma : aprela 1981, pRSTha-25) 65. prazna -kyA nava tattva kA vicAra pA~ca indriyoM kA viSaya hai? navatattva ke vicAraka ko kisakA avalambana hai? uttara - nava tattva kA vicAra pA~ca indriyoM kA viSaya nahIM hai, pA~ca indriyoM ke avalambana se nava tattva kA nirNaya nahIM hotA arthAt nava tattva kA vicAra karanevAlA jIva paMcendriya ke viSayoM se to haTa gayA hai| . abhI mana kA avalambana hai; parantu vaha jIva mana ke avalambana meM aTakanA nahIM cAhatA, vaha to mana kA avalambana bhI chor3akara abheda AtmA kA anubhava karanA cAhatA hai| svalakSya se rAga kA nakAra aura svabhAva kA Adara karanevAlA bhAva nimitta aura rAga kI apekSA se rahita bhAva hai, usameM jo bheda ke avalambana kI ruci chor3akara abheda svabhAva ke anubhava karane kI ruci Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana kA jora varta rahA hai, vaha nizcayasamyagdarzana kA kAraNa hai| (Atmadharma : aprela 1984, pRSTha-26) ___66. prazna - nava tattva kA vicAra to pahale anantabAra kara cuke haiM; phira bhI lAbha kyoM nahIM huA ? uttara - bhAI ! pahale jo nava tattva kA vicAra kara cuke ho, usase isameM kucha vizeSatA hai| ___ pahale jo navatattva kA vicAra kara cuke ho, vaha to abhedasvarUpa ke lakSya binA kiyA thA, jabaki yahA~ abhedasvarUpa ke lakSya sahita kI bAta hai| pahale akele mana ke sthUla viSaya se nava tattva ke vicArarUpa A~gana taka to anantabAra AyA hai; parantu usase Age bar3hakara vikalpa tor3akara dhruva caitanyatattva meM ekapane kI zraddhA karane kI apUrva samajha se vaJcita rahA; isaliye bhavabhramaNa khar3A rhaa| (Atmadharma : aprela 1984, pRSTha-25) 67. prazna - zubhabhAva meM garbhita zuddhatA kahI gaI hai; usIprakAra mithyAzraddhAna meM garbhita zuddhatA hai kyA? uttara - nahIM; mithyAzraddhAnayukta paryAya viparIta hI hai, usameM garbhita zuddhatA nahIM hai| jJAna meM nirmalatA vizeSa hai, jJAna ke aMza ko nirmala kahA hai aura vaha vRddhiMgata hokara kevalajJAna hotA hai| tathA zubha meM garbhita zuddhatA kA aMza kahA hai, kintu graMthibheda (samyagdarzana) hone ke bAda hI vaha zuddhatA kAma karatI hai| __(Atmadharma : pharavarI 1978, pRSTha-27) 68. prazna - "ghaTaghaTa antara jina basai, ghaTaghaTa antara jaina" - isakA kyA artha hai? .. uttara - pratyeka AtmA zaktirUpa se to 'jina' hI hai| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___131 zrIkAnajI svAmI ke udgAra ghaTaghaTa antara jaina - arthAt gRhasthAzrama meM rahate hue cakravartI ke 96000 rAniyA~ hotI haiM, indra ke karor3oM apsarAyeM hotI haiM, aneka prakAra ke vaibhava bAhya meM hote haiM; tathApi samyagdRSTi andara meM jaina hai, rAga se bhinna par3A hone se saccA jaina hai| jisane bAhara se hajAroM striyA~ chor3a dI ho, tyAgI bana gayA ho, kintu rAga se bhinna na huA ho to vaha vAstavika jaina nahIM hai| usane rAga ko manda to kiyA hai, kintu rAga se bhinnatva kA anubhava nahIM kiyA, isalie jaina nahIM hai| (Atmadharma : pharavarI 1980, pRSTha-24) 69. prazna - rAga se chuTakArA kaise mile? uttara - ekAnta duHkha ke jora se rAga se chuTakArA mila jAya - aisA banatA nhiiN| hA~, dravyadRSTi ke jora se rAga se chuTakArA mila sakatA hai| AtmA ko pahicAne binA, jAne binA jAveM kahA~? - AtmA ko jAnA ho, usakA astitva grahaNa kiyA ho, to rAga se chUTakara AtmA meM lIna ho sakatA hai| (Atmadharma : maI 1979, pRSTha-24) ____70. prazna - AtmA kI rucivAlA jIva marakara deva meM hI jAtA hai na? - uttara - hA~, tattva kI ruci hai, vAcana-zravaNa hai, bhakti, pUjA Adi hai' - inakA karanevAlA to deva hI hotA hai| koI sAdhAraNa ho to vaha manuSya hotA hai| (Atmadharma : navambara 1980, pRSTha-27) 71. prazna - deva hotA hai to kaisA deva hotA hai? uttara - vaha to apanI yogyatAnusAra bhavanatrika yA vaimAnika meM jAya, tathA AtmAnubhavI to vaimAnika meM hI jaay| (Atmadharma : navambara 1980, pRSTha-27) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAna 1. prazna - samyagjJAna prakaTa karane ke lie kyA karanA cAhie? uttara - caitanya sAmAnya dravya para dRSTi karanA cAhie aura usake pahile sAta tattvoM kA svarUpa isake khyAla meM AnA caahie| vikalpa sahita sAta tattvoM kA nirNaya honA caahie| .. (Atmadharma : julAI 1976, pRSTha-21) 2. prazna - dvAdazAMga kA sAra kyA hai? uttara : ananta kevalI, munirAja aura santa aisA kahate haiM ki svadravya kA Azraya karo aura paradravya kA Azraya chodd'o| svabhAva meM rata ho aura parabhAva se virakta, yahI bAraha aMga kA sAra hai| - (Atmadharma : julAI 1978, pRSTha-26) 3. prazna - eka AtmA ke hI sanmukha honA hai to isake lie itane adhika zAstroM kI racanA AcAryadeva ne kyoM kI? ___ uttara - isa jIva kI bhUleM itanI adhika haiM ki unheM batalAne ke lie itane adhika zAstroM kI racanA huI hai, kI nahIM gaI hai, pudgala se a (Atmadharma : julAI 1981, pRSTha-21) 4. prazna - para ke lakSya se AtmA meM nahIM jAte - yaha to ThIka hai, to kyA zAstra-bA~cana se bhI AtmA meM nahIM jAte? uttara - hA~, zAstra bA~cane ke vikalpa se bhI AtmA meM nahIM jaate| (Atmadharma : agasta 1978, pRSTha-25) 5. prazna - to kyA hameM zAstra nahIM bA~canA cAhiye? uttara-AtmA ke lakSya se zAstrAbhyAsa karanA- aisA zrI pravacanasAra meM kahA hai| zrI samayasAra kI prathama gAthA meM AcAryadeva ne kahA hai ki tU apanI paryAya meM siddhoM kI sthApanA karake sun| isakA artha yaha huA ki tU siddhasvarUpa hai - aisI zraddhA-pratIti karake sun| siddhasvarUpa meM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 zrIkAnajI svAmI ke udgAra dRSTi jor3I hai arthAt sunate aura bA~cate hue bhI svarUpa meM ekAgratA kI vRddhi hogii| (Atmadharma : agasta 1978, pRSTha-25) 6. prazna - eka sthAna para to aisA kahA ki AtmA ke lakSya se Agama kA abhyAsa karo isase tumhArA kalyANa hogA, aura dUsare sthAna para aisA kahA ki zAstra kI ora honevAle rAga ko bhI chor3a do| aisA kyoM? uttara - para kI tarapha kA lakSya bandha kA kAraNa hone se zAstra kI tarapha kA rAga bhI chur3AyA hai aura jahA~ Agama kA abhyAsa karane ke liye kahA, vahA~ usa AgamAbhyAsa meM AtmA kA lakSya hai, isaliye vyavahAra se usa AgamAbhyAsa ko kalyANa kA kAraNa kahA hai| ' (Atmadharma : mArca 1977, pRSTha-26) 7. prazna - zAstra dvArA mana se AtmA jAnA ho, usameM AtmajJAna huA ki nahIM? uttara - yaha to zabdajJAna huA, AtmA jAnane meM nahIM AyA; AtmA to AtmA se jAnA jAtA hai| zuddha upAdAna se hue jJAna meM sAtha meM Ananda AtA hai; kintu azuddha upAdAna se hue jJAna meM sAtha meM Ananda nahIM AtA aura Ananda Ae binA AtmA vAstava meM jAnane meM nahIM aataa| (Atmadharma : jUna 1978, pRSTha-24) 8. prazna - zAstra dvArA AtmA ko jAnA aura bAda meM pariNAma AtmA meM magna hue - ina donoM meM AtmA ke jAnane meM kyA antara hai? uttara - ananta gunA antara hai| zAstra se jAnapanA kiyA, yaha to sAdhAraNa dhAraNArUpa jAnapanA hai aura AtmA meM magna hokara anubhava meM AtmA ko pratyakSa vedana se jAnatA hai| ataH ina donoM meM bhArI antara hai| (Atmadharma : sitambara 1977, pRSTha-27) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 mokSamArga kI pUrNatA : samyagjJAna 9. prazna - kyA indriyajJAna AtmajJAna kA kAraNa nahIM hai? uttara - gyAraha aMga aura nau pUrva kI labdhivAlA jJAna bhI khaNDakhaNDa jJAna hai, AtmA kA jJAna nhiiN| AtmA atIndriya jJAnamaya hai, indriyajJAna vaha AtmA nhiiN| A~kha se hajAroM zAstra bA~ce aura kAna se sune, vaha saba indriyajJAna hai, AtmajJAna nhiiN| AtmA atIndriyajJAna se jAnanevAlA hai; indriyajJAna se jAne, vaha AtmA nhiiN| AtmA ko jAnane para jo Ananda kA svAda AtA hai, vaha svAda indriyajJAna se nahIM AtA; ataH indriyajJAna AtmA nahIM hai| (Atmadharma : sitambara 1978, pRSTha-26) 10. prazna - anumAnajJAna se AtmA ko jAnanevAle kI paryAya meM bhUla hai yA AtmA jAnane meM bhUla hai? uttara - anumAnajJAna vAle ne AtmA ko yathArtha jAnA hI nahIM, ataH AtmA ke jAnane meM bhUla hai| svAnubhava pratyakSa se hI AtmA jaisA hai, vaisA jAnane meM AtA hai| anumAna se to zAstra aura sarvajJa jaisA kahate haiM, vaisA AtmA ko jAnatA hai, parantu yathArtha to svAnubhava meM hI jJAta hotA hai| svAnubhava ke binA AtmA yathArtha jAnane meM nahIM aataa| (Atmadharma : sitambara 1979, pRSTha-28) . 11. prazna- bhagavAna kI vANI se bhI AtmA jAnane meM nahIM AtA, to phira Apa hI batalAie ki vaha AtmA kaise jAnane meM AtA hai? uttara - bhagavAna kI vANI vaha zruta hai - zAstra hai aura zAstra paudgalika hai, ataH vaha jJAna nahIM hai - upAdhi hai, tathA usa zruta se hone vAlA jJAna bhI upAdhi hai; kyoMki usa zruta ke lakSyavAlA jJAna paralakSI jJAna hai aura paralakSya se utpanna honevAlA jJAna sva ko jAna sakatA nahIM, ataH usako bhI zruta ke samAna upAdhi kahA gyaa| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra 141 jisaprakAra sUtra zAstra jJAna nahIM hai, bAhara kI cIja hai - upAdhi hai; usIprakAra usa zruta ke lakSya se honevAlA jJAna bhI bAhara kI cIja haiupAdhi hai| ahAhA! kaisI anokhI hai, vItarAga kI zailI? paralakSI jJAna ko bhI zruta ke samAna upAdhi kahA hai| svajJAnarUpa jJaptikriyA se AtmA jAnane meM AtA hai, parantu bhagavAna kI vANI se AtmA jAnane meM nahIM aataa| (Atmadharma : julAI 1980, pRSTha-24) 12. prazna - gyAraha aMga aura nava pUrva kA jJAnI paMca mahAvrata kA pAlana kare, tathApi AtmajJAna karane meM aba use aura kyA zeSa raha gayA hai? uttara - gyAraha aMga kA jJAna tathA paMca mahAvrata kA pAlana karane para bhI use bhagavAna AtmA kA akhaNDajJAna karanA zeSa raha gayA hai| gyAraha aMga kA khaNDa-khaNDa indriyajJAna kiyA thA, vaha khaNDakhaNDa jJAna paravaza hone se duHkha kA kAraNa thaa| akhaNDa AtmA kA jJAna kiye binA vaha gyAraha aMga kA jJAna nAza ko prApta hone para kAlakrama se vaha jIva nigoda meM bhI calA jAtA hai| akhaNDa AtmA kA jJAna karanA hI mUlavastu hai| isake binA bhavabhramaNa kA anta nhiiN| (Atmadharma : jUna 1980, pRSTha-26) 13. prazna-AcAryadeva ne kevalajJAna aura zrutajJAna meM kisa apekSA se samAnatA kahI hai ? uttara - jaise bhagavAna kevalI kevalajJAna se AtmA kA anubhava karane se kevalI haiM, vaise hI hama bhI zrutajJAna se kevala zuddha-AtmA kA anubhava karane se zrutakevalI haiM- aisA AcAryadeva kahate haiN| ata: Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 mokSamArga kI pUrNatA : samyagjJAna vizeSa jAnane kI AkAMkSA se basa hoo! svarUpa nizcalatA hI banI rhe| AhAhA ! dekho muni apanI dazA kI bAta karate haiM ki kevalI kI taraha hama bhI kevala zuddhAtmA kA anubhava karane se zrutakevalI haiN| ___ jisaprakAra amRtakuNDa ko koI sUrya ke prakAza se dekhe aura koI usI ko dIpaka ke prakAza se dekhe to dRSTigocara vastu meM koI antara nahIM hai; usIprakAra kevalI to kevalajJAna-sUrya se amRtakumbha AtmA ko dekhate haiM aura zrutakevalI dIpaka samAna zrutajJAna se amRtakumbha AtmA ko dekhate haiN| yadyapi sUrya aura dIpaka ke prakAza meM antara hai; tathApi unake dvArA dekhI gaI vastu meM koI antara nahIM hai| aisA kahakara kevalI ke sAtha zrutakevalI kI samAnatA kI hai| (Atmadharma : julAI 1980, pRSTha-21) 14. prazna - sUkSma upayoga kA artha kyA hai? uttara-andara AtmA dhruvavastu par3I hai, usako pakar3anevAlA upayoga sUkSma hai| jo puNya-pApa ke pariNAmoM meM hI ruka jAye, vaha upayoga sthUla hai| (Atmadharma : aprela 1981, pRSTha-23) 15. prazna - upayoga sUkSma kaise ho? uttara - andara meM Atmavastu aciMtya sAmarthyavAlI par3I hai, usakI ruci kare to upayoga sUkSma hokara andara meM jhukatA hai| (Atmadharma : aprela 1981, pRSTha-23) 16. prazna-dhAraNA kA viSaya AtmA hai yA nahIM? uttara- bAhara ke ughAr3a se honevAlI dhAraNA kA viSaya AtmA nahIM hai; kintu samyak -matijJAna meM AtmA ko jAnakara jo dhAraNA huI, usakA viSaya AtmA hai; isa dhAraNA se jJAnI punaH-punaH AtmA kA smaraNa karatA hai| (Atmadharma : navambara 1977, pRSTha-24) Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 zrIkAnajIsvAmI ke udgAra 17. prazna - smaraNa hotA hai arthAt nirvikalpadazA ho jAtI hai? .. uttara - smaraNa hI nirvikalpatA hai| nirvikalpa smaraNa meM atIndriya Ananda kI mAlA phiratI hai| isa nirvikalpa smaraNa se moha chUTatA hai; vikalpa se to moha nahIM chUTa sktaa| (Atmadharma : navambara 1977, pRSTha-24) - 18. prazna - sAmAnya jJAna aura vizeSa jJAna meM bheda aura unakA phala batalAte huye spaSTa kIjiye ki samyagdRSTi inameM se apanA jJAna kise mAnatA hai? uttara-viSayoM meM ekAkAra huye jJAna ko vizeSajJAna arthAt mithyAjJAna kahate haiM aura unakA lakSya chor3akara akele sAmAnyajJAna-svabhAva ke avalambana se utpanna huye jJAna ko sAmAnyajJAna arthAt samyagjJAna kahate haiN| jJAnasvabhAva meM ekAkAra hokara pragaTa huye jJAna ko sAmAnyajJAnavItarAgI jJAna kahate haiM, usI ko jainazAsana athavA AtmAnubhUti kahate haiN| sAmAnyajJAna meM AtmA ke Ananda kA svAda AtA hai| vizeSajJAna arthAt indriyajJAna meM AtmA ke Ananda kA svAda nahIM AtA hai; parantu AkulatA aura dukha kA svAda AtA hai| paradravya kA avalambana lekara jo jJAna hotA hai, vaha vizeSa jJAna hai| bhagavAna kI vANI sunakara jo jJAna huA vaha indriyajJAna hai,vizeSajJAna hai; vaha AtmA kA jJAna, atIndriyajJAna, sAmAnyajJAna nahIM hai| .. jJAnI ko AtmA kA jJAna huA hai, usa sAmAnyajJAna ko jJAnI apanA jJAna jAnatA hai aura para ko jAnatA huA indriyajJAna jo anekAkArarUpa parasattAvalambI jJAna hotA hai, usako apanA jJAna mAnatA nhiiN| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 mokSamArga kI pUrNatA : samyagjJAna jaise parajJeya ko apanA mAnatA nahIM, vaise hI para ke jJAna ko bhI apanA jJAna mAnatA nhiiN| jisameM Ananda kA svAda AtA hai, aise AtmajJAna ko hI apanA jJAna mAnatA hai| (Atmadharma : maI 1979, pRSTha-25) 19. prazna - AtmajJAna ho jAne para to yaha vratAdi rAga hai, aisA bhAsita ho jAtA hai; parantu prathama to AtmajJAna jaldI hotA nahIM hai na? uttara - jaldI kA kyA artha ? isakA abhyAsa karanA cAhiye ki rAga kyA hai? AtmA kyA hai? maiM trikAla TikanevAlI cIja kaisI hU~? ityAdi abhyAsa karake, jJAna karake, rAga se bhinna AtmA kA anubhava karanA - yaha pahalI vastu hai| AtmA ko jAne binA samasta kriyAkANDa vyartha haiN| AtmA andara AnandasvarUpa bhagavAna caitanya kA pu~ja prabhu hai| usakA jJAna na ho, antaradazA kA vedana na ho, tabataka usakA kriyAkANDa saba jhUThA hai| samyagdarzana prApta karanA durlabha hai| ata: sarvaprathama samyagdarzana prApta karane kA prayatna karanA caahiye| (Atmadharma : akTUbara 1978, pRSTha-24) 20. prazna - apane hI sat kA jJAna karanA kyoM mahattvapUrNa hai, para sat kA kyoM nahIM? uttara - apanI apekSA se anya sabhI paradravya asat haiM, svayaM hI sat hai| svayaM hI apanA jJAtA, jJeya aura jJAnarUpa sat hai; ata: apane hI sat kA jJAna krnaa| apane sat kA jJAna karane se atIndriya Ananda kI jhalaka Aye binA nahIM rahegI, yadi Ananda na Ave to samajha lo ki hamane apane sat kA saccA jJAna kiyA hI nhiiN| mUla meM to antara meM jhukanA-ramaNatA karanA hI sarva siddhAMta kA sAra hai| (Atmadharma : mArca 1979, pRSTha-25) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra 145 21. prazna - kyA khaNDa-khaNDa jJAna - indriyajJAna bhI saMyogarUpa hai ? uttara - hA~, vAstava meM to khaNDa-khaNDa jJAna bhI trikAlIsvabhAva kI apekSA se saMyogarUpa hai| jaise indriyA~ saMyogarUpa haiM, vaise vaha bhI saMyogarUpa hai| jisaprakAra zarIra, jJAyaka se atyanta bhinna hai; usIprakAra khaNDa-khaNDa jJAna - indriyajJAna bhI jJAyaka se bhinna hai, saMyogarUpa hai; svabhAvarUpa nahIM / ( Atmadharma: akTUbara 1978, pRSTha- 24) kI prarUpaNA bhI asat 22. prazna kyA jJAnI kI prarUpaNA meM AtI hai ? - uttara - nahIM, jJAnI kI vANI meM asat kI prarUpaNA nahIM aatii| jJAnI ke asthiratA to hotI hai, kintu usakI prarUpaNA meM asat kathana nahIM AtA / vyavahAra se nizcaya hotA hai, rAga se lAbha hotA hai athavA rAga se. dharma hotA hai, eka dravya dUsare dravya kA kArya kara sakatA hai - aisI prarUpaNA ko asat prarUpaNA kahate haiN| (Atmadharma : julAI 1978, pRSTha- 24) 23. prazna - paMcAstikAya ko arthI hokara sune isakA kyA artha hai ? - uttara - arthI hokara arthAt sevaka hokara, dAsa hokara sunanA / jaise kisI bar3e AdamI ke pAsa yAcaka hokara mAMgA jAtA hai; usIprakAra guru ke pAsa pAtra ziSya yAcaka hokara sunatA hai| maiM bhI kucha jAnatA hU~ - isaprakAra abhimAnapUrvaka nahIM sunatA, kintu garajamanda hokara apanA hita karane ke lie sunatA hai| apane jJAna meM paMcAstikAya ko jAnatA hai - nirNaya karatA hai| ( Atmadharma : mArca 1980, pRSTha- 24) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 mokSamArga kI pUrNatAH samyagjJAna - 24. prazna - parasattAvalambI jJAna zuddhAtmA kA nirNaya karatA hai, kyA vaha jJAna bhI vyartha hai ? uttara - paronmukha jJAna se savikalpa nirNaya hotA hai, vaha vAstava meM zuddhAtmA kA nirNaya nahIM kahA jaataa| svasanmukha hokara nirvikalpatA meM jo nirNaya hotA hai, vahI zuddhAtmA kA saccA nirNaya hai| (Atmadharma : julAI 1976, pRSTha-21) 25. prazna - jo savikalpa jJAna kinAre taka le jAtA hai, usako vyartha kyoM kahA jAtA hai? uttara - savikalpa jJAna se zuddhAtmA kA anubhava nahIM hotaa| svasanmukha jJAna se zuddhAtmA kA svAnubhavapUrvaka nirNaya hotA hai| (Atmadharma : julAI 1976, pRSTha-21) 26. prazna - vyavasthita jAnanA jJAna kA svabhAva hai kyA? uttara - AtmA jJAnasvarUpa hai aura usakI kevalajJAnAdi pA~ca paryAyeM haiN| kevalajJAna apane guNa ke vyavasthita kArya ko jAnatA hai| usI prakAra matijJAna bhI apane guNa ke vyavasthita kArya ko jAnatA hai, para ke kArya ko bhI vyavasthita jAnatA hai| zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyAyajJAna bhI apane-apane guNa ke vyavasthita kArya ko tathA para ke kArya ko bhI vyavasthita jAnate haiN| vyavasthita jAnanA unakA svabhAva hai| AtmA akelA jJAnasvarUpa hai arthAt usakI paryAya, guNa aura dravya-basa, mAtra jJAtA hI haiM, pheraphAra karanevAle nhiiN| apane meM bhI koI phera-phAra karanA nahIM hai| jaisA vyavasthita kArya hotA hai, vaisA jAnatA hai| ahAhA! dekho to sahI! vastu hI aisI hai| andara meM to khUba gambhIratA se calatA hai, parantu kathana meM to......| . (Atmadharma : agasta 1979, pRSTha-26) Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra - 147 27. prazna - vartamAna paryAya meM adhUrA jJAna hai, usa adhUre jJAna meM pUre jJAnasvabhAva kA jJAna kaise ho? uttara - jaise A~kha choTI hone para bhI sAre zarIra ko jAna letI hai, usIprakAra paryAya meM jJAna kA vikAsa alpa hone para bhI yadi vaha jJAna sva-sanmukha ho to pUrNajJAnasvarUpI zuddhAtmA ko svasaMvedana se jAna letA hai| kevalajJAna hone se pahale apUrNajJAna meM bhI svasaMvedana pratyakSa se pUrNa-jJAnasvarUpI AtmA kA niHsaMdeha nirNaya hotA hai| __jaise zakkara kI alpamAtrA se sampUrNa zakkara ke svAda kA nirNaya ho jAtA hai, vaise hI jJAna kI alpaparyAya ko antarmukha karane para usameM pUrNa jJAnasvabhAva kA nirNaya ho jAtA hai| pUrNajJAna hone para hI pUrNa AtmA ko jAnA jAya - aisI bAta nahIM hai| yadi apUrNajJAna pUrNa AtmA ko na jAna sake, to kabhI bhI samyagjJAna hI nahIM ho sake; isalie apUrNajJAna bhI svasanmukha hokara pUrNa AtmA ko jAna letA hai| (vItarAga-vijJAna : sitambara 1983, pRSTha-22) 28. prazna - upayoga kA para se hanana nahIM hotA - isakA kyA artha? uttara - pravacanasAra gAthA 172 meM aliMgagrahaNa ke nauveM bola meM upayoga kA para se hanana nahIM hotA - aisI bAta AI hai| hanana arthAt naash| muni ko cAritradazA hotI hai aura ve svarga meM jAte haiM, vahA~ cAritradazA to nAza ko prApta ho jAtI hai to bhI sva ke lakSya se jo upayoga huA hai, vaha nAza nahIM hotaa| sva ke lakSya se upayoga huA hai| vaha to apratihita huA hai - nAza nahIM hotaa| . (Atmadharma : sitambara 1978, pRSTha-26) N . Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra ... 1. prazna - dharma kyA hai? arthAt sAkSAt mokSamArga kyA hai? uttara - cArittaM khalu dhammo arthAt cAritra vAstava meM dharma hai, vahI sAkSAt mokSamArga hai| (Atmadharma : akTUbara 1976, pRSTha-26) 2. prazna - cAritra kA artha kyA hai? uttara - zuddha-jJAnasvarUpa AtmA meM caranA - pravartana karanA so cAritra hai| (Atmadharma : akTUbara 1976, pRSTha-23) 3. prazna - aise cAritra ke lie prathama kyA karanA cAhie? uttara - cAritra ke lie prathama to sva-para ke yathArtha svarUpa kA nizcaya karanA cAhie, kyoMki usameM ekAgra honA hai| vastu ke svarUpa kA nizcaya kie binA usameM sthira kaise hogA? isalie prathama jisameM sthira honA hai, usa vastu ke svarUpa kA nizcaya karanA caahie| . (Atmadharma : akTUbara 1976, pRSTha-23) 4. prazna - 'cArittaM khalu dhammo' cAritra vAstava meM dharma hai - aisA kahA, usa cAritra kA svarUpa kyA hai aura usakI prApti ke lie prathama kyA karanA cAhie? ___ uttara - zuddhajJAnasvarUpa AtmA meM caranA-pravartanA, vaha cAritra hai| cAritra ke lie prathama to sva-para ke yathArthasvarUpa kA nizcaya karanA cAhie; kyoMki jisameM ekAgra honA hai, usa vastu ke svarUpa kA nizcaya kiye binA usameM sthira kaise hogA? ataH jisameM sthira honA ho, usa vastu ke svarUpa kA prathama hI nizcaya karanA caahie| (Atmadharma : agasta 1982, pRSTha-24) 5. prazna - vastu ke svarUpa kA nizcaya kisaprakAra karanA cAhie? Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra uttara - isa jagata meM maiM svabhAva se jJAyaka hI huuN| mere se bhinna jagata ke samasta jar3a-cetana padArtha mere jJeya haiN| vizva ke padArthoM ke sAtha jJeyajJAyaka sambandha ke atirikta anya koI sambandha merA nahIM hai / koI bhI padArtha merA nahIM aura maiM kisI ke kArya kA karttA nahIM / pratyeka padArtha apane svabhAvasAmarthya se hI utpAda vyaya - dhrauvyasvarUpa se pariNamita ho rahA hai, usake sAtha merA koI bhI sambandha nahIM hai / jo jIva aisA nirNaya karatA hai, vahI para ke sAtha kA sambandha tor3akara nijasvarUpa meM upayoga ko jor3atA hai aura use hI svarUpa meM caraNarUpa cAritra hotA hai| isaprakAra cAritra ke lie prathama vastusvarUpa kA nirNaya karanA ( Atmadharma : agasta 1982, pRSTha- 24) 6. prazna - aisA samajhane para to koI jIva vrata aura tyAga karegA hI nahIM ? caahie| uttara - kauna tyAga karatA hai aura kisakA tyAga karatA hai? paravastu kA to grahaNa-tyAga koI jIva kara hI nahIM sakatA, mAtra apane vikAra kA hI tyAga kiyA jA sakatA hai| ( Atmadharma : : jUna 1982, pRSTha- 24) 7. prazna - vikAra kA tyAga kauna kara sakatA hai ? uttara- jisako vikAra se bhinna svabhAva kI pratIti huI ho, vahI jIva vikAra kA tyAga kara sakatA hai| rAga se bhinna AtmasvabhAva ko jAne binA rAga kA tyAga kaise karegA ? samyagdarzana dvArA rAga se bhinna svabhAva kI zraddhA karane ke pazcAt hI rAga kA yathArtharUpa se tyAga ho sakatA hai| jo jIva apane zuddhasvabhAva ko to jAnatA nahIM hai aura rAga ke sAtha ekatva mAnatA hai, vaha jIva rAga kA tyAga nahIM kara sakatA, isaliye ise samajhane ke bAda hI saccA tyAga ho sakatA hai| - 149 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 150 mokSamArga kI pUrNatAH samyakcAritra saccA tyAga to samyagdRSTi hI kara sakatA hai, mithyAdRSTi ko to kisakA tyAga kareM aura kisakA grahaNa kareM - isakA bhAna hI nahIM hai; ata: usakA tyAga saccA nahIM hotaa| (Atmadharma : jUna 1982, pRSTha-24) 8. prazna - padArtha ke svarUpa kA nirNaya karanevAlA jIva kaisA hotA hai ? uttara - vaha jIva apane AtmA ko kRta nizcaya, niSkriya tathA nirbhoga dekhatA hai| use sva-para ke svarUpa saMbaMdhI saMdeha dUra ho gayA hai| paradravya kI kisI bhI kriyA ko vaha AtmA kI nahIM mAnatA tathA apane AtmA ko paradravya meM pravRttirUpa kriyA se rahita-niSkriya dekhatA hai; paradravya ke upabhoga rahita nirbhoga dekhatA hai| aise apane svarUpa ko dekhatA huA vaha jIva saMdeha tathA vyagratA rahita hotA huA, nijasvarUpa meM ekAgra hotA hai| nijasvarUpa kI dhuna kA dhunI hokara usameM sthira hotA hai| isaprakAra vastusvarUpa kA nirNaya karanevAle ko hI cAritra hotA hai| . (Atmadharma : akTUbara 1976, pRSTha-24) 9. prazna-mokSamArga kI sAdhaka munidazA kise hotI hai? uttara- uparoktAnusAra vastusvarUpa kA nirNaya karake usameM jo ekAgra hotA hai, usI ko zrAmaNya hotA hai| (Atmadharma : akTUbara 1976, pRSTha-24) 10. prazna - zrAmaNya kA dUsarA nAma kyA hai ? uttara - zrAmaNya kA dUsarA nAma mokSamArga hai| jahA~ mokSamArga hai, vahIM zrAmaNya hai| jise mokSamArga nahIM hai, use zrAmaNya bhI nahIM hai| (Atmadharma : akTUbara 1976, pRSTha-24) 11. prazna - munirAja to mahAvratAdi pAlate haiM, unheM AsravabhAva kyoM kahA ? ve to cAritra haiM ? Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra 151 uttara - dhavalA bhAga-1 aura 12 meM AtA hai ki muni paMca mahAvrata ko 'bhukti' arthAt bhogate haiM; parantu paMca mahAvrata ko karate haiM athavA pAlate haiM - aisA nahIM khaa| jaise jagata ke jIva azubharAga ko bhogate haiM, vaise hI muni bhI zubharAga ko bhogate haiN| samayasAra Adi adhyAtmazAstroM meM to aisA lekha AtA hI hai; parantu vyavahAra ke graMtha dhavalA meM bhI muni paMca mahAvrata ke zubharAga ko bhogate haiM - aisA kahA hai| kambala yA galIcA Adi para chapA huA siMha kisI ko mAra nahIM sktaa| vaha to kathana mAtra hI siMha hai| usIprakAra antarjalpa-bAhyajalpa bAhya kriyArUpa cAritra hai, vaha kathanamAtra cAritra hai| saccA cAritra nahIM hai; kAraNa ki vaha Atmadravya ke svabhAvarUpa nahIM hai| pudgala dravya ke svabhAvarUpa hone se vaha karma ke udaya kA kArya hai| bhale hI azubha se bacane ke liye zubha hotA hai; parantu hai to vaha baMdha kA hI kAraNa, mokSa kA kAraNa to hai nhiiN| (Atmadharma : jUna 1978, pRSTha-26) 12. prazna - abhedasvarUpa AtmA kI anubhUti ho jAne ke pazcAt vratAdi karane se kyA lAbha? . uttara - zuddhAtmA kA anubhava hone ke bAda paMcama-SaSThama guNasthAnoM meM usa-usaprakAra kA rAga bhUmikAnusAra Aye binA rahatA nhiiN| vaha zubha rAga baMdha kA hI kAraNa hai aura heya hai - aisA jJAnI jAnatA hai| ___ zuddhatA kI vRddhi anusAra kaSAya ghaTatI jAtI hone ke kAraNa vratAdi kA zubharAga Aye binA rahatA hI nahIM - aisA hI svabhAva hai| (Atmadharma : agasta 1978, pRSTha-26) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 mokSamArga kI pUrNatA : samyakcAritra 13. prazna - vrata-tapa Adi saba vikalpa haiM to inheM karanA yA nahIM ? uttara - karane na karane kI bAta nhiiN| samyagdarzana ke bAda pA~caveM guNasthAna meM jo vikalpa Ate haiM, ve zubha rAga haiM, dharma nahIM; aisA jJAnI jAnate haiN| mithyAdRSTi ko aise vikalpa Ane para zubharAga se puNya ba~dhatA hai - para vaha usa rAga se dharma mAnatA hai, use apanA svarUpa mAnatA hai, ataH mithyAtva bhI baMdhatA hai| ___zubha chor3akara azubha meM jAne kI bAta nahIM hai; parantu zubharAga apanA svarUpa nahIM - aisA jAnakara zuddhatA pragaTa karane kI bAta hai| (Atmadharma : maI 1977, pRSTha-25) 14. prazna - saccA samatAbhAva kise hotA hai ? uttara - sva-para tattva bhinna-bhinna haiM - aisA svataMtra vastusvarUpa samajhe nahIM aura vastu ko parAdhIna mAne, use saccA samatAbhAva nahIM ho . sktaa| vastusvarUpa ko parAdhIna mAnane kI mAnyatA meM hI ananta viSamabhAva par3A hai| bhale bAhara se krodhI na dikhAI par3e aura mandakaSAya rakhatA ho, tathApi jahA~ vastusvarUpa kA bhAna nahIM hai, vahA~ samatA kA aMza bhI nahIM hotaa| AtmA ke jJAnasvabhAva kA anAdara hI mahAna viSamabhAva hai| ___ pratyeka tattva svatantra hai, koI kisI ke AdhIna nhiiN| merA svabhAva to mAtra sabako jAnane kA hai - isaprakAra vastu-svAtantrya ko jAnakara apane jJAnasvabhAva kA Adara karanA hI saccA samabhAva hai| . (vItarAga-vijJAna : navambara 1983, pRSTha-25-26) 15. prazna - isa dharma meM kahIM tyAga yA grahaNa karane kI bAta to AI hI nahIM ? Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 - zrIkAnajI svAmI ke udgAra uttara - isameM hI yathArtha grahaNa - tyAga kI bAta A jAtI hai| grahaNa yA tyAga kisI bAhyavastu kA to ho nahIM sakatA, vaha to antara meM hI hotA hai| bAhyavastu ko grahaNa-tyAga kara sakane kI mAnyatA to adharma hai| bhale hI aisI mAnyatAvAlA jIva haritakAya kA tyAgI ho aura bhagavAna ke nAma kA japa karatA ho, tathApi vaha adharmI hai| maiM para vastu kA grahaNa-tyAga kara sakatA hU~ athavA rAga va maMda kaSAya se mujhe dharma hogA- aisI viparIta mAnyatA kA tyAga aura jar3a evaM vikAra se bhinna antara meM apanA svabhAva pUrNa jJAyakamUrti hai, usakI zraddhA-jJAna-sthiratA kA grahaNa hI dharma hai| zraddhA meM pUrNasvabhAva kA grahaNa aura apUrNatA kA tyAga dharma hai| __ (vItarAga-vijJAna : janavarI 1984, pRSTha-24-25) 16. prazna - kyA tyAga dharma nahIM hai? uttara - samyagdarzanapUrvaka jitane aMza meM vItarAgabhAva pragaTa huA, utane aMza meM kaSAya kA tyAga huaa| samyagdarzanAdi astirUpa dharma hai aura mithyAtva va kaSAya kA tyAga nAstirUpa dharma hai| samyagdarzana rahita tyAga dharma nahIM hai, yadi mandakaSAya ho to puNyabandha hai| __ (vItarAga-vijJAna : jUna 1984, pRSTha-28) 17. prazna - dharma aura adharma kA AdhAra kisa para hai? uttara- eka tarapha saMyoga aura dUsarI tarapha svabhAva - donoM eka hI samaya haiN| vahA~ dRSTi kisa para par3I hai - isa para dharma-adharma kA AdhAra hai| ___ saMyoga para dRSTi hai to adharma hotA hai aura svabhAva para dRSTi hai to dharma hotA hai| . (vItarAga-vijJAna : janavarI 1984, pRTa-28) 18. prazna - dharma kA AcaraNa kyA hai ? Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 mokSamArga kI pUrNatA : samyakcAritra - uttara -svabhAva ke sAtha sambandha jor3anA aura para ke sAtha sambandha tor3anA arthAt jaisA apanA svabhAva hai, vaisA jAnakara zraddhA-jJAna meM svIkAra karanA darzana va jJAna kA AcaraNa hai, tatpazcAt usI svabhAva meM upayoga kI ekAgratA karanA cAritra kA AcaraNa hai|isii AcaraNa se dharma hotA hai, anya koI dharma kA AcaraNa nahIM hai| . (vItarAga-vijJAna : janavarI 1984, pRSTha-29) 19. prazna-sAmAyika kitane prakAra kI hai? unameM se caturthaguNasthAna meM kauna-kauna sI hai? uttara - sAmAyika cAra prakAra kI hai| jJAna sAmAyika, darzana sAmAyika, dezavirata sAmAyika aura sarvavirata sAmAyika / apane pUrNa jJAna svabhAva kA Adara karanA aura vikAra kA Adara nahIM karanA jJAna-darzanarUpa sAmAyika hai| pahale mithyAtva ke kAraNa - aisA mAnatA thA ki 'puNya bhalA aura pApa burA', 'amuka se lAbha aura amuka se hAni', taba zraddhA aura jJAna meM viSamabhAva thaa| aba koI bhI parapadArtha mujhe lAbha-hAnikAraka nahIM, puNya-pApa donoM hI mere svarUpa nahIM-aisI svabhAvAzrita samyak zraddhA hone para jJAna-darzana meM samabhAva pragaTa honA zraddhA-jJAnarUpa sAmAyika hai| yaha sAmAyika Arambha -parigraha meM rahane vAle samyagdRSTi ke bhI hotI hai aura sadA vidyamAna hai, mAtra do ghar3I kI hI nhiiN| - svabhAva kI adhika lInatA hone para dezaviratirUpa sAmAyika zrAvaka ko aura vizeSa adhika lInatA hone para sarvaviratirUpa sAmAyika munidazA meM hotI hai| (vItarAga-vijJAna : disambara 1983, pRSTha-27) 20. prazna - kyA akelA cAritra hI dhyAna hai athavA samyagdarzanasamyagjJAna bhI dhyAna ke prakAra haiM? Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkAnajI svAmI ke udgAra 155 uttara - zuddhAtmasvabhAva kI zraddhA karanA bhI paramAtmasvabhAva kA hI dhyAna hai| samyagdarzana bhI svarUpa kI hI ekAgratA hai aura samyagjJAna bhI dhyAna hI hai tathA samyakcAritra bhI dhyAna hai| yaha tInoM svAzraya kI ekAgratArUpa dhyAna ke hI prakAra haiM aura dhyAna se hI pragaTa hote haiN| rAga kI ekAgratA chor3akara svarUpa kI ekAgratA karanA hI samyagdarzana-jJAna-cAritra hai| akele jJAnasvabhAva meM ekAgratA karate hI rAgAdi kI cintA chUTa jAtI hai, vahI ekAgratA cintA-nirodharUpa dhyAna hai aura vahI mokSamArga bhI hai| (vItarAga-vijJAna : jUna 1984, pRSTha-24) 21. prazna - dhyAna paryAya ko kathaMcit bhinna kyoM kahA hai? uttara-samayasAra gAthA 320 meM jayasenAcArya ne dhyAna ko kathaMcit bhinna kahA hai| usakA artha 'para' kI apekSA se dhyAna paryAya vaha svayaM kI hai, isIlie abhinna hai aura zAzvata dhruva dravya kI apekSA ye dhyAna paryAya vinAzIka hone se bhinna hai| vAstava meM dravya aura paryAya donoM bhinna hai| ... (Atmadharma : julAI 1976, pRSTha-23) 22. prazna - piNDastha, padastha, rUpastha, rUpAtIta - aise dharmadhyAna ke cAra prakAra haiM, unameM kitane savikalpa haiM aura kitane nirvikalpa haiM ? ___uttara - paramArtha se to cAroM hI prakAra ke dharmadhyAna nirvikalpa haiM, kyoMki jaba vikalpa chUTakara upayoga sva meM sthira ho tabhI vAstavika dharmadhyAna kahA jaaye| prathama piNDastha arthAt deha meM sthita zuddha AtmA, padastha arthAt zabda ke vAcyarUpa zuddha AtmA, rUpastha arthAt arahanta sarvajJadeva tathA rUpAtIta arthAt dehAtIta siddhaparamAtmA - ina cAra prakAra ke svarUpa kA aneka vidhi cintavana - anya sthUla vikalpoM meM se chUTakara, mana ke Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 mokSamArga kI pUrNatA : samyakcAritra ekAgra karane ke samaya Ave, use vyavahAra dharmadhyAna kahate haiN| pazcAt vaha vikalpa bhI chUTakara nijasvarUpa meM upayoga jame taba vAstavika dharmadhyAna kahA jAye / isa bhA~ti cAra prakAra ke savikalpa cintavana ko vyavahAra se dharmadhyAna kahA, paramArtha dharmadhyAna to nirvikalpa hai| paramArtha dharmadhyAna vItarAga hai aura vahI mokSa kA sAdhaka hai| ( Atmadharma : sitambara 1977, pRSTha- 28) 23. prazna - 'paramAtmaprakAza' meM paramAtmA ke dhyAna karane ko dharmadhyAna kahA hai - vaha kaise ? uttara - paramAtmA kA dhyAna karane ko kahakara apane hI AtmA kA dhyAna karane ko kahA hai, apane se bhinna paramAtmA kA nahIM / paramAtmA ke samAna hI apanA svabhAva paripUrNa rAgAdi rahita hai, usako pahicAnakara usakA hI dhyAna karanA - yahI paramArtha se paramAtmA kA dhyAna hai / isake atirikta arahaMta va siddha kA lakSya karanA saccA dharmadhyAna nahIM hai; kintu rAga hai aura paramArtha se rAga to ArttadhyAna hai; ataH usase kabhI bhI dharmadhyAna nahIM ho sktaa| ( Atmadharma : mArca 1983, pRSTha- 25 ) 24. prazna - sthiratA ( cAritra) ko nikaTa kA upAya kyoM kahA hai ? uttara - kyoMki samyagdarzana -3 -jJAna bhI mokSa kA upAya hai, parantu samyagdarzana - jJAna pUrvaka sthiratA mokSa kA sAkSAt upAya hai; isIkAraNa sthiratA ko mokSa kA nikaTa upAya kahA hai| samyagdarzana - jJAna ke pazcAt bhI svarUpa meM sthiratA ke binA mokSa prApta nahIM hotA / ( vItarAga - vijJAna : aprela 1984, pRSTha- 27) 25. prazna - svAmIkArtikeyAnuprekSA meM kahA hai ki jinavacana kI bhAvanA ke liye ina bhAvanAoM kI racanA kI hai| isakA kyA artha hai ? - Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 zrIkAnajIsvAmI ke udgAra uttara - pahale 'jinavacana' kyA hai - yaha nirNaya karanA pdd'egaa| jinavacana meM kahe gaye, dravya-guNa-paryAya - ina tInoM kA svarUpa jaisA hai vaisA samajhakara aura pratIti karake dharmI jIva ina bhAvanAoM ko bhAtA hai, usameM usakI vItarAgI zraddhA, vItarAgI jJAna aura vItarAgI AnaMda kA aMza prakaTa hotA hai| jinavacana kI bhAvanA ke artha ye bhAvanAyeM racI haiM arthAt jinavacanAnusAra vastusvarUpa kA bhAna jise huA ho, use hI ye bhAvanAyeM hotI haiN| jinavacana se viruddha kahanevAle kudeva, kuguru, kuzAstra ko jo mAnatA ho; usako bAraha bhAvanAoM kA cintavana saccA nahIM hotaa| samyagdarzana binA bhAvanAyeM yathArtha nahIM hotii| (vItarAga-vijJAna : janavarI 1984, pRSTha-28) ___ 26. prazna -saMsAra bhAvanA kA artha kyA saMsAra kI bhAvanA karanA uttara- nahIM; saMsAra bhAvanA meM saMsAra kI bhAvanA yA ruci nahIM hai| ruci aura bhAvanA to svabhAva kI hI hai| dharmIjIva apane svabhAva kI dRSTi rakhakara saMsAra kA svarUpa cintavana karake vairAgya kI vRddhi karatA hai - isakA nAma saMsAra bhAvanA hai| antartattva ke bhAna binA dvAdaza bhAvanA yathArtha nahIM hotii| (vItarAga-vijJAna : janavarI 1984, pRSTha-28) 27. prazna - mokSa kA kAraNa samabhAva hai| vaha samabhAva kareM to mokSa hogA na ? uttara - samabhAva arthAt viitraagtaa| yaha vItarAgatA dravya ko pakar3e taba ho| dravya ke Azraya binA vItarAgatA nahIM hotii| samabhAva kA kAraNa vItarAgasvabhAvI bhagavAna AtmA hai| usakA Azraya karane aura para kA Azraya chor3ane se mokSa hotA hai| yaha ati saMkSipta kathana hai| (Atmadharma : julAI 1981, pRSTha-20) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 mokSamArga kI pUrNatA : samyakcAritra 28. prazna - tyAga jainadharma hai ki nahIM ? uttara - samyagdarzanapUrvaka jitane aMza meM vItarAgabhAva prakaTa ho, utane aMza meM kaSAya kA jo tyAga hotA hai, use dharma kahate haiN| samyagdarzanAdi astirUpa dharma hai aura usIsamaya mithyAtva aura kaSAya kA tyAga, vaha nAstirUpa dharma hai| kisI bhI dazA meM samyaktvarahita tyAga se dharma nahIM hotaa| yadi maMda kaSAya ho to puNya hI hotA hai| (Atmadharma : aprela 1982, pRSTha-25) 29. prazna - AtmA kI kSamA kaise hotI hai ? .. uttara - anaMtaguNamaya, jJAnAnandamaya AtmA kA svarUpa pahacAnane se AtmA kI kSamA hotI hai| AtmA meM koI vibhAva nahIM - vaha to kSamA kA sAgara, zAnti kA sAgara hai| yadyapi ananta kAla meM anantabhAva hue, nikRSTa bhAva bhI hue, tathApi AtmA to kSamA kA bhaNDAra hai - use pahacAnane se hI saccI kSamA hotI hai| (Atmadharma : agasta 1981, pRSTha-20) 30. prazna - ahiMsA ko paramadharma kahA hai, usakA kyA artha hai ? uttara - parajIvoM kI dayA kA bhAva to rAga hai aura rAga se sva kI hiMsA hotI hai tathA rAga se lAbha mAnane meM caitanya prabhu kA anAdara hai| jisa ahiMsA ko paramadharma kahA hai; vaha to AtmA kI paryAya meM rAgAdi kI utpatti hI na hove - vaha hai, vahI vItarAgI ahiMsA dharma hai| ___puruSArthasiddhayupAya gAthA - 44 meM kahA ki AtmA meM rAgAdi kI anutpatti hI ahiMsA aura unakI utpatti honA hI hiMsA hai| aisI bAta pAtra jIva ke binA kise ruce ? (Atmadharma : julAI 1980, pRSTha-22-23) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya khaNDa ratnatraya kI Agamokta paribhASAe~ Adi mokSamArga ke svarUpa kI hI vizeSa spaSTatA ke lie samyagdarzana, samyagjJAna va samyakcAritra ke lakSaNa va svarUpa ke sandarbha meM Agama meM jo vibhinna kathana hai; unheM saMkalita kara yahA~ dene kA hama prayAsa kara rahe haiN| yaha saMkalana kA kArya zrI saurabhajI zAstrI gar3hAkoTA ne kiyA hai| hameM vizvAsa hai ki isa saMkalana ke adhyayana se pAThakoM ko mokSamArga kI pUrNatA kA viSaya spaSTa samajha meM A sakegA aura yathArtha jJAna kA vardhana hone se vizeSa Ananda bhI prApta hogaa| samyagdarzana samyagdarzana kI vibhinna paribhASAe~ 1. zuddha jIvAstikAya se utpanna honevAlA jo paramazraddhAna, vahI darzana hai| (niyamasAra gAthA-13, tAtparyavRtti TIkA) 2. kAraNadRSTi paramapAriNAmikabhAvarUpa jisakA svabhAva haiM, aise kAraNasamayasArasvarUpa AtmA ke yathArtha svarUpazraddhAnamAtra hai| __ (niyamasAra gAthA-13, tAtparyavRtti TIkA) 3. Apta Agama aura tattvoM kI zraddhA se samyaktva hotA hai| inakA ___ samyak zraddhAna vyavahAra samyaktva hai| (niyamasAra, gAthA-5) 4. tattvaruci samyagdarzana hai| (mokSapAhui, gAthA-38) 5. jJeya aura jJAtA ina donoM kI yathArUpa pratIti samyagdarzana kA lakSaNa hai| (pravacanasAra, gAthA-242, tattvapradIpikA TIkA, pRSTha-474) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 * mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana 6. kAla sahita paMcAstikAya ke bhedarUpa nava padArtha vAstava meM bhAva haiN| una bhAvoM kA zraddhAna so samyaktva haiN| (paMcAstikAya gAthA-107) 7. una bhUtArtharUpa se jAne gaye jIvAdi nau padArthoM kA zuddhAtmA se bhinna karake samyak avalokana karanA, nizcaya samyaktva hai| . (samayasAra tAtparyavRtti kI TIkA, gAthA-163, pRSTha-175) 8. zuddha jIvAstikAya kI ruci nizcayasamyaktva hai| (paMcAstikAya saMgraha, gAthA-107 kI tAtparyavRtti TIkA) 9. vizuddha jJAnadarzana svabhAvarUpa nija paramAtmA meM jo ruci vaha samyagdarzana hai| (samayasAra, gAthA-2, tAtparyavRtti TIkA) 10. rAgAdi se bhinna yaha jo svabhAva se utpanna sukharUpa svabhAva hai, vahI paramAtmatattva hai| vahI paramAtma tattva sarva prakAra upAdeya hai, aisI ruci samyaktva hai| (pravacanasAra, gAthA-5, tAtparyavRtti TIkA) 11. jo sarva naya pakSoM se rahita kahA gayA hai, vaha samayasAra hai| isI samayasAra ko samyagdarzana aura samyagjJAna saMjJA hai| ___(samayasAra gAthA-144) 12. bhUtArthanaya se jJAta jIva, ajIva aura puNya, pApa tathA Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa ye nava tattva samyaktva haiN| (samayasAra gAthA-13) 13. hiMsAdi rahita dharma, aThAraha doSa rahita deva, nirgrantha pravacana arthAt mokSamArga va guru inameM zraddhA honA samyagdarzana hai| (mokSapAhu, gAthA-90) 14. jJAna meM hI bhedanaya se jo vItarAga sarvajJa jinendradeva dvArA kahe hue zuddhAtmA Adi tattva haiN| unameM, 'yaha hI tattva hai, aisA hI tattva hai' isa prakAra kA jo nizcaya hai, vaha samyaktva hai| . (dravyasaMgraha gAthA 52 kI TIkA pRSTha-218,10) Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 samyagdarzana kI paribhASAe~ 15. abheda naya se jo samyagjJAna hai, vahI samyagdarzana hai| (dravyasaMgraha gAthA 52 kI TIkA pRSTha-218,10) 16. 'zuddhAtmA hI upAdeya hai' aisIruci honerUpa samyagdarzana hai aura . usI zuddhAtmAko rAgAdiparabhAvoM se bhinna jAnanAsamyagjJAna hai| (dravyasaMgraha gAthA 52 kI TIkA pRSTha-218,10) 17. zuddhopayoga rUpa nizcaya ratnatraya kI bhAvanA se utpanna parama AhAdarUpa sukhAmRta rasa kA AsvAdana hI upAdeya hai, indriyajanya sukha Adika heya hai, aisI ruci tathA jo vItarAga cAritra ke binA nahIM hotA, aisA jo vItarAga samyaktva, vaha hI nizcaya samyaktva hai| (dravyasaMgraha, gAthA-41 kI TIkA, pRSTha-203) 18. rAgAdi vikalpa rahita, cit camatkAra bhAvanA se utpanna, madhura rasa ke AsvAdarUpa sukha kA dhAraka maiM huuN| isaprakAra nizcayarUpa samyagdarzana hai| (dravyasaMgraha, gAthA-40 kI TIkA, pRSTha-186) 19. 'zuddhAtmA hI upAdeya hai', aisA zraddhAna samyaktva hai| ___ (dravyasaMgraha, gAthA-14,42,4) 20. jo dravyoM ko jaisA unakA svarUpa haiM, vaisA jAne aura usI taraha isa jagat meM zraddhAna kare, vahI AtmA kA cala, malina-avagAr3ha doSa rahita nizcala bhAva hai; vahI AtmabhAva samyagdarzana hai| (paramAtmaprakAza, adhyAya-2, gAthA-15) 21. trigupti avasthA hI vItarAga samyaktva kA lakSaNa hai| (dravyasaMgraha gAthA 41 kI TIkA) 22. atatva meM tattva kI buddhi, adeva meM deva kI buddhi aura adharma meM dharma kI buddhi, ityAdirUpa jo viparIta abhiniveza hai; usa viparItAbhiniveza se rahita jo jJAna hai, usake 'samyak vizeSaNa se kahe jAnevAlI avasthAvizeSa samyaktva kahalAtA hai| (dravyasaMgraha gAthA 52 kI TIkA, pRSTha-218, 10) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana 23. kevala AtmA kI upalabdhi samyagdarzana kA lakSaNa nahIM hai| yadi vaha zuddha hai to usakA lakSaNa ho sakatI hai aura yadi azuddha hai to nhiiN| (paMcAdhyAyI uttarAI, zloka-215) 24. AtmAnubhava sahita hI tattvoM kI zraddhA yA pratIti samyagdarzana kA lakSaNa hai, binA AtmAnubhava ke nhiiN| (paMcAdhyAyI uttarArddhagAthA-415, pRSTha-383) 25. jIvAdi nau padArtha haiM, unheM jisaprakAra se sarvajJa jina ne nirdiSTa kiyA, ve usI prakAra se sthita haiM; anyathArUpa se nahIM - aisI jo zraddhA, ruci athavA pratIti hai, usakA nAma samyagdarzana hai| . (tattvAnuzAsana, zloka-25, pRSTha-33) 26. pA~ca ajIva dravya aura nava tattvoM se cetayitA cetana nirAlA hai, aisA zraddhAna karanA aura isake sivAya anya bhA~ti zraddhAna nahIM karanA, so samyagdarzana hai| aura samyagdarzana hI AtmA kA svarUpa hai| (samayasAra nATaka, manda-7, pRSTha-30) 27. AtmA ko nirmala-samala ke vivakSA rahita eka rUpa zraddhAna karanA, samyagdarzana hai| (samayasAra nATaka, chanda-20, pRSTha-40) 28. jaba AtmA svayaM buddhi se athavA zrI guru ke upadezAdi se Atma-anAtma kA bhedavijJAna athavA svabhAva-vibhAva kI pahicAna karatA hai, taba samyagdarzana guNa pragaTa hotA hai| (samayasAra nATaka, pRSTha-129) 29. azuddha upayoga, rAga-dveSa-moharUpa hai aura rAga-dveSa-moha kA abhAva samyagdarzana hai| (samavasAra nATaka, pRTa-211) 30. apane svarUpa kA zraddhAna, jJAna aura apane svarUpa meM hI sthira ho jAnA nizcaya samyagdarzana hai| sacce deva, zAla, guru para zraddhAna karanA vyavahAra samyagdarzana hai|(pyaanopdeshkoss, zloka-5, pRSTha-4) Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 samyagdarzana kI paribhASAe~ 31. apane-apane svabhAva meM sthita tattvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiN| jIva-ajIva Asrava bandha saMvara nirjarA va mokSa ye sAta tattva haiN| (tattvArthasUtra, adhyAya-1, sUtra-2,3,4) 32. prazama, saMvega, anukampA aura Astikya Adi kI abhivyakti lakSaNavAlA sarAga samyagdarzana hai| (sarvArthasiddhi adhyAya-1, sUtra-2, 12,7) 33. (darzanamohanIya kI) sAtoM prakRtiyoM kA Atyantika kSaya ho jAnepara jo Atma vizuddhimAtra prakaTa hotI hai, vaha vItarAga - samyaktva hai| (tatvArthavArtika adhyAya-1, sUtra-2,31,22) 34. tahA~ prazastarAga sahita jIvoM kA samyaktva sarAga samyaktva hai| 35. prazasta va aprazasta donoM prakAra ke rAga se rahita kSINamoha . vItarAgiyoM kA samyaktva vItarAga samyaktva hai| (bhagavatI ArAdhanA, vi-51,175,18,21) 36. kSAyika samyaktva vItarAga hai| 37. aupazamika va kSAyopazamika sarAga hai| 38. prazama, saMvega, Astikya aura anukampA ina pragaTa lakSaNoMvAlA sarAga samyaktva jAnanA caahie| 39. upekSA arthAt vItarAgatA lakSaNavAlA vItarAga samyaktva hai| . (amitagati zrAvakAcAra adhikAra-2, zloka-65-66) 40. sacce-deva-zAstra-guru kA zraddhAna hI samyagdarzana hai| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka-4, pRSTha-3) 41. satyArtha deva, zAstra aura guru ina tInoM kA ATha aMga sahita, tIna mUr3hatA aura ATha madarahita zraddhAna karanA, samyagdarzana kahA jAtA hai| (ratnakaraNDasAvakAcAra zloka-4) 42. samyaktva ke ATha aMgoM kA samUha hI samyagdarzana hai| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, pRSTha-36) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 mokSamArga kI pUrNatAH samyagdarzana 43. samyagdarzana meM tathA arhantabhakti meM nAma bheda hai, artha bheda nahIM hai| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, pRSTha-479) *44. darzanamoha ke upazAnta hone se granthazravaNa ke binA kevala vItarAga bhagavAna kI AjJA se hI jo tattvazraddhAna utpanna hotA hai, vaha AjJA samyaktva hai| *45. darzanamoha kA upazama hone se granthazravaNa ke binA jo kalyANakArI ____ mokSamArga kA zraddhAna hotA hai, use mArga samyagdarzana kahate haiN| *46. tiresaTha zalAkA puruSoM ke purANa (vRttAnta) ke upadeza se jo tattvazraddhAna utpanna hotA hai use upadeza samyagdarzana kahA hai| *47. muni ke cAritrAnuSThAna ko sUcita karanevAle AcArasUtra ko sunakara - jo tattvArthazraddhAna hotA hai, use sUtra samyagdarzana kahA gayA hai| *48. jina jIvAdi padArthoM ke samUha kA athavA gaNitAdi viSayoM kA jJAna durlabha hai, unakA kinhIM bIjapadoM ke dvArA jJAna prApta karanevAle bhavyajIva ke jo darzanamohanIya ke asAdhAraNa upazamavaza tattvazraddhAna hotA hai, use bIja samyagdarzana kahate haiN| *49. jo bhavyajIva padArthoM ke svarUpa ko saMkSepa se hI jAna karake tattvazraddhAna ko prApta huA hai, usake usa samyagdarzana ko saMkSepa samyagdarzana kahA jAtA hai| *50. jo bhavyajIva 12 aMgoM ko sunakara tattvazraddhAnI ho jAtA hai, use vistAra samyagdarzana se yukta jaano| *51. aMga bAhya AgamoM ke par3hane ke binA bhI unameM pratipAdita kisI padArtha ke nimitta se jo arthazraddhAna hotA hai, vaha artha samyagdarzana kahalAtA hai| *52. aMgoM ke sAtha aMgabAhya zruta kA avagAhana karake jo samyagdarzana utpanna hotA hai, use avagAr3ha samyagdarzana kahate haiN| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 samyagdarzana kI paribhASAe~ *53. kevalajJAna ke dvArA dekhe gaye padArthoM meM dekhe gaye padArthoM ke viSaya meM ruci hotI hai, vaha yahA~ paramAvagAr3ha samyagdarzana isa nAma se prasiddha hai| ( AtmAnuzAsana zloka-12,13,14) 54. AtmA meM paravastuoM se bhinnatva kI zraddhA karanA, so nizcaya . samyagdarzana hai| (chahaDhAlA-tIsarI DAla, chanda-2) 55. para-padArthoM se trikAla bhinna aise nijAtma kA aTala vizvAsa karanA, use nizcaya samyagdarzana kahate haiN| (chahaDhAlA-tIsarI DAla, chanda-2) * dUrabhiniveza rahita padArthoM kA zraddhAna athavA svAtma pratyakSa pUrvaka sva-para bheda kA yA kartavya-akartavya kA viveka samyagdarzana kahA jAtA hai| kinhIM ko yaha svabhAva se hI hotA hai aura kinhIM ko updeshpuurvk| * AjJA Adi kI apekSA yaha daza prakAra kA hai| * karmoM ke upazama, kSaya, kSayopazama kI apekSA tIna prakAra kA hotA hai| inameM se pahale do atyanta nirmala va nizcala hote haiM, para tIsare meM samala hone ke kAraNa kadAcit kucha aticAra lagane sambhava haiN| * rAga ke sadbhAva va abhAva kI apekSA bhI isake sarAga va vItarAga do bheda haiN| vahA~ sarAga to prazama, saMvega Adi guNoM ke dvArA anumAnagamya hai aura vItarAga kevala svAnubhavagamya hai| * samyaktva ke sabhI bheda niHzaMkita Adi ATha guNoM se bhUSita hote haiN| * samyaktvavajJAna meM mahAna antara hotA hai, jo sUkSma vicAra ke binA pakar3a meM nahIM aataa| jitanI bhI vikalpAtmaka upalabdhiyA~, zraddhA, anubhava Adi haiM, ve saba jJAnarUpa haiN| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana samyagdarzana to nirvikalpa hone ke kAraNa antara meM abhiprAya yA labdharUpa avasthita mAtra rahA karatA hai| mokSamArga meM isakA sarvocca sthAna hai; kyoMki isake binA kA Agama-jJAna, cAritra, vrata, tapa Adi saba vRthA hai| - samyagdarzana ke lakSaNoM meM bhI svAtma saMvedana sarvapradhAna hai, kyoMki binA isake tattvoM kI zraddhA Adi akiMcitkara hai| yaha samyagdarzana svataH yA kisI ke upadeza se yA jAtismaraNa, jinabimbadarzana Adi ke nimitta se kAla pAkara bhavya jIvoM ko utpanna hotA hai| isako prApta karane kI yogyatA kevala saMjJI paryApta jIvoM meM cAroM hI gatiyoM meM hotI hai| anAdi mithyAdRSTi ko sarvaprathama prathamozama samyaktva hotA hai| vahA~ se niyama se girakara vaha punaH mithyAtva ko prApta ho jAtA hai| pIche kadAcit vedaka-samyaktva ko aura tatpUrvaka yathAyogya guNasthAnoM meM dvitIyopazama va kSAyika ho jAtA hai| kSAyika samyagdarzana atyanta acala va apratiprAtI hai, tathA kevalI ke pAdamUla meM manuSyoM ko hI honA prArambha hotA hai| pIche yadi maraNa ho jAye to cAroM gatiyoM meM pUrNa hotA hai| ( jainendra siddhAnta koza bhAga-4, pRSTha-345) mokSamArga meM samyagdarzana hI pradhAna hai 1. bahuta kahane se kyA, jo pradhAna puruSa atItakAla meM siddha hue haiM yA Age siddha hoMge, vaha saba samyaktva kA mAhAtmya jaano| . (mokSapAhui, gAthA-88) 2. darzana zuddha hI vAstava meM zuddha hai, kyoMki darzanazuddha hI nirvANa ko prApta karate haiN| darzana vihIna puruSa iSTa lAbha arthAt mokSa ko prApta nahIM krte| (mokSapAhur3a, gAthA-39) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 mokSamArga meM samyagdarzana hI pradhAna hai 3. samyagdarzana ko yaha jIva jaba prApta ho jAtA hai, taba parama sukhI ho jAtA hai aura jaba taka use prApta nahIM karatA, taba taka duHkhI banA rahatA hai| (rayaNasAra, gAthA-158) 4. samyagdarzana samasta ratnoM meM sArabhUta ratna hai aura mokSarUpI vRkSa kA . mUla hai| . (rayaNasAra gAthA-4) 5. jisaprakAra bhAgyazAlI manuSya kAmadhenu, kalpavRkSa, cintAmaNiratna aura rasAyana ko prApta kara manovAMchita uttama sukha ko prApta hotA hai| usIprakAra samyagdarzana se bhavya jIvoM ko sarva prakAra ke sarvotkRSTa sukha va samasta prakAra ke bhogopabhoga svayameva prApta hote haiN| . (rayaNasAra, gAthA-54) 6. samyaktva ke binA niyama se samyagjJAna va samyakcAritra nahIM hote haiN| ratnatraya meM eka yaha samyaktva guNa hI prazaMsanIya hai| (rayaNasAra, gAthA-47) 7. jaise bANa rahita vedhaka manuSya ke abhyAsa se rahita hotA huA nizAne ko prApta nahIM karatA hai, vaise hI ajJAnI mithyAdRSTi mokSamArga ke lakSyabhUta paramAtma tattva ko prApta nahIM karatA hai| (bodhapAhur3a, gAthA-21) 8. jinapraNIta samyagdarzana ko antaraMga bhAvoM se dhAraNa karo; kyoMki yaha sarva guNoM meM aura ratnatraya meM sAra hai tathA mokSamandira kI prathama sIr3hI hai| (darzanapAhur3a, gAthA-21) 9. darzanabhraSTa hI vAstava meM bhraSTa hai; kyoMki darzanabhraSTa ko nirvANa nahIM hotaa| cAritra bhaSTa ko mokSa ho jAtA hai, para darzanabhaSTa ko nahIM hotaa| (darzanapAhur3agAthA-3) 10. una donoM (samyaktva, samyagjJAna) se sarva padArthoM yA tattvoM kI upalabdhi hotI hai| padArthoM kI upalabdhi hone para zreya va azreya kA jJAna hotA hai| (darzanapAhui, gAthA-15) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana 11. zreya va azreya ko jAnakara vaha puruSa, mithyAtva ko ur3Akara tathA samyak svabhAvayukta hokara abhyudaya va tIrthaMkara Adi padoM ko prApta hotA huA pIche nirvANa prApta karatA hai| . (darzanapAhui, gAthA-16) 12. jisa prakAra tArAoM meM candra aura pazuoM meM siMha pradhAna hai, usI prakAra muni va zrAvaka donoM prakAra ke dharmoM meM samyaktva pradhAna hai| (bhAvapAhui, gAthA-144) 13. samyaktva kA AcaraNa karanevAle dhIra puruSa saMkhyAta va asaMkhyAtaguNI karma nirjarA karate haiM tathA saMsArI jIvoM kI amaryAdArUpa jo sarva duHkha, unakA nAza karate haiN| - (cAritrapAhui, gAthA-20) 14. samyagdarzana saba ratnoM meM mahAratna hai, saba yogoM meM uttama yoga hai, saba RddhiyoM meM mahA-Rddhi hai| adhika kyA, samyaktva saba siddhiyoM ko karanevAlA hai| (kArtikeyAnuprekSA, gAthA-325) 15. samyaktva guNa se sahita jIva, devoM ke indroM se tathA cakravartI Adi se vandanIya hotA hai, aura vrata rahita hotA huA bhI nAnA prakAra ke uttama svarga sukha ko pAtA hai| (kArtikeyAnuprekSA, gAthA-326) 16. samyaktva se to jJAna samyak hotA hai| 17. AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatattva kI yugapattA honepara bhI AtmajJAna ko hI mokSamArga kA sAdhakatama sammata krnaa| 18. AtmajJAnazUnya AgamajJAna, tattvArthazraddhAna, saMyatattva kA yugapatpanA bhI akiMcitkara hai| (pravacanasAra tatvapradIpikA, gAzA-239, pRSTha-467) 19. nagara meM jisaprakAra dvAra pradhAna hai, mukha meM jisa prakAra cakSu pradhAna hai tathA vRkSa meM jisa prakAra mUla pradhAna hai, usI prakAra jJAna, Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga meM samyagdarzana hI pradhAna hai 169 cAritra, vIrya va tapa ina cAra ArAdhanAoM meM eka samyaktva hI pradhAna hai| (bhagavatI ArAdhanA mUla pRSTha-8, gAthA-742, peja-314) 20. darzanabhaSTa hI bhraSTa hai, cAritrabhraSTa vAstava meM bhraSTa nahIM hotA, kyoMki jisakA samyaktva nahIM chUTA hai - aisA cAritrabhraSTa saMsAra meM patana nahIM krtaa| (bhagavatI ArAdhAnA, gAthA-745, pRSTha-314) 21. jisa samyagdarzana ke binA jJAna to mithyAjJAna aura cAritra mithyAcAritra huA karatA hai, vaha sukha kA sthAnabhUta, mokSarUpI vRkSa kA advitIya bIjasvarUpa tathA samasta doSoM se rahita samyagdarzana jayavanta hotA hai| usake binA prApta huA bhI manuSya janma aprApta hue ke samAna hai| (padmanaMdipaMcaviMzatikA, adhyAya-1, zloka-77) 22. satpuruSoM ne samyagdarzana ko cAritra va jJAna kA bIja, yama va prazama kA jIvana tathA tapa va svAdhyAya kA Azraya mAnA hai| (jJAnArNava adhikAra, 6,54, pRSTha-95) 23. he bhavyoM! tuma samyagdarzanarUpI amRta kA pAna karo; kyoMki, yaha samyagdarzana atula sukhanidhAna hai, samasta kalyANoM kA bIja hai, saMsArasAgara tarane ko jahAja hai| bhavyajIva hI isakA pAtra hai, pApavRkSa ko kATane ke lie kuThAra hai, puNyatIrthoM meM pradhAna hai tathA vipakSI jo mithyAdarzana, usako jItane vAlA hai| - (jJAnArNava adhikAra-6, zloka-59, pRSTha-96) 24. yaha samyagdarzana mahAratna arthAt samasta loka kA AbhUSaNa hai aura mokSa hone paryanta AtmA ko kalyANa dene meM catura hai| (jJAnArNava adhikAra-6, zloka-53, pRSTha-95) 25. mithyAtva se grasta cittavAlA manuSya bhI pazu ke samAna hai| aura samyaktva se vyakta cittavAlA pazu bhI manuSya ke samAna hai| (sAgAradharmAmRta adhikAra-1, zloka-4) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana 26. apAra saMsAra samudra tAranevAlA aura jisameM vipadAoM ko sthAna nahIM, aisA yaha samyagdarzana, jisane apane vaza kiyA hai; usa puruSa ne koI alabhya sampadA hI vaza karI hai| (amitagatizrAvakAcAra adhikAra-2, zloka-83) 27. anya guNoM se hIna bhI samyagdRSTi sarvamAnya hai| kyA binA zAna para car3hA ratna zobhA ko prApta nahIM hotA hai| (ArAdhanA sAra-2,68) 28. ina tInoM (samyagdarzana, jJAna, cAritra) meM pahale samasta prakAra se samyagdarzana bhale prakAra aMgIkAra karanA cAhie, kyoMki isake astitva hote hue samyagjJAna aura samyakcAritra hotA hai| (puruSArthasiddhiyupAya, zloka-21) 29. samyagdarzana ke hote hI jo bhUtapUrva jJAna va cAritra thA, vaha samyak vizeSaNa sahita ho jAtA hai| ataH samyagdarzana abhUtapUrva ke samAna hI samyagjJAna va samyakcAritra ko utpanna karatA hai, aisA kahA jAtA hai| (paMcAdhyAyI uttarArddha, 768) 30. zuddha samyagdRSTi jIva kAnti, pratApa, vidyA, vIrya, yazovRddhi, vijaya, vibhavavAna, uccakulI, dharma, artha, kAma, mokSa ke sAdhaka tathA manuSyoM meM ziromaNi hote haiN| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka-36 31. tIna kAla aura tIna jagata meM jIvoM kA samyaktva ke samAna kucha bhI kalyANakArI nahIM hai, mithyAtva ke samAna akalyANakArI nahIM hai| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka-34) 32. gaNadharAdi deva, samyagdarzana sahita cANDAla ko bhI bhasma se DhakI huI cinagArI ke samAna deva kahate haiN| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka-28) 33. samyagdarzana kA nAza karanevAle doSoM kA tyAga karane meM hI samyagdarzana kI ujjvalatA hai| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, pRSTha-228) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 mokSamArga meM samyagdarzana hI pradhAna hai| 34. sarvaprakAra ke prayatna se samyagdarzana uttama rIti se aMgIkAra karanA cAhiye; kyoMki samyagdarzana ke hone para hI jJAna aura cAritra samyakpane ko prApta hote haiN| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, pRSTha-79) 35. samyagdarzana se to mithyAtva nAma ke Asrava kA dvAra ruka jAtA hai| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, pRSTha-402) 36. satsaMgati milane para bhI samyagdarzana prApta honA durlabha hai| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, pRSTha-406) 37. jo apane samyagdarzanAdi svabhAva ko Apa hI dhAraNa karatA hai; vahI jIva saMsAra samudra se pAra hotA hai| (samayasAra nATaka, chanda-8, pRSTha-8) 38. samyagdarzana pragaTa hone para vyavahAra kI tallInatA nahIM rhtii| samyagdarzana pragaTa hone para caMcala citta ko vizrAma milatA hai| (samayasAra nATaka, pRSTha-211) 39. yadi yaha jIva vaimAnika deva huA to bhI samyagdarzana binA dukha prApta karatA hai| (chahaDhAlA-prathama DAla, chanda-17) 40. jIva ko nizcaya samyagdarzana ke sAtha hI samyakbhAvazrutajJAna hotA hai| (chahaDAlA-tIsarI DAla, chanda-1) 41. jo buddhimAna puruSa paccIsa doSa rahita tathA ATha niHzaMkAdi guNoM se sahita samyagdarzana dhAraNa karate haiM, unheM apratyAkhyAnAvaraNIya cAritramohanIya karma ke udayavaza kiMcit bhI saMyama nahIM hai; tathApi devoM ke svAmI indrAdi unakI pUjA (Adara) karate haiN| (chahaDAlA-tIsarI DAla, chanda-15) 42. yaha samyagdarzana mokSarUpI mahala kI prathama sIr3hI hai, isa samyagdarzana ke binA jJAna aura cAritra samyakpane ko prApta nahIM hote| (chahaDAlA-tIsarI DAla, chanda-17) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana samyagdarzana, bheda-prabheda * samyagdarzana do prakAra kA hai - sarAga samyagdarzana aura vItarAga smygdrshn| * AtmA kI vizuddhi mAtra vItarAga samyagdarzana hai| . (sarvArthasiddhi, adhyAya-1, sUtra-2, peja-7) * triguptirUpa avasthA hI vItarAga samyaktva kA lakSaNa hai| (dravyasaMgrahagAthA, 41 kI TIkA) * prazama, saMvega, anukampA aura Astikya Adi kI abhivyakti sarAga samyaktva kA lakSaNa hai| yaha hI vyavahAra samyaktva hai| vItarAga samyaktva nijazuddhAtmAnubhUti lakSaNavAlA hai aura vItarAga cAritra ke avinAbhAvI haiN| vaha hI nizcaya samyaktva haiN| . (paramAtmaprakAza adhikAra-2, gAthA-17) * samyagdarzana sAmAnya se eka hai| nisargaja aura adhigamaja ke bheda se do prakAra kA hai| (tattvArthasUtra adhyAya-1, sUtra-3) aupazamika, kSAyika va kSAyopazamika ke bheda se tIna prakAra kA hai| AjJA samyaktva Adi kI apekSA samyaktva dasa prakAra kA hai| zabdoM kI apekSA saMkhyAta prakAra kA hai| * zraddhAna karanevAle kI apekSA asaMkhyAta prakAra kA haiN| (sarvArthasiddhi adhyAya-1, sUtra-7, pRSTha-4) * zraddhAna karane yogya padArthoM va adhyavasAyoM kI apekSA ananta prakAra kA hai| (tatvArthavArtika adhyAya-1, sUtra-7,14,40,30) chadAsthoM kA samyaktva bhI siddhoM ke samAna hai * upazama, kSAyika va kSAyopazamika ina tInoM samyaktvoM meM yathArtha zraddhAna ke prati koI bheda nahIM hai| * vItarAga sarvajJapraNIta jIvAdi padArthoM ke viSaya meM samyak zraddhAna va Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana, bheda-prabheda 173 jJAna meM donoM - gRhastha va tapodhana sAdhuoM ke samAna hI hote haiM, parantu inake cAritra meM bheda haiN| (paMcAstikAya tAtparyavRtti gAthA 160, pRSTha-233) jaise chadmastha ke zrutajJAna ke anusAra pratIti pAie hai.... jaisA sapta tattvani kA zraddhAna chadmastha ke bhayA thA, taisA hI kevalI siddha bhagavAn ke pAie hai| jJAnAdika kI hInatA adhikatA hote bhI tiryaMcAdika yA kevalI siddha bhagavAna ke samyaktva guNa samAna haiN| (mokSamArgaprakAzaka, adhyAya-9, pRSTha-329) samyagdarzana meM samyak zabda kA mahatva / 'samyak' zabda avyutpanna arthAt rauDhika aura vyutpanna arthAt vyAkaraNa siddha hai| jaba yaha vyAkaraNa se siddha kiyA jAtA hai taba 'sam' upasarga pUrvaka aJc' dhAtu se kvip pratyaya karane para 'samyak' zabda banatA hai| * saMskRta meM isakI vyutpatti samaJcati iti samyak isaprakAra hotI hai| ___prAkRta meM isakA artha prazaMsA hai| * sUtra meM Aye hue samyak isa zabda ko darzana, jJAna aura cAritra inameM se pratyeka zabda ke sAtha jor3a lenA caahie| yathA - samyagdarzana, samyagjJAna, smykcaaritr| * padArthoM ke yathArtha jJAna-zraddhAna kA saMgraha karane ke lie darzana ke ___ pahale samyak vizeSaNa diyA hai| (sarvArthasiddhi adhyAya-1, sUtra-1, pRSTha-5) samyagdarzana ke pazcAt bhavadhAraNa kI sImA * jo jIva muhurta kAla paryanta bhI samyagdarzana ko prApta karake anantara chor3a dete haiM, ve bhI isa saMsAra meM anantAnanta kAla paryanta nahIM Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana rhte| arthAt unako adhika se adhika arddhapudgala parivartana kAla mAtra hI saMsAra zeSa rahatA hai isase adhika nhiiN| (bhagavatI ArAdhanA, gAthA-53) * jo manuSya jisa bhava meM darzanamoha kI kSapaNA kA prasthApana karatA hai, vaha darzanamoha ke kSINa hone para tIna bhava meM niyama se mukta ho jAtA hai| (paMcasaMgraha prAkRta adhikAra-1, gAthA-203) jo samyagdarzana se patita nahIM hote unako utkRSTataH sAta yA ATha bhavoM kA grahaNa hotA hai aura jaghanya se do-tIna bhavoM kaa| itane bhavoM ke pazcAt unake saMsAra kA uccheda ho jAtA hai| jo samyaktva se cyuta ho gaye haiM, unake lie koI niyama nahIM hai| (rAjavArtika adhyAya-4, sUtra-25, pRSTha-243) darzanamoha kA kSaya ho jAne para usa hI bhava meM yA tIsare bhava meM athavA manuSya-tiryaMca kI pUrva meM Ayu bA~dha lI ho to bhogabhUmi kI apekSA cauthe bhava meM siddhi prApta karate haiN| cauthe bhava ko ullaMghana nahIM krte| 000aupazamika va kSAyozamika samyaktva kI bhA~ti yaha nAza ko prApta nahIM hotaa| . (labdhisAra gAthA-165) * kitane hI jIva sudevatva aura sumAnuSatva ko punaH punaH prApta karake sAta-ATha bhavoM ke pazcAt niyama se karmakSaya karate haiN| (vasunaMdizrAvakAcAra, gAthA-269) praznottara 1. prazna - dRza dhAtu kI sAmAnya se dekhanA' aisI vyutpatti jagat prasiddha hai| vahA~ "samyak dekhatA hai jisake dvArA" aise karaNa pratyaya karane para jo iSTa lakSaNa prApta hotA hai, vaha Apa syAdvAdiyoM ke yahA~ prApta nahIM hotA hai| bhale prakAra dekhanA aisA bhAva sAdhanarUpa artha bhI nahIM milatA hai? Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 samyagdarzana va samyagjJAna meM antara uttara- aisA artha hama iSTa nahIM kara sakate; kyoMki isameM ativyApti doSa hogaa| mithyAdRSTi abhavya ke prazasta dekhanA hone ke kAraNa samyagdarzana ho jAne kA prasaMga prApta ho jaayegaa| (zlokavArtika adhyAya-2, sUtra-2,2,3,3) tathA yadi ApA para kA yathArtha zraddhAna nahIM hai| ara jinamata viSai kahai je deva, guru, dharma tini hI kU mAne haiM, anya mata virSe kahe devAdi yA tattvAdi tini ko nahIM mAne haiM to aise kevala vyavahAra samyaktva kari samyaktvI nAma pAveM nhiiN| (rahasyapUrNa ciTThI) samyagdarzana va samyagjJAna meM antara 2. prazna - jJAna va darzana kI yugapat pravRtti hone ke kAraNa ve donoM eka haiM? uttara - nahIM; kyoMki, jisa prakAra yugapat hote hue bhI agni kA tApa va prakAza (athavAdIpaka va usakA prakAza) apane-apane lakSaNoM se bheda ko prApta haiM, usIprakAra yugapat hote hue bhI ye donoM apane-apane lakSaNoM se bhinna haiN| samyagjJAna kA lakSaNa tattvoM kA yathArtha nirNaya karanA hai aura samyagdarzana kA lakSaNa una para zraddhAna karanA hai| (puruSArthasindhupAya zloka-32,34) 3. prazna - "tattvArtha kA zraddhAna karanerUpa samyagdarzana aura padArtha kA vicAra karane svarUpa samyagjJAna hai" ina donoM meM bheda nahIM jAnA jAtA, kyoMki jo padArtha kA nizcaya samyagdarzana meM hai, vahIM samyagjJAna meM hai| isalie ina donoM meM kyA bheda hai? / uttara- padArtha ke grahaNa karane meM jAnanerUpa jo kSayopazama vizeSa hai, vaha 'jJAna' kahalAtA hai| (dravyasaMgrA , gAvA-4, pRSTha-218) Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana - 4. prazna-jo samyagdarzana va samyagjJAna meM bheda nahIM hai, to una donoM guNoM ke ghAtaka jJAnAvaraNIya va mithyAtva ye do karma kaise kahe gaye? uttara - bhedanaya se AvaraNa kA bheda hai aura abheda kI vivakSA meM karmatva ke prati jo do AvaraNa haiM, una donoM ko eka hI jAnanA caahie| (dravyasaMgraha, gAthA-4, pRSTha-219) samyagdarzana aura samyagjJAna yadyapi eka sAtha pragaTa hote haiM, tathApi ve donoM bhinna-bhinna guNoM kI paryAyeM haiN| samyagdarzana zraddhAguNa kI zuddhaparyAya hai aura samyagjJAna jJAnaguNa kI zuddha paryAya hai| samyagdarzana kA lakSaNa viparIta abhiprAya rahita tattvArthazraddhA hai aura samyagjJAna kA lakSaNa saMzayAMdi doSa rahita sva-para kA yathArthatayA nirNaya hai| samyagdarzana nimitta kAraNa hai aura samyagjJAna naimittika kArya hai| (mAlA-cauthI dAla, chanda-2) darzana zabda kA artha zraddhA iSTa hai .. 5. prazna-darzana zabda 'dRzi' dhAtu se banA hai jisakA artha Aloka hai| ataH isase zraddhAnarUpa artha kA jJAna nahIM ho sktaa| uttara - dhAtuoM ke aneka artha hote haiM, ataH 'dRzi' dhAtu kA zraddhAnarUpa artha karane meM koI doSa nahIM hai| ____6. prazna - yahA~ (arthAt tattvArtha zraddhAna samyag hai' - isa prakaraNa meM) dRzi dhAtu kA prasiddha artha kyoM chor3a diyA? uttara - mokSamArga kA prakaraNa hone se - tattvArthoM kA zraddhAnarUpa jo AtmA kA pariNAma hotA hai vaha to mokSa kA sAdhana bana jAtA hai; kyoMki vaha bhavyoM ke hI pAyA jAtA hai, kintu Aloka, cakSu Adi ke Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva ke vibhinna lakSaNoM kA samanvaya 171 nimitta se hotA hai, jo sAdhAraNa rUpa se saba saMsArI jIvoM ke pAya jAtA hai; ataH use mokSamArga mAnanA yukta nhiiN| (sarvArthasiddhi adhyAya-1, sUtra-2,11,7) samyaktva ke vibhilla lakSaNoM kA samanvaya 7. phira prazna utpanna hotA hai ki yahA~ sAtoM tattvoM ke zraddhAna kA niyama kahate ho, so nahIM bntaa| kyoMki kahIM para se bhinna apane zraddhAna hI ko samyaktva kahate haiN| samayasAra' meM 'ekatve niyatasya' ityAdi kalaza hai - usameM aisA kahA hai ki isa AtmA kA paradravya se bhinna avalokana vahI niyama se samyagdarzana hai; isaliye navatattva kI saMtati ko chor3akara hamAre yaha eka AtmA hI hoo| tathA kahIM eka AtmA ke nizcaya hI ko samyaktva kahate haiN| puruSArthasiddhayupAya' meM 'darzanamAtmavinizcitiH' aisA pada hai, so usakA yahI artha hai| isaliye jIva-ajIva hI kA va kevala jIva hI kA zraddhAna hone para samyaktva hotA hai, sAtoM ke zraddhAna kA niyama hotA to aisA kisaliye likhate? samAdhAna - para se bhinna apanA zraddhAna hotA hai, so AmravAdika ke zraddhAna se rahita hotA hai yA sahita hotA hai? yadi rahita hotA hai, to mokSa ke zraddhAna binA kisa prayojana ke artha aisA upAya karatA hai? ___ saMvara-nirjarA ke zraddhAna binA rAgAdika rahita hokara svarUpa meM upayoga lagAne kA kisaliye udyama rakhatA hai? . 1. ekatve niyatasyazuddhanayato vyApturyadasyAtmanaH, pUrNajJAnaghanasya darzanamiha dravyAntarebhyaH pRthkH| samyagdarzanametadeva niyamAdAtmAca tAvAnayam, tanmuktvA navatattvasantatimimAmAtmAyameko'stu nH||6|| (samayasAra kalaza) 2. darzanamAtmavinizcitirAtmaparijJAnamiSyate bodhH| sthitirAtmani cAritraM kuta etebhyo bhavati bndhH|| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana Asrava-bandha ke zraddhAna binA pUrva avasthA ko kisaliye chor3atA hai? isaliye AsravAdika ke zraddhAnarahita ApApara kA zraddhAna karanA sambhavita nahIM hai| - ___ tathA yadi AsravAdika ke zraddhAna sahita hotA hai, to svayameva hI sAtoM tattvoM ke zraddhAna kA niyama huaa| tathA kevala AtmA kA nizcaya hai, so para kA pararUpa zraddhAna hue binA AtmA kA zraddhAna nahIM hotA, isaliye ajIva kA zraddhAna honepara hI jIva kA zraddhAna hotA hai| .. tathA usake pUrvavat AsravAdika kA bhI zraddhAna hotA hI hotA hai, isaliye yahA~ bhI sAtoM tattvoM ke hI zraddhAna kA niyama jaannaa| tathA AsravAdika ke zraddhAna binA ApApara kA zraddhAna va kevala AtmA kA zraddhAna saccA nahIM hotA; kyoMki AtmA dravya hai, so to zuddha-azuddha paryAya sahita hai| ___ jaise - tantu avalokana binA paTa kA avalokana nahIM hotA, usI prakAra zuddha-azuddha paryAya pahicAne binA Atmadravya kA zraddhAna nahIM hotA; usa zuddha-azuddha avasthA kI pahicAna AsravAdika kI pahicAna se hotI hai| tathA AsravAdika ke zraddhAna binA ApApara kA zraddhAna va kevala AtmA kA zraddhAna kAryakArI bhI nahIM hai; kyoMki zraddhAna karo yA na karo, Apa hai so Apa hai hI, para hai so para hai| __ tathA AsravAdika kA zraddhAna ho to Amrava-bandha kA abhAva karake saMvara-nirjarArUpa upAya se mokSapada ko prApta kre| tathA jo ApA-para kA bhI zraddhAna karAte haiM, so usI prayojana ke artha karAte haiM; isaliye AmravAdika ke zraddhAna sahita ApA-para kA jAnanA va ApakA jAnanA kAryakArI hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 hA! samyaktva ke vibhinna lakSaNoM kA samanvaya 8. yahA~ prazna hai ki aisA hai to zAstroM meM ApA-para ke zraddhAna ko va kevala AtmA ke zraddhAna hI ko samyaktva kahA va kAryakArI kahA; tathA nava tattva kI saMtati chor3akara hamAre eka AtmA hI hoo- aisA kahA, so kisa prakAra kahA? samAdhAna - jisake saccA ApA-para kA zraddhAna va AtmA kA zraddhAna ho, usake sAtoM tattvoM kA zraddhAna hotA hI hotA hai| tathA jisake saccA sAta tattvoM kA zraddhAna ho usake ApA-para kA va AtmA kA zraddhAna hotA hI hotA hai - aisA paraspara avinAbhAvIpanA jAnakara ApA-para ke zraddhAna ko yA AtmazraddhAna hI ko samyaktva kahA hai| tathA isa chala se koI sAmAnyarUpa se ApA-para ko jAnakara va AtmA ko jAnakara kRtakRtyapanA mAne, to usake bhrama hai; kyoMki aisA kahA hai nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhvetkhrvissaannvt|' isakA artha yaha hai - vizeSa rahita sAmAnya hai, so gadhe ke sIMga samAna hai| isaliye prayojanabhUta AsravAdika vizeSoM sahita ApApara kA va AtmA kA zraddhAna karanA yogya hai| athavA sAtoM tattvArthoM ke zraddhAna se rAgAdika miTAne ke artha paradravyoM ko bhinna bhAtA hai va apane AtmA hI ko bhAtA hai, usake prayojana kI siddhi hotI hai; isaliye mukhyatA se bhedavijJAna ko va AtmajJAna ko kAryakArI kahA hai| __ tathA tattvArtha-zraddhAna kiye binA sarva jAnanA kAryakArI nahIM hai, kyoMki prayojana to rAgAdika miTAne kA hai; so AmravAdika ke zraddhAna binA yaha prayojana bhAsita nahIM hotA; taba kevala jAnane hI se mAna ko 1:AlApapaddhati, zloka-9 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana bar3hAtA hai; rAgAdika nahIM chor3atA, taba usakA kArya kaise siddha hogA? tathA nava tattva saMtati kA chor3anA kahA hai; so pUrva meM nava tattva ke vicAra se samyagdarzana huA, pazcAt nirvikalpa dazA hone ke artha nava tattvoM ke bhI vikalpa chor3ane kI cAha kI / tathA jisake pahale hI nava tattvoM kA vicAra nahIM hai, usako vaha vikalpa chor3ane kA kyA prayojana hai? anya aneka vikalpa Apake pAye jAte haiM, unhIM kA tyAga karo / isa prakAra ApA-para ke zraddhAna meM va AtmazraddhAna meM sAta tattvoM ke zraddhAna kI sApekSatA pAyI jAtI hai; isaliye tattvArtha zraddhAna samyaktva kA lakSaNa hai| 9. phira prazna hai ki kahIM zAstroM meM arahanta deva, nirgrantha guru, hiMsA rahita dharma ke zraddhAna ko samyaktva kahA hai, so kisaprakAra hai ? 180 samAdhAna - arahanta devAdika ke zraddhAna se kudevAdika kA zraddhAna dUra hone ke kAraNa gRhIta mithyAtva kA abhAva hotA hai, usa apekSA isake samyaktva kahA hai / sarvathA samyaktva kA lakSaNa yaha nahIM hai; kyoMki dravyaliMgI muni Adi vyavahAra dharma ke dhAraka mithyAdRSTiyoM ke bhI aisA zraddhAna hotA hai| athavA jaise aNuvrata, mahAvrata hone para to dezacAritra, sakalacAritra ho yA na ho; parantu aNuvrata, mahAvrata hue binA dezacAritra, sakalacAritra kadAcit nahIM hotA; isaliye ina vratoM ko anvayarUpa kAraNa jAnakara kAraNa meM kArya kA upacAra karake inako cAritra kahA hai / usI prakAra arahanta devAdika kA zraddhAna hone para to samyaktva ho yA na ho; parantu arahantAdika kA zraddhAna hue binA tattvArthazraddhAnarUpa samyaktva kadAcit nahIM hotA; isaliye arahantAdika ke zraddhAna ko anvayarUpa kAraNa jAnakara kAraNa meM kArya kA upacAra karake isa zraddhAna Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva ke vibhinna lakSaNoM kA samanvaya ko samyaktva kahA hai| isI se isakA nAma vyavahAra samyaktva hai| * athavA jisake tattvArthazraddhAna ho, usake sacce arahantAdika ke svarUpa kA zraddhAna hotA hI hotA hai / tattvArthazraddhAna binA pakSa se arahaMtAdi kA zraddhAna kare; parantu yathAvat svarUpa kI pahicAna sahita zraddhAna nahIM hotaa| tathA jisake sacce arahantAdika kA svarUpa pahicAnane se jIva - ajIva - AsravAdika kI pahicAna hotI hai| isaprakAra inako paraspara avinAbhAvI jAnakara kahIM arahantAdika ke zraddhAna ko samyaktva kahA hai| 181 10. yahA~ prazna hai ki nArakAdi jIvoM ke deva - kudevAdi kA vyavahAra nahIM hai aura unake samyaktva pAyA jAtA hai; isaliye samyaktva hone para arahantAdika kA zraddhAna hotA hI hotA hai, aisA niyama sambhava nahIM hai ? samAdhAna - sapta tattvoM ke zraddhAna meM arahantAdika kA zraddhAna garbhita hai; kyoMki tattvazraddhAna meM mokSa tattva ko sarvotkRSTa mAnate haiM, vaha mokSa tattva to arahanta-siddha kA lakSaNa hai| jo lakSaNa ko utkRSTa mAne vaha usake lakSya ko utkRSTa mAne hI mAne; isaliye unako bhI sarvotkRSTa mAnA, aura ko nahIM mAnA; vahIM deva kA zraddhAna huA / tathA mokSa ke kAraNa saMvara- nirjarA haiM, isaliye inako bhI utkRSTa mAnatA hai; aura saMvara- nirjarA ke dhAraka mukhyataH muni haiM, isaliye muni ko uttama mAnA, aura ko nahIM mAnA; vahI guru kA zraddhAna huA / tathA rAgAdika rahita bhAva kA nAma ahiMsA hai, usI ko upAdeya mAnate haiM, aura ko nahIM mAnate; vahI dharma kA zraddhAna huA / isa prakAra tattva zraddhAna meM garbhita arahantadevAdika kA zraddhAna hotA hai / athavA jisa nimitta se isake tattvArthazraddhAna hotA hai, usa nimitta se arahantadevAdika kA bhI zraddhAna hotA hai| isaliye samyaktva meM devAdika ke zraddhAna kA niyama hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana 11. phira prazna hai ki kitane hI jIva arahantAdika kA zraddhAna karate haiM, unake guNa pahicAnate haiM aura unake tattvazraddhAnarUpa samyaktva nahIM hotA; isaliye jisake saccA arahantAdika kA zraddhAna ho, usake tattvazraddhAna hotA hI hotA hai - aisA niyama sambhava nahIM hai? ___ samAdhAna - tattvazraddhAna binA arahantAdika ke chiyAlIsa Adi guNa jAnatA hai, vaha paryAyAzrita guNa jAnatA hai; parantu bhinna-bhinna jIvapudgala meM jisaprakAra sambhava haiM, usaprakAra yathArtha nahIM pahicAnatA, isaliye saccA zraddhAna bhI nahIM hotA; kyoMki jIva-ajIva jAti pahicAne binA arahantAdika ke AtmAzrita guNoM ko va zarIrAzrita guNoM ko bhinna-bhinna nahIM jaantaa| yadi jAne to apane AtmA ko paradravya se bhinna kaise na mAne? isaliye pravacanasAra meM aisA kahA hai - jo jANadi arahaMtaM, dvvttgunnttpjyttehiN| so jANadi appANaM, moho khalu jAdi tassa lyN|| - isakA artha yaha hai - jo arahanta ko dravyatva, guNatva, paryAyatva se jAnatA hai, vaha AtmA ko jAnatA hai; usakA moha vilaya ko prApta hotA hai| ___ isaliye jisake jIvAdika tattvoM kA zraddhAna nahIM hai, usake arahantAdika kA bhI saccA zraddhAna nahIM hai| tathA mokSAdika tattva ke zraddhAna binA arahantAdika kA mAhAtmya yathArtha nahIM jaantaa| laukika atizayAdi se arahanta kA, tapazcaraNAdi se guru kA aura parajIvoM kI ahiMsAdi se dharma kI mahimA jAnatA hai, so yaha parAzritabhAva haiN| ___ tathA AtmAzrita bhAvoM se arahantAdika kA svarUpa tattvazraddhAna hone para hI jAnA jAtA hai; isaliye jisake saccA arahantAdika kA zraddhAna ho, usake tattvazraddhAna hotA hI hotA hai - aisA niyama jaannaa| jyttaah| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktva ke vibhinna lakSaNoM kA samanvaya 183 isaprakAra samyaktva kA lakSaNa nirdeza kiyaa| 12. yahA~ prazna hai ki saccA tattvArthazraddhAna va ApA-para kA zraddhAna va AtmazraddhAna va deva-guru-dharma kA zraddhAna samyaktva kA lakSaNa khaa| tathA ina sarva lakSaNoM kI paraspara ekatA bhI dikhAyI so jAnI; parantu anya-anya prakAra lakSaNa kahane kA prayojana kyA? ..... uttara - yaha cAra lakSaNa kahe, unameM saccI dRSTi se eka lakSaNa grahaNa karane para cAroM lakSaNoM kA grahaNa hotA hai| tathApi mukhya prayojana bhinna-bhinna vicAra kara anya-anya prakAra lakSaNa kahe haiN| .. jahA~ tattvArthazraddhAna lakSaNa kahA hai, vahA~ to prayojana hai ki ina tattvoM ko pahicAne to yathArtha vastu ke svarUpa kA va apane hita-ahita kA zraddhAna kare taba mokSamArga meM prvrte| tathA jahA~ ApA-para kA bhinna zraddhAna lakSaNa kahA hai, vahA~ tattvArthazraddhAna kA prayojana jisase siddha ho usa zraddhAna ko mukhya lakSaNa kahA hai| jIva-ajIva ke zraddhAna kA prayojana ApA-para kA bhinna zraddhAna karanA hai| tathA AsravAdika ke zraddhAna kA prayojana rAgAdika chor3anA hai, so ApA-para kA bhinna zraddhAna hone para paradravya meM rAgAdi na karane kA zraddhAna hotA hai| isaprakAra tattvArthazraddhAna kA prayojana ApA-para ke bhinna zraddhAna se siddha hotA jAnakara isa lakSaNa ko kahA hai| tathA jahA~ AtmazraddhAna lakSaNa kahA hai, vahA~ ApA-para ke bhinna zraddhAna kA prayojana itanA hI hai ki - Apako Apa jaannaa| Apako Apa jAnane para, para kA bhI vikalpa kAryakArI nahIM hai| aise mUlabhUta prayojana kI pradhAnatA jAnakara AtmazraddhAna ko mukhya lakSaNa kahA hai| tathA jahA~ deva-guru-dharma kA zraddhAna lakSaNa kahA hai, vahA~ bAhya Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana sAdhana kI pradhAnatA kI hai; kyoMki arahantadevAdika kA zraddhAna sacce tattvArtha zraddhAna kA kAraNa hai aura kudevAdika kA zraddhAna kalpita tattvazraddhAna kA kAraNa hai / so bAhya kAraNa kI pradhAnatA se kudevAdika kA zraddhAna chur3Akara sudevAdika kA zraddhAna karAne ke artha deva-guru-dharma ke zraddhAMna ko mukhya lakSaNa kahA hai| isaprakAra bhinna-bhinna prayojanoM kI mukhyatA se bhinna-bhinna lakSaNa kahe haiN| " (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha-- 323 - 327, jayapura prakAzana ) 13. prazna - samyagdarzana pUjya kyoM hai? uttara - kyoMki samyagdarzana se jJAna meM samIcInatA AtI hai| (sarvArthasiddhi adhyAya- 1, sUtra ) ina tInoM darzana - jJAna - cAritra meM pahile samasta prakAra ke upAyoM se samyagdarzana bhaleprakAra aMgIkAra karanA cAhie; kyoMki isake astitva meM hI samyagjJAna aura samyamcAritra hotA hai| yadyapi samyagdarzana va samyagjJAna ye donoM eka sAtha utpanna hote haiM, tathApi inameM lakSaNabheda se pRthakatA sambhava hai| ( puruSArthasiddhyupAya, 21, 32 ) samyagdarzana kI ArAdhanA karake hI samyagjJAna kI ArAdhanA karanI cAhie; kyoMki jJAna samyagdarzana kA phala hai| jisaprakAra pradIpa aura prakAza sAtha hI utpanna hote haiM, phira bhI prakAza pradIpa kA kArya hai, usIprakAra yadyapi samyagdarzana va samyagjJAna sAtha sAtha hote haiM, phira bhI samyagjJAna kArya hai aura samyagdarzana usakA kaarnn| (anagAradharmAmRta adhyAya - 3, zloka - 15 ) jaise koI dhana kA arthI puruSa rAjA ko jAnakara ( usakI ) zraddhA karatA hai aura phira prayatnapUrvaka usakA anucaraNa karatA hai arthAt usakI sevA karatA hai, usI prakAra mokSa ke icchuka ko jIva rUpI rAjA ko Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagdarzana ke utpatti ke niyama 185 jAnanA cAhie, aura phira isI prakAra usakA zraddhAna karanA caahie| aura tatpazcAt usI kA anucaraNa karanA cAhie arthAt anubhava ke dvArA usameM tanmaya honA caahie| (samayasAra gAthA 17-18) sAmAnya tathA vizeSa dravya sambandhI aviruddhajJAna hI samyaktva kI siddhi karatA hai| usase viparIta jJAna nhiiN| (bRhatnayacakra gAthA-248) ___ samyagdarzana ke hote hI jo bhUtapUrva jJAna va cAritra thA, vaha samyak vizeSaNa sahita ho jAtA hai| ataH samyagdarzana abhUtapUrva ke samAna hI samyagjJAna va samyakcAritra ko utpanna karatA hai, aisA kahA jAtA hai| 14. prazna - sUtra meM pahile jJAna kA grahaNa karanA ucita hai; kyoMki eka to darzana jJAnapUrvaka hotA hai aura dUsare jJAna meM darzana zabda kI apekSA kama akSara hai? uttara - yaha kahanA yukta nahIM hai; kyoMki darzana aura jJAna yugapat utpanna hote haiN| jaise megha paTala ke dUra ho jAne para sUrya ke pratApa aura prakAza eka sAtha pragaTa hote haiN| usI prakAra jisa samaya AtmA kI samyagdarzana paryAya utpanna hotI hai, usI samaya usake mati-ajJAna aura zruta ajJAna kA nirAkaraNa hokara matijJAna aura zruta jJAna pragaTa hote haiN| (sarvArthasiddhi adhyAya-1, sUtra-1, pRSTha-5) samyagdarzana ke utpati ke niyama - vaha samyagdarzana nisarga se arthAt pariNAmabhAva se aura adhigama se arthAt upadeza ke nimitta se utpanna hotA hai| (tattvArthasUtra adhyAya-1, sUtra-3) jisaprakAra aupazamika samyagdarzana nisarga va adhigama donoM se hotA hai, usI prakAra kSAyopazamika va kSAyika samyaktva bhI donoM prakAra se hote hue bhale prakAra pratIta ho rahe haiN| (zlokavArtika adhikAra-2, 3) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 186 mokSamArga kI pUrNatA : samyagdarzana labdhi Adi jaba dezanAlabdhi aura kAlalabdhi Adi bahiraMga kAraNa tathA karaNalabdhirUpa antaraMga kAraNa rUpa sAmagrI kI prApti hotI hai, tabhI yaha bhavya prANI vizuddha samyagdarzana kA dhAraka ho sakatA hai| (mahApurANa, sarga-9, zloka 116, pRSTha-119) (viSa Adi ke nAza kI bhA~ti) darzanamoha ke nAza meM bhI dravya, kSetra, kAla va bhAva hetu hote haiN| ___ tahA~ jinendra bimba Adi to dravya haiM, samavazaraNa Adi kSetra haiN| ardha-pudgalaparAvartana vizeSa kAla hai, adhaHpravRttikaraNa Adi bhAva hai| usa mohanIya karma kA abhAva hone para hI upazamAdi kI pratipatti hotI hai| dUsare prakAroM se una upazama Adi ke hone kA abhAva hai| . (zlokavArtika pustaka-3,1,3,11,82,22) _ 'Adi' zabda se jAti smaraNa Adi kA arthAt jAtismaraNa, jinabimbadarzana, dharmazravaNa, jinamahimAdarzana, devarddhidarzana va vedanA Adi kA grahaNa hotA hai| ye jAtismaraNa Adi bAhyanimitta haiN| . (sarvArthasiddhi adhyAya-2, sUtra-3) tIrthaMkara, kevalI, zramaNa, bhavasmaraNa, zAstra, devamahimA Adi bahuta prakAra ke bAhya hetu mAnane caahie| (vRhat nayacakra gAthA-316) alpAkSaravAle zabda se pUjya zabda pahale rakhA jAtA hai, isalie sUtra meM pahale jJAna zabda ko na rakhakara darzana zabda ko rakhA hai| 15. prazna - samyagdarzana pUjya kyoM haiM? uttara - kyoMki samyagdarzana se jJAna meM samIcInatA AtI hai| (sarvArthasiddhi adhyAya-1, sUtra-1,7,5) Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAna samyagjJAna kI vibhilla paribhASAe~ 1. samyagjJAna ko hI jJAna saMjJA hai| 2. ukta jJAnoM meM sAkSAt mokSa kA mUla nijaparamatattva meM sthita aisA eka sahaja jJAna hI hai| tathA sahajajJAna pAriNAmikabhAvarUpa svabhAva ke kAraNa bhavya kA paramasvabhAva hone se, sahajajJAna ke atirikta anya kucha upAdeya nahIM hai| (niyamasAra tAtparyavRtti gAthA-12, pRSTha-29) 3. jo yogI/muni, jIva-ajIva padArtha kA bheda jinavara ke matakari jANai haiM, so samyagjJAna sarvadarzI kayA hai, so hI satyArtha hai| anya chadmastha kA kayA satyArtha naahiiN| (mokSapAhur3a, gAthA-41, pRSTha-254) 4. jina praNIta heyopAdeya tattvoM kA jJAna hI samyagjJAna hai| (niyamasAra tAtparyavRtti, gAthA-51, pRSTha-108) 5. paradravya kA avalambana liye binA niHzeSarUpa se antarmukha yogazakti meM se upAdeya (upayoga ko sampUrNarUpa se antarmukha karake grahaNa karane yogya) aisA jo nija paramAtmatattva kA parijJAna, so jJAna hai| (niyamasAra tAtparyavRtti, gAthA-3, pRSTha-9) 6. jo jAnatA hai vaha jJAna hai| jisake dvArA jAnA jAya, so jJAna hai| jAnanAmAtra jJAna hai| (sarvArthasiddhi adhyAya-1, sUtra-1, pRSTha-5) 7. sAkAropayoga kA nAma jJAna hai| (sarvArthasiddhi adhyAya-2, sUtra-9) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 mokSamArga kI pUrNatA H samyagjJAna 8. jisa-jisa prakAra se jIvAdi padArtha avasthita haiM, usa-usa prakAra se unakA jAnanA-samyagjJAna hai| (sarvArthasiddhi adhyAya-1, sUtra-5, pRSTha-13) 9. jJAna ke pahile samyagvizeSaNa vimoha (anadhyavasAya) saMzaya aura viparyaya jJAnoM kA nirAkaraNa karane ke lie diyA gayA hai| .. (sarvArthasiddhi adhyAya-1, sUtra-1, pRSTha-5) 10. jisake dvArA dravya, guNa, paryAyoM ko jAnate haiM, use jJAna kahate haiN| . (dhavalA pustaka-1, khaNDa-1, bhAga-1, pRSTha-144) 11. jisase yathArtha rIti se vastu jAnI jAya use saMvit (jJAna) __ kahate haiN| (dhavalA pustaka-1, khaNDa-1, bhAga-1, pRSTha-145) 12. zuddhanaya kI vivakSA meM vastusvarUpa kA upalambha karanevAle dharma ___ko hI jJAna kahA hai| 13. sadbhAva arthAt vastusvarUpa kA nizcaya karanevAle dharma ko jJAna kahate haiN| 14. savikalpa upayoga kA nAma jJAna hai| (dravyasaMgraha gAthA-4, TIkA) 15. satyArtha kA prakAza karanevAlI zakti vizeSa kA nAma jJAna hai| 16. mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ye pA~ca jJAna haiN| . . (tattvArthasUtra adhyAya-1, sUtra-9) 17. naya va pramANa ke vikalpa pUrvaka jIvAdi padArthoM kA yathArtha jJAna . samyagjJAna hai| (bRhadnayacakra, gAthA-326, pRSTha-162) 18. jo jJAna vastu ke svarUpa ko nyUnatArahita tathA adhikatArahita, viparItatArahita, jaisA kA taisA, sandeha rahita jAnatA hai, usako Agama ke jJAtA puruSa samyagjJAna kahate haiN| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka-42, pRSTha-83) 19. AtmasvarUpa aura anya padArtha ke svarUpa kA jo saMzaya, vimoha Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAna kI paribhASAe~ aura vibhrama (viparyaya) rUpa kujJAna se rahita jAnanA hai, vaha samyagjJAna hai| (dravyasaMgraha, gAthA- 42, pRSTha- 206 ) 20. sat aura asat padArthoM meM vyavahAra karanevAlA samyagjJAna hai| ( siddhi vinizcaya 10 /19/684) 21. sAta tattva aura nau padArthoM meM nizcayanaya se apanA zuddhAtmadravya hI upAdeya hai| isake sivAya zuddha yA azuddha parajIva, ajIva Adi sabhI heya haiN| isaprakAra saMkSepa se heya tathA upAdeya bhedoM se vyavahAra jJAna do prakAra kA hai / ( dravyasaMgraha, gAthA- 42, pRSTha- 206 ) 22. jJAna meM artha (viSaya) pratibodha ke sAtha-sAtha yadi apanA svarUpa bhI pratibhAsita ho aura vaha bhI yathArtha ho to usako samyagjJAna kahanA caahie| (tattvArthasAra adhikAra - 1, zloka - 18 ) 23. nirvikalpa svasaMvedanajJAna hI nizcayajJAna hai / 189 (dravyaMsagraha, gAthA- 42, pRSTha- 206 ) 24. usa zuddhAtmA ko upAdhi rahita svasaMvedanarUpa bhedajJAna dvArA mithyArAgAdi parabhAvoM se bhinna jAnanA samyagjJAna hai| ( dravyasaMgraha, gAthA - 82, pRSTha- 247 ) 25. usI (atIndriya) sukha ko rAgAdi samasta vibhAvoM se svasaMvedana jJAna dvArA bhinna jAnanA samyagjJAna hai| (dravyasaMgraha, gAthA - 40, pRSTha- 186 ) 26. evaMbhUtanaya kI dRSTi meM jJAnakriyA meM pariNata AtmA hI jJAna hai; kyoMki vaha jJAnasvabhAvI hai / (rAjavArtika adhyAya - 1, sUtra - 1, pRSTha- 3 ) jJAna, jIva kA eka vizeSa guNa hai, jo sva va para donoM ko jAnane meM samartha hai| vaha pA~ca prakAra kA hai - mati, zruta, avadhi, mana:paryaya va kevalajJAna / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 mokSamArga kI pUrNatA : samyagjJAna * anAdikAla se mohamizrita hone ke kAraNa yaha sva va para meM bheda nahIM dekha paataa| zarIra Adi para padArthoM ko hI nijasvarUpa mAnatA hai, isI se mithyAjJAna yA ajJAna nAma pAtA hai| jaba samyaktva ke prabhAva se parapadArthoM se bhinna nija svarUpa ko jAnane lagatA hai, taba bhedajJAna nAma pAtA hai; vahI samyajJAna hai| jJAna vAstava meM samyak mithyA nahIM hotA; parantu samyaktva yA mithyAtva ke sahakArIpane se samyak mithyA nAma pAtA hai| * samyagjJAna hI zreyomArga kI siddhi karane meM samartha hone ke kAraNa jIva ko iSTa hai| jIva kA apanA pratibhAsa to nizcaya samyagjJAna hai aura usako pragaTa karane meM nimittabhUta AgamajJAna vyavahAra samyagjJAna kahalAtA hai| * vahA~ nizcaya samyagjJAna hI vAstava meM mokSa kA kAraNa hai, vyavahAra samyagjJAna nhiiN| (jainendrasiddhAnta koza, bhAga-2, pRSTha-255) samyagjJAna kI mahimA 1. jo arhanta ko dravyapane, guNapane aura paryAyapane se jAnatA hai, vaha AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha avazya laya ko prApta hotA hai| (pravacanasAra, gAthA-80, pRSTha-141) 2. jaise koI dhana kA arthI puruSa rAjA ko jAnakara (usakI) zraddhA karatA hai aura phira prayatnapUrvaka usakA anucaraNa karatA hai arthAt usakI sevA karatA hai, usI prakAra mokSa ke icchuka ko jIvarUpI rAjA ko jAnanA cAhie, aura phira isI prakAra usakA zraddhAna karanA caahie| aura tatpazcAt usI kA anucaraNa karanA cAhie arthAt anubhava ke dvArA usameM tanmaya honA caahie| (samayasAra, gAthA-17-18, pRSTha-47) 3. 'AtmA vyApyavyApaka bhAva se pudgala kA pariNAma nahIM karatA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 kA samyagjJAna kI mahimA hai| yaha bAta nirvikalpa samAdhi meM sthita hokara jo jAnatA hai, vaha jJAnI hotA hai; parijJAna mAtra se nhiiN| _ (samayasAra tAtparyavRtti, gAthA-101, pRSTha-111) 4. jo jinendra ke upadeza ko prApta karake moha, rAga, dveSa ko haratA hai; vaha alpakAla meM sarva duHkhoM se mukta hotA hai| (pravacanasAra, gAthA-88, pRSTha-157) 5. jo AtmA isa samayaprAbhRta ko par3hakara artha aura tattva ko jAnakara usake artha meM sthita hogA, vaha uttama saukhyasvarUpa hogaa| - (samayasAra, gAthA-415, pRSTha-643) 6. jo jIva usa astitva niSpanna tIna prakAra se kathita dravyasvabhAva ko jAnatA hai, vaha anya dravya meM moha ko prApta nahIM hotaa| (pravacanasAra, gAthA-154, pRSTha-313) 7. zramaNa ekAgratA ko prApta hotA hai, ekAgratA padArthoM ke nizcayavAna ke hotI hai, nizcaya Agama dvArA hotA hai; ataH Agama meM vyApAra mukhya hai| ___(pravacanasAra, gAthA-232, pRSTha-452) 8. yadi zramaNa kartA, karaNa, karma aura karmaphala AtmA hai, aisA nizcayavAlA hotA huA anyarUpa pariNamita hI nahI ho to vaha zuddha AtmA ko upalabdha karatA hai| . . (pravacanasAra, gAthA-126, pRSTha-257) 9. isa prakAra pravacana ke sArabhUta 'paMcAstikAyasaMgraha' ko jAnakara jo rAgadveSa ko chor3atA hai, vaha duHkha se parimukta hotA hai| (paMcAstikAya, gAthA-103, pRSTha-139) 10. jo yaha jJAnasvarUpa AtmA dhruvarUpa se aura acalarUpa se jJAnasvarUpI hotA huA yA pariNamatA huA bhAsita hotA hai, vahI mokSa kA hetu hai; kyoMki AtmA svayameva mokSasvarUpa hai| usake atirikta anya jo kucha hai vaha bandha kA hetu haiM; kyoMki vaha Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 mokSamArga kI pUrNatA : samyagjJAna svayameva bandhasvarUpa hai| isalie Agama meM jJAnasvarUpa hone kA arthAt anubhUti karane kA hI vidhAna hai| .. (samayasAra, kalaza-105, pRSTha-254) 11. tAtparya do prakAra kA hotA hai - sUtra tAtparya aura zAstra taatpry| usameM sUtra tAtparya pratyeka sUtra meM pratipAdita kiyA gayA hai aura zAstra tAtparya aba pratipAdita kiyA jAtA hai| sAkSAta mokSa ke kAraNabhUta paramavItarAgapane meM jisakA samasta hRdaya sthita hai, aise isa (paMcAstikAya, Sadravya, saptatattva va navapadArtha ke pratipAdaka) yathArtha pAramezvara zAstra kA, paramArtha se vItarAgapanA hI tAtparya hai| ___(paMcAstikAya tattvapradIpikA, gAthA-172) 12. jJAnasamaya kI prasiddhi ke lie zabdasamaya ke sambandha se arthasamaya ____kA kathana karanA cAhate haiN| ___(paMcAstikAya tattvapradIpikA, gAthA-3, pRSTha-7) 13. yadi koI puruSa jJAnAtmaka AtmA ko tathA yathocitarUpase parakIya cetanAcetana dravyoM ko nizcaya ke anukUla bhedajJAna kA Azraya lekara jAnatA hai to vaha moha kA kSaya kara detA hai| aura yaha svaparabhedavijJAna Agama se siddha hotA hai| (pravacanasAra tAtparyavRtti, gAthA-89, pRSTha-126) 14. vAstava meM yahI AtmA aura bandha ke dvidhA karane kA prayojana hai ki bandha ke tyAga se zuddhAtmA ko grahaNa karanA hai| . (samayasAra AtmakhyAti, gAthA-295, pRSTha-467) 15. isaprakAra deha aura AtmA ke bhedajJAna ko jAnakara moha ke udaya se utpanna samasta vikalpa jAla ko tyAga kara nirvikAra caitanya camatkAra mAtra nija paramAtma tatva meM bhAvanA karanI caahie| aisA tAtparya hai| (samayasAra tAtparyavRtti, gAthA-25, pRSTha-38) 16. bheda vijJAna ho jAne para mokSArthI jIva svadravya meM pravRtti aura paradravya se nivRtti karatA hai, aisA bhAvArtha hai| . (pravacanasAra tAtparyavRtti, gAthA-182, pRSTha-259) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAna kI mahimA 193 17. bahiraMga paramAgama ke abhyAsa se abhyantara svasaMvedana jJAna kA honA samyagjJAna hai / ( pravacanasAra tAtparyavRtti, gAthA - 263, pRSTha-354 ) 18. yahA~ yaha bhAvArtha hai ki vyavahAranaya se to tatva kA vicAra karate samaya savikalpa avasthA meM jJAna kA lakSaNa svaparaparicchedaka kahA jAtA hai| aura nizcayanaya se vItarAga nirvikalpa samAdhi ke samaya yadyapi anihita vRtti se upayoga meM bAhya padArthoM kA nirAkaraNa kiyA jAtA hai| phira bhI yahA~ pUrva vikalpoM kA abhAva hone se use gauNa karake svasaMvedana jJAna ko hI jJAna kahate haiN| (paramAtmaprakAza TIkA adhyAya - 2, gAthA - 29 ) 19. mAtra AcArAMgAdi zabda zruta hI (ekAnta se) jJAna kA Azraya nahIM hai; kyoMki usake zraddhAna meM bhI abhavyoM ko zuddhAtmA ke abhAva ke kAraNa jJAna kA abhAva hai| (samayasAra AtmakhyAti, gAthA - 277, pRSTha-440 ) 20. AtmA ke do bheda haiM - eka svasamaya aura dUsarA prsmy| jo jIva ina donoM ko dravya, guNa va paryAya se jAnatA hai, vaha hI vAstava meM AtmA ko jAnatA hai| vaha jIva hI zivapatha kA nAyaka hotA hai| ( rayaNasAra, gAthA - 144, pRSTha- 139 ) 21. jJAnaprakAza hI utkRSTa prakAza hai, kyoMki kisI ke dvArA bhI isakA pratighAta nahIM ho sktaa| sUrya kA prakAza yadyapi utkRSTa samajhA jAtA hai; parantu vaha bhI alpamAtra kSetra ko hI prakAzita karatA hai| jJAna prakAza samasta jagat ko prakAzita karatA hai| (bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 768) 22. 'jJAna' anuSThAna kA sthAna hai, mohAndhakAra kA vinAza karanevAlA hai, puruSArtha kA karanevAlA hai, aura mokSa kA kAraNa hai| ( yogasAra prAbhRta, adhikAra- 9, zloka-488) 23. jJAna, saMsAra aura mukti-donoM ke kAraNoM ko prakAzita karatA hai| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 mokSamArga kI pUrNatA : samyagjJAna vrata, tapa, gupti va saMyama ko prakAzita karatA hai, tathA tInoM ke saMyogarUpa jinopadiSTa mokSa ko prakAzita karatA hai| (bhagavatI ArAdhanA, gAthA-769) 24. jisa mArga meM ajJAnI calate haiM usI mArga meM vidvadjana calate haiM; parantu ajJAnI to apanI AtmA ko bA~dha letA hai aura tattvajJAnI bandharahita ho jAtA hai, yaha jJAna kA mAhAtmya hai| (jJAnArNava adhikAra-7, zloka-21, pRSTha-167) 25. sAmAnya tathA vizeSa dravya sambandhI aviruddhajJAna hI samyaktva kI siddhi karatA hai| usase viparIta jJAna nhiiN| (bRhadanayacakra, gAthA-248, pRSTha-125) 26. jisase vastu kA yathArtha svarUpa jAnA jAya, jisase mana kA vyApAra ruka jAya, jisase AtmA vizuddha ho, jinazAsana meM use hI jJAna kahA gayA hai| (mUlArAdhanA, gAthA-267) 27. jisase rAga se virakta ho, jisase zreyasa mArga meM rakta ho, jisase sarva prANiyoM meM maitrI pravarte, vahI jinamata meM jJAna kahA gayA hai| __(mUlArAdhanA, gAthA-268) 28. jabataka isa saMsArarUpI vana meM samyagjJAnarUpI sUrya udita hokara saMsAra bhayadAyaka ajJAnAndhakAra kA uccheda nahIM karatA taba taka hI mohAndha prANI nija svarUpa se cyuta hue girate-par3ate calate haiN| (jJAnArNava adhikAra-7, zloka-23, pRSTha-168) 29. jo koI prANI gurupadeza se athavA zAstrAbhyAsa se yA svAtmAnubhava se sva va para ke bheda ko jAnatA hai, vahI puruSa sadA mokSasukha ko . jAnatA hai| (iSTopadeza, zloka-33, pRSTha-38) 30. jinendra bhagavAna ne nijadravya ko jAnane ke lie hI anya chaha dravyoM kA kathana kiyA hai| ataH mAtra una pararUpa chaha dravyoM kA jAnanA samyagjJAna nahIM hai| (bRhadnayacakra, gAthA-284, pRSTha-140) Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyagjJAna kI mahimA 31. tapa karo, saMyama pAlo, sakala zAstroM ko par3ho; parantu jabataka AtmA ko nahIM dhyAtA tabataka mokSa nahIM hotA / ( ArAdhanAsAra, zloka - 111, pRSTha- 223 ) 32. vidvAna puruSoM ne AtmadhyAna meM prema honA vidvattA kA utkRSTa phala batalAyA hai aura AtmadhyAna meM prema na hokara kevala aneka zAstroM ko par3ha lenA saMsAra kahA hai| ( yogasAra - prAbhRta, adhikAra - 7, zloka - 345) 33. jo jJAnasvarUpa AtmA ko zarIra se bhinna nahIM jAnatA, vaha Agama kA paThana-pAThana karate hue bhI zAstra ko nahIM jAnatA / (kArtikeyAnuprekSA, gAthA- 466, pRSTha- 219 ) 34. anyatra grantha meM kahA bhI hai ki dravya zruta ke abhyAsa se bhAva hote haiM, usase bAhya aura abhyantara donoM prakAra kA saMvedana hotA hai, usase zuddhAtmA kI saMvitti hotI hai aura usase kevalajJAna hotA hai| (vRhadnayacakra, gAthA - 297, pRSTha- 146 ) 35. usa vikalparUpa vyavahAra jJAna ke dvArA sAdhya nizcaya jJAna kA kathana karate haiN| nirvikalpa svasaMvedana jJAna ko hI nizcayajJAna kahate haiN| (dravyasaMgraha, gAthA- 42, pRSTha- 186 ) 36. mukti kI abhilASA karanevAle ko mAtra jJAna bhAvanA kA cintavana karanA cAhie ki jisase avinazvara jJAna kI prApti hotI hai| parantu ajJAnI prANI jJAnabhAvanA kA phala Rddhi Adi kI prApti samajhate haiM. so unake prabala moha kI mahimA hai| 195 ( AtmAnuzAsana, zloka - 174, pRSTha- 169 ) 37. isa zAstra kA prayojana vyavahAra se SaT dravya Adi kA parijJAna hai aura nizcaya se nija niraMjanazuddhAtmasaMvitti se utpanna paramAnandarUpa eka lakSaNavAle sukhAmRta ke rasAsvAdarUpa svasaMvedana jJAna hai| (dravyasaMgraha, gAthA-1, pRSTha-8 ) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 mokSamArga kI pUrNatA : samyagjJAna 38. zuddha naya ke Azrita jo jIva kA svarUpa hai, vaha to upAdeya hai aura zeSa saba jJeya hai| isa prakAra heyopAdeya rUpa se bhAvArtha bhI samajhanA caahie| (dravyasaMgraha, gAthA-2, pRSTha-11) 39. nizcaya se svakIya zuddhAtma dravya upAdeya hai aura zeSa saba heya hai| isaprakAra saMkSepa se heyopAdeya ke bheda se do prakAra vyavahAra jJAna hai| usake vikalparUpa vyavahAra jJAna ke dvArA nizcayajJAna sAdhya hai| samyak aura nirvikalpa apane svarUpa kA vedana karanA nizcayajJAna hai| (dravyasaMgraha, gAthA-42, pRSTha-210) samyagjJAna, bheda-prabheda * sAmAnyarUpa se jJAna eka hai| * jJAna do prakAra kA hai - pratyakSa aura prokss| parokSa ke do bheda haiM - matijJAna va shrutjnyaan| * pratyakSa ke tIna bheda haiM - avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevljnyaan| * caitanya zakti ke do AkAra haiM - jJAnAkAra aura jnyeyaakaar| * dravya, guNa, paryAya rUpa viSayabheda se jJAna tIna prakAra kA hai| * nAmAdi nikSepoM ke bheda se jJAna cAra prakAra kA hai| / mati Adi kI apekSA jJAna pA~ca prakAra kA hai| jJeyAkAra pariNati ke bheda se jJAna ke saMkhyAta, asaMkhyAta va ananta vikalpa hote haiN| * jJAna, pAparUpI timira naSTa karane ke lie sUrya ke samAna haiN| * jJAna, mokSarUpI lakSmI ke nivAsa karane ke lie kamala ke samAna haiN| * jJAna, kAmarUpI sarpa ko kIlane ke lie mantra ke samAna hai| * jJAna, manarUpI hastI/hAthI ko siMha ke samAna hai| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 samyagjJAna ke bheda-prabheda * jJAna, ApadArUpI meghoM ko ur3Ane ke lie pavana ke samAna hai| * jJAna, samasta tattvoM kA prakAza karane ke lie dIpaka ke samAna hai| * viSayarUpI matsyoM ko pakar3ane ke lie jJAna, jAla ke samAna hai| kaisA hai saMsArarUpI vana? * jahA~ pAparUpI sarpa ke viSa se samasta prANI vyApta haiN| * jahA~ krodhAdi pAparUpI bar3e-bar3e parvata haiM aura * jo vakra gamanavAlI durgatirUpI nadiyoM meM girane se utpanna hue bhayaMkara santApa se atizaya bhayAnaka haiN| * tathApi jJAnarUpI sUrya ke prakAza hone se kisI prakAra kA duHkha va bhaya nahIM rahatA hai| * jJAna se hI samyagdarzana utpanna hotA hai| jJAna se mokSa pragaTa hotA hai| praznottara 1. prazna- he bhagavana! yaha dharmAstikAya hai| yaha jIva hai|' ityAdi jJeya tattva ke vicArakAla meM kiye gaye vikalpoM se yadi karmabandha hotA hai to jJeyatattva kA vicAra karanA vyartha hai| isalie vaha nahIM karanA cAhie? uttara - aisA nahIM karanA caahie| yadyapi trigupti gupta nirvikalpa samAdhi ke samaya vaha nahIM karanA caahie| tathApi usa triguptirUpa dhyAna kA abhAva ho jAne para zuddhAtmA ko upAdeya samajhate hue yA Agama bhASA meM ekamAtra mokSa ko upAdeya karake sarAga samyaktva ke kAla meM viSayakaSAya se bacane ke lie avazya karanA caahie| (samayasAra tAtparyavRtti, gAthA-103) 2. prazna - 'jJAnAvaraNa' nAma ke sthAna para 'jJAnavinAzaka' aisA nAma kyoM nahIM kahA? uttara - nahIM, kyoMki jIva ke lakSaNasvarUpa jJAna aura darzana kA vinAza nahIM hotA hai| yadi jJAna aura darzana kA vinAza mAnA jAye, to Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 mokSamArga kI pUrNatA : samyagjJAna jIva kA bhI vinAza ho jAyegA, kyoMki lakSaNa se rahita lakSya pAyA nahIM jaataa| (dhavalA pustaka 6, khaNDa-1, bhAga-1, pRSTha 6 aura 7) 3. prazna - jJAna kA vinAza nahIM mAnane para sabhI jIvoM ke jJAna kA astitva prApta hotA hai? uttara - jJAna kA vinAza nahIM mAnane para yadi sarva jIvoM ke jJAna kA astitva prApta hotA hai to hone do, usameM koI virodha nahIM hai| apanA 'akSara kA anantavA~ bhAga jJAna nitya udghATita rahatA hai| isa sUtra ke anukUla hone se sarva jIvoM ke jJAna kA astitva siddha hai| (dhavalA pustaka 6, khaNDa-1, bhAga-1, pRSTha 6 aura 7). 4. prazna - karma vidyamAna matyAdi kA AvaraNa karatA hai yA avidyamAna kA? yadi vidyamAna kA to jaba vaha svarUpalAbha karake vidyamAna hI hai to AvaraNa kaisA? aura yadi avidyamAna kA to bhI kharaviSANa kI taraha usakA AvaraNa kaisA? uttara - dravyArthadRSTi se sat aura paryAyadRSTi se asat mati Adi kA AvaraNa hotA hai| apanA mati Adi kA kahIM pratyakSIbhUta Dhera nahIM lagA hai, jisako Dhaka dene se matyAvaraNa Adi kahe jAte hoM; kintu matyAvaraNa Adi ke udaya se AtmA meM mati Adi jJAna utpanna nahIM hote; isalie unheM AvaraNa saMjJA dI gayI hai| ___ (rAjavArtika adhyAya-8, khaNDa-2, pRSTha-87) 5. prazna - ina sAtoM jJAnoM ke sAta hI AvaraNa kyoM nahIM? uttara - nahIM hote; kyoMki, pA~ca jJAnoM ke atirikta anya koI jJAna pAye nahIM jaate| kintu isase matyajJAna, zrutajJAna aura vibhaMgajJAna kA abhAva nahIM ho jAtA; kyoMki, unakA yathAkrama se AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna meM antarbhAva hotA hai| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praznottara . 199 yadi AtmA aura AmravoM kA bhedajJAna hone para bhI AsravoM se nivRtta na ho to vaha jJAna hI nahIM hai| cAritra se zruta pradhAna hai, isalie usakI agraya saMjJA hai| (dhavalA pustaka 7, khaNDa-2, pRSTha-87) 6. prazna - cAritra se zruta kI pradhAnatA kisa kAraNa se hai? uttara - kyoMki zrutajJAna ke binA cAritra kI utpatti nahIM hotI, isalie cAritra kI apekSA zruta kI pradhAnatA hai| __jo pahale jAnatA hai vahI tyAga karatA hai, anya to koI tyAga karanevAlA nahIM hai; isalie pratyAkhyAna jJAna hI ho| (dhavalA pustaka 13, khaNDa-5, pRSTha-288) 7. prazna - mithyAdRSTi jIvoM ke jJAna ko ajJAnapanA kaise kahA? uttara - kyoMki, unakA jJAna, jJAna kA kArya nahIM karatA hai| 8. prazna - jJAna kA kArya kyA hai? uttara-jAne hue padArtha kA zraddhAna karanA jJAna kA kArya hai| isaprakAra kA jJAna mithyAdRSTi jIvoM meM pAyA nahIM jAtA hai| isalie unake jJAna ko hI ajJAna kahA hai| anyathA jIva ke abhAva kA prasaMga prApta hogaa| (dhavalA pustaka 5, khaNDa-1, pRSTha-224) 9. prazna - dayAdharma ko jAnanevAle jJAniyoM meM vartamAna mithyAdRSTi jIva meM to zraddhAna pAyA jAtA hai ? uttara - nahIM, kyoMki, dayAdharma ke jJAtAoM meM bhI, Apta, Agama aura padArtha ke prati zraddhAna se rahita jIva ke yathArtha zraddhAna ke hone kA virodha hai| jJAna kA kArya nahIM karane para jJAna meM ajJAna kA vyavahAra loka meM aprasiddha bhI nahIM hai, kyoMki putra ke kArya ko nahIM karanevAle putra meM bhI loka ke bhItara aputra kahane kA vyavahAra dekhA jAtA hai| (dhavalA pustaka 5, khaNDa-1, pRSTha-224) Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra samyak cAritra kI vibhinna paribhASAe~ 1. puNya va pApa donoM kA tyAga karanA cAritra hai / (mokSapAhur3a, gAthA - 37, pRSTha- 294) 2. cAritra vAstava meM dharma hai| jo dharma hai vaha sAmya hai, aisA kahA hai| sAmya, moha-kSobha rahita AtmA kA pariNAma hai| (mokSapAhur3a, gAthA - 50, pRSTha- 303) 3. apanI AtmA ko jAnakara va usakA zraddhAna karake jo parabhAva ko chor3atA hai, vaha nijAtmA kA zuddhabhAva, cAritra hotA hai / (mokSapAhur3a, gAthA-37) 4. cAritra vAstava meM dharma hai| (mokSapAhur3a, gAthA - 50, pRSTha- 303) 5. jo jAnai so jJAna hai, bahuri jo dekhe so darzana hai, aisA kahA hai| bahuri jJAna aura darzana ke samAyoga taiM cAritra hoya hai| ( cAritrapAhuDa, gAthA - 3, pRSTha-70) 6. pahalA to, jinadeva ke jJAnadarzana va zraddhAkari zuddha aisA samyaktvAcaraNa cAritra hai aura dUsarA saMyamAcaraNa cAritra hai| ( cAritrapAhur3a, gAthA - 5, pRSTha-71) 7. apane maiM arthAta jJAnasvabhAva meM hI nirantara carane se cAritra hai| (samayasAra AtmakhyAti TIkA. gAthA- 386, pRSTha-583) 18. rAgAdika kA parihAra karanA cAritra hai / (samayasAra AtmakhyAti, gAthA - 155, pRSTha- 257) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakvAritra kI paribhASAe~ 201 9. AtmAdhIna jJAna va sukhasvabhAvarUpa zuddhAtma dravya meM nizcala nirvikAra anubhUtirUpa jo avasthAna hai, vahI nizcaya cAritra kA lakSaNa hai| (samayasAra tAtparyavRtti, gAthA-38, pRSTha-48) 10. jo sadA pratyAkhyAna karatA hai, sadA pratikramaNa karatA hai aura sadA AlocanA karatA hai, vaha AtmA vAstava meM cAritra hai| (samayasAra, gAthA-386, pRSTha-582) 11. nija svarUpa meM avicala sthitirUpa sahaja nizcaya cAritra hai| (niyamasAra tAtparyavRtti, gAthA-55, pRSTha-109) 12. svarUpa meM vizrAnti, so hI parama vItarAga cAritra hai| (niyamasAra tAtparyavRtti, gAthA-152, pRSTha-306) 13. jJeya aura jJAtA kI kriyAntara se arthAt anya padArthoM ke jAnanerUpa kriyA se nivRtti ke dvArA racita dRSTi jJAtRtattva meM (jJAtA-dRSTA bhAva meM) pariNati jisakA lakSaNa hai, vaha cAritra paryAya hai| ___(pravacanasAra tattvapradIpikA, TIkA-, pRSTha-242) 14. zuddhAtmA ke atirikta anya bAhya aura abhyantara parigraharUpa padArthoM kA tyAga karanA utsarga mArga hai| use hI nizcayanaya yA nizcayacAritra va zuddhopayoga bhI kahate haiM, ina saba zabdoM kA ekahI artha hai| (pravacanasAra tAtparyavRtti, gAthA-230, pRSTha-322) 15. vItarAga cAritra meM asamartha puruSa zuddhAtma bhAvanA ke sahakArIbhUta jo kucha prAsuka AhAra tathA jJAnAdi ke upakaraNoM kA grahaNa karatA hai, vaha apavAda mArga-vyavahAranaya yA vyavahAra cAritra, ekadeza parityAga, apahRta saMyama, sarAga cAritra yA zubhopayoga kahalAtA hai| ye saba zabda ekArthavAcI hai| (pravacanasAra tAtparyavRtti, gAthA-230, pRSTha-315) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA : samyakcAritra 16. svarUpa meM caraNa karanA cAritra hai, svasamaya meM pravRtti karanA isakA . * artha haiN| yahI vastu kA (AtmA kA) svabhAva hone se dharma hai / (pravacanasAra tattvapradIpikA TIkA, gAthA-7, pRSTha- 11 ) 17. jIva-svabhAva meM avasthita rahanA hI cAritra hai; kyoMki, meM caraNa karane ko cAritra kahA hai / svarUpa 202 (paMcAstikAya, gAthA - 154, pRSTha- 189 ) 18. jo (AtmA) ananyamaya AtmA ko AtmA se AcaratA hai, vaha AtmA hI cAritra hai| (paMcAstikAya gAthA - 162, pRSTha- 203 ) 19. rAgAdi doSoM se rahita zubhadhyAna meM lIna AtmasvarUpa vastu ko utkRSTa cAritra jaanoN| (kArtikeyAnuprekSA, gAthA - 19) 20. jisase hita ko prApta karate haiM aura ahita kA nivAraNa karate haiM, usako cAritra kahate haiM / (bhagavatI ArAdhanA, gAthA - 20, pRSTha- 191) 21. sajjana jisakA AcaraNa karate haiM, usako cAritra kahate haiM, jisake sAmAyikAdi bheda haiN| (bhagavatI ArAdhanA, gAthA - 20, pRSTha- 11) 22. yaha karane yogya kArya hai, aisA jJAna hone ke anantara akartavya kA tyAga karanA cAritra hai / (bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 45, pRSTha- 57 ) 23. avirati, pramAda, kaSAyoM kA tyAga svAdhyAya karane se tathA dhyAna karane se hotA hai, isa vAste ve bhI cAritrarUpa haiN| ( bhagavatI ArAdhanA - 1, gAthA - 6, pRSTha-4) 24. jo saMsAra ke kAraNoM ke tyAga ke prati utsuka hai, parantu jisake mana se rAga ke saMskAra naSTa nahIM hue haiM, vaha sarAga kahalAtA hai| prANI aura indriyoM ke viSaya meM azubha pravRtti ke tyAga ko saMyama kahate haiM / (sarvArthasiddhi adhyAya - 6, sUtra - 12, pRSTha- 254) 25. anantAnubandhI, apratyAkhyAna aura pratyAkhyAnAvaraNa ina bAraha kaSAyoM ke udayAbhAvI kSaya hone se aura inhIM ke sadavasthArUpa upazama hone se tathA cAra saMjvalana kaSAyoM meM se kisI eka Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakvAritra kI paribhASAe~ 203 dezaghAti prakRti ke udaya hone para aura nava nokaSAyoM kA yathA sambhava udaya hone para jo tyAgarUpa pariNAma hotA hai, vaha kSAyopazamika cAritra hai| (sarvArthasiddhi adhyAya-2, sUtra-5, pRSTha-113) 26. jo AcaraNa karatA hai, athavA jisake dvArA AcaraNa kiyA jAtA hai athavA AcaraNa karanA mAtra cAritra hai| (rAjavArtika adhyAya-1, sUtra-1, pRSTha-4) 27. jo jJAnI puruSa saMsAra ke kAraNoM ko dUra karane ke lie udyata hai, usake karmoM ke grahaNa karane meM nimittabhUta kriyA ke tyAga ko samyakcAritra kahate haiN| (rAjavArtika adhyAya-1, sUtra-1, pRSTha-6) 28. sarAgI jIva kA saMyama sarAga hai| (rAjavArtika adhyAya-6, sUtra-12, pRSTha-522) 29. anantAnubandhI Adi 16 kaSAya aura hAsya Adi nava nokaSAya, isa prakAra 25 to cAritramoha kI aura mithyAtva, samyagmithyAtva : va samyakprakRti ye tIna darzanamohanIya kI - aise mohanIya kI - kula 28 prakRtiyoM ke upazama se aupazamika cAritra hotA hai| (rAjavArtika adhyAya-2, sUtra-3, pRSTha-104) 30. pUrvokta (dekho Upara aupazamika cAritra kA lakSaNa) darzana moha kI tIna aura cAritramoha kI 25; ina 28 prakRtiyoM ke niravazeSa vinAza se kSAyika cAritra hotA hai| (rAjavArtika adhyAya-2, sUtra-4, pRSTha-106) 31. sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta - aise cAritra pA~ca prakAra kA hai| _ (tattvArthasUtra adhyAya-9, sUtra-18, pRSTha-193) 32. tattvArtha kI pratIti ke anusAra kriyA karanA, caraNa kahalAtA hai| arthAt mana, vacana, kAya se zubha karmoM meM pravRtti karanA, caraNa hai| (paMcAdhyAyI uttarArddha gAthA-412 pRSTha-382) Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSamArga kI pUrNatA : samyakcAritra 33. jJAnI jIva ke jo saMsAra ke kAraNoM ko naSTa karane ke lie bAhya aura antaraMga kriyAoM kA nirodha hotA hai, vaha utkRSTa samyakcAritra hai| ( dravyasaMgraha, gAthA- 46, pRSTha- 223) 34. samasta saMkalpa vikalpoM ke tyAga dvArA, usI ( vItarAga) sukha meM santuSTa, tRpta tathA ekAkAra parama samatA bhAva se dravIbhUta citta kA punaH punaH sthira karanA samyakcAritra hai| 204 ( dravyasaMgraha, gAthA- 40, pRSTha- 186 ) 35. jo azubha kArya se nivRtta honA aura zubhakArya meM pravRtta honA hai, usako cAritra jAnanA cAhie, vyavahAranaya se usako vrata, samiti, gupta svarUpa kahA hai| ( dravyasaMgraha, gAthA- 45, pRSTha- 220 ) 36. usa zuddhAtmA meM rAgAdi vikalparUpa upAdhi se rahita svAbhAvika sukha ke AsvAdana se nizcala citta honA, vItarAga cAritra hai / usameM jo AcaraNa karanA, so nizcaya cAritrAcAra hai| ( dravyasaMgraha, gAthA - 22, pRSTha-76) 37. yogiyoM kA pramAda se honevAle karmAsrava se rahita hone kA nAma cAritra hai / (purAnandi paMcaviMzatikA adhikAra- 1, gAthA- 72, pRSTha-31) 38. iSTa aniSTa padArthoM meM samatA bhAva dhAraNa karane ko samyakcAritra kahate haiN| vaha samyamcAritra yathArtha rUpa se tRSA rahita, mokSa kI icchA karanevAle, vastrarahita aura hiMsA kA sarvathA tyAga karanevAle munirAja ke hI hotA hai| ( mahApurANa - 24, zloka - 119) 39. samatA, mAdhyasthya, zuddhopayoga, vItarAgatA, cAritra, dharma, svabhAva kI ArAdhanA ye saba ekArthavAcI hai| (bRhad nayacakra, gAthA - 356, pRSTha- 180 ) 40. zramaNa jo mUla va uttara guNoM ko dhAraNa karatA hai tathA paMcAcAroM Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI paribhASAe~ kA cAritra hai| kA kathana karatA hai arthAt upadeza Adi detA hai aura ATha prakAra kI zuddhiyoM meM niSTha rahatA hai, vaha usakA sarAga cAritra hai / (bRhad nayacakra, gAthA - 334, pRSTha- 167) 41. zubha aura azubha donoM prakAra ke yogoM se nivRtti, vItarAga sAdhu (bRhad nayacakra, gAthA - 378, pRSTha- 191) 42. AtmA dvArA saMvedya jo nirAkulatAjanaka sukha sahaja hI AtA hai, vaha nizcayAtmaka cAritra hai| (mokSa paMcAzat, zloka - 45 ) 43. nizcayanaya se vivikta cetanadhyAna- nizcaya cAritra mokSa kA kAraNa hai / (yogasAra prAbhRta (amitagati) adhikAra- 8, zloka-451) 44. hiMsA, asatya, corI tathA maithuna sevA aura parigraha ina pA~coM pApoM kI praNAliyoM se virakta honA cAritra hai / 205 (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka - 49, pRSTha- 88) 45. samasta pApayukta mana, vacana, kAya ke tyAga se sampUrNa kaSAyoM se rahita ataeva nirmala, parapadArthoM se viraktatArUpa cAritra hotA hai| isalie vaha cAritra AtmA kA svabhAva hai| ( puruSArthasiddhayupAya, zloka - 39, pRSTha-49) 46. mana se, vacana se, kAya se, kRta kArita anumodanA ke dvArA jo pAparUpa kriyAoM kA tyAga hai, usako samyakcAritra kahate haiM / (tattvAnuzAsana, zloka - 27) 47. vratAdi kA AcaraNa karanA vyavahAra cAritra hai| ( yogasAra prAbhRta, adhikAra -8, gAthA- 451) 48. darzanAcAra aura cAritrAcAra lakSaNavAlA cAritra do prakAra kA hai| (jaina siddhAnta pravezikA / 223) 49. zuddhAtmAnubhavana se avinAbhAvI vizeSa cAritra ko svarUpAcaraNacAritra kahate haiM / (jaina siddhAnta pravezikA praznottara 113) Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 206 mokSamArga kI pUrNatA : samyakcAritra * cAritra mokSamArga kA eka pradhAna aMga hai| * abhiprAya ke samyak va mithyA hone se vaha samyak va mithyA ho jAtA hai| nizcaya, vyavahAra, sarAga, vItarAga, sva, para Adi bhedoM se vaha aneka prakAra se nirdiSTa kiyA jAtA hai| vAstava meM ve saba bheda-prabheda kisI na kisI eka vItarAgatA rUpa nizcaya cAritra ke peTa meM samA jAte haiN| * jJAtA-dRSTA, mAtra sAkSIbhAva yA sAmyatA kA nAma vItarAgatA hai| pratyeka cAritra meM vItarAgatA kA aMza avazya hotA hai| * vItarAgatA kA sarvathA lopa hone para kevala bAhya vastuoM kA tyAga Adi cAritra saMjJA ko prApta nahIM hotaa| . * isakA yaha artha bhI nahIM ki bAhya vrata tyAga Adi bilkula nirarthaka hai, vaha usa vItarAgatA ke avinAbhAvI haiM tathA pUrva bhUmikA vAloM ko usake sAdhaka bhii| (jainendra siddhAnta koza, bhAga-2, pRSTha-280) cAritra yadyapi eka prakAra kA hai; parantu usameM jIva ke antaraMga bhAva va bAhya-tyAga donoM bAteM yugapata upalabdha hone ke kAraNa, athavA pUrva bhUmikA aura U~cI bhUmikAoM meM vikalpa va nirvikalpatA kI pradhAnatA rahane ke kAraNa, usakA nirUpaNa do prakAra se kiyA jAtA hai - nizcaya cAritra va vyvhaarcaaritr| * tahA~ jIva kI antaraMga virAgatA yA sAmyatA to nizcaya cAritra aura usakA bAhya vastuoM kA dhyAnarUpa vrata, bAhya kriyAoM meM yatnAcAra rUpa samiti aura mana, vacana, kAya kI pravRtti ko niyaMtrita karane rUpa gupti ye vyavahAra cAritra haiN| vyavahAra cAritra kA nAma sarAga cAritra bhI hai| aura nizcaya cAritra kA nAma vItarAga caaritr| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 samyakcAritra kI paribhASAe~ . * nicalI bhUmikAoM meM vyavahAra cAritra kI pradhAnatA rahatI hai| Upara Upara kI dhyAnastha bhUmikAoM meM nizcaya cAritra kii| ( jainendra siddhAnta koza, bhAga-2, pRSTha-283) samyakcAritra kI mahimA 1. jo jJAnI hote hue amUDhadRSTi hokara samyaktvAcaraNa cAritra se zuddha hotA hai aura jo saMyamAcaraNa cAritra se samyak prakAra zuddha ho to zIghra hI nirvANa ko prApta hotA hai| . (cAritrapAhur3a, gAthA-9, pRSTha-75) 2. darzanAcAra aura cAritrAcAra ina donoM meM samyaktvAcaraNa cAritra pahale hotA hai| __ (cAritrapAhur3a, gAthA-8) 3. jina kA samyaktva vizuddha hoya tAhi yathArtha jJAna kari AcaraNa karai, so prathama samyaktvAcaraNa cAritra hai, so mokSasthAna ke artha hoya hai| (cAritrapAhur3a, gAthA-8) 4. jJAna aura darzana ke samAyoga se cAritra hotA hai| (bodhapAhur3a, gAthA-20, pRSTha-113) 5. bhavya jIvoM ko samyaktvarUpI rasAyana dvArA pahale mithyAmala kA zodhana karanA cAhie, punaH cAritrarUpa auSadha kA sevana karanA caahie| isaprakAra karane se karmarUpI roga kA tatkAla hI nAza ho jAtA hai| (rayaNasAra, gAthA-73, pRSTha-71) 6. mokSa ke icchuka ko pahale jIvarAjA ko jAnanA cAhie, phira usI prakAra usakA zraddhAna karanA cAhie, aura tatpazcAt usakA AcaraNa karanA caahie| (samayasAra, gAthA-18, pRSTha-47) 7. apane atirikta sarva padArtha para haiM, aisA jAnakara pratyAkhyAna karatA hai, ataH pratyAkhyAna jJAna hI hai| (samayasAra, gAthA-34, pRSTha-70) 8. zuddha AtmA hI cAritra kA Azraya hai, kyoMki chaha jIva nikAya Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 mokSamArga kI pUrNatA : samyakcAritra ke sadbhAva meM yA asadbhAva meM usake sadbhAva se hI cAritra kA sadbhAva hotA hai| (samayasAra AtmakhyAti, gAthA-273) 9. darzana-jJAna pradhAna cAritra se yadi vaha vItarAga ho to mokSa prApta hotA hai, aura usase hI yadi vaha sarAga ho to devendra, asurendra va narendra ke vaibhava klezarUpa bandha kI prApti hotI hai| (pravacanasAra tattvapradIpikA, gAthA-6, pRSTha-10) 10. yaha jIva zraddhAna yA jJAna sahita hotA huA bhI yadi cAritrarUpa puruSArtha ke bala se rAgAdi vikalparUpa asaMyama se nivRtta nahIM hotA to usakA vaha zraddhAna va jJAna usakA kyA hita kara sakatA hai? kucha bhI nhiiN| (pravacanasAra tAtparyavRtti, gAthA-237) 11. dharma zabda se - ahiMsA lakSaNadharma, sAgAra-anAgAradharma, uttamakSamAdilakSaNadharma, ratnatrayAtmakadharma, tathA moha kSobha rahita AtmA kA pariNAma yA zuddha vastusvabhAva grahaNa karanA caahie| vaha hI dharma paryAyAntara zabda dvArA cAritra bhI kahA jAtA hai| (pravacanasAra tAtparyavRtti, gAthA-11, pRSTha-20) 12. mumukSu janoM ko iSTa phalarUpa hone ke kAraNa vItarAgacAritra upAdeya hai| (pravacanasAra tAtparyavRtti, gAthA-11, pRSTha-20) 13. jisameM kaSAya kaNa vidyamAna hone se jIva ko jo puNya bandha kI prApti kA kAraNa hai, aise sarAga cAritra ko vaha sarAga cAritra krama se A par3ane para bhI (guNasthAna) ArohaNa ke krama meM balAt cAritra moha ke maMda udaya se A par3ane para bhI) dUra ullaMghana karake ... (pravacanasAra tattvapradIpikA, gAthA-5, pRSTha-9) 14. aniSTa phalapradAyI hone se sarAga cAritra heya hai| (pravacanasAra tattvapradIpikA, gAthA-6, pRSTha-10) 15. jo vaha dharma pariNata svabhAva vAlA honepara bhI zubhopayoga pariNati ke sAtha yukta hotA hai, taba jo virodhI zakti sahita hone se Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakcAritra kI mahimA 209 svakArya karane meM asamartha hai, aura kathaMcit viruddha kArya (arthAt bandha ko) karanevAlA hai, aise cAritra se yukta hone se, jaise agni se garma kiyA ghI kisI manuSya para DAla diyA jAye to vaha usakI jalana se duHkhI hotA hai, usI prakAra vaha svarga sukha ke bandha ko prApta hotA hai| (pravacanasAra tattvapradIpikA, gAthA-11, pRSTha-18) 16. svarUpa meM ramanA so cAritra hai| svasamaya meM arthAt svabhAva meM pravRtti karanA yaha isakA artha hai| yaha vastu (AtmA) kA svabhAva hone se dharma hai| (pravacanasAra tattvapradIpikA gAthA-7, peja-99) 17. nija zuddhAtmA ke saMvedana meM anucaraNa karane rUpa athavA AgamabhASA meM vItarAga paramasAmAyika nAmavAlA arthAt samatAbhAvarUpa svacAritra hotA hai| (paMcAstikAya tAtparyavRtti gAthA-158, pRSTha-228) 18. cAritra, mokSa kA sAkSAt kAraNa hai, yaha bAta jAnane ke lie sUtra meM isakA grahaNa anta meM kiyA hai| (sarvArthasiddhi, adhyAya-9, sUtra-18, pRSTha-343) 19. ajJAnapUrvaka AcaraNa ke nirAkaraNa ke artha samyak vizeSaNa diyA gayA hai| (sarvArthasiddhi adhyAya-1, sUtra-1, pRSTha-4) 20. sUtra meM cAritra ke pahale jJAna kA prayoga kiyA hai; kyoMki cAritra jJAnapUrvaka hotA hai| (sarvArthasiddhi adhyAya-1, sUtra-1, pRSTha-5) 21. 'samyaktvacAritre' isa sUtra meM samyaktva pada ko Adi meM rakhA hai; kyoMki cAritra samyaktvapUrvaka hotA hai| (sarvArthasiddhi adhyAya-2, sUtra-3, pRSTha-110) 22. cAritra kI ArAdhanA karane se darzana, jJAna va tapa, yaha tInoM ArAdhanAe~ bhI ho jAtI haiN| parantu darzanAdi kI ArAdhanA se cAritra kI ArAdhanA ho yA na bhI ho| (bhagavatI ArAdhAnA, gAthA-8, pRSTha-5) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 mokSamArga kI pUrNatA : samyakcAritra 23. jo muni cAritra se pUrNa hai, vaha thor3A bhI par3hA huA ho to bhI dazapUrva ke pAThI ko jIta letA hai| (arthAt vaha to mukti prApta kara letA hai, aura saMyamahIna dazapUrva kA pAThI saMsAra meM hI bhaTakatA hai) jo cAritrarahita hai, vaha bahuta se zAstroM kA jAnanevAlA ho jAye to bhI usake bahuta zAstra par3he hone se kyA lAbha? netra aura usase honevAlA jo jJAna usakA phala sarpadaMza, kaMTakavyathA ityAdi duHkhoM kA parihAra karanA hai; parantu jo bila .. Adika dekhakara bhI usameM giratA hai, usakA netrajJAna vRthA hai| __(mUlAcAra, gAthA-897) 24. AtmA kA svarUpa upAdhyAya Adi ke mukha se khUba icchAnusAra sunane para bhI tathA apane mukha se dUsaroM ko batalAte hue bhI jabataka AtmasvarUpa kI zarIrAdi para padArthoM se bhinna bhAvanA nahIM kI jAtI, tabataka yaha jIva mokSa kA adhikArI nahIM ho sktaa| (samAdhizataka, zloka-81) 25. hiMsAdi pA~ca avratoM se pA~ca pApa kA aura ahiMsAdi pA~ca vratoM se puNya kA bandha hotA hai| puNya aura pApa donoM karmoM kA vinAza mokSa hai| isalie mokSa ke icchuka bhavya puruSa ko cAhie ki avratoM kI taraha vratoM ko bhI chor3a de| (samAdhizataka, zloka-83) 26. nizcaya cAritra se mokSa hotA hai aura vyavahAra cAritra se bndh| isalie mokSa ke icchuka ko mana, vacana, kAya se vyavahAra chor3anA caahie| (bRhad nayacakra, gAthA-381, pRSTha-193) 27. zAstroM ko khUba jAnatA ho aura tapasyA karatA ho, lekina paramAtmA ko jo nahIM jAnatA yA usakA anubhava nahIM karatA, tabataka vaha saMsAra se nahIM chuutttaa| . (paramAtmaprakAza adhikAra-2, zloka-81) Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakvAritra kI mahimA 211 28. upekSA saMyama yA vItarAga cAritra aura apahRta saMyama yA sarAga cAritra ye donoM bhI eka usI zuddhopayoga meM prApta hote haiN| athavA sAmAyikAdi pA~ca prakAra ke saMyama bhI usI meM prApta hote haiN| kyoMki uparokta saMyamAdi samasta guNa eka zuddhopayoga meM prApta hote haiM, isalie vahI pradhAnarUpa se upAdeya haiN| (paramAtmaprakAza adhikAra-2, zloka-67) 29. hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha ke tyAga ko vrata kahate haiM, ye vrata puNyAsava ke kAraNarUpa bhAva samajhane caahie| (tatvArthasAra adhikAra-4, zloka-101) 30. samasta pApayukta mana, vacana, kAya ke yogoM ke tyAga se sampUrNa kaSAyoM se rahita ataeva, nirmala, parapadArthoM se viraktatArUpa cAritra hotA hai; isalie vaha AtmA kA svarUpa hai| (puruSArthasiddhayupAya zloka-39, peja-49) 31. vaha cAritra (pUrva zloka meM kathita zuddhopayoga rUpa cAritra) nirjarA kA kAraNa hai, yaha bAta nyAya se bhI abAdhita hai| vaha cAritra anvartha kriyA meM samartha hotA huA dIpaka kI taraha anvartha nAmadhArI hai| (paMcAdhyAyI uttarArddha, zloka-759, pRSTha-466) 32. niyama se zuddha kriyA ko chor3akara zeSa kriyAe~ bandha kI hI janaka hotI haiM, isa hetu se vicAra karane para isa zubhopayoga ko viruddha kAryakAritva asiddha nahIM hai| _ (paMcAdhyAyI uttarArddha zloka-762, pRSTha-467) 33. yadyapi lokarUr3hi se zubhopayoga ko cAritra nAma se kahA jAtA hai; parantu nizcaya se vaha cAritra svArtha kriyA ko nahIM karane se arthAt AtmalInatA artha kA dhArI na hone se anvarthanAmadhArI nahIM hai| (paMcAdhyAyI uttarArddha zloka-760, pRSTha-466) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 mokSamArga kI pUrNatA : samyakcAritra 34. yaha (zubhopayoga bandha kA kAraNa hone se) uttama nahIM hai, kyoMki jo upakAra va apakAra karanevAlA nahIM hai, aisA sAmya yA __zuddhopayoga hI uttama hai| (paMcAdhyAyI uttarArddha zloka-761, pRSTha-466) 35. buddhi kI mandatA se yaha bhI AzaMkA nahIM karanI cAhie ki zubhopayoga eka deza se nirjarA kA kAraNa ho sakatA hai; kAraNa ki nizcayanaya se zubhopayoga bhI saMsAra kA kAraNa hone se nirjarAdika kA hetu nahIM ho sakatA hai| (paMcAdhyAyI uttarArddha zloka-763, pRSTha-467) 36. jo rAgAdi se bheda vijJAna ho jAnepara rAgAdi kA tyAga karatA hai, use bheda vijJAna kA phala hai| (dravyasaMgraha, gAthA-36, pRSTha-174) samyakcAritra, bheda-prabheda * sAmAnyapane eka prakAra cAritra hai arthAt cAritramoha ke upazama kSaya va kSayopazama se honevAlI Atma-vizuddhi kI dRSTi se cAritra eka hai| * bAhya va abhyantara nivRtti athavA vyavahAra va nizcaya kI apekSA cAritra do prakAra kA hai| * prANIsaMyama va indriyasaMyama kI apekSA cAritra do prakAra kA hai| * aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ke bheda se cAritra tIna prakAra kA hai| * utkRSTa, madhyama va jaghanya vizuddhi ke bheda se cAritra tIna prakAra kA hai| cAra prakAra ke yati kI dRSTi se yA cAturyAma kI apekSA cAritra cAra prakAra kA hai| * svarUpAcaraNa cAritra, dezacAritra, sakalacAritra, yathAkhyAta caaritr| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 samyakcAritra ke bheda-prabheda ye bhI cAritra ke cAra bheda haiN| * chadmasthoM kA sarAga aura vItarAga tathA sarvajJoM kA sayoga aura ayoga isa taraha cAritra cAra prakAra kA hai| * sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSma-sAMparAya aura yathAkhyAta ke bheda se cAritra pA~ca prakAra kA hai| * vaha cAritra vyavahAranaya se pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti aura tIna - gupti isa prakAra 13 bhedarUpa bhI haiN| * isI taraha vividha nivRttirUpa pariNAmoM kI dRSTi se saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta vikalparUpa cAritra hotA hai| praznottara 1. prazna -saMyama to jIva kA svabhAva hI hai, isIlie vaha anya ke dvArA arthAt karmoM ke dvArA naSTa nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki usakA vinAza honepara jIva dravya ke bhI vinAza kA prasaMga AtA hai? uttara- nahIM AyegA, kyoMki, jisaprakAra upayoga jIva kA lakSaNa mAnA gayA hai, usaprakAra saMyama jIva kA lakSaNa nahIM hotaa| ___-- (dhavalA pustaka-7, khaNDa-2, peja-96) 2. prazna - jJAna iSTa-aniSTa mArga ko dikhAtA hai, isalie usakI upakArapanA yukta hai (parantu kriyA Adi ko upakAraka kahanA upayukta nhiiN)| __uttara - yaha kahanA yogya nahIM haiM, kyoMki jJAna mAtra se iSTa siddhi nahIM hotI, kAraNa ki pravRtti rahita jJAna nahIM hue ke samAna hai| jaise netra ke hote hue bhI yadi koI kue~ meM giratA hai, to usake netra vyartha haiN| (bhagavatI ArAdhanA, gAthA-56, pRSTha-25) 3. prazna - jJAna kA kArya kyA hai? uttara - tattvArtha meM ruci, nizcaya, zraddhA aura cAritra kA dhAraNa karanA kArya hai| (dhavalA pustaka-1, khaNDa-1, bhAga-1, pRSTha-355) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane vAle dAtAroM kI sUcI 1. zrImatI puSpAbena ajitakumArajI jaina, chindavAr3A 3301.00 2. DaoN. bI.e. ziraDhoNe, miraja 1100.00. 3. ci. svasti evaM ci. saMyama udagAMve, sA~galI 1100.00 4. zrI IzAnarAja RSabhakumAra zAstrI, chindavAr3A 1000.00 5. zrI pramodakumArajI pI.ke., chindavAr3A 1000.00 6. 'zrI ratanacandajI pramodakumArajI pATanI, chindavAr3A 1000.00 7. zrImatI kusumalatA zAntikumArajI pATanI, chindavAr3A 1000.00 8. zrImatI kamalAbAI pItAmbaralAlajI pATanI, chindavAr3A 1000.00 9. zrI surendrakumAra paMkajajI jaina, chindavAr3A 1000.00 10. zrI surendrakumAra saurabhakumArajI jaina, chindavAr3A 1000.00 11. zrImatI AzA vijayakumArajI kozala, chindavAr3A 1000.00 12. zrImatI zobhA vaida aura pavanajI jaina, chindavAr3A 1000.00 13. sau. sunaMdA dhanacandrajI niravANe, jayasiMgapura 1000.00 14. zrImatI kusuma zAntikumArajI pATanI, chindavAr3A 1000.00 15. zrImatI savitA jaina ravizaMkarajI jaina, chindavAr3A 501.00 16. zrI sumitarAja sanmatikumArajI jaina, chindavAr3A 501.00 17. zrI puNyakumAra pUnamacandajI jaina, chindavAr3A 501.00 18. zrI cothamala cainakumArajI jaina, chindavAr3A 501.00 19. zrImatI zarada jaina dha.pa. vijayakumArajI paMcolI, bhIlavAr3A 500.00 20. zrI javeracanda dalIcandajI jaina, mumbaI 500.00 21. ci. prAMjala manoja alagUra 500.00 ___ haste DaoN. sau. mohanI alagUra, hubalI 22. zrI aravinda rokar3e, DoMbIvalI, mumbaI 301.00 23. zrI mahAvIrakumArajI caudharI, bhIlavAr3A 300.00 24. zrImatI guNamAlA dha.pa. pI.ke jaina, bhIlavAr3A 250.00 25. zrImatI jayantIbAI mahendrakumArajI jaina, chindavAr3A 201.00 26. zrI narezajI jhA~jharI, chindavAr3A 200.00 27. zrImatI basantIdevI sogANI, aThAnA 200.00 28. zrI AkAza naMdakumArajI AhALe, DoMbIvalI, mumbaI 150.00 29. guptadAna 100.00 ... kula rAzi 21,707.00 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinendrakathita zAstrAbhyAsa se lAbha (ratnakaraNDa zrAvakAcAra : abhIkSNa jJAnopayoga bhAvanA) 1. mAyA, mithyAtva, nidAna - ina tIna zalyoM kA jJAnAbhyAsa se nAza hotA hai| . 2. jJAna ke abhyAsa se hI mana sthira hotA hai| 3. aneka prakAra ke duHkhadAyaka vikalpa naSTa ho jAte haiN| 4. zAstrAbhyAsa se hI dharmadhyAna va zukladhyAna meM acala hokara baiThA jAtA hai| 5. jJAnAbhyAsa se hI jIva vrata-saMyama se calAyamAna nahIM hote| 6. jinendra kA zAsana pravartatA hai| azubha karmoM kA nAza hotA hai| 7. jinadharma kI prabhAvanA hotI hai| 8. kaSAyoM kA abhAva ho jAtA hai| 9. jJAna ke abhyAsa se hI logoM ke hRdaya meM pUrva kA saMcita kara rakhA huA pAparUpa RNa naSTa ho jAtA hai| 10. ajJAnI jisa karma ko ghora tapa karake koTi pUrva varSoM meM khipAtA hai, usa karma ko jJAnI aMtarmuhUrta meM hI khipA detA hai| 11. jJAna ke prabhAva se hI jIva samasta viSayoM kI vAJchA se rahita hokara saMtoSa dhAraNa karate haiN| 12. zAstrAbhyAsa se hI uttama kSamAdi guNa pragaTa hote haiN| 13. bhakSya-abhakSya kA, yogya-ayogya kA, tyAgane-grahaNa karane yogya kA vicAra hotA hai| 14. jJAna binA paramArtha aura vyavahAra donoM naSTa hote haiN| 15. jJAna ke samAna koI dhana nahIM hai aura jJAnadAna samAna koI anya dAna nahIM hai| 16. duHkhita jIva ko sadA jJAna hI zaraNa arthAt AdhAra hai| 17. jJAna hI svadeza meM evaM paradeza meM sadA Adara karAne vAlA parama dhana hai| 18. jJAna dhana ko koI cora curA nahIM sakatA, lUTane vAlA lUTa nahIM sakatA, khoMsanevAlA khoMsa nahIM sktaa| 19. jJAna kisI ko dene se ghaTatA nahIM hai, jo jJAna-dAna detA hai; usakA jJAna bar3hatA jAtA hai| 20. jJAna se hI samyagdarzana utpanna hotA hai| 21. jJAna se hI mokSa pragaTa hotA hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre yahA~ prApta mahattvapUrNa prakAzana mokSazAstra/caubIsa tIrthaMkara mahApurANa |paMcameru naMdIzvara vidhAna/ratnatraya vidhAna bRhada jinavANI saMgraha/samayasAra (jJAyakabhAvaprabodhini) sukhI hone kA upAya bhAga 1 se 8 taka ratnakaraNDazrAvakAcAra/samayasAra |jainatattva paricaya/karaNAnuyoga paricaya mokSamArga pravacana bhAga-1,2,3,4 A. kundakunda aura unake TIkAkAra pravacanasAra/kSatracUr3AmaNi kAlajayI banArasIdAsa/rakSAbandhana aura dIpAvalI samayasAra nATaka/mokSamArga prakAzaka bAlabodha bhAga 1,2,3/jina khojA tina pAIyAM samyagjJAnacandrikA bhAga 2 (pUrvArddha + uttarArddha) evaM bhAga 3 tattvajJAna pAThamAlA bhAga 1,2/AdhyAtmika bhajana saMgraha bRhada dravyasaMgraha/jinendra arcanA chahaDhAlA (sacitra)/bha. RSabhadeva/zIlavAna sudarzana divyadhvanisAra pravacana/niyamasAra prazikSaNa nirdezikA/jaina vidhi-vidhAna yogasAra pravacana/tInalokamaMDala vidhAna kramabaddhaparyAya/dRSTi kA viSaya/ye to socA hI nahIM samayasAra kalaza/cintana kI gaharAIyA~ bArasANuvekkhA/caubIsa tIrthaMkara pUjA pravacanaratnAkara bhAga 1 se 11 taka gAgara meM sAgara/Apa kucha bhI kaho nayaprajJApana/samAdhitaMtra pravacana paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava paM. ToDaramala vyaktitva aura kartRtva jainadharma kI kahAniyA~ bhAga 1 se 15 taka samayasAra anuzIlana sampUrNa bhAga 1,2,3,4,5 ahiMsA ke patha para/jinavarasya nayacakram AcArya amRtacandra : vyaktitva aura kartRtva / NamokAra mahAmaMtra/vItarAga-vijJAna pravacana bhAga-5 paMcAstikAya saMgraha/siddhacakra vidhAna jJAnasvabhAva jJeyasvabhAva causaTha Rddhi vidhAna/kAraNazuddhaparyAya bhAvadIpikA/kArtikeyAnuprekSA dazalakSaNa vidhAna/AcArya kundakundadeva |paMcaparameSThI vidhAna/vicAra ke patra vikAra ke nAma paramabhAvaprakAzaka nayacakra puruSArthasiddhyupAya/jJAnagoSThI AcArya kundakunda aura unake paMca paramAgama sUktisudhA/AtmA hI hai zaraNa/AtmAnuzAsana parIkSAmukha/mukti kA mArga/pazcAttApa saMskAra/ina bhAvoM kA phala kyA hogA yugapuruSa kAnajIsvAmI/sAmAnya zrAvakAcAra indradhvaja vidhAna/dhavalAsAra aliMgagrahaNa pravacana/jinadharma pravezikA rAmakahAnI/guNasthAna vivecana maiM kauna hU~/sattAsvarUpa/vIra himAcala nikasI sukhI jIvana/vicitra mahotsava samayasAra : manISiyoM kI dRSTi meM sarvodaya tIrtha vratI zrAvaka kI gyAraha pratimAe~/padArtha-vijJAna satya kI khoja/bikhare motI maiM jJAnAnandasvabhAvI haiM/mahAvIra vaMdanA (kaileNDara) nirvikalpa AtmAnubhUti ke pUrva vastusvAtaMtrya/bharata-bAhubalI nATaka tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra aura unakA sarvodaya tI zAstroM ke artha samajhane kI paddhati zrAvakadharmaprakAza/kalpadruma vidhAna sukha kahA~ hai/siddhasvabhAvI dhruva kI UrdhvatA vI.vi. pAThamAlA bhAga 1,2,3 |maiM svayaM bhagavAna hU~/NamokAra eka anuzIlana vI.vi. pravacana bhAga 1 se 6 taka rIti-nIti/golI kA javAba gAlI se bhI nahIM tattvajJAna taraMgaNI/ratnatraya vidhAna samayasAra kalaza paddhAnuvAda/aSTapAhur3a bhaktAmara pravacana/bAraha bhAvanA : eka anuzIlana yogasAra paddhAnuvAda/kundakundazataka paddhAnuvAda dharma ke dazalakSaNa/vidAI kI belA arcanA/zuddhAtmazataka paddhAnuvAda navalabdhi vidhAna/bIsa tIrthaMkara vidhAna SaTkAraka anuzIlana/apanatva kA viSaya Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bra. yazapAlajI jaina kA sAhityika kArya svataMtra kRtiyA~ 1- guNasthAna vivecana 2- jinadharma pravezikA 3- mokSamArga kI pUrNatA 4- jinendra pUjece svarupa (marAThI) anuvAda evaM ttiikaaeN| 5- kSatracUDAmaNi 6- yogAsAra prAbhUta anuvAda (marAThI) 7- yogasAra 8- paramAtmaprakAza saMpAdita sAhitya 9- samyagjJAnacandrikA, bhAga -1 10- samyagjJAnacandrikA, bhAga-3 11- bhAvadIpikA 12- paMcaparameSThI 13- adhyAtma bArahakhaDI 14- yogasAraprAbhRta-zataka 15- tattvavettA : DaoN. hukamacanda bhArilla 16- cintana kI gaharAiyA~ 17- bikhare motI 18- dRSTi kA viSaya 19- NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana 20- rIti-nIti 21- maiM svayaM bhagavAna hU~ 22- jinendra aSTaka 23- golI kA javAba gAlI se bhI nahIM 24- bindu meM sindhu isake alAvA bra. yazapAlajI ne AcArya kundakunda viracita paMcaparamAgama evaM / mokSamArgaprakAzaka ke kannaDa bhASA meM anuvAda meM bahumUlya sahayoga diyA hai||