Book Title: Karpur Manjari
Author(s): Rajshekhar Mahakavi
Publisher: NIrnaysagar Mudranalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032137/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavizrIrAjazekharaviracitA kaperama jarI (The Karpura manjari) vAsudevakRtayA TIkayA, pAThAntara-pariziSTAdibhiH, bAlabhAratena ca sametA -nirNayasAgaramudraNAlayam , muMbaI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavizrIrAjazekharakRtA kara maJjarI (The Karpura manjari) vAsudevakRtayA TIkayA, pAThAntarapariziSTAdibhiH, bAlabhAratena ca sametA caturtha saMskaraNam : 1949 nirNayasAgaramudraNAlayam, muMbaI mUlyaM 2 // rUpyako Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ All rights reserved by the publisher Publisher :-Satyabhamabat Pandurang) for the 'Nirnaya Sagar' Press, Printer:-Ramchandra Yosu Shodgo, 26-28 Kolbhat Street, Bombay Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikam mAdhavakRta-zaMkaravijaya-bhojakRta sarasvatIkaNThAbharaNa-kSemendrakRtaucityavicAracarcAsuvRttatilaka-kavikaNThAbharaNa - somadevakRtaya zastilakacampU - zArGgadharapaddhati - ArohakabhagadattajahvaNasaMgRhItasUktimuktAvali - harika visaMgRhIta subhASitahArAvali - vallabhadevasaMgRhItasubhASitAvali-rAjazekharakRtabAlarAmAyaNa - bAlabhArata - karpUramaJjarI-viddhazAlabhaJjikAdisaMskRtagrantheSu, tathA vilsanapaNDitakRta 'hindUthieTara' - bhaTTamokSamullarakRta 'iNDiyA, vhAT iT kaeNn TIc am'-vebarapaNDitakRta 'hisTarI oNph iNDiyan saMskRta liTalecara' - anekapaNDita saMkalita 'iNDiyan aeNNTikverI' - DaoNkTarapITarsanariporTa-DaoNkTarabhANDArakarariporTAdiiGgli zabhASAnibaddheSu prantheSu ca likhitaM rAjazekharaviSayaM samyagvilokya vistarabhiyA cAtra tatsarvaM parityajya tannirgalitArthaM eva saMkSepeNa likhyate. - rAjazekharasya samayanizcitAvanyamatAni - tatra zaMkaravijaye 'tannoditaH kazcana rAjazekharaH' iti dvitIyasargaprAramme, 'evamenamatimartyacaritraM sevamAnajanadainyalavitram / keralakSitipatirhi didRkSuH prAhiNotsacivamAdRtabhikSuH // 'tena pRSTakuzalaH kSitipAlaH svena sRSTamatha zAtravakAlaH / hATakAta samarpaNapUrva nATakatrayamavocadapUrvam // ' iti paJcama sarge, 'kavitAkuzalo'tha keralakSmAkamanaH kazcana rAjazekharAkhyaH / munivaryamamuM mudA vitene nijakoTIranighRSTapannakhAgram // prathate kimu nATakatrayI setyamunA saMyaminA tato niyuktaH ' ityAdicaturdazasarge ca rAjazekharakathA vartate, nATakatrayanAmAni tu zaMkaravijaye na santi etena nATakatrayakartA keralakSitipAlo rAjazekharaH saptamazatakaprArambhasamudbhUtazaMkarAcAryasamakAlIna AsIditi sphuTameva pratIyate. kiM tu bhojaprabandhAdivacchaMkaravijayasyApi samayAdinirNayaviSaye vizvAsAnarhatvAnnaitacchraddheyam na cAsya zaMkaravijayasya kartA paNDitaziromaNiH sAyanamAdhavAcAryaH ayaM ca kazcidanya eva navakAlidAsAparyAyo mAdhava iti bhAti. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjazekharakRteSu bAlarAmAyaNAdiSu mahendrapAlasya varNanamasti. tatra 'iNDiyana aeNNTikkerI'nAmakamAsikapustakasya paJcadaze bhAge 112 mite pRSThe 'OM khasti zrImahodayasamAvAsitAnekagohastyazvarathapattisaMpannaskandhAvArAt--paramabhagavatIbhakto mahArAjazrIbhojadevastasya putrastatpAdAnudhyAtaH zrIcandrabhaTTArikAdevyAmutpannaH paramabhagavatIbhakto mahArAjazrImahendrapAladevaH zrAvastIbhuktau zrAvastImaNDalAntaHpAtibAlayikAviSayasaMbaddhapAnIyakagrAmasamupagatAnsarvAneva yathAsthAnaniyuktAnprativAsinazca samAjJApayati--saMvatsara 100 50 5 mAghasudi 10 nibaddham' iti mahendrapAlasya dAnapatraM mudritamasti. atra pRthakpRthaglikhitAnAmakAnAM saMkalane jAtA 155 mitA saMkhyA. ayameva zrIharSavardhanasaMvatsaraH, tatra ca 606 varSeSu yojiteSu jAtaH 761 mitaH nistasaMvatsaraH. 'ayameva pUrvalikhitadAnapatrasamayaH' iti fITapaNDitaH, etadanurodhenaiva subhASitAvalyupoddhAte rAjazekharasamayo likhitaH; kiM tvatra zrIharSavardhanasaMvatsarAdikalpanaM yuktirahitamiti 761 mitakhristasaMvatsare rAjazekharo babhUvetyapi saMdigdhameva. dAnapatraM tvetadrAjazekharavarNitamahendrapAlasyaivAsti, yato'smindAnapatre mahodayasya nAma vartate. rAjazekharakRtabAlabhArataprastAvanAyAM ca 'kathamete mahodayamahAnagaralIlAvataMsA vidvAMsaH sAmAjikAH' ityAdyasti. mahodayamiti kAnyakubja (kanauja)sya nAmAntaram kAnyakubja mahodayam, 'kanyAkunjaM gAdhipuraM kauzaM kuzasthalaM ca tat' iti haimanAmamAlAyAm , 'mahodayaH kAnyakubje' iti vizvaprakAzamedinIkoSayozca vartate. bAlarAmAyaNe dazame'Gke'pi 'lakSmaNaH-idaM punastato'pi mandAkinIparikSiptaM mahodayaM nAma nagaraM dRzyate / rAmaH- zazvatsudhAmavasudhAmahitaM dviSadbhirno gAhitaM bhavati gAdhipuraM purastAt / vaidehi dehi zaphIsadRzaM dRzaM tadasminnitambini nitambavadyusindhau // 88 // idaM dvayaM sarvamahApavitraM prspraalNkrnnaikhetu| puraM ca he jAnaki, kAnyakubja saricca gaurIpatimaulimAlA // 89 // ' ityAdyasti. etena rAjazekharakaviH kAnyakubjamahIpatermahendrapAlasya sabhAyAmAsIditi jJAyate. bANabhaTTa-bhavabhUti-vAkpatirAja-zrIharSAdayo'nye'pi bahavo mahAkavayaH kAnyakubjanarapatInAM harSavardhanayazovarmaprabhRtInAM sabhAsu khakhasamaya Asan. - rAjazekharo dazame zatake babhUveti bhANDAra karapaNDitaH, evameva vebarapaNDitaH, ekAdazazatakasamAptau dvAdazazatakaprArambhe veti vilsanapaNDitaH, bAlarAmAyaNakartA rAjazekharazcaturdazazataka AsIditi ca bhaTTamokSamullaranAmA vadati. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rAjazekharasya kAlanirNayaH - vastutastu rAjazekharakaviH 884 mitakhristasaMvatsarAdanantaram 959 saMvatsarAtpUrva madhye vartamAneSu 75 varSeSu babhUva. yataH 884 mitasaMvatsaraparyantaM kazmIrAnpAlayituravantivarmaNaH samakAlInayorAnandavardhanaratnAkarayo rAjazekharakRtau stulizloko sUktimuktAvali-subhASitahArAvalyorviziSTakaviprazaMsAprakaraNe labhyete. 'tatkartA kazcidanyo rAjazekhara' ityapi na vaktuM yuktam , yato bAlarAmAyagavarNitAnAmakAlajalada-tarala-surAnandakavInAM rAjazekharapUrvapuruSANAM nAtiprasidvAnAmapi dezakulanAmagrahaNapUrvakaM varNanazlokAstatraiva vidyante, tanmadhya eva ratnAkarAnandavardhanayorapi varNanamasti. tena sarveSAM zlokAnAM kartA eka eva rAjazekharaH, atha ca 881 mite zake 959 mite vA nistAbde jaina somadevena yazastilakacamyUH pragItA. tatra tRtIya AzvAse mAghAdika vinAmasu rAjazekharasyApi nAma vartate. tasmAttatkAlAtprAcIno rAjazekharaH, na ca prabandhakoSakartujainarAjazekharasUrestatra nAmAstIta vaktavyam. prabandhakoSasya 1347 mite saMvatsare nirmANAdrAjazekharasUreryazastila kakarturarvAcInatvAt. - rAjazekharasya vaMzadezAdiparicayaH - rAjazekharo brAhmaNaH kSatriyo vA''sIditi saMdigdhameva. yato bAla rAmAyagAdiSu 'upAdhyAyaH' 'guruH' ityAdipadairAtmAnaM vizinaSTi, tena tasya brAhmagatvaM sphuTa pratIyate, kSatriya syAdhyApanAdiSvanadhikArAt. rAjJAM zekharo rAjazekhara iti tu samAso nocitaH rAjA candraH zekharo yasya sa ityucitaH samAsaH. yataH karpUramajarIprastAvanAyAm 'rajanIvallabhazikhaNDaH' iti rAjazekharanAmnaH paryAyazabdo vartate. rajanIvallabhazcandraH zikhaNDaH zekharo yasya iti tadarthaH; atha ca kapUramaJjarIprastAvanAyAmeva 'cAhamAnakulamaulimAlikA rAjazekharakavIndragehinI' ityAdyasti. cAhamAnakulaM 'cauhANa' iti prasiddhaM kSatriyakulam. yasminhammIrapRthvIrAjAdayaH kSitipAlA abhUvan. tatkulaprasUtA ca kathamasminyuge brAhmaNasya bhAryA bhavitumarhati ? tasmAdrAjazekharaH kSatriya AsIditi kathamapi nAtIvAnucitaM bhAti. rAjazekharo mahArASTradezotpannazcedidezotpanno vetyatrApi saMdeha eva. yato bAlarAmAyaNaprastAvanAyAM khaprapitAmahamakAlajaladaM mahArASTracUDAmaNiM vadati. sUktimukAvalyAdisthakavivarNanazlokeSu khapUrvapuruSa surAnandaM cedimaNDalamaNDanaM ca badati. bhAti cAyaM cedidezodbhavaH, cedidezamahIpatInAM karacUlInAmeva viddhazAlabhajikAdiSu Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazo varNanAt. etatsarvamagre viziSTakavivarNanazlokeSu TippaNyAM sphuTIbhaviSyati. bihaNakaviryathA khadeza kazmIraM parityajya karNATamahIpaterAzraye jagAma, tadvadayamapi khadezaM vihAya kAnyakubjamahIpAlaM zizriye. * dazarUpakAvaloka-sarakhatIkaNThAbharaNa-kSIrakhAmikRtAmarakoSaTIkA-mukuTakRtAmarakoSaTIkA-zrImadabhinavaguptAcAryakRtadhvanyAlokalocana-kAvyaprakAza-sAhityadarpaNazArGgadharapaddhati-sUktimuktAvali-subhASitAvali-subhASitahArAvalyAdiSu rAjazekharazlokAH, zrIkaNThacaritasamAptisarge rAjazekharasya nAma ca vartate. ete sarve'pi granthA asminnirNItarAjazekharasamayAdarvAcInAH. kevalaM kSIrasvAmiviSaye manAksaMdehaH. kAzmIradezamahIpAlasya jayApIDasyAdhyApakaH kSIrAbhidhaH kazcana zabdavidyopAdhyAya AsIt (rAjataraGgiNI 4 / 488). sa evAmarakoSaTIkAkartA kSIrasvAmIti na samyak. yataH kSIrakhAmikRtAmarakoSaTIkAyAM 'zrIbhojaH' iti nAma bahuSu sthaleSu vartate. bhojazcaikAdazazatakamadhyabhAga AsIt. tasmAdekAdazazatakamadhyabhAgAdarvAcInaH kSIrasvAmI kathamaSTamazatakottarArdhasamudbhutasya jayApIDanRpateradhyApako bhavitumarhati? tasmAtkSIropAdhyAyAtkSIrakhAmI bhinna eva. -rAjazekharapraNItA granthAH - bAlarAmAyaNam , bAlabhAratam (pracaNDapANDavam ), karpUramaJjarI, viddhazAlabhaJjikA ceti granthacatuSTayameva rAjazekharakRtaM prApyate. tatra bAlarAmAyaNaM mUlamAtrameva, bAlabhAratasya kevalamaGkadvayam , nArAyaNadIkSitakRtaTIkAsametA viddhazAlabhaJjikA, vAsudeva-dharmadAsa-kAmarAja-kRSNasUnukRtAbhiSTIkAbhiH sametA karpUramaJjarI ca labhyate. bAlarAmAyaNe bhartRmeNTha-bhavabhUti-zaMkaravarmA-akAlajalada-tarala-surAnanda-kavirAjAnAm karpUramaJjaryA ca mRgAGkalekhAkathAkArAparAjita-hAla-haricandra-nandicandra-koTisAnAM kavInAM nAmAni santi. teSu zaMkaravAparAjitau rAjazekharasamakAlInau, akAlajalada-tarala-surAnanda kavirAjA rAjazekharasya pUrvapuruSAH. teSu kavirAjo rAghavapANDavIyakartA, bhartRmeNTha-bhavabhUtihAka-haricandrAH prasiddhA eva, nandicandra-koTisau cAprasiddhau staH. pUrvoktagranthacatuSTayaprastAvanAsu rAjazekhareNa raghukulacUDAmaNimahendrapAlaH skhaziSyatvena varNitaH. bAlabhArataprastAvanAyAM tu nirbhayanarendrasUnomahIpAladevasyApi varNanamasti. nirbhayarAjo'pi rAjazekharasya ziSya evAsIt. 'bAlakaviH kavirAjo nirbhayarAjasya tathopAdhyAyaH' iti karpUramaJjarIprastAvanAyAm. 'vibhramarAjasya Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tayopAdhyAyaH' iti kAmarAjasaMmataH pAThaH. nirbhayarAja iti mahendrapAlasyaiva nAmAntaramiti kecit. mahIpAladevazca caNDakauzikaprastAvanAyAmAryakSemIzvareNApi varNitaH. 'karNATIdazanAGkitaH zitamahArASTrIkaTAkSAhataH prauDhAndhrIstanapIDitaHpraNayinInUmAvitrAsitaH / lATIbAhuviveSTitazca malayastrItarjanItarjitaH so'yaM saMprati rAjazekharakaviArANasI vAJchati // ' ayaM zloka aucityavicAracarcAyAm, 'dAturidharasya-' ityAdizlokAH subhASitAvalyAm, 'bhAso rAmilasaumilau' ityAdyAH zlokAH zALedharapaddhatI, 'akAlajaladendoH sA' ityAdyA bahavaH zlokAH sUktimuktAvali-subhASitahArAvalyo rAjazekharanAmnA samuddhRtAH santi. te ca prasiddheSu rAjazekharagrantheSu na prApyante. tasmAtsantyanye'pi kecana rAjazekharakRtA granthA iti jJAyate. 'viddhi naH SaTprabandhAn' iti ca bAlarAmAyaNaprastAvanAyAM khayameva rAjazekharo vadati. asya kaveH zArdUlavikrIDitacchandonibaddhAH zlokA atisamIcInAH santi. 'zArdUlakrIDitaireva prakhyAto rAjazekharaH / zikharIva paraM vanaH sollekhairuccazekharaH // ' iti suvRttatilake kSemendraH 'AgaskAriNi kaiTabhapramathane tattADanArtha ruSA nAbhIpaGkajamastratA gamayituM jAte prayatne zriyaH / svAvAsonmathanopapAditabhayabhrAntAtmanastatkSaNAdabramaNyaparAH purAtanamunervAgvRttayaH pAntu vaH // ' ayaM zlokaH sUktimuktAvalau rAjazekharAntevAsinAmnA samuddhRtaH. tena rAjazekharasya kazcana ziSyo'pi kavirAsIt. -rAjazekharakRto'nyakaviparicayaH - sUktimuktAvali-subhASitahArAvali-zArGgadharapaddhatiSu rAjazekharakRtAH prAcInakAveprazaMsAzlokAH kecana samupalabhyante, te sarve'pyatyuktatvAdatra kavinAmakrameNa samudriyante akAlajaladendoH sA hRdyA vacanacandrikA / nityaM kavicakoryA pIyate na ca hIyate // (sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvaliH.) .. akAlajaladakavI rAjazekharasya prapitAmaha AsIt . 'akAlajaladasya praNaptaH' iti viddhazAlabhalikAprastAvanAyAm. 'sa mUrto yatrAsIdguNagaNa ivAkAlajaladaH surAnandaH so'pi zravaNapuTapeyena vacasA / na cAnye gaNyante-taralakavirAjaprabhRtayo mahAbhAgastasminnayamajani yAyAvarakule // tadAmuSyAyaNasya mahArASTracUDAmaNerakAlajaladasya caturtho dau?kiH (dauhikiH) zIlavatIsUnurupAdhyAyazrIrAjazekharaH' iti Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca bAlarAmAyaNaprastAvanAyAM vartate. akAlajaladakRtaH ko'pi grantho nAdyApyupalabdhaH. kevalaM 'bhekaiH koTarazAyibhiH' ityAdizlokaH zAGgadharapaddhatyAdiSu labhyate. dhvaninAtigabhIreNa kAvyatattvanivezinA / AnandavardhanaH kasya nAsIdAnandavardhanaH // (sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvaliH.) kAvyAlokAdyanekagranthakartA kAzmIradezodbhavo'vantivarmanRpatisamakAlIno'yamAnandavardhanAcAryaH prasiddha eva. akAlajaladazlokaizcitramAtmakRtairiva / jAtaH kAdambarIrAmo nATake pravaraH kaviH // __ (sUktimuktAvaliH.) sarakhatIva karNATI vijayAGkA jayatyasau / yA vaidarbhagirAM vAsaH kAlidAsAdanantaram // - (sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvali..) 'eko'bhUnalinAttatazca pulinAdvalmIkatazcAparaste sarve kavayo bhavanti guravastebhyo namaskurmahe / arvAJco yadi gadyapadyaracanaizcetazcamatkurvate teSAM mUrdhni dadAmi vAmacaraNaM karNATarAjapriyA // etacchrokakI kadAcidiyameva vijayAGkA karNATI syAt. eko'pi jIyate hanta kAlidAso na kenacit / . zRGgAre lalitodvAre kAlidAsatrayI kimu / / (sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvaliH.) jAnakIharaNaM kartuM raghuvaMze sthite sati / kaviH kumAradAsazca rAvaNazca yadi kSamaH // (sUktimuktAvaliH.) kAvyamAlAprathamagucchake aucityavicAracarcAyAM 144 pRSThe kumAradAsanAmopari TippaNaM vilokanIyam. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUrAdapi satAM citte likhitvAzcaryamaJjarIm / kulazekharavarmA bhyAM(?) cakArAzcaryamaJjarIm // (sUktimuktAvaliH.) AzcaryamaJjarI kazcana granthaH. 'pANinipratyAhAro vA mahAprANasamAzliSTo jhaSAlijitazca samudraH, ityAzcaryamaJjarI' ityamarakoSaTIkAyAM vArivarge jhaSapadavyAkhyAne mukuTaH. 'keralotpatti-keralavizeSamAhAtmyanAmakagranthAbhyAM samuddhRte kasmiMzcana lekhe keraladezakSitipAlaH kulazekharaH 332 mite khristasaMvatsare AsIditi darzitam' iti vAmana-zivarAma-ApaTe praNItAyAM rAjazekharavarNanapustikAyAM 13 pRSThe TippaNyAM draSTavyam. kulazekharanRpatikRtA mukundamAlA prasiddhava. kulazekhara eva rAjazekhara iti mithyaiva keralIyAnAM pravAdaH, yato rAjazekhareNAtra kulazekharo varNitaH. Adau gaNapatiM vande mahAmodavidhAyinam / vidyAdharamaNeryasya pUjyate kaNThagarjitam // (sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvaliH.) . 'mahAmadavidhAyinam' iti pustakAntarapAThaH. hutA zikhini gauNADhyA stokazeSApi sA kathA / suralIDhendulekheva loke pUjyatamAbhavat / (subhASitahArAvaliH.) guNADhyapraNItA bRhatkathA SaDlakSamitAmau dagdhA, kevalamekalakSamitAvaziSTA, iti kathAsaritsAgare'STamataraGge kathA draSTavyA. anuprAsini saMdarbhe gonandanasamaH kutaH / yathArthanAmataivAsya yadvAgvadati cArutAm // (sUktimuktAvaliH.). yAyAvarakulazreNeharayaSTezca maNDanam / suvarNabandharucirastaralastaralo yathA // (sUktimuktAvaliH, mubhASitahArAvaliH.) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taralo hAramadhyamaNirapi ayamapi kavI rAjazekharasya pUrvapuruSaH pUrvamakAlajaladazlokaTippaNe likhitaM bAlarAmAyaNaprastAvanApadyaM vilokanIyam. rAjazekharo'pyAtmAnaM yAyAvarakulotpannameva khagrantheSu varNayati. kartuM trilocanAdanyaH kaH pArthavijayaM kSamaH / tadarthaH zakyate draSTuM locanadvayibhiH katham // (subhASitahArAvaliH.) trayo'mayastrayo vedAstrayo devAstrayo gunnaaH| trayo daNDiprabandhAzca triSu lokeSu vizrutAH / / (zArGgadharapaddhatiH, subhASitahArAvaliH.) dazakumAracaritam , kAvyAdarzazceti prabandhadvayameva labhyate. mallikAmArutakartA tUhuNDAparanAmA raGganAthakaviH, na tu daNDI. kalApariccheda-cchandovicityAdayaHsantyanye'pi daNDikRtA granthA iti kAvyAdarzAjjJAyate. kavirayaM saptamazatakaprArambhasamudbhutaH. sarakhatIpavitrANAM jAtistatra na kAraNam / vyAsaspardhI kulAlo'bhUdyadroNo bhArate kaviH // (zArGgadharapaddhatiH.) pustakAntare 'na dehinAm' iti pAThaH. dvisaMdhAne nipuNatAM sa tAM cakre dhnNjyH| yayA jAtaM phalaM tasya satAM cake dhanaM jayaH // (sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvaliH.) vasudevazrIdevIsUnurdvisaMdhAna kAvyakartAyaM dhanaMjayamahAkavirjana AsIt. rAghavapANDavIyamapi dvisaMdhAnakAvyasya nAmAntaram. kavirAjakRtaM prasiddha mudritaM ca rAghavapANDavIyakAvyaM minnam. . khasti pANinaye tasmai yasya rudraprasAdataH / Adau vyAkaraNaM kAvyamanu jAmbavatIjayam // (sUktimuktAvaliH; subhASitahArAvaliH.) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 ' payaH pRSantibhiH spRSTA vAnti vAtAH zanaiH zanaiH, iti jAmbavatIvijayavA kyam', 'sa pArSadairambaramApupUre, iti jAmbavatyAM pANiniH' ityAdi jAmbavatIjayakAvya payaikadezA mukuTenAmarakoSaTIkAyAmudAhRtAH santi. ' tathAhi pANineH pAtAlavijaye mahAkAvye-- saMdhyAvadhUM gRhya kareNa' ityAdi kAvyAlaMkAraTIkAyAM namisAnA codAhRtam tena jAmbavatIjayasya pAtAlavijayamityapi nAmAntaraM bhAti, subhASitAvali-saduktikarNAmRtAdiSu bahavaH pANinizlokAH prApyante. 'spRhaNIyatvacaritaM pANinerupajAtibhiH / camatkArai kasArAbhirudyAnasyeva jAtibhiH // ' iti suvRttatilakasthakSemendra zlokenopajAticchandonibaddhAH pANinizlokA atyuttamAH santIti jJAyate. ya eva vyAkaraNasUtrakartA sa eva jAmbavatIjayakAvyasya kartetyasmAdrAjazekhara zlokAtsphuTaM pratIyate tasmAtpANinidvayakalpanaM vyarthameva. pradyumnAnAparasyeha nATake paTavo giraH / pradyumnnAnnA parasyeha pauSpA api zarAH kharAH // (sUktimuktAvaliH. saharSacaritArabdhAdbhutakAdambarIkathA / bANasya vANyanAryeva svacchandA bhramati kSitau // bANena hRdi lagjhena yanmando'pi padakramaH / prAyaH * kavikuraGgANAM cApalaM tatra kAraNam // (sUktimuktAvaliH. ) sUktInAM smarakelInAM kalAnAM ca vilAsabhUH / prabhudevI kavirlATI gatApi hRdi tiSThati // (sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvaliH . ) kRtsnaprabodhakRdvANI bhA raveriva bhAraveH / mAgheneva ca mAghena kampaH kasya na jAyate // ( subhASitahArAvaliH . ) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 bhAsanATakacakre'pi cchekaiH kSipte parIkSitum / khapnavAsavadattasya dAhako'bhUnna pAvakaH // (sUktimuktAvaliH.) keSAMcana nATakAnAM kartA bhAsakaviH kAlidAsAtyAcInaH. yato mAlavikAgnimitraprastAvanAyAM bhAsakavernAma vartate. 'sUtradhArakRtArambhairnATakairbahubhUmikaiH / sapatAkairyazo leme bhAso devakulairiva // ' iti harSacaritaprAramme bANabhaTTaH 'peyA surA priyatamAmukhamIkSaNIyaM grAhyaH svabhAvalalito vikaTazca veSaH / yenedamIdRzamadRzyata mokSavama dIrdhAyurastu bhagavAnsa pinAkapANiH // ' iti yazastilakacampvAM bhAsakaveH zlokaH, anye'pi bhAsakaveH zlokAH subhASitAvalyAdiSu prApyante. tatkRto pranthastu nAdyApyeko'pyupalabdhaH. kiMtu svapnavAsavadattanATakasya 'saMcitapakSmakapATa-' ityAyekArthA zrImadabhinavaguptena dhvanyAlokalocanasya tRtIyohayota udAhRtAsti. kAlArapratizcakre bhImaTaH paJcanATakIm / prApa prabandharAjatvaM teSu khapnadazAnanam / / (sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvaliH.) 'kaliJjarapatiH' iti pustakAntarapAThaH. kAlajaragiriH prayAganagarAdvAyukoNe dvAdazayojanAntare vartate. tadupalakSitadezAdhipatirayaM bhImaTaH. 'dRSTe candramasi' ityAdizlokaH sUktimuktAvalau bhImaTanAmnA samuddhRto'sti. aho prabhAvo vAgdevyA ynmaatnggdivaakrH| zrIharSasyAbhavatsabhyaH samo bANamayUrayoH / / ( zArGgadharapaddhatiH.) pustakAntare 'yaccANDAladivAkaraH' iti pAThaH. darpa kavibhujaMgAnAM gatA zravaNagocaram / viSavidyeva mAyUrI mAyarI vAG nikRntati / / . (sUktimukkAvaliH.) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyUrAjasamo jajJe nAnyaH karaculiH kaviH / udanvataH samuttasthuH kati vA tuhinAMzavaH // (sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvaliH.) haihayavaMzodbhavAH karaculi ( kalacuri ) nAmAnaH kecana kSatriyA adyApi 'rImA' (revaa)| rAjye vartante. rAjazekharasamaye cedidezAntargatA mAhiSmatI nAma nagarI teSAM rAjadhAnyAsIt. 'yanmekhalA bhavati mekalazailakanyA vItendhano vasati yatra ca citrabhAnuH / tAmeSa pAti kRtavIryayazovataMsAM mAhiSmatI kalacureH kulraajdhaaniim||' iti bAlarAmAyaNam (3 // 35) mekalasutA narmadA. sA ca mAhiSmatI indoranagarA: dakSiNadizi paJcaDyojanAntare narmadAdakSiNataTe'dhunA 'mahezvara' iti nAnA prasiddhA indoranRpaterevAdhInA vartate. cedideza eva narmadopakaNThe tripurInAma dvitIyApi kalacurirAjadhAnyAsIt. 'sItAsvayaMvaranidAnadhanurdhareNa dagdhAtpuratritayato vibhunA : bhavena / khaNDaM nipatya bhuvi yA nagarI babhUva tAmeSa caidyatilakastripurI prazAsti // ' ityapi bAlarAmAyaNam (3 / 38). tripurI cedinagarI' iti haimanAmamAlA (4 / 41) rAjazekharakRtaviddhazAlabhajikAkathAnAyakaH karaculikulotpanno'syAmeva tripuryAmAsIt. 'karaculitilako vartate cakravatI' iti, 'khastizrImatripuryA tuhinakara sutAvIcivAcAlitAyAm' iti ca viddhazAlabhaJjikAcaturthe'Gke vartate, tuhinakarasutA somodbhavA narmadA. sA ca tripurI idAnIM 'tevura' iti nAnA prasiddhA jabalapurasamIpe vartate iti dakSiNadezetihAsapustake ( 37 pRSThe) paNDitavarabhANDArakaraH karacUlivaMzodbhavo'yaM mAyUrAjaka vizvedideza evotpannaH syAt. 'gaNDUSAzoSitAbdhiprakaTajaladharotphAlajAtasmitAnAM helAkRSTArkacandrAbhinavakRtamahAkuNDalAbhogabhAjAm / pInoraHsthApitAzAdviradamadamaSImAMsalasthAsakAnAM dUraM yAtasya vatsa smarati dazazirAstvacchizukrIDitAnAm // ' ityAdyAH kecana zlokA mAyUrAjanAmnA samuddhRtAH sUktimuktAvalyAdiSu prApyante. tadvilokanena ca mAyUrAjaH kasyacidrAmAyaNakathAnukUlanATakasya kartAsIditi jJAyate. (vakroktyA meNTharAjasya vahantyA sRNirUpatAm / AviddhA iva dhunvanti mUrdhAnaM kavikuJjarAH // ) meNTho hastipakaH; (pakSe) rAjazekhareNa bAlabhArata-bAlarAmAyaNaprastAvanAyAM gRhItanAmA kazmIra dezodbhavo hayagrIvavadhakAvyakartA vikramAdityasamakAlIno bhartRmeNThaH Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kaviH. ayaM zlokaH sUktimuktAvali - subhASitahArAvalyo rAjazekhara zlokabahirbhUtastatsamIpa eva tiSThati. bhAti cAyamapi rAjazekhara syaivetyato'tra gRhItaH. mAsma santu hi catvAraH prAyo ratnAkarA ime / itIva sa kRto dhAtrA kaviratnAkaro'paraH || (sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvaliH . ) haravijaya kAvyakartA navamazatakottarabhAge kazmIradeze samutpanno ratnAkaramahAkaviH prasiddha eva. tau zUdrakakathAkArau ramyau rAmilasaumilau / kAvyaM yayordvayorAsIdardhanArIzvaropamam // ( subhASitahArAvaliH. ) saumilasya nAma mAlavikAgnimitra prastAvanAyAM vartate tena kAlidAsAtsaumilasvasmAdapi zUdrakaH prAcInaH 'savyAdheH kRzatA' ityAdizlokaH zArGgadharapaddhatau zamila saumilayornAmnA samudrataH 'parapuruSAdiva savituH' ityAdirAmilazlokaH subhASitAvalAvapyasti . yathArthatA kathaM nAmni mA bhUdvararuceriha | vyadhatta kaNThAbharaNaM yaH sadA rohaNapriyaH || (sUktimuktAvaliH. ) kAtyAyanAparanAmA vararuciH prasiddha eva tatkRto vyAkaraNavArtikapAThaH prAkRtasUtrANi ca sarvatra sulabhAnyeva subhASitAvalyAdiSu bahavo vararucikRtAH zlokAH samupalabhyante, tasmAtkimapi kAvyamapi vararucinA kRtameva. ke vaikaTanitambena girAM gumphena raJjitAH / nindanti nijakAntAnAM na maugdhyamadhuraM vacaH // ( sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvaliH . ) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitA mAdhvIkapAkatvAnnisargamadhurApi hi / kimapi khadate vANI keSAMcidyapi zAMkarI / / (sUktimuktAvaliH.) atra bAlarAmAyaNaprastAvanAyAM gRhItanAmA khasamakAlInaH kRSNazaMkaravA rAjazekharasya vivakSitaH, na tu zaMkarAcAryaH kazcidanyo vA zaMkara iti bhAti. zabdArthayoH samo gumphaH pAJcAlI rItirucyate / zIlAbhaTTArikAvAci bANoktiSu ca sA yadi // (sUktimuktAvaliH, zArGgadharapaddhatiH.) pRthivyAM prathitA gAthA sAtavAhanabhUbhujA / vyadhurdhatestu vistAramaho citraparamparA // (sUktimuktAvaliH.) pArthasya manasi sthAnaM leme khalu subhadrayA / kavInAM ca vacovRtticAturyeNa subhadrayA // (sUktimuktAvaliH, subhASitahArAvaliH.) 'dugdhaM ca yattadanu' ityAdizlokaH subhadrAkRtaH subhASitAvalau vartate. nadInAM mekalasutA nRpANAM raNavigrahaH / kavInAM ca surAnandazcedimaNDalamaNDanam / / (sUktimukAvaliH.) mekalasutA narmadA. surAnando rAjazekharasya pUrvapuruSa ityakAlajaladavarNanazlokaTippaNasamuddhRte bAlarAmAyaNaprastAvanApadye draSTavyam. cedidezo DAhalAparaparyAyaH. 'traipurAstu DAhalAH syuzcaidyAste cedayazca te' iti haimanAmamAlA (4 / 22). 'DAhakAzcedayazcaidyAH' iti trikANDazeSe bhUmivargaH. 'nItvA gaGgAdharadharatAM DAhalAdhIzapAni' iti vikramAdevacaritam ( 1895). ....." Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAso rAmilasomilau vararuciH zrIsAhasAGkaH kavi- mAgho bhAravikAlidAsataralAH skandhaH subandhuzca yaH / . daNDI bANadivAkarA gaNapatiH kAntazca ratnAkaraH siddhA yasya sarakhatI bhagavatI ke tasya sarve'pyamI // (zArGgadharapaddhatiH.) eSu kaviSu sAhasAGka-skandhayorviSaye na kimapi jJAyate. kAnta iti tu ratnAkaravizeSaNam. - atrAyaM niSkarSaH - asya saMpUrNalekhasya niSkarSastvayam-yanmahArASTracedidezayoranyatarodbhavaH kAnyakunjamahIpAlasya mahendrapAlasyAzrito brAhmaNaH kSatriyo vA rAjazekharakaviH 884 khristasaMvatsarAdanantaraM 959 saMvatsarAtpUrva cAsIt. rAjazekharasya vistareNa varNanaM tu puNyapattanasthAyabhUSaNayantrAlaye mudritAyAM phargyusanapAThazAlAdhyakSeNa em. e. padavImaNDitena zivarAmasUnuvAmanapaNDitena praNItAyAm 'rAjazekhara' hij lAipha eNNDa rAyaTis' iti nAmAGkitAyAM pustikAyAM draSTavyam, ityalaM bahumiH piSTasya muhuH peSaNena. UNM Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavizrIrAjazekharakRtA karpUra maJjarI vAsudevakRtayA TIkayA sametA -prathamaM javanikAntaram - bhaI hou sarassaIa kaiNo NadaMtu vAsAiNo ___ aNNANaM pi paraM paaTTau varA vANI chillppiaa| vacchomI taha mAahI phuradu No sA kiM ca paMcAliA rIIo vilihaMtu kavvakusalA joNhaM caorA via // 1 // dazAsyodyadAsyacchidaM jAnakIzaM kulopAsyamAnamya sASTAGgapAtam / gaNezaM ca gaNDollasadbhaGgasaGgaM haroccAGgasaGgAMzca gaGgAtaraGgAn // tAtaM prabhAkaraM natvA mAtaraM gomatImapi / __karpUramArITIkA vAsudevena tanyate // karpUramaJjaryAkhyasaiTTakAramme sUtradhAra AzIrUpAM nAndI ptthtibhimiti| bhadraM bhavatu sarasvatyAH kavayo nandantu vyAsAdayaH ___ anyeSAmapi paraM pravartatAM varA vANI vidagdhapriyA / vaidarbhI tathA mAgadhI sphuratu naH sA kiM ca pAJcAlikA rItikA vilihantu kAvyakuzalA jyotsnAM cakorA iva // atra ca 'vyAsAdaya' ityAdau 'sarakhatyA' ityetatprabhRti SaSThyantatvopakramabhaGgAbhAse'pi 'bhavatu' ityAdipradhAnakriyApadAnAM loDantatvaprakramaH sarvatrAvihata iti na prakramabhaGgaH zayaH / tena rItinAma zabdaguNaH / yathoktaM sarasvatIkaNThAbharaNe ( 176 )-'upakramasya nirvAho rItirityabhidhIyate' iti / sarakhatyAH satataM 1 atra 'sATaka' iti pAThaH kacit ; tallakSaNaM coktaM sAhityadarpaNe (6 / 276) 'saTTakaM prAkRtAzeSapAThyaM syAdapravezakam / na ca viSkambhako'pyatra pracurazcAguto rsH| aGkA javanikAkhyAH, syAdanyannATikAsamam / ' iti / vizeSastu bhAvaprakAze drssttvyH| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI bhadrabhAjanavAdaprAptaprArthanArUpAzIrasaMbhavo yadyapi, tathApi svasaMbandhinyA vA tasyA maGgalAzaMsanaM saMbhavatyeva / ata evAnyeSAmapItyagra AzaMsanam / 'bhavettadbhinnavacanaM yadbhinavacanopamam' ityuktatvAjyotsnAmityupamAne bhinnavacanatAdoSo na zakyaH / 'yadbhinnaliGgamityuktaM tadbhinnavacanaM bhavet / upamAdUSaNaM tanna yatrodvego na dhImatAm // ' iti vRddhaH, 'na liGgavacane bhinne na hInAdhikatApi vA / upamAdUSaNAyAlaM yatrodvego na dhImatAm // ' (kA. 2 / 51) iti daNDinA coktatvAt , atra cAlpIyasyA api jyonAyA atitRptijanakatvena lokottaratvasya 'padaikadezaracanAvarNeSvapi rasAdayaH' (4 / 43) iti kAvyaprakAzakRdukterekavacanena vyaJjanAdudvegAbhAvo veditvyH| vidagdhapriyeti vividhaguNAlaMkAragumphitatvaM vynggym| rItInAM pratinAmagrahaNena tisro'pyatra tAH santIti dhvanitam / tadidaM vastunA vastu vyjyte| 'kAvyakuzalA' iti tAdRzAnAmeva sabhyatvamatra sUcitam / tallakSaNaM bharate-'sabhyAstu vibudhai yA ye didRkSAnvitA janAH / madhyasthAH sAvadhAnAzca vAgmino nyAyavedinaH // truTitAtruTitAbhijJA vinyaanmrkNdhraaH| agarvA rasasArajJAstauryatritayakovidAH // asadvAdaniSeddhAra zcaturA matsaracchidaH / amandarasaniSyandihRdayA bhUSaNojvalAH // suveSA bhogino naanaabhaassaacaarvishaardaaH| khkhocitsthaannisstthaasttprshNsaapraaynnaaH|| iti / cakoropamAnena vivecanakartRtvaprArthanA vyaGgyA / so'yamalaMkAreNa vstudhvniH| vidagdhapriyeti SaSThItatpuruSaM kRtvA vANyA vizeSaNam / yadvA,-vaidayAdInAm / asminpakSe karmadhArayamAzritya vaidAdInAM kAminIrUpatvaM vyaGgyam / so'yaM vastunAlaMkAra dhvaniH / vaidabhAdyA rItayaH zabdAlaMkArAH / tallakSaNaM kaNThAbharaNe ( 2|29)-'ttraasmaasaa niHzeSasamagraguNagumphitA / vipaJcIkharasaubhAgyA vaidarbhI rItiriSyate // pUrvarIteranirvAhe khaNDarItistu mAgadhI / samastapaJcaSapadAmojaHkAntivivarjitAm / madhurAM sukumArAM ca pAJcAlI kavayo viduH // ' iti / rItisAmAnyalakSaNaM ca tatraiva-'vaidAdikRtaH panthAH kAvye mArga iti smRtaH / rIG gatAviti dhAtoH sA vyutpattyA rItiriSyate // (sa. ka. 2 / 27) iti| gauDI lATInAmetatsaMkarajatvAttisRNAmevopAdAnam / cakorA ivetyupamAlaMkAraH sA yathA-'sAdharmyamupamA mede' (1087) iti kaavyprkaashe| vAmanenApyuktam-(kA. sU. 4 / 2 / 42) 'upamAnopameyayorguNalezataH sAmyamupamA' iti| daNDinApyuktam (kA. 2|14).'ythaakthNcitsaadRshyN yatrodbhUtaM pratIyate / upamA nAma sA tasyAH prapaJco'yaM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram nidrshyte||" iti| 'bhadaM hodu' ityAdI chekaanupraasH| 'kaiNo' ityAdau vRttynupraasH| sa yathA tatraiva-varNavRttiranuprAsazchekavRttigato dvidhA / so'nekasya sakRtpUrva ekasyApyasakRtparaH // iti / iyaM ca vaidarbhI rItiH / ojaHprasAdazleSasamAdhimAdhuryasaukumAyaudAryArthavyaktiprabhRtibandhaguNAnAmarthaguNAnAM ca vidyamAnatvAt / eteSAM vivaraNaM na kRtam ; granthagauravabhayAt / evamanye'pi kaizikyAdayaH zabdAlaMkArA jnyeyaaH| 'dhvanimattA tu gAmbhIryam' (sa. ka. 1173) ityuktatvAdgAmbhIryAdayo guNAzca / kecittu rItyAdInAmapi guNatvaM manyante / atra ca 'ratirdevAdiviSayA' ityuktatvAtsarakhatyAdi. viSayA ratiruktA / vidagdhapriyetyetena vidarbhadezotpannanAyikAbodhakena vaidAdizabdena ca samAsoktyA rIternAyikAtvAropAt , 'kAvyakuzala'padena ca teSAM nAyakatvAropAt zRGgAro dhvanyate / sthAyyAdi svayamUhyam / idaM ca zArdUlavikrIDi. tam-'sUryAzvairmasajastatAH saguravaH zArdUlavikrIDitam' iti / 'vrnnvinyaasyogH| padyAdau vAdyavaktre vacasi ca sakale prAkRtAdI samo'yam' ityuktergagAdivicAraH kriyate--tatra 'mo bhUmistriguruH zriyaM dizati' ityuktatvAdgaNazuddhiratrAsti / 'sukhabhayamaraNaklezaduHkhAnyavargaH' ityuktarvarNazuddhiH / 'devatAvAcakAH zabdA ye ca bhadrAdivAcakAH / te sarve naiva nindyAH syurlipito gaNato'pi ca // ' ityabhidhAnAt / 'magaNa nagaNa dui mitta hoi bhagaNa yagaNa hoi mic| udAsINa jata duagaNaa avasiTTa dui ari Nicca // ', 'mitrAnmitrAdayaH syuryadi dhanamudayaM zUnyakaM bandhupIDAm' ityarisaMjJakasya sagaNasya mitrasaMjJAnmagaNAduttarapaThitasya bandhupIDApradatvaM na mantavyam / nAndIlakSaNe 'zabdato vArthato vApi manAkAvyArthasUcanam' ityuktestadapyucyate-sarakhatyAH strIratnasya kapUramaJjayoH / 'sarasvatI syAtstrIratne nadyAM nadyantare gavi' ityajayaH / vividhaM vastvabhinavamA samantAdasyati kSipati darzayitumiti vyAsau bhairavAnandaH / tadIyodyoginaH kavayo vidvAMsaH kalAkuzalAH / varA utkRSTA vANI yasyAM sA karpUramaJjarIsadRzI kAntA / vidarbhamagadhapaJcAladezIyarItiSu ke surkha yAmAM tA nAnAvilAsinyaH kAvyAbhijJA rasikA iti / 'harottamAGgasthitavastuvarNanaiH' ityuktaH 'jyotsnA'padena zivaziraHsthitacandrakalAsmAraNam / bhaI iti bhadrazabde 'sarvatra lavarAm' iti sUtreNa ralope 'zeSAdezayotvimanAdau' iti dasya dvitve 'ata o soH' iti sorokArAdeze prApte 'napuMsake sorbinduH' ityanusvAraH / evamagre'pi prAkRtaprakriyA jnyeyaa| kvacidvizeSaM vkssyaamH| chailla-vacchomIzabdau 'dADhAdayo bahulam' iti vidagdhavaidarbhIzabdayoH sAdhU / joNhaM iti jyotsnAzabde 'adho manayAma' Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI avi a, akaliapariraMbhavibbhamAiM ajaNiacuMbaNaDaMbarAiM dUraM / aghaDiathaNatADaNAi~ NicaM Namaha aNaMgaraINa mohnnaaii||2|| sthApaka: sasihaMDamaMDaNANaM chammahaNAsANa suraaNapiANaM / girisagiriMdasuANaM saMghADI vo suhaM deu // 3 // iti nalope prApte 'nhanaSNakSNaznAM vhaH' iti snasya bahAdeze 'upari lopaH-' iti talope 'adho manayAm' iti yalopaH // avi a iti| api ca,akalitaparirambhavibhramANyajanitacumbanaDambarANi dUram / agaNitaghanatADanAni nityaM namatAnaGgaratyormohanAni // - dUramatyarthaM tADanAni candrakalodbodhanArthAni 'aGguSThe caraNe ca gulphanilaye' ityAdinA paJcasAyakAdyuktAni / 'tADana'padena nakhakSatAdInyapyuktAni / mohanAni suratAni / atra saMbhogazRGgAra uktaH / cumbanatADanapadAbhyAM tajjJAnaM lakSyate / teSAM kriyamANatvAdeva / parirambhAdibhedAstvanatiprayojanatvAnna likhitAH / anaGgaratyoriti kAvyaliGgena namateti padadyotyaM sabhyAnAmatirasikatvaM vyaGgyam / suratAnAmatizayitatvaM ca mohanAnIti bahuvacanenottAnakaraNAdayaH sarve suratabandhAH suucitaaH| satvapi parirambhAdiSu tajjJAnAnutpattavizeSoktiH / sA yathA kAvyaprakAze(10908) 'vizeSoktirakhaNDeSu kAraNeSu phalAvacaH' iti / kAvyArthasUcane'naGgaratirUpayozcandrapAlakarpUramAryo yakayormohanAnIti jJeyam // sthApakaH-- avi a, sasIti / zazikhaNDamaNDanayoH samohanAzayoH suragaNapriyayoH / girizagirIndrasutayoH saMghaTanA vaH sukhaM dadAtu // mohane surate AzayA sahitayoH / mohasya nAzena sahitayorvA / jaganmohayatIti mohano'naGgastasyAzena vyAptyA sahitayorvA / 'azUG vyAptau' etasmAddha / mohanasyAsena kSepeNa sahitayorvA / zivena tasya jitatvAt / 'zaSoH saH' iti sAdeze sarvatra sakAra eva / anena sadA strIsaMgame'pi kAmajayitvAdanyebhyo'tizayitvAdya Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram avi a, IsArosappasAappaNaisu bahuso saggagaMgAjalehiM ___ AmUlaM pUriAe tuhiNakarakalAruppasippIeN ruddo| joNhAmuttAhalillaM NaamauliNihittaggahatthehi~ dohiM agdhaM sigghaM va deMto jaai girisuApAapaMkeruhANaM // 4 // tirekAlaMkAro vyaGgyaH / 'mahAhivalayA prAptA candrarekhAvibhUSaNA' (sapta. 8116) ityAdau devyAzcandracUDatvaM prasiddham / 'maNDana'padena viruddhaveSasyApyalaMkArakAritvasUcanAdhyatirekAlaMkAra eva vyaGgyaH // avi a iti| IrSyAroSaprasAdapraNatiSu bahuzaH svargagaGgAjalai rAmUlaM pUritayA tuhinakarakalArUpyazuktyA rudraH / jyotsnAmuktAphalADhyaM natamaulinihitAbhyAmagrahastAbhyAM dvAbhyA madhyaM zIghramiva dadajayati girisutApAdapaGkeruhayoH // bahuza IrSyAroSayoH satoH prasAdArtha kriyamANAsu praNatiSu natamauliniHkSiptAgrahastAbhyAM dvAbhyAM girisutApAdakamalayozcandrakalArUpyazuktyA zIghramamiva dadadvadro jayatItyanvayaH / candrakalAyAH zuktitvam / anyo'pi bhakto jalapUritayA rUpyazuktyA muktAyuktaM praNAmapUrva hastAbhyAmargha ddaatiityrthshlessH| bahuza iti tasyA mAninItvaM vyaGgyam / svargagaGgeti bhAvitvamabhipretyuktam / zIghramiti mAnavRddhibhayaM vyaGgyam / devIpAdayozcandrakalAsaMbandhakaraNaM kadAcidasyAzcandrasyoddIpakatvAnmadanAvezena mAnabhaGga iti zaGkayA / atra rUpakam-'upamaiva tirobhUtamedA rUpakamiSyate' (kaa.2|66) iti tallakSaNAt / arghyamivetyutprekSA-'anyathaiva sthitA vRttizcetanasyetarasya vA / anyathotprekSyate yattu tAmutprekSAM vidurbudhAH // ' (kA. 2 // 221) ityuktatvAt / 'parotkarSAkSamA syAddaurjanyAnmanyuto'pi vA' iti rasakalikAyAmuktatvAnmandAkinIrUpasapatnyAmIA jJeyA gauryAH / iyaM ca vaadhiinbhrtRkaa| sA yathA tatraiva-svAdhInapatikA sA tu yAM na muJcati vallabhaH' iti / anyo'pyavAntaranAyikAbhedo'syA yojanIyaH / 'dADhAdayo bahulam' iti 'zukti'zabdasya sippiityaadeshH| taduktam-'adhovaidUryazaktInAM vadhUbhramitazabdayoH / hehaverillaaMsippI' iti / halilleti 'AlvillollAlavateMtA matupaH' iti matupa ilaH / 'sevAdiSu vA' iti nihitetyatra vA dvitvam // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI (naandynte|) sthApakaH-(parikramya nepathyAbhimukhamavalokya / ) kiM uNa NaTTappautto via dIsadi amhANaM kusIlavANaM jaNo / jado ekkA pattoidAiM siaAI ucciNedi / idarA kusumAvalIo guMphedi / aNNA paDisIsaAI paDisAredi / kAvi hu vaNNiAo paTTae ghaTedi / eso vaso ThAvido ThANe / iaM vINA paDisArIadi / ime tiNi vi miaMgA sajjIaMti / __ nAnyante sUtradhAra iti kavivacanam / evamagre'pi madhye madhye kavivacanaM saMskRtaM jJeyam / nAndIlakSaNaM tu-'AzIrnamaskriyArUpaH zlokaH kAvyArthasUcakaH / nAndIti kathyate' ityAdi bharate / nATyapradIpe'pi-'nandanti kAvyAni kavIndravaryAH kuzIlavAH pAriSadAzca santaH / yasmAdalaM sajjanasindhuhaMsI tasmAdalaM sA kathiteha nAndI // ' iyaM ca maGgalArthA--'yannATyavatpunaH pUrvaraGgaM vighnopshaantye| kuzIlavAH prakurvanti pUrvaraGgaH sa ucyate // utthApakAH prakurvanti santi bhUyAMsi yadyapi / tathApyavazyaM kartavyA nAndI vighnopazAntaye // ' ityuktatvAt / sA cehASTapadI kRtA'nATyapUrvakRtA nAndI tvAzIrvacanasaMyutA / aSTAGgapadasaMyuktA prazastA vedsNmitaa| nAndI padaiAdazabhiraSTabhirvApyalaMkRtA // ' iti bharatokteH / padAni cAtra zlokacaraNarUpANi-zlokapAdaM padaM kecitsuptiGantamathApare / pare'vAntaravAkyaikasvarUpaM padamUcire // iti nATyapradIpe'bhihitatvAt / avAntaravAkyapakSe SaTpadeyaM draSTavyA / sA ceyaM sUtradhAraprayojyA-'sUtradhAraH paThennAndI madhyamaM taalmaashritH|' iti bharatokteH / IdRzIM nAndI paThitvA sUtradhAre gate pazcAtsUtradhAraH sthApakAkhyo'paraH pravizatIti zeSaH / uktaM ca dshruupke-(3|2) 'pUrvaraGgaM vidhAyAdau sUtradhAre vinirgate / pravizya tadvadaparaH kAvyamAsthApayenaTaH // ' iti / bhAvaprakAze'pi--'itthaM raoN vidhAyAdau sUtradhAre vinirgate / tadvannaTaH pravizyAnyaH sUtradhAraguNAkRtiH // ' iti / pUrvaraGgazabdArthastUkto vRddhaiH'pUrva rajyata iti pUrvaraGgo nATyazAlA / tAtsthyAtprathamaprayoga iti / ' anyatrApyuktaH-'sabhApatiH sabhA sabhyA gAyakA vAcakA api / ato raGga iti jJeyaH pUrvavatparikalpyate / tasmAdayaM pUrvaraGga iti vidvadbhirucyate // ' iti / sUtradhAravyutpattiH saMgItasarvaskhe-nartanIyakathAsatraM prathamaM yena sUcyate / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram esa kAMsatAlANaM pakkhAujjANaM halavolo suNIadi / edaM dhuvAgIdaM AlavIadi / tA kiM pi kuDuMba hakkAria pucchissaM / ( nepathyAbhimukhamavalokya saMjJApayati / ) raGgabhUmiM samAkramya sUtradhAraH sa ucyate // ' iti / lakSaNaM cAsya mAtRguptAcAryairuktam- 'caturAtodyaniSNAto'nekabhUSAsamAvRtaH / nAnAbhASaNatattvajJo nItizAstrArthatattvavit // vezyopacAracaturaH pauruSeyavicakSaNaH / tattadgItAnugAnekakalAtAlAvadhAraNaH // avadhArya prayoktA ca yoktRNAmupadezakaH / evaM guNagaNopetaH sUtradhAraH sa ucyate // ' iti / dvitIyasya sthApakasaMjJA darzitA bharate -- 'sthApakaH pravizettatra sUtradhAraguNAkRtiH / ' iti / sUtradhAra ityasyAgre kvacidvyaGko'sti / sUtradhArapadaM punarapyuccAraNIyamiti tasyArthaH / tena sUtradhAro vadatIti dvitiiypdsyaarthH| evamagre'pi jJeyam | nepathyAbhimukhamiti / 'nepathyaM syAjjavanikA raGgabhUmi prasAdhanam / ' ityajayaH / kiM uNa iti / kiM punarnRtyapravRtta iva dRzyate'smAkaM kuzIlavAnAM parijanaH / jado iti / yata ekA pAtrocitAni sicayAnyuccinoti / itarA kusumAvalIrgumphati / anyA pratizIrSakANi prasArayati / pratizIrSakANi nATyalocane- 'amAtyaka kizreSThividUSakapurodhasAm / veSTanAbaddhapaTTAni pratizIrSANi kArayet // ' iti / kApi khalu varNikAH paTTe vartayati / citraphalakAni citrayatItyarthaH / eSa vaMzo sthApito dhvAnaH / vaMzo veNuvAdyam / iyaM vINA pratisAryate / ime trayo'pi mRdaGgAH sRjyante / traividhyaM ca bharate- 'mAyUrI ardhamAyUrI kUrmarathI ceti tridhA / ' iti / eSa kAMsyatAlAnAM prakSAlanojjvalAnAM halahalaH zrUyate / 'halavola' iti dezI / etaddhruvagItamAlapyate / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. karpUramaJjarI (tataH pravizati pAripArzvakaH / ) pAripArzvakaH - ANavedu bhAvo / sthApaka: ---- ( vicintya / ) kiM uNa NaTTapauttA via dIsadha ! pAripArzvakaH - adha iM / saTTaaM NaccidavaM / / sthApakaH -- ko uNa tassa kaI ? - pAripArzvakaH uktaM ca bharate- 'prAvezikI AkSepiNI krAmikI utthApinI prAsAdikI iti pazca dhruvAH / ' iti / tatkimapi kuTumbamAkArya pRcchAmi / nepathyeti / saMjJApanamAhvAna saMketakaraNam / tata iti / pAripArzvakalakSaNaM ca 'tasyAnucaraH pAripArzvakaH' iti sAhityadarpaNe / ANavedu iti / AjJApayatu bhAvaH / 'bhAva ityucyate vidvAn' iti bhAvalakSaNam / sthApakaH kiM punarnRtyapravRttA iva dRzyadhve / pAripArzvakaH atha kim / saTTakaM nartitavyam / saTTakamiti / tallakSaNaM ca bhAvaprakAroM - 'saiva pravezakenApi viSkammeNa vinA kRtA / aGkasthAnIya vinyasta caturjavanikAntarA // prakRSTaprAkRtamayI saTTakaM nAmato bhavet / ' sthApaka: kaH punastasya kaviH ? pAripArzvakaH Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram bhAva ! kahijadu eaM ko bhaNNai rannivllhsihNddo| rahuulacUDAmaNiNo mahiMdavAlassa ko a gurU // 5 // sthApaka:-(vicintya / ) ae, paNhottaraM khu edaM / (prakAzam / ) raaasehro| pAripArzvakaH-so edassa kaI / sthApakaH-kiM saTTaaM? paaripaackH-(smRtvaa|) kadhidaM jeva chaillehiM, so saTTao tti bhaNNai'dUraM jo NADiAe~ aNuharaha / kiM uNa pavesavikaMbhaMkAI kevalaM Na dIsaMti // 6 // bhAva ! kathyatAmetatko bhaNyate rjniivllbhshikhnnddH| raghukulacUDAmaNermahendrapAlasya kazca guruH|| rAjazekharakavinAmnaH paryAyo rajanItyAdiH / sthApakaH-vicintanaM khgtpryaayH| azrAvyaM svagataM matam' iti tallakSaNam / paNha iti / aye, praznottaraM khalvetat / mayA pRSTe'nenedRzamuktaM cedatrottaramastItyarthaH / prakAzamiti / 'sarvazrAvya prakAzaM syAt' iti tallakSaNam / rAa iti| raajshekhrH| kAkA vadatisa etasya kaviH / 'gotraM nAma ca badhnIyAt' ityukteH kavinAmotiH / kiM saTTakam ? kadhidaM iti| kathitameva vidagdhaiH tatsaTTakamiti bhaNyate dUraM yo nATikAbhiranuharati / kiM punaH pravezakaviSkambhako kevalaM na dRzyataH // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI sthApakaH-(vicintya / ) tA kiM ti sakkadaM pariharia pAudabaMdhe pautto kaI? pAripArzvaka:-sababhAsAcaureNa teNa bhaNidaM jeva / jadhA,atthavisesA te cia sahA te cea pariNamaMtA vi| uttiviseso kacvaM bhAsA jA hoi sA hou // 7 // avi a, parusA sakkaabaMdhA pAuabaMdho vi hoi suumaaro| purisamahilANa jettiamihaMtaraM tettiamimANaM // 8 // dUramatyartham / tallakSaNaM sudhAkare-'yannIcaiH kevalaM pAtrai vibhUtArthasUcanam / aGkayorubhayormadhye sa vijJeyaH pravezakaH // iti / 'tatra viSkambhako bhUtabhAvivastvaMzasUcakaH / amukhyapAtraracitaH saMkSepaikaprayojanaH // tadbhedA api tatraiva--'dvidhA sa zuddho mizrazca mizraH syaanniicmdhymaiH| zuddhaH kevalamadhyo'yamekAmekakRto dvidhaa||' tA kiM iti| tatkimiti saMskRtaM parihRtya prAkRtabandhe pravRttaH kaviH ? pAripArzvakaHsarvabhASAcatureNa tena bhaNitameva / yathA,___ arthanivezAsta eva zabdAsta eva pariNamanto'pi / uktivizeSaH kAvyaM bhASA yA bhavati sA bhavatu // pariNamanto'pItyanena prAkRtasya saMskRtayonitvamuktam / taduktaM prAkRtasaMjIvinyAm-'prAkRtasya tu sarvameva saMskRtaM yoniH' iti / daNDinA coktam (kA. 1133)-'tadbhavastatsamo dezItyanekaH prAkRtakramaH / ' iti / uktivizeSa iti 'tadadoSau zabdArthoM' (1 / 4) ityAdinA kAvyaprakAze nAnAbhedabhinna kAvyamupakSiptam / bhASAvizeSAnAdarazcoktaH / kaNThAbharaNe- (17) 'saMskRtenaiva ko'pyarthaH prAkRtenaiva cAparaH / ' ityAdinA 'sarvAbhirapi kazcana' (sa. ka. 2 / 11) ityantena / avi a iti| api ca, paruSAH saMskRtagumphAH prAkRtagumpho'pi bhavati sukumaarH| puruSamahilAnAM yAvadihAntaraM teSu tAvat // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram sthApakaH-tA appA kiM Na vaNNido teNa ? pAripArzvakaH-suNadu, vaNNido jeva takkAlava INaM majjhammi miaMkalehAkadhAAreNa avarAideNa / jadhA, bAlakaI kairAo NibhararAassa taha uvjjhaao| . ia jassa paehi paraMparAi mAhappamArUDhaM // 9 // so assa kaI sirirAaseharo tihuaNaM pi dhavaleMti / hariNakapADisiddhIa NikalaMkA guNA jassa // 10 // mahilAH kAminyaH / sthApakaHtadAtmA kiM na varNitastena ? pAripArzvakaH zRNu, varNita eva tatkAlakavInAM madhye mRgAGkalekhAkathAkAreNAparAjitena / yathA, bAlakaviH kavirAjo nirbhayarAjasya tathopAdhyAyaH / ityetasya paramparayA AtmA mAhAtmyamArUDhaH // yadA tu 'iti yasya jayaiH paramparAmAhAtmyamArUDham' iti pAThastadA jayairutkaSaiH / ArUDhamiti bhAve ktaH / iyaM ca kaarnnmaalaa| sA yathA ( kA. pra. 10|120)'ythottrN cetpUrvasya pUrvasyArthasya hetutA / tadA kAraNamAlA syAt' iti / parikarospyatra / sa yathA (kaa.pr.10|118)-'vishessnnairytsaakuutairuktH parikarastu saH' iti / dvitIyapAThe ArohaNasya cetanadharmasya jayeSvAropaNAduttarottaraprasAritvalakSaNayA paramakASThApannatvaM vyaGgyam / so iti| sa etasya kaviH zrIrAjazekharastribhuvanamapi dhavalayanti / hariNAGkapratisiddhyA niSkalaGkA guNA yasya // pratikUlatayA siddhistatkAryakAritvam / tribhuvanamiti niSkalaGkA iti ca vytirekH| 'upamAnAdyadanyasya vyatirekaH sa eva saH / ' (10 / 105) iti kaavyprkaashe| anyasya vyatireko vizeSeNAtireka AdhikyaM vyatireka ityrthH| 'vistarAduta saMkSepAdvidadhIta prarocanAm' ityuktatvAt 'prazaMsA tu dvidhA jJeyA cetanAcetanAzrayA / ceta Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI sthApakaH --tA kreNa samAdiTThA pauMjadha ? pAripArzvakaH cAhuA Nakula molimA liA rAaseharaka iMdgehiNI / bhattu kimavatisuMdarI sA pauMjaiumeamicchai // 11 // kiM ca, - 12 caMDavAladharaNIhariNako cakkavaTTipaalAhaNimittaM / ettha saTTaavare rasasotte kuMtalAhiva suaM pariNe // 12 // sthApakaH -- tA ehi / aNaMtarakaraNijjaM saMpAdemha / jado mahArAadevINaM bhUmiaM ghettUNa ajjo ajjabhAriA a javaNiaMtare vaTTaMti / ( iti parikramya niSkrAntau / ) prastAvanA / nAstu kathAnAthakavisabhyanaTAH smRtAH // acetanau dezakAlau kAlo madhuzaranmukhaH // ' ityuktezca kaviprazaMsA kRtA / naTaprazaMsA 'kiM punaH' ityAdinA sUcitA / sthApakaH tatkena samAdiSTAH prayuGdhvam ? pAripArzvakaH -- cAhuvAnakulamaulimAlikA rAjazekharakavIndragehinI / bhartuH kRtibhavantisundarI sA prayojayitumetadicchati // kaverbhAryA prayojikA / kiM ceti / caNDapAladharaNIhariNAGkazca kravartipada lAbha nimittam / atra saTTakavare rasasrotasi kuntalAdhipasutAM pariNayati // rasAH zRGgArAdayo jalaM ca / srotaH pravAhaH / saTTakalakSaNaM tvabhyadhAyi / atra ruupkshlessaanupraasaaH| anena tathA nAyaka prazaMsA saTTakasvarUpaprazaMsA ca kRtA / uktaM hi--'vAdyAkalApaH prathamaM kalAvidhiranantaraH / vAdyAzUnyA na dRzyante vyavahArAH kathaMcana // vAdyAkalApastu kaverabhISTArthaprakAzanam / ' iti / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram (tataH pravizati rAjA devI vidUSako vibhavatazca privaarH| sarve parikramya yatho citmupvishnti|) rAjA-devi dakkhiNAhivaNariMdaNaMdiNi ! vaDDAvIasi imiNA vasaMtAraMbheNa / jado,biMboTTe bahalaM Na deMti maaNaM No gaMdhatellAvilA veNIo viraaMti leMti Na tahA aMgammi kuppaas| jaM bAlA muhakuMkumammi vi ghaNe vahati DhillAarA taM maNNe sisiraM viNijia balA patto vasaMtUsavo // 13 // devI-deva! ahaM pi tujjha paDivaDDAviA bhavissaM / jadhA,tA iti / sthApakaH-tadbhAva ! ehi; anantarakaraNIyaM saMpAdayAvaH / yato mahArAjadevyobhUmikAM gRhItvA Arya AryabhAryA ca javanikAntare vrtete| tata iti / 'eSAmanyatamenArthaM pAtrAvAkSipya sUtradhRk / prastAvanAnte nirgacchettato vastu prapaJcayet // ' (3121,22) iti dazarUpake uktatvAt / 'gUDhamantraH zucirvAgmI bhakto narmavicakSaNaH / syAnnamasacivastasya kupitstriiprsaadkH||' (zaM.ti. 1 / 29) ityuktvA 'pIThamardo viTazcaiva vidUSaka iti tridhaa|' iti tadbhedAMzvoktvA 'krIDAprAyo vidUSakaH / khavapurveSabhASAmiharhAsya kArI khakarmakRt / ' (zaM. ti. 1 / 31) iti vidUSakalakSaNamabhihitaM shRnggaartilke| raajeti| devi dakSiNApathanarendranandini ! vardhase'nena vasantArambheNa / jado iti|. yataH, bimboSThe bahalaM na dadati madanaM no gandhatailAvilA veNIviracayantyAdadati na tathAGge'pi kUrpAsakam / yaddhAlA mukhakuGkume'pi ghane vartante zithilAdarA stanmanye ziziraM vinijitya balAtprApto vasantotsavaH // kUrpAsakaM colikA / 'bAlA syAtSoDazAbdA' iti bAlAlakSaNam / anena tAsAM vilAsavattvaM vyaGgyam / bAlA ityasyAvRtterarthadIpakam / 'anekazabdopAdAnAnkriyai 1 atra 'deti' iti pATho TIkAnuguNaH / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 karpUramaJjarI cholaMti daMtaraaNAi gae tusAre IsIsa caMdaNarasammi maNaM kuNaMti / ehi suvaMti gharamajhimasAliAsu pAaMtapuMjiapaDaM mihuNAi peccha // 14 // (nepathye / ) vaitAlikayorekaH-jaa jaa pubadisaMgaNAbhuaMga campAcampaakaNNaUra lIlANijidarADhAcaMgattaNa vikramakaMtakAmarUva harikelIkeliAra vaikAtra diipyte|' (kA. 21112) iti dnnddinoktm| atra ca 'deti deMti' iti kathitapadatvaM kAvyadoSo na zaGkanIyaH / viraaMti ityetena cchekAnuprAsanirvAhakatvena guNatvAt / tallakSaNaM ca 'so'nekasya sakRtyUrvaH' (1 / 79) iti kAvyaprakAze / asyArthaH-anekasya vyaJjanasya sakRdekavAraM sAmyaM pUrva yasya sa cche kAnuprAsa iti / na cAvyavadhAnena pUrvatAyAmeva sa iti vAcya n / 'tato'rugaparispandamandIkRtavapuH shshii| dadhe kAmaparikSAmakAminIgaNDapANDutAm // ' ityAdAvapyakAramakArAkArAkArapakArAkAravyavadhAnena tadanudAharaNatvApAtAt / yadvA ekasya 'deMti'padasya dAnavizeSArthAntarasaMkrAmitavAcyatvAdadoSa iti yuktamutpazyAmaH / devIdeva 1 ahamapi tava prativadhikA bhaviSyAmi / prativardhayatIti prativardhikA / vasantavarNiketyarthaH / jadhA iti / yathA sphuranti dantaratnAni gate tuSAre . ISadIpaJcandanarase manaH kurvanti / idAnIM svapanti gRhamadhyamazAlikAsu pAdAntapuJjitapaTaM mithunAni prekSasva // madhyamazAlikAsvityanenAntargRhakhApasyakta ityuktam / pAdAnteyAdinA paTAnapekSoktA / sphurantItyanenoSTAnAM hAsasahatvamuktam / yathA zRGgAratilake (3|2)-'kiNcidviksitairgnnddaiH kiMcidvisphAritekSaNaiH / kiMcillazyadvijaiH so'yamuttamAnAM bhaveyathA // iti / mithunAnI.te virahAsahatvaM vyaGgyam / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram avamaNidajaccasuvaNNavaNNa savaMgasuMdarattaNaramaNijja, suhAa de bhodu surahisamAraMbho / idha hi,paMDINaM gaMDavAlIpulaaNacavalA kaMcibAlAbalANaM mANaM dokhaMDaaMtA rairahasaarA colasImaMtiNINaM / kaNNADINaM kuNaMtA kuralataralaNaM kuMtalINaM piesuM guMphatA NehagaMThiM malaasihariNo sIalA eMti vAA // 15 // jyeti| jaya jaya pUrvadigaGganAbhujaGga campAcampakakarNapUra lIlAnirjitarADhAdeza vikramAkrAntakAmarUpa harikelIkelikAraka apamAnitajAtyasuvarNavarNa sarvAGgasundaratvaramaNIya, sukhAya te bhavatu surabhisamArambhaH / bhujaMgaH kAmukaH / 'rADhAgADhatva' 'caGgatva' iti vA pAThaH / 'avamAnitakarNasuvarNadAna' iti vA pAThaH / rAjJaH sarvAH saMbuddhayaH / campArADhAkAmarUpaharikelyAkhyA dezAH / kAmasya rUpamiti na vyaakhyaa| prakramabhaGgApatteH / caGgatvaM nAnAkalAkauzalatvam / AdyayoH saMbuddhayo rUpakam / harikelI kAminIvetyarthazleSaH / surbhirvsntH| iha hi,pANDInAM gaNDapAlIpulakanacapalAH kAJcIbAlAvalInAM mAnaM dviH khaNDayanto ratirabhasakarA colasImantinInAm / kArNATInAM kurvanto kuntalataralanaM kuntalInAM priyeSu gumphantaH snehagranthi malayazikhariNaH zItalA yAnti vAtAH // pANDyAdayastattaddezodbhavAH striyaH / pulakanaM pulakakaraNam / taralanaM taralavattvakaraNam / etena kAmoddIpakatvamuktaM dAkSiNAtyavAyUnAm / etena tattaddezAdhipatya rAjJo vyaGgyam / anyathA vipakSadezavarNanaM roSAvahatvAdanaucitImeva vrajet / Neheti 'sneheti vA' ityanena viprakarSAbhAvapakSe 'upari lopaH-' ityanena salopaH / lakSyavazAlakSaNapravRttaraGgIkArAt, paramapi 'adho manayAm' iti prApta nalopaM bAdhitvA 'nhastrakNakSNanAM NhaH' iti NhAdezaH / 'dverdo' iti dvizabdasya doAdezaH / atra kaarkhetvlNkaarH| 'hetuzca sUkSmalezau ca vAcAmuttamabhUSaNam / kArakajJApako hetU tau cAnekavidhau yathA // ' (kA. 2 / 235) iti daNDinoktatvAt / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 karpUramaJjarI ( atraiva / ) dvitIya: jAaM kuMkumapaMkalIDhamaraDhIgaMDappahaM caMpaaM thoTTibhaduddhamuddhakusumA paMphulliA malliA / mUle sAmalamaggalaggabhasalaM lakkhijae kiMsuaM pijjaMtaM bhasalehi dosu vi disAbhASasu laggehi va // 16 // rAjA - pie vibbhamale he ! eko ahaM baDhAvao tujjha, kA tuma pi vaDDAviA majjha / kiM uNa duve vi amhe vaDDAvidA kaMcaNacaMDaradaNacaMDehiM baMdIhiM ? tA vibbhamappaaTTAvaaM taraTTINaM, NaTTAvaaM malaamArudaMdolidaladANaccaNINaM, cAruppavaMcidapaMcamaM kalakaMThikaMThesuM, kaMdalidakaMdappako aMDadaMDAkhaMDida kaMDacaMDimaM, siNiddhabaMdhavaM vasuMdharApuraMghIe pasAridapasappamANehiM acchIhiM mahUsavaM jadhicchaM pekkhadu devI / jAdaM iti / jAtaM kuGkumapaGkalI DhamahArASTrIgaNDaprabhaM campakaM stokAvartita dugdhamugdhakusumA protphullitA mallikA / mUle zyAmalamagralagnabhramaraM lakSyate kiMzukaM pIyamAnaM madhupAbhyAM dvAbhyAmapi dizAbhAgeSu lagnAbhyAmiva // maraDhI iti daMSTrAdiH / tho iti 'stasya thaH' iti thaH / stokapadamatyantasAdRzyArtham / mugdhA sundarI / 'mugdhaH sundaramUDhayoH' ityabhidhAnAt / 'mahArASTrI' padaM gauratvAtizayakathanArtham ; svabhAvatastadgaNDAnAM gauratvAt / bhasalo bhramaraH / atra rUpakasvabhAvoktyutprekSAH / svabhAvoktirdaNDinoktA ( kA. 218 ) - ( nAnAvasthaM padArthAnAM rUpaM sAkSAdvivRNvatI / svabhAvoktizca jAtizcetyAdyA sAlaMkRtiryathA // ' iti / 'rAjA priye vibhramalekhe ! eko'haM vardhApakastava, ekA tvaM vardhApikA mama / kiM punardvAvapyAvAM vardhApitau kAJcanacaNDa ratnacaNDAbhyAM bandibhyAm ? tadvibhramapravartakaM taruNInAm, nartakaM malayamArutAndolitalatAnartakInAm, cAruprapaJcitapaJcamaM kalakaNThIkaNTheSu, kandalita kaMdarpa kodaNDadaNDakhaNDitacaNDimAnam, snigdhabAndhavaM vasuMdharApuraMdhrayAH / prasAritapramANe akSiNI madhUtsavaM yathecchaM prekSatAM devI / -- Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram devI-jadhA NivedidaM vaMdIhiM / paaTTA jeva mlaannilaa| tadhA a, laMkAtoraNamAliAtara liNo kuMbhubhavassAsame __ mNdNdoliacNdnndumldaakppuursNpkkinno| kaMkellIkulakaMpiNo phaNiladANippaTTaNaTTAvA caMDaM cuMbidataMbapaNNisalilA vAaMti cettANilA // 17 // vardhApanaM varNanam / vibhrametyAdi madhUtsavavizeSaNAni / taraTTIti daMSTrAditvAt / NaTTAvaaM iti vayo'nusAreNa / tAruNyaM hi vibhramanidAnam / athavA yathA'yaM kAminInAM vibhramajanakastathA vasantotsavo'pi / kAmukAnhi vilokya kAminyo vibhramasamudramanA bhavanti / arthata upamAnam / tena vibhaktitvaM na doSaH / etena khasya kAmukatA vyaGgyA / 'krodhaH smitaM ca kusumAbharaNAdiyAnA tadvarjanaM ca sahasaiva vimaNDanaM ca / AkSipya kAntavacanaM lapanaM sakhIbhirniSkAraNasthitagatena sa vibhramaH syAt // ' iti vibhramalakSaNam / 'tallAsyaM tANDavaM caiva chalitaM zambayA saha / hallIsakaM ca rAsaM ca SaTprakAraM pracakSate // ' iti SaDmedamapi nRtyaM gRhyate / paJcamaH kharaH / kalakaNThI kokilA / cArvityAdau vizeSaNadvayaM bhuvriihiH| vistAryetyAdinA vistAritAkhyo dRgvikAra uktH| taduktam-'AyataM visphurattAraM visphAritamudAhRtam / ' iti / etenAdarAtizayo vyaGgyaH / atra heturuupke| nartakamityAdau samAdhiH / 'anyadharmastato'nyatra loksiimaanurodhinaa| samyagAdhIyate yatra sa samAdhiH smRto yathA // ' (kA. 1193) iti dnnddii| devIyathA kila niveditaM bandibhyAm / satyamevoktamityarthaH / pravRttA eva malayAnilAH / tathA ca,lakAtoraNamAlikAtaralinaH kumbhodbhavasyAzrame mandAndolitacandanadumalatAkarpUrasaMparkiNaH / kacholIkulakampinaH phaNilatAniSpaSTanartakA- .... zcaNDaM cumbitatAmraparNIsalilA vAnti caitrAnilAH // ka0 ma02 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 karpUramaJjarI avi a,. mANaM muMcadha deha vallahajaNe dihi taraMguttaraM tAruNNaM diahAi paMca daha vA pINatthagutthaMbhaNaM / itthaM koilamaMjusiMjida misA devarasa paMcesuNo diNNA cettamahUsaveNa sahasA ANa va sakasA // 18 // vidUSakaH-bho, tumhANaM savANaM majjhe ahaM ekko kaalkkhrio| jassa me sasurasasuro paragharesu potthajabhAraM vahato Asi / ___ kaDolI vRkssvishessH| phaNilatAH phaNirUpA latAH / latAvizeSA (tAmbUlavallayaH) vA / niSpaSTaM niHzeSa nitarAM vaa| mahArASTrabhASAyAm 'nippaTa' iti prasiddham / etena mAndyAdikamuktaM vAyoH / atra prasAdamAdhuryasaukumAryArthavyaktaya UhyAH / te yathA kaNThAbharaNe ( 1166)-'prasiddhArthapadatvaM yatsa prasAdo'bhidhIyate / yA pRthakpadatA vAkye tanmAdhuryamiti smRtam // aniSThurAkSaraprAyaM suku. mAramiti smRtam / yatra saMpUrNavAkyatvamarthavyaktiM vadanti tAm // ' iti / evamagre'pi guNA draSTavyAH / atraanupraassmaadhyrthshlessaaH| . api ca,mAnaM muJcata dadata vallabhajane dRSTiM taraGgottarAM tAruNyaM divasAni paJca daza vA pInastanastambhanam / itthaM kokilama sianamiSAddevasya paJceSo dattA caitramahotsavena bhuvane AjJeva sarvaMkaSA // mAnalakSaNaM (zaM. ti 2|32)-'s mAno nAyikA yasminnIgraMyA nAyakaM prati / dhatte vikAramanyastrIsaGgadoSavazAdyathA // ' iti / taraGgiteti tadAkhyo dRgvikAra uktaH / 'kallolA iva yatkAntivicchadestattaraGgitam / ' iti tallakSaNam / caitre madhUtsavazcaitramadhUtsavaH / sarvakaSeti tatra kAmukarahitatvaM vyaGgyam / atra vipralambhazRGgAraH / kokilaravAdayo vibhAvAH / dRgvikArAdayo'nubhAvA draSTavyAH / nirvedAdayo vyabhicAriNazca / vidUSakaH bhoH, yuSmAkaM sarveSAM madhye'hamekaH kAlAkSarikaH / yasya me zvazurazvazuraH paNDitagRhe pustakabhAra vahannAsIt / 1 'paMDiaghare' iti TIkApAThaH / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram ceTI-(vihasya / ) tado kamAgadaM te paMDiccaM / vidUSakaH-(sakrodham / ) AH dAsIe dhUde, bhavissakuTTiNi, NillakkhaNe, viakkhaNe! IdisohaM mukkho jo tae vi uvahasIAmi ? aNNaM ca, he paraputtaviTTAliNi, bhamaraTeMTe, TeMTA karAle, tuTTisaMghaDide ! paraMparA paMDiccassa maha kiM dUSaNaM Asi / pekkha akAlajaladavaMsasaMbhUdANaM paraMparAe paMDiccaM / athavA hatthe kaMkaNaM kiM dappaNeNa ? vicakSaNA-(vibhAvya / ) evaM NedaM, turaMgassa sigghattaNe kiM sakkhiNo pucchijjaMti ? tA vaNNaa vasaMtaM / . kAlAkSarANi vettIti kAlAkSarikaH paNDitaH / ceTItataH kramAgataM te pANDityam / vaMzakramAgatamityarthaH / vidUSakaH AH dAsyAHputri, bhaviSyatkuTTini, nirlakSaNe, avicakSaNe ! IdRzo'haM mUryo yastvayApyupahasye? prAkRta AtmanepadaparasmaipadavyatyayaH / 'dhUde' iti daMSTrAdiH / anyacca he paraputravidyAlini bhramaraTeNTe TeNTAkarAle dussttsNghttite| athavA haste kaGkaNaM kiM darpaNena ? __ idAnImeva mayA kavitvaM kartavyamityarthaH / viTTAlinI bhraMzikA / parapuruSalampaThetyarthaH / bhramaraTeMTA kuceSTAvatI / TeMTAkarAlA vyrthprlaapinii| ete deshiishbdaaH| koSAH zapathAsteSAM zatena vartanazIlA, mithyAzapathakAriNItyarthaH / vicakSaNAevametat / turaMgasya zIghratve kiM sAkSigaH pRcchayante ? tadvarNaya vasantam / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI vidUSakaH - kathaM paMjaraMgadA sAri va kurukurAaMtI ciTThasi ? Na kiM pi jANAsi / tA piavaassassa devI purado paDhissaM / jado Na katthUriA kuggAme vaNe vA vikkiNIadi, NedaM suvaNNaM kasavaTTibhaM viNA kasI adi / 20 rAjA - piavaassa ! tA paDha / suNIadu / ( vidUSakaH paThati / ) phullukkaraM kalamakUrasamaM vadaMti je siMdhuvAraviDavA maha vallahA te / je gAliassa mahisIdahiNo saricchA te kiM ca muddhaviaillapasUNapuMjA // 19 // vidUSakaH tvaM punaH paJjaragatA sArikeva kurukurAyamANA tiSThasi ? na kimapi jAnAsi / tatpriyavayasyasya devyAH purataH paThiSyAmi / yato na kastUrikA kugrAme vane vA vikrIyate, na suvarNa kaSapaTTikAM vinA kaSyate / IdRzakavitvAzrayaNAyogyAyA ajJAyAstava savidhe na paThiSyAmIti bhAvaH / rAjA priyavayasya ! tatpaTha / zrUyatAm / asmAbhiriti zeSaH / phulla iti / puSpotkaraM kalamakUrasamaM vahanti ye sinduvAraviTapA mama vallabhAste / ye gAlitasya mahiSIdanaH sadRkSAste kiM ca mugdhavicakilaprasUnapuJjaH // hai kUra odanaH / vicakilAstarumedAH / 'mama vallabhA' ityanena svasya kAmakalAkuzalatvaM vyaGgyam / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1) sahi na saMpadaM ajaadi, taM suvaNa jo prathamaM javanikAntaram 21 vicakSaNA-(vihasya) NiakaMtArattaNajoggaM te vaaNaM / vidUSakaH-kiM'pi udAravaaNA tumaM paDha / devI-(kiMcitsmitvA / ) sahi viakkhaNe! amhANaM purado tuvaM gADhakaittaNeNa gavuttANA bhosi / tA paDha saMpadaM ajauttassa purado sa kadaM kiMpi kavvaM / jado taM kavaM jaM sabhAe paDhIadi, taM suvaNaM jaM kasavaTTiAe NivaDadi, sA ghariNI jA padi raMjedi, so putto jo kulaM ujjledi| vicakSaNA-jaM devI ANavedi / (iti paThati / ) je laMkAgirimehalAhi~ khalidA saMbhoakhiNNoraI phArapphullaphaNAvalIkavalaNe pattA darihattaNaM / vicakSaNAnijakAntAraJjanayogya te vacanam / khabuddhimeva kevalamAzritya raJjayasIti bhAvaH / vidUSakaHtadudAravacane ! tvaM ptth| devIsakhi vicakSaNe ! asmAkaM puratastvaM gADhakavitvena garvottAnA bhavasi / atigarvAyasa iti bhAvaH / tatpaTha sAMpratamAryaputrasya purataH svayaM kRtaM kimapi kAvyam / yatastatkAvyaM yatsabhAyAM paThyate, tatsuvarNa yatkaSapaSTikAyAM nivartate, sA gRhiNI yA pati rajayati, sa putro yaH kulamujvalayati / / 'sarvasvImiH patirvAcya Aryaputreti yauvane' ityukterAryaputrasyetyuktam / vicakSaNAyaddevyAjJApayati / je iti / ye laGkAgirimekhalAyAM skhalitAH saMbhogavijhoragI sphArotphullaphaNAvalIkavalane prAptA daridratvam / / 'tA udAravaaNe' iti TIkAdRtaH paatthH| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 karpUramaJjarI te emhi malaANilA virahiNINIsAsasaMpakiNo jAdA jhatti sisuttaNe vi bahalA tAruNNapuNNA via // 20 // rAjA-saccaM viakkhaNA viakkhaNA cadurattaNe uttINaM / tA kiMpi aNNaM vicittadAe / kaINaM sukaitti / kaicUDAmaNittaNe ThidA esaa| vidUSakaH-(sakrodham / ) tA uju jeva kiM Na bhaNNaI acutamA viakkhaNA kavammi, accAdhamo kavijalo baMbhaNo ti? . vicakSaNA- aja! mA kuppa / kavaM jeba de kaittaNaM pisuNedi / jado NiakaMtArattaNaNiMdaNije vi atthe suumArA de vANI, laMbattha ta idAnIM malayAnilA virahiNIniHzvAsasaMparkiNo jAtA jhaTiti zizutve'pi bahalAstAruNyapUrNA iva // ayaM zlokaH kavinibaddhavaktRprauDhoktinirmite dhvanau niHzvAsasaMparkitvena vastunA prAptaizvaryAH kiM kiM na kurvata iti vastu vyajyata ityudAharaNaviSayatvenodAhRtaH kAvyaprakAze [caturthollAse] / satyA atyutprekSAyA vyaJjane'kiMcitkaratvAnnAlaMkAravyaJjanodAharaNam / atra hetuutprekssaasmaadhivibhaavnaaH| vibhAvanA dnnddinoktaa--(kaa.2|199) 'prasiddhahetudhyAvRttyA yatkiMcitkAraNAntaram / yatra svAbhAvikatvaM vA vibhAvyaM sA vibhAvanA // ' iti / rAjAsatyaM vicakSaNA vicakSaNA caturatvenoktInAm / tatkimanyat / kavinAmapi kaviH / kavicUDAmaNitvena sthitaiSA / vidUSakaH tahajveva kiM na bhaNyate devyA-atyuttamA vicakSaNA kAvye, atyadhamaH kapialabrAhmaNa iti ? vicakSaNA Arya ! mA kupya / kAvyameva te kavitvaM pizunayati / yato nijakAntArAnayogya ....1 'bhaNIadi devIe' iti ttiikaapaatthH| 2 'NiakaMtAraMjaNajoggaM nijodarabharittaNaM' iti ttiikaapaatthH| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 prathamaM javanikAntaram NIe via ekkAvalI tuMDilAe via kaMculiA, kANAe via kajjalasalAA, Na suTuMdaraM bhAdi ramaNijjA / vidUSakaH-tubbha uNa ramaNije vi atthe Na suMdarA saddAvalI / kaNaakaDisuttae via loha kiMkiNImAlA, paDipaTTe via TasariviraaNA goraMgIe via caMdaNacaccA Na cAruttaNaM avalaMbedi / tadhA vi tuvaM vaNNIasi / vicakSaNA-aje! kA tumhehi samaM amhANaM pADisiddhI ? jado tuvaM NArAo via Nirakkharo vi raaNatulAe NiuMjIasi / ahaM puNa tula ba laddhakkharA vi Na suvaNNatolaNe viNiuMjIAmi / nijodaraMbharitvaM nindanIye'pyarthe sukumArA te vANI, lambastanyA ivaikAvalI, tundilAyA iva kaJculikA, kANAyA iva kajjalazalAkA, na suSTutaraM bhAti rmnniiyaa| te vANI na bhAtItyarthaH / vidUSakaH tava punA ramaNIye'pyarthe na sundarA zabdAvalI / kanakakaTisUtra iva lohakikiNImAlA, pratipaTTa iva trasaraviracanA gaurAjhyA iva candanacarcA, na cArutvamavalambate / tathApi tvaM vAryase / __ pratipaTTaH paTTasUtram / candanacarcAyAH svataH sundaratve'pi gaure'Gge parabhAgAlAbhAdasaundaryam / arthAsundaratve'pi kAvyakauzalAdahaM sukaviH, tvarthasaundarye'pyasundarakavitve varNyase ca sarvairiti mahadAzcaryamiti bhAvaH / vicakSaNA Arya ! mA kupya / kA yuSmAbhiH saha (asmAkaM ) pratispardhA ? yatastvaM nArAca iva nirakSaro'pi ramatulAyAM niyujyase / ahaM punastuleva labdhAkSarApi na suvarNatolane ciniyujye| nArAco lohazalAkA / nArAcasya hi ratnatulAvedhanamupayogaH / tulAyAstu suvarNatolane na ko'pIti nirakSaralabdhAkSarapadayostAtparyam / 1 'ajja! mA kuppa / kA' iti ttiikaapaatthH| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 karpUramaJjarI vidUSakaH-evaM maha bhaNaMtIe tuha vAmaM dakkhiNaM a juhiTThilajeTThabhAaraNAmadheaM aMgaM taDatti uppADaissaM / vicakSaNA-ahaM pi uttaraphagguNIpurassaraNakkhattaNAmadheaM aMgaM tuha taDatti khaMDissaM / rAjA-vaassa ! mA evaM bhaNa / kaittaNe dvidA esaa| vidaSakaH-(sakrodham / ) tA uju jeva kiM Na bhaNNai, amhANaM ceDiA hairiDaDDaNaMdiuDDapoTTisahAlappahudINaM pi purado sukai ti? rAjA-evaM nnedN| (vidUSakaH sakrodhaM parikAmati / ) vicakSaNA-(vihasya) tahiM gaccha jahiM me mAdAe paDhamasADoliA gdaa| vidUSakaH evaM mama bhaNantyAstava vAmaM dakSiNaM ca yudhiSThirajyeSThabhrAtRnAmadheyamaGgaM jhaTiti utpATayiSyAmi / karNarUpamityarthaH / bhAdara iti 'aMte araH supi' (prA. 7 // 9) ityArAdezaM bAdhitvA 'pitRbhrAtRjAmAtRRNAmaraH' (prA. 5133 ) ityaraH / vicakSaNA ahamapyuttarAphAlgunIpuraHsaranakSatranAmadheyamaGgaM tava jhaTiti khaNDayiSyAmi hstaabhidhmityrthH| rAjAvayasya ! maivaM bhaNa / kavitve sthitaiSA / vidUSakaH Rjveva tamki na bhaNyate, asmAkaM ceTikA haricandranandicandrakoTizahAlaprabhRtInAmapi purataH sukaviriti? parAtigantu (3) miti zeSaH / rAjA- evametat / vicakSaNAtatra gaccha yatra me prathamA mAtuH zATikA gtaa| 1 'hariaMdaNaMdiaMdakoTTisahA' iti ttiikaapaatthH| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram vidUSakaH--(valitagrIvam / ) tuvaM uNa tahiM gaccha jahiM me mAdAe paDhamA daMtAvalI gadA / Idisassa rAulassa bhadaM bhodu, jahiM ceDiA baMbhaNeNa samaM samasIsiAe dIsadi / mairA paMcagavaM ca ekkassi bhaMDe kIradi, kaccaM mANikaM ca samaM AharaNe pauMjIadi / ceTI-iha rAule taM te bhodu kaMThadvidaM jaM bhaavaM tiloaNo sIse samuvvahadi / teNaM ca de muhaM cUrIadu jeNa asoataru dohalaM lahedi / vidUSakaHtvaM punastatra gaccha yatra me mAtuH prathamA dantAvalI gtaa| karNavITiketyarthaH / Idisassa iti / IdRzasya rAjakulasya bhadraM bhavatu, yatra ceTikA brAhmaNena samaM samazIrSikayA dRshyte| samazIrSikA pratispardhA / mairA iti / madirA paJcagavyaM caikasminbhANDe kriyate, kAcaM mANikyaM ca samamAbharaNe prayujyate / vicakSaNAiha rAjakule tate bhavatu kaNThasthitaM yadbhagavAMtrilocanaH zIrSe samudvahati / ardhacandra ityarthaH / teNaM iti / tena ca te mukhaM cUrNyatAM yenAzokatarurdohadaM labhate / pAdaprahAreNetyarthaH / 'pAdAhataH pramadayA vikasatyazokaH' iti prsiddhiH| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 karpUramaJjarI vidaSakaH-A, dAsIe putti ! TeMTAkarAle, kosasadacaTTaNi, racchAloTTaNi! evaM maM bhaNasi? tA maha mahAbaMbhaNassa vaadeNa taM tuma laha jaM phagguNasamae sohaMjaNo dohalaM lahedi / jaM ca pAmarAhiMto galibaillo lhedi| vicakSaNA-ahaM puNa tuha evaM bhaNaMtarasa Neurassa via pAalagassa pAeNa muhaM cUraissaM / aNNaM ca, uttarAsADhApurassaraNakkhattaNAmadheaM aMgajualaM uppADia ghallissaM / (vidUSakaH sakrodhaM parikrAmati ) ( javanikAntare kiNciduccaiH|) IrisaM rAulaM dUreNa vaMdIadi jahiM dAsI baMbhaNeNa samaM pADisiddhiM karedi / tA ajappahudi NiavasuMdharAbaMbhaNIe calaNasusmRsao bhavia gehe jeva ciTThissaM / ( sarve hsnti|) vidUSakaH'A dAsIe' ityAdi vyAkhyAtam (pR0 19) / evaM iti| evaM mAM bhaNasi ? tanmama mahAbrAhmaNasya vacanena tattvaM labhasva yatphAlgunasamaye zobhAJjano dohadaM labhate / yatpAmarebhyo balIvardo labhate / phAlgunasamaya iti dhUlIprakSepAdikam / balIvarda iti nAsAnchedamityarthaH / vicakSaNAahaM punastavaivaM bhaNato nUpurasyeva pAdalagnasya pAdena mukhaM cuurnnyissyaami| nUpuradRSTAntena vyarthapralApitvamasyoktam / aNNaM ca iti / anyacca, uttarASADhApuraHsaranakSatranAmadheyamaGgayugalamutpATya kssepyaami| zravaNasaMjJakamityarthaH / 'ghallissaM' iti dezI / 'anyacca te pavananiSkramaNotkamaNavivarasthAnamaGgaM khaNDa yitvA kSepsyAmi' iti kvAcitkaH paatthH|| javanikAntara iti / 'apaTI kANDapaTikA pratisIrA javanikA tiraskariNI' iti tallakSaNam / IrisaM iti / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 prathamaM javanikAntaram devI-kIdisI ajjakavijaleNa viNA goThThI, kIdisI uNa NaaNaMjaNeNa viNA pasAhaNAlacchI / (nepthye|) Na hu Na hu AgamissaM / aNNo ko vi piavaasso aNNesIadu / ahavA esA duTThadAsI laMbakuccaM TapparakaNNaM paDisIsaaM deia maha hANe uvahasaNatthaM kIradu / ahaM ekko mudo tumhANaM savANaM majjhammi / tumhe uNa varisasaaM jIvadha / vicakSaNA-mA aNusaMdhedha / aNuNaakakkaso khu kaviMjalo baMbhaNo salilasitto via saNaguNagaMThI didaM gADhadaro bhodi| NaM dasaNIaM dIsadu / IdRzaM rAjakulaM dUre vandyatAM yatra dAsI brAhmaNena samaM pratispardhA karoti / tadadyaprabhRti nijagehinyA vasuMdharAnAmadheyAyA brAhmaNyAzcaraNazuzrUSurbhUtvA geha eva sthAsyAmi / devI Aryaputra ! kIdRzI AryakapiJjalena vinA goSTI, kIdRzI punarnayanAjanena vinA prasAdhanalakSmIH / Na iti| na khalu na khalvAgamiSyAmi / anyaH ko'pi priyavayasyo'nviSyatAm / athavaiSA duSTadAsI lambakucA TapparakarNA pratizIrSakaM dattvA mama sthAna upahasanArtha kriyatAm / ahameko mRto yuSmAkaM sarveSAM madhye, yUyaM punarvaSezataM jIvata / Tapparo vaMzapAtram / 'TopalA' iti bhASAyAm / tadvatkau~ ysyaaH| pratizIrSakalakSaNamuktam / mama sthAna iti madIyo veSo'nyasmai dAtavya ityarthaH / vicakSaNA mA'nubanIta / anunayakarkazaH khalu kapiJjalabrAhmaNaH salilasikta iva zaNaguNagranthidRDhaM gADhataro bhavati / nanu darzanIyaM dRzyatAm / . Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 karpUramaJjarI devii-(smntaadvloky|) gAaMtagovaavahUpaakhidAsu dolAsu vibbhamavadIsu 'nnivittttdittttii| jaM jAdi khaMjidaturaMgaraho diNeso teNa va hoti diahA aidIhadIhA // 21 // (pravizyApaTIkSepeNa / ) vidUSakaH-AsaNaM AsaNaM / devI gAyadgopavadhUpadaprelitAsu __ dolAsu vibhramavatISu nivaNNadRSTiH / yadyAti khaJjitaturaGgaratho dineza - stenaiva bhavanti divasA atidIrghadIrghAH // padaizcaraNaiH / prelitAsvAndolitAsu / goSThIbhirvinAtidIrghA divasA AlasyamAvahantItyAnIyatAM kapiJjalabrAhmaNa iti dhvanyate, tena prakRtasaMgatiH / atra hetvatizayoktiparyAyoktyutprekSAH / atizayoktiparyAyoktI daNDino-(kA. 20214) 'vivakSA yA vizeSasya lokasImAtivartinI / asAvatizayoktiH syAdalaMkArottamA yathA // ' iti / 'arthamiSTamanAkhyAya sAkSAttasyaiva siddhaye / yatprakArAntarAkhyAnaM paryAyoktistadiSyate // ' (kA. 2 / 295) iti / pravizyeti / apaTI javanikA / vidUSakaHAsanamAsanam / dIyatAmiti shessH| 1 'NisaNNa' iti TIkAnuguNaH pAThaH / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram 29 rAjA--kiM teNa ? vidUSakaH-bhairavANaMdo duAre ciTThadi / devI-kiM so, jo jaNavaaNAdo accabbhudasiddhI suNIadi ? vidUSakaH-adha iN| raajaa-pvesa| (vidUSako niSkramya tenaiva saha pravizati / ) bhairavAnandaH-(kiMcinmadamaminIya / ) maMto Na taMto Na a kiM pi jANe jhANaM ca No kiM pi guuppasAdA / majaMpivAmo mahilaM ramAmo mokkhaM ca jAmo kulamaggalaggA // 22 // rAjAkiM tena ? prayojanamiti shessH| vidUSakaHbhairavAnando dvAre tiSThati / devIkiM saH, yo janavacanAdatyadbhutasiddhiH zrUyate ? vidUSakaHatha kim / raajaaprveshy| maMto iti| mantro na tantraM na ca kimapi dhyAnaM jJAnaM ca no kimapi guruprasAdAt / madyaM pibAmo mahilA ramayAmo mokSaM ca yAmaH kulmaarglgnaaH|| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI avi a,raMDA caMDA dikkhidA dhammadArA majaM maMsaM pijae khajae a| bhikkhA bhojaM cammakhaMDaM ca sejA ___ kolo dhammo kassa No bhAdi rammo // 23 // kiM ca, mutti bhaNaMti haribamhamuhA vi devA ___ jhANeNa veapaDhaNeNa kadukkiAhiM / ekkeNa kevalamumAdaideNa diTTho mokkho samaM suraakelisurArasehiM // 24 // rAjA-idaM AsaNaM / uvavisadu bhairavANaMdo / ' mantrAdilakSaNAnyatiprayojanatayA na likhyante / atra virodhAbhAsaH / sa yathA daNDinA proktaH (kA. 2 / 133 )-'viruddhAnAM padArthAnAM yatra saMsargadarzanam vizeSadarzanAyaiva sa virodhaH smRto yathA // ' iti / avi a iti| api ca, raNDA caNDA dIkSitA dharmadArA madyaM mAMsaM pIyate khAdyate ca / bhikSA bhojyaM carmakhaNDaM ca zayyA kaulo dharmaH kasya no bhAti ramyaH // kiM ca iti, mukti bhaNanti haribrahmamukhAdidevA dhyAnena vedapaThanena krtukriyaabhiH| ekena kevalamumAdayitana dRSTo mokSaH samaM suratakelisurArasaiH / haribrahmamukhAzca te AdidevAveti vigrahaH / atra vyatirekaH / rAjAidamAsamam / upavizatu bhairavAnandaH / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram bhairavAnandaH-(upavizya / ) kiM kAdavaM ? rAjA-kahiM pi visae acchariaM daTuM icchAmi / bhairavAnandaHdaMsemi taM pi sAsiNaM vasuhAvaiNNaM thaMbhemi tassa vi ravista rahaM Nahaddhe / ANemi jakkhasurasiddhagaNaMgaNAo taM Natthi bhUmivalae maha jaM Na sajhaM // 25 // tA bhaNa kiM kIradu / bhairavAnandaHkiM kartavyam ? kimIpsitaM te mayA kartavyamityarthaH / rAjAkasminnapi viSaye Azcarya draSTamicchAmi / anena kAraNAkhyamaGgamuktam / 'prakRtArthasya cArambhaH kAraNaM nAma tadbhavet / ' ityuktatvAt / bhairavAnandaH darzayAmi tamapi zazinaM vasudhAvatIrNa stannAmi tasyApi rave rathaM nabho'rdhe / AnayAmi yakSasurasiddhagaNAGganA stannAsti bhUmivalaye mama yanna sAdhyam // etenAvamarzasaMdhyaGgo vyavasAya uktaH / tatrAvamarzalakSaNaM dazarUpake (1|43)-'krodhenaavmRshedytr vyasanAdvApi lobhanAt / 'garbhanirbhinnabIjArthaH so'vamarza iti smRtaH // ' iti / vyavasAyalakSaNamapi tatraiva 'vyavasAyaH khazaktyuktiH' (1 / 47) iti / tA iti| tadbhaNa kiM kriyatAm / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI rAjA-(vidUSakaM vilokya) vaassa! bhaNa kiM pi auvaM diTuM mahilAraaNaM / vidUSakaH-diTuM daav| rAjA-kahehi / vidUSakaH-asthi ettha dakkhiNAvahe vacchomaM NAma NaaraM / tahiM mae ekaM kaNNAraaNaM diDheM / taM iha ANIadu / bhairavAnandaH-ANIadi / rAjA-avadArijadu puNNimAhariNako dharaNIalammi / (bhairavAnando dhyAnaM nATayati / ) rAjAvayasya ! bhaNa kimapyapUrva dRSTaM mahilAratnam / vidUSakaHdRSTaM tAvat / rAjAkathaya / vidUSakaH astyatra dakSiNApathe vaidarbha nAma nagaram / tatra mayaikaM kanyAratnaM dRSTam / tdihaaniiytaam| kanyAratnamutkRSTA kanyA; 'jAtau jAtau yadutkRSTaM tadanamabhidhIyate' ityukttvaat| bhairvaanndHaaniiyte| rAjAavatAryatAM pUrNimAhariNAGko dharaNItale / pUrNimAcandravadAhlAdakAri strIratnamAnIyatAmityarthaH / dRssttaantaalNkaarH| nAyikA krpuurmaarii| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 * prathamaM javanikAntaram (tataH pravizati paTAkSepeNa nAyikA / sarve Alokayanti / ) rAjA-ahaha, acchariaM acchariaMjaM dhoaMjaNasoNaloaNajuaM laggAlaaggaM muhaM hatthAlaMbidakesapallavacae dolaMti jaM biNdunno| jaM eka sicaaMcalaM NivasidaM taM hANakeliTThidA ANIdA iamanbhudekajaNaNI joIsareNAmuNA // 26 // . avi a, ekkeNa pANiNaliNeNa NivesaaMtI. vatthaMcalaM ghaNathaNatthalasaMsamANaM / citte lihijadi Na kassa vi saMjamaMtI aNNeNa caMkamANado calidaM kaDillaM // 27 // rAjAahaha, AzcaryamAzcaryam , yaddhautAanazoNalocanayugaM lagnAlakAnaM mukhaM __ hastAlambitakezapallavacaye dolAyante yadvindavaH / yadekaM sicayAJcalaM nivasitaM tatsnAnakelisthitA AnIteyamadbhutaikajananI yogIzvareNAmunA // dhautAJjanamata eva zoNamityarthaH / sicayasya vastrasyAJcalaM pallavaM tannivasitaM pRthagbhUtam / sravajalamityarthaH / atra svabhAvoktiH / avi a iti / api ca, ekena pANinalinena nivezayantI vasvAJcalaM ghanastanasthalasraMsamAnam / citre likhyate na kasyApi saMyacchantI anyena cakramaNatazvalitaM kaTivastram // 'kaDillaM' iti deshii| atha 'tasyedam' ityasminnarthe 'ulla ilastu tadbhave' itIlaH / 'api'zabdazcArthe, anyenetyanantaraM paThitavyaH / citralikhiteva kAmukamanasi ka0ma0 3 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 karpUramaJjarI vidUSakaHNhANAvamukkAharaNuccaAe taraMgabhaMgakkhadamaMDaNAe / olaMsuullAsithaNullaAe suMderasadhassa mimIa ditttthii||28|| nAyikA-(sarvAnavalokya / khagatam / ) eso mahArAo ko vi imiNA gaMbhIramahureNa sohAsamudAeNa jaanniiadi| esA vi edassa mahAdevI lakkhIadi / addhaNArIsarassa vAmaddhe via akahiA vi gorI munniijdi| eso ko vi joIsaro / esa uNa pariaNo / (vicintya / ) tA kiM ti edassa mahilAsahidassa vi diTThI meM bahu maNNedi / ( iti vyasraM viiksste|) lagatItyarthaH / atra pralayAkhyaH sAttviko bhAvaH / sa yathA rasakalikAyAm'pralayo rAgaduHkhAderindriyAstamayo mataH / ' iti| sa eva caanubhaavH| cintAdayo vyabhicAriNaH yauvanAdaya AlambanaguNA vibhAvAH / abhilASAkhyA shRnggaaraavsthaa| vidUSakaH snaanaavmuktaabhrnnoccyaayaastrnggbhgksstmnnddnaayaaH| ___ AdrAMzukollAsitanulatAyAH saundaryasarvasvamasyA dRSTiH // dRSTiratra taTasthaH / anyatpUrvavat / atra rUpamuktam / tadyathA sudhAkare-'aGgAnyabhUSitAnyeva prakSepAyairvibhUSaNaiH / yena bhUSitavadbhAnti tadrUpamiha kathyate // ' iti / mRdavaM nAmAGgamayuktam-'doSA guNA guNA doSA yatra syurmedavaM hi tat / ' iti tallakSaNam / 'suzliSTasRSTibandho ysttsaundrymitiiryte'| iti saundaryalakSaNam / nAyikA-eso iti / eSa mahArAjaH ko'pyanena gambhIramadhureNa zobhAsamudAyena jJAyate / eSApyasya mahAdevI lakSyate / ardhanArIzvarasya vAmArdhevAkathitApi gaurI / eSaH ko'pi yogIzvaraH / eSa punaH parijanaH / tatkimityetasya mahilAsahitasyApi dRSTimA~ bahu manyate ? tryasamiti kriyAvizeSaNam / anena kAtarAkhyaM darzanamuktam / 'sabhayAnveSaNaparaM yattatkAtaramucyate / ' iti tallakSaNam / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram 35 rAjA-(vidUSakamapavArya / ) jaM mukkA savaNaMtareNa sahasA tikkhA kaDakkhacchaDA bhiMgAhiTTidakedaaggimadaladdoNIsaricchacchavI / taM kappUraraseNa NaM dhavalido joNhAi NaM NhAvido muttANaM ghaNareNuNa vva churido jAdo mhi etthaMtare // 29 // . rAjA-apavAyeti / apavAraNena janAntikamucyate / ata evoktaM dazarUpake (1|65-66)-'triptaakkrennaanyaanpvaaryaantraa kathAm / anyonyAmantraNaM yatsyAjjanAnte tajjanAntikam // iti / tripatAkA tu saMgItaratnAkare'tarjanImUlasaMlagnakuJcitAGguSThako bhavet / patAkaH saMhatAkAraH prasAritakarAGguliH // sa eva tripatAkaH syAdvakritAnAmikAGguliH / ' iti / yanmuktA zravaNAntareNa sahasA tIkSNA kaTAkSacchaTA bhRGgAdhiSThitaketakAgrimadaladroNIsadRkSacchaviH / tatkarpUrarasena nanu dhavalito jyotsnayA nanu snApito muktAnAM ghanareNuneva cchurito jAto'smyatrAntare // ___ 'droNI'padaM netrayoratyantavipulatAkathanArtham / atra hetvatizayotprekSAvirodhAbhAsAH / tIkSNakaTAkSanATane'tyantanivRtervirodhaH / sitakRSNau kaTAkSAvuktau / taraleti taralitAkhyo dRgvikAra uktaH / 'taralaM taditi praahuloltaarkniinikm / ' iti / zravaNAntara iti 'tryasaM tiryagudaJcitam' iti vyasrAkhyaH / eteSu vedyeSu keSucidrasAbhAso jJeyaH / nAyikAyA asarpirasodayAbhAvAt / 'ekasyaivAnurAgazcedathavA tirygaashritH| poSito bahubhaktizcedrasAbhAsastridhA mtH||' ityuktatvAt / atra saMprayogaH / ratyAkhyaH sthAyibhAvaH / sarvatrAlambanaM nAyikA nAyakazca / yauvanAdirAlambanaguNaH / vilAsAdikA ceSTA / alaMkRtirvastrAdyA / vasantastaTasthaH / ete AlambanoddIpanavibhAvAH / pUrvoktA dRgvikArA anubhaavaaH| romAJcAdayaH sAttvikA jnyeyaaH| harSAdayo vyabhicAriNaH / cakSuHprItyAdayastaTasthAH / bharatastu--'tAtkAliko vikAraH syAddayitAlokanAdiSu / AdarAdIkSaNaM caiva cakSuHprItirudIryate // ' iti / rasAdilakSaNAni tvanatiprayojanatvAdgauravAcca nocyante / evaM vibhAvAdayaH sarvatra jJeyAH // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI vidUSakaH-aho se ruuvsohaa| maNNe majjhaM tivalivaliaM DiMbhamuTTia gejhaM ___No bAhUhiM ramaNaphalaaM veTiduM jAdi dohiM / NettacchettaM taruNipasaIdijamANovamANaM . tA paJcakkhaM maha vilihiduM jAdi esA Na citte // 30 // kadhaM NhANadhodavilevaNA vi samuttAritavibhUsaNA vi rmnnijjaa| aha vA,rUveNe mukkA vi vibhUsaaMti tANaM alaMkAravaseNa sohA / NisaggacaMgassa vi mANusassa sohA samummIladi bhUsaNehiM // 31 // vidUSakaHaho asyA ruuprekhaa| manye madhyaM trivalivalitaM DimbhamuSTyA grAhyaM ___ no bAhubhyAM ramaNaphalakaM veSTituM yAti dvAbhyAm / netrakSetraM taruNIprasUtidIyamAnopamAnaM tatpratyakSaM mayA vilikhituM yAtyeSA na citte // ramaNaphalakaM jaghanaparisaraH / netrakSetraM cakSuHparisaraH / citte vilikhituM dhArayituM na zaknomItyarthaH / Dimbho bAlaH / 'kSetra'zabdena nAnAdRgvikArAspadatvaM vyaGgyam / atra rUpalAvaNyasaundaryANyuktAni / lAvaNyaM tu 'muktAphaleSu cchaayaayaastrltvmivaantraa| pratibhAti yadaGgeSu lAvaNyaM tadihocyate // ' iti / upamAlaMkAraH / zRGgArasya dIptatvAt 'kAntiIptarasatvaM syAt' iti kAntirvAkyArthaguNa uktaH / gAmbhIryaM ca / vibhAvAdikaM tu pUrvavadeva // kathaM snAnadhautavilepanA samuttAritavibhUSaNApi ramaNIyA / athavA, yA rUpamuktA api vibhUSayanti tAsAmalaMkAravazena zobhA / nisargacaGgasyApi mAnuSasya zobhA samunmIlati bhUSaNaiH // yAsAM saundarya nAsti tAsAmalaMkAreNa shobhaa| yasya tu manuSyasya naisargika saundarya tasyAlaMkAraiH kAntirunmIlati, na tvasatyeva jAyata ityrthH| atra samAdhiH / yathA kAvyaprakAze (10 / 125) -'samAdhiH sukaraM kArya kAraNAntarayogataH' // 1 'je rUveNa' iti ttiikaapaatthH| 2 'Na mANusassa' iti kAcitkaH pAThaH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram rAjA - edAe dAva edaM, - lAvaNNaM NavajaJcakaMcaNaNihaM NettANa dIhattaNaM kaNNehiM khalidaM kavolaphalaA dokhaMDacaMdovamA / esA paMcasareNa saMdhidadhaNUdaMDeNa rakkhijae jeNaM sosaNamohaNa pahudiNo vindhaMti maM maggaNA // 32 // vidUSakaH - ( vihasya / ) jANe ratthAe loTTadi se sohAraNaM / rAjA - ( vihasya 1 ) piavaassa ! kadhemi de / aMgaM caMgaM NiaguNagaNAlaM kidaM kAmiNINaM pacchAaMtI uNa taNusiriM bhAdi NevacchalacchI / rAjA etasyAstAvadevam / vartata iti zeSaH / lAvaNyaM navajAtyakAJcananibhaM netrayordIrghatvaM karNAbhyAM skhalitaM kapolaphalako dvikhaNDacandropamau / eSA paJcazareNa sajjitadhanurdaNDena rakSyate yena zoSaNamohanaprabhRtayo vidhyanti mAM mArgaNAH // dvidhAbhUtacandrazakaladvaya nibhAviti dvikhaNDetyasyArthaH / yathodyAnavATikAMrakSakastatpuSpaphalAdijighRkSayA taddRSTAraM hanti tatheti vastunopamA vyajyate / zoSaNenAnye gAjA mohanenAnyA mAnasAzca vikArA upalakSitAH / mohastu rasakalikAyAm - 'mohastu mUrcchanaM bhItirduH khavegAnucintanaiH / tatrAjJAnabhramApAtaghUrNanAdarzanAdayaH // iti // vidUSakaH jAne rathyAyAM luThatyasyAH zobhAratnam / rathyAmadhyasthitaratnavadakhilajana raJjakamityarthaH / rAjApriyavayasya ! kathayAmi te / aGgaM caGgaM nijaguNagaNAlaMkRtaM kAminInAM pracchAdayantI punastanuzriyaM bhAti nepathyalakSmIH / 37 1 'taNuguNasiriM' iti pAThaH / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI itthaM jANaM avaavagadA kA vi suMderamuddA maNNe tANaM valaidadhaNU NiJcabhiJco aNaMgo // 33 // avi a, edAetahA ramaNavittharo jaha Na ThAi kaMcIladA tahA 'sihiNatuMgimA jaha 'Niei NAhiM Na hu| tahA NaaNavaDhimA jaha Na kiMpi kaNNuppalaM tahA a muhamujjalaM dusasiNI jahA puNNimA // 34 // devI-ajja kaviMjala ! pucchia jANa kA esa ti / itthaM yAsAmavayavagatA kApi saundaryamudrA __ manye tAsAM valayitadhanurnityabhRtyo'naGgaH // avayavagateti / sarvAGgavyApi saundaryamuktam / nityabhRtya iti / bhRtyo yathA bhAjJAmantareNApi tadAzayameva vijJAya kArya kurute tathA kAminIkaTAkSamAtreNaiva kAmino vazI karoti kAma ityutprekSayopamA dhvnyte| atra saarH| sa yathA kAvyaprakAze ( 10|123)--'uttrottrmutkrssoN bhavetsAraH parAvadhiH / ' iti // api ca, etasyAH . tathA ramaNavistaro yathA na tiSThati kAJcIlatA ___ tathA ca stanatuGgimA yathA naiti nAbhiM mukham / tathA nayanabaMhimA yathA na kimapi karNotpalaM __ tathA ca mukhamujvalaM dvizazinI yathA pUrNimA // na kimapIti na zobhAvahamityarthaH / kvacit 'buddhimA' iti pAThaH / kvacicca 'vaTTimA' iti| tadubhayamapyapramANam / 'vRddhavRttazabdAbhyAm' iti vRH kvacidadRSTatvAt / dvizazinIti 'navRtazca' (pA. 5 / 4 / 153) iti na kap / anityatvAt / adbhutopamayA vapuSaH paramAhlAdakatvaM dhvanyate / crnntrye'tishyoktihetuu| caturthe tUpamAyAH kRtatvAtprakramabhaGgaH 'tahA a muhamujjalaM jaha Na ujalaM kaMcaNaM' iti paThitvA samAdheyaH // devIArya kapiJjala! pRSTvA jAnIhi kaSeti / 1 'tahA a thaNaM' iti paatthH| 2 'Na ei NAhiM muhaM' iti TIkA0 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram vidUSakaH-(tAM prati / ) ehi muddhamuhi ! uvavisia Nivedehi kA tumaM ti / rAjA-AsaNaM imIe / vidUSakaH-edaM me uttarIaM AsaNaM / (vidUSakanAyike vastradAnopavezane nATayataH / ) vidUSakaH-bhodi! saMpadaM kahijjadu / nAyikA-asthi ettha 'dakkhiNAvadhe kuMtalesuM saalajaNavallaho vallaharAo NAma raaaa| devI-(svagatam / ) jo maha mAusiAe paI hodi / vidUSakaH ehi mugdhamukhi ! upavizya nivedaya kA tvamiti / tAM nAyikAm / mugdhaM sundaram / raajaaaasnmsyai| vidUSakaH-- etanma uttarIyamAsanam / vidUSakaHbhavati ! sAMprataM kathyatAm / nAyikA astyatra vidarbha nAma nagaraM kuntaleSu / tatra sakalajanavallabho vallabharAjo nAma raajaa| devIyo mama mAtRSvasuH patirbhavati / I 'vacchomaM NAma NaaraM kuMtalesu / tahiM saala" iti TIkAdRtaH paatthH| .... Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI nAyikA-tassa gharaNI sasippahA NAma / devI-(khagatam / ) sA vi me maaucchiaa| . nAyikA-(vihasya / ) tehiM ahaM khalakhaMDehiM kINidA duhida tti vuccAmi / devI-(khagatam / ) Na hu sasippahAgabbhuppattiM aMtareNa IdisI rUvasohA / Na hu vidUrabhUmiM aMtareNa veruliamaNisalAA Nippajadi / (prakAzam / ) NaM tuvaM kppuurmNjrii| (nAyikA salajamadhomukhI tiSThati / ) devI-ehi bahiNie ! AliMgasu maM / (iti pariSvajete / ) karpUramaJjarI-ammahe, kappUramaMjarIe eso paDhamo paNAmo / nAyikAtasya gRhiNI zaziprabhA nAma / devIsApi me maatRssvsaa| nAyikAtAbhyAmahaM kalikhaNDaiH krINitA duhiteti / devIna khalu zaziprabhAgarbhotpattimantareNedRzI ruuprekhaa| na khalu vaidUryabhUmimantareNa vaidUryamaNizalAkA niSpadyate / nanu tvaM karpUramajarI / devIehi bhaginike! AliGgaya mAm / karpUramaJjarIArya! karpUramajaryA eSa prathamaH praNAmaH / prathama ityetAvantaM kAlamadRSTatvAtpraNAmasya prAthamyamuktam / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram 41 devI-aja bhairavANaMda ! tujjha pasAeNa apuvaM saMvihANaaM aNubhavidaM kappUramaMjarIdaMsaNeNa / tA ciTThadu dAva esA pNcdsdivsaaiN| pacchA jhANavimANeNa Naissadha / bhairavAnandaH-jaM bhaNAdi devI / . vidaSakaH-(rAjAnamuddizya / ) bho vaassa! amhe paraM duve vi bAhirA tuvaM ahaM ca / jado edANaM milidaM kuDuMba vaTTadi / jado imIo do vi bahiNiAo / bhairavANaMdo uNa edANaM saMjoaaro accido maha gghido a| esA viakkhaNA mahIalasarassadI a kuTTiNI' devI jeva dehatareNa / devI-viakkhaNe! NiajeTTabahiNi sulakSaNaM bhaNia bhairavANaMdassa hiaicchidA sapajjA kAdavA / devI Arya bhairavAnanda ! tava prasAdenApUrva saMvidhAnakamaMnubhUtaM karpUramaJjarIdarzanena / tattiSThatu tAvadeSA paJcadazadivasAni / pazcAdhyAnavimAnena neSyatha / saMvidhAnakamupacAraH / dhyAnalabdhaM vimAnaM dhyAnavimAnam / neSyatheti pUjAyAM bahuvacanam / bhairavAnandaHyadbhaNati devii| vidUSakaH bho vayasya ! AvAM paraM dvAvapi bAhyau tvamahaM ca / yata etAsAM militaM kuTumbakaM vartate / yata ime dve api bhginyau| bhairavAnandaH punaretayoH saMyogakaro'rcito mahArSitazca / eSA vicakSaNA mahItalasarakhatI ca kuTTanI dehAntareNa devyeva / yathA rAjJIpUjitA tatheyamapIti solluNTham / devIvicakSaNe ! nijajyeSThabhaginikAM sulakSaNAM bhaNitvA bhairavAnandasya hRdayepsitA saparyA krtvyaa| hRdayasthitena vArthaH / tadA yathAbhilaSitamityarthaH / 1 'dehaMtareNa devI jjeva' iti ttiikaapaatthH| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 karpUramaJjarI vicakSaNA-jaM devI aannvedi| devI-(rAjAnaM prati / ) ajjautta! pesihi maM, jeNa ahaM bahiNIe edAvatthAe NevacchalacchIlIlANimittaM aMteuraM gamissaM / / . rAjA-jujjadi caMpaaladAe katthUriAkappUrarasehiM AlavAlaparipUraNaM / (nepthye|) vaitAlikayorekaH-suhasaMjhA bhodu devassa / edaM vAsarajIvapiMDasarisaM caMDaMsuNo maMDalaM ko jANAdi kahiM pi saMpadi ga pattammi kaalNtre| jAdA kiM ca iaMpi dIhavirahA soUNa NAhe gade 'NiddAmuddidaloaNa va NaliNI mIlaMtapaMkeruhA // 35 // vicakSaNAyaddevyAjJApayati / / devI Aryaputra! preSaya mAm , yenAhaM bhaginyA etadavasthAyA nepathyalakSmIlIlAnimittamantaHpuraM gmissyaami| rAjAyujyate campakalatAyAH kastUrIkarpUrairAlavAlaparipUraNam / avazyamasyA nepathyaM kartavyamityarthaH / samAsoktiratra / sA yathA kAvyaprakAze (10|97)-'proktirbhedkaiH zliSTaiH samAsoktiH' iti / vaitAlika:sukhAya saMdhyA bhavatu devasya / etadvAsarajIvapiNDasadRzaM caNDAMzomaNDalaM ko jAnAti kvApi saMprati gatametasminkAlAntare / jAtA kiM ceyamapi dIrghavirahA zokena nAthe gate mUrchAmudritalocaneva nalinI mIlatpaGkeruhA // 1 'mucchAmuhima' iti TIkAdRtaH paatthH| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaM javanikAntaram dvitIyaHugghADijati lIlAmaNimaavalahIcittabhittINivesA pallaMkA kiMkarIhiM udusamaasuhA pattharijaMti jhatti / seraMdhIlolahatthaMgulicalaNavasA paTTasaddo paaTTo huMkAro maMDavesuM vilasadi mahuro ruTutuTuMgaNANaM // 36 // rAjA-amhe vi saMjhaM vaMdituM gamissAmo / (iti niSkAntAH sarve / ) . iti prathamaM javanikAntaram / divasasya prANatulyamiti vAsaretyAdyarthaH / kAlAntare saayNsmye| atrotprekSA / bhavadarzanAtsaMjAtamadanA karpUramaJjarIti samAsoktizca / nAyikAdharmANAM nalinyAmAropitatvAtsamAdhirapi // dvitIyaH udghATyante lIlAmaNimayavalabhIcitrabhittinivezAH __ paryaGkAH kiMkarIbhiH uDusamayasukhA vistAryante jhaTiti / sairandhrIlolahastAGgulicalanavazAtpaTTanAdaH pravRtto huMkAro maNDapeSu vilasati madhuro ruSTatuSTAGganAnAm // lIlArtha maNimayyo valabhyazca citrabhittinivezAzceti vigrahaH / citrabhittinivezAzcitragRhAH / te udghATyante / abhisArikAdyabhisAraNArtham / kiNkriibhirdaasiibhiH| RtuH prastuto vasantaH / sairandhrI prasAdhikA / paTTo mRdaGgaH / hastetyetAvataiva siddhe'rthe'GgulipadaM tAsAM vAdyavAdanakauzalasUcanAya / [AdyapadenAbhisArikAdyA upakSiptA nAyikAH / ] ruSTatuSTetyanena kalahAntaritAstA iti dhvanitam // rAjAvayamapi saMdhyAM vandituM gamiSyAmaH / iti zrImadvidvadvandavanditAravindasundarapadadvandvakundapratimayazaHprakaraprakharakaThorakiraNakaraprabhapratiprabhAkarabhaTTAtmajavAsudevaviracite karpUramaJjarI ___ prakAze prathamaM javanikAntaraM samAptam / ___1'paTTanAdo' ityatra ttiikaapaatthH| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 karpUramaJjarI dvitIyaM javanikAntaram (tataH pravizati rAjA pratIhArI ca / ) pratIhArI-(parikrAmitakena / ) ido ido mhaaraao| rAjA-(katicitpadAni gatvA / tAmanusaMdhAya / ) tahiM khu avasare Na hANAhiM tilaMtaraM pi calidA sutthA NiaMvatthalI __ thouvellavalItaraMgamudaraM kaMTho tiricchittttido| veNIe uNa ANaNeMdubhamaNe laddhaM thaNAliMgaNaM jAdA tIa cauvihA taNuladA taMsaM valaMtI mae // 1 // pratIhArIita ito mhaaraajH| rAjAgatvetyanantaramAha smeti zeSaH / tasminkhalvavasare,----- na sthAnAttilAntaramapi calitA svasthA nitambasthalI stokodveladvalItaraGgamudaraM kaNThastiryasthitaH / veNyA punarAnanenandubhramaNe labdhaM stanAliGganaM / jAtAstasyAzcaturvidhA tanulatA nidhyAyayantyA mAm // atra smRtiH| tallakSaNaM sAhityadarpaNe (3|162)-'sdRshjnyaancintaadybhruu. samunnayanAdikRt / smRtiH puurvaanubhuutaarthvissyjnyaanmucyte||' prikro'lNkaarH| talakSaNamuktaM vRddhaH-'vizeSaNasAmiprAyatve parikaraH' iti / atra ca sthalItaraGgAdivizeSaNAnAM tathAtvamUhyam / rUpakaM cAtra / tallakSaNamuktaM mammaTena-(kA. pra. 1093) 'tadrUpakamamedo ya upmaanopmeyyoH|' iti na sthAnAttilAntaramapItyanena nitambasya garimAtizayo dhvanyate / 'valItaraGgam' ityanena svacchatAtizayo vyjyte| 'tanulatA' ityanena ca kAryacApalyazaityAdilatAguNavattvaM vapuSo dhvnyte| - 1 'NijjhAaaMtIma maM' iti TIkApAThaH; 'taMsaM pulaMtI a maM' ityapi pAThaH kvacit / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 dvitIyaM javanikAntaram pratIhArI-( khagatam / ) kahaM ajja vi so jeva siritAlIpattasaMcao, tAo jjeva akkhrpNtiio| tA vasaMtavaNNaNeNa siDhilaAmi se taggadaM hiaAvajaM / (prkaashm| ) diTiM dedu mahArAo IsIsi jaraDhAamANe kusumAarammi / mUlAhiMto parahudavahUkaMThamuI dalaMtA detA dIhamahurimaguNaM jaMpie chappaANaM / saMcAreMtA virahisu NavaM paMcamaM kiM ca rAaM rAummattA raikulaharA vAsarA vittharaMti // 2 // pratIhArI kathamadyApi sa eva zrItADIpatrasaMcayaH, tA evAkSarapatayaH / tadvasantavarNanena zithilayAmyasya tadgataM hRdayAvegam / 'Avega'zabdena yadyapi sarvathA nAsya tanmanaskatA nirAkartuM zakyate, tathApi viSayAntarasaMcAreNa kiMcicchithilayAmIti cocyate / diddhiM iti / dRSTiM dadAtu mahArAja ! ISadISajjaraThAyamANe kusumaakre| kusumAnAmAkara utpattisthAnamityarthaH / kusumAnAmAkaraH samUho yasminniti vaa| kusumairAkara iti vA / 'Akaro nivahotpattisthAna zreSTheSu kthyte|' iti vizvaH / / mUlA iti / mUlAtprabhRti parabhRtavadhUkaNThamudrAM dalanto dapato dIrgha madhurimaguNaM jalpite padapadAnAm / saMcArayanto virahiSu navaM paJcamaM kiMcidrAgaM rAgonmattA ratikulagRhA vAsarA vistIryante / / parabhRtavadhvaH kokilastriyaH / parabhRtA vadhva iveti vA / pakSadvaye'pi saMbhogazRGgAro vyaGgyaH / madhurimaiva guNaH / madhurimNA guNavizeSa iti vA / tena duHsahatke ca teSAM tasya bhAvAditi bhAvaH (1) / 'puSpasAdhAraNe kAle pikaH kUjati pnycmm|' 'kiMcidrAgam'i ti 'paJcamam' ityasya vishessnnm| kiMcidrAgo yasyAM kriyAyAmiti yathA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 karpUramaJjarI rAjA - ( tadanAkarNya sAnurAgam / ) AsthANIjaNa lobhaNANa bahalA lAvaNNakalloliNI lIlAvigbhamahAsavAsaNaarI sohaggapAlittiA / taidIvaradIhiA maha puNo siMgArasaMjI viNI jaM jAdA aha mammaheNa dhaNuhe tikkho saro 'saMdhido // 3 // (sonmAdamiva / ) daMsa gakkhaNAdo pahudi kuraMgacchI bhavati tatheti kriyAvizeSaNaM vA / ratayaH saMbhogAsteSAM kulaM samUhastasya gRhAH sthAnAnItyarthaH / yadvA, - ratikulasya prItisamudAyasya gRhAH sthAnAni / tajjanakatvAdityAzayaH / rAjA AsthAnIjana locanAnAM bahalA lAvaNyakallolinI lIlAvibhramahAsavAsanagarI saubhAgyapArasthitA / nendIvaradIrghikA mama punaH zRGgArasaMjIvinI saMjAtAtha manmathena dhanuSi tIkSNaH zaraH puGkhitaH // 'lAvaNyakallolinI' ityanena pratikSaNaM saundaryAtizayavRddhirvyajyate / 'vAsanagarI' ityanena kSaNamapi tadvicchedAbhAvo dhvanyate / ' tIkSNa' ityanena pUrvamapi zarasaMdhAnamAsIdeva, idAnIM tvatiduHsahaM tadetAdRzazara vistAraNA dyotyate / sonmAdamiti / unmAdalakSaNaM zRGgAratilake ( 2 / 13 ) - ' zvAsaprarodanotkampavasudhollekhanairapi / vyApAro jAyate yatra sa unmAdaH smRto yathA // iti / sAhityadarpaNe'pi ( 3 / 160 ) - (cittasya bhrama unmAdaH kAmazokabhayAdibhiH / asthAnahAsa ruditagIta pralapanAdikRt // ' iti / daMsaNa iti / darzanakSaNAtprabhRti kuraGgAkSI 1 'saMjA A' hati TIkAdRtaH pAThaH / 2 'puMkhido' iti TIkAdRtaH pAThaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram citte vahuTTadi Na khuTTadi sA guNesuM sejAi ludi visappadi dimuhesuM / volammi vadi paadi kavvabaMdhe jhANe Na tuTTadi ciraM taruNI taraTTI // 4 // avi a, je tIa tikkhacalacakkhutihAadiTThA te kaamcNdmhupNcmmaarnnijaa| jesuM puNo NivaDiA saalA vi diTThI vaTaMti te tilajalaMjalidANajoggA // 5 // (sasmaraNamiva / ) avi a, aggammi bhiMgasaraNI NaaNANa tIe majjhe puNo kaDhidaduddhataraMgamAlA / citte prasphuTati na kSIyate sA guNeSu zayyAyAM luThati visarpati diGmukheSu / vacane vartate pravartate kAvyabandhe dhyAne na truTyati ciraM taruNI calAkSI // api ca, ye tayA tIkSNacalacakSustribhAgadRSTA ste kAmacandramadhupaJcamamAraNIyAH / yeSu punarnipatitA sakalApi dRSTi vartante te tilajalAJjalidAnayogyAH // madhurvasantaH / smRtilakSaNamuktam / api ca,agre bhRGgasaraNinayanayostasyA madhye punaH kathitadugdhataraGgamAlA / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 karpUramaJjarI pacchA a se saradi taMsaNirikkhidekheM AaNNamaMDalidacAvaharo aNaMgo // 6 // ( vicinty|) cirAadi piavasso| . . (pravizya vidUSako vicakSaNA ca prikaamtH|) vidUSakaH-ai viakkhaNe ! sabaM saccaM evaM ? vicakSaNA-savaM saccaaraM / vidUSakaH-NAhaM pattijjAmi, jaMdo parihAsasIlA khu tuvaM / vicakSaNA-aja ! mA evaM bhaNa / aNNo vakkarakAlo, aNNo kjviaarkaalo| pazcAca tasyAH sarati tiryanirIkSiteSu AkarNamaNDalitacApadharo'naGgaH // tadvaktranirIkSaNAdanu madanakRtavimanaskatAvazyaM bhavatIti bhAvaH / ayaM ca kavinibaddhavaktRprauDhoktisiddho dhvaniH / cirayati priyavayasyaH / vidUSakaHayi vicakSaNe ! sarva satyamidam ? vicakSaNAsarva stytrm| vidaSakaHnAhaM pratyemi, yataH parihAsazIlA khalu tvam / kadAcidayamapi parihAsa eva bhavediti bhAvaH / vicakSaNAArya ! maivaM bhaNa / anyo barkarakAlaH, anyaH kaaryvicaarkaalH| tathA ca nedaM sarvamasatyamiti bhAvaH / _1degmaMDalida' iti ttiikaapaatthH| 2 barkarakAla solunntthbhaassnnsmyH| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram 49 P vidUSakaH - ( puro'valokya 1 ) eso piavaasso haMso viavimukamANaso, karI via maakkhAmo, muNAladaMDo via ghaNaghammamilANo, diNadiNNadIvo via vialiacchAo, pabhAdapuNNimAcaMdo via paMDuraparikkhINo ciTThadi / ubhau - ( parikramya / ) jaadu jaadu mahArAo / rAjA - assa ! kahaM puNo vi viakkhaNAe milido si ? vidUSakaH - ajja viakkhaNA mae saha saMdhi kA AadA / kidasaMdhIe edAe saha maMtaaMtassa ettiA velA laggA / rAjA - saMdhikaraNassa kiM phalaM ? vidUSakaH eSa priyavayasyo haMsa iva vimuktamAnasaH, karIva madakSAmaH, mRNAladaNDa iva ghana dharmamlAnaH, dinadIpa iva vigalitacchAyaH, prabhAtapUrNimAcandra iva pANDurapari - kSINastiSThati / vimuktamAnasa udvignamanAH / haMsapakSe-vimuktaM tyaktaM mAnasaM saro yenetyarthaH / haMsopamAnena pANDuratAtizayo'sya dyotyate / pANDurazca parikSINazcetyarthaH / ubhau jayatu jayatu mahArAjaH / rAjA vayasya ! kathaM punarapi vicakSaNayA milito'si ? vidUSakaH adya vicakSaNA mayA saha saMdhiM kartumAgatA / kRtasaMdhyaitayA saha mantrayamANasyai tAvatI velA lagnA / rAjA saMdhikaraNasya kiM phalam ? ka0 ma0 4 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI vidUSakaH - esA ahimadajaNapesidalehahatthA NaM viakkhaNA AgadA / rAjA - ( gandhaM sUcayitvA / ) kedaI kusumagaMdho via AAdi / vicakSaNA - kedaI dalaleho eva eso maha hatthe / rAjA - mahusamae kiM kedaIkusumaM ? vicakSaNA -- bhairavANaMdadiNNamaMta pahAveNa devIbhavaNujjANe kedaI - laThThIe ekko dAva pasavo daMsido / tassa dohiM dalasaMpuDehiM ajja hiMdoapabhaMjaNIe utthIe haravallahAe devIe devI avidA / aNNaM ca dalasaMpuDajualaM puNa kaNiTTabahiNiAe kappUramaMjarIe pasAdIkidaM / tIe vi ekkeNa dalasaMpuDeNa bhaavadI gorI jjeva accidA / aNNaM ca - 50 vidUSakaH - eSA'bhimatajanapreSitalekhahastA nanu vicakSaNA AgatA / idameva saMdhiphalamityAzayaH / rAjA ketakIkusumagandha ivAyAti / vicakSaNA ketakIdalalekha evaiSa mama haste / tasyaiSa gandha ityAzayaH / rAjA madhusamaye kiM ketakIkusumam ! vicakSaNA bhairavAnandadattamantraprabhAveNa devIbhavanodyAne ketakIlatayaikastAvatprasavo darzitaH / tasya dalasaMpuTaira hindola prabhaJjanyAM caturthyAM haravallabhayA devyA devI arcitA / anyathA dalasaMpuTayugalaM punaH kaniSThabhaginyai karpUramAyai prasAdIkRtam / tayApyekena dalasaMpuTena bhagavatI gauryaivArcitA / anyacca - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram kedaIkusumapattasaMpuDaM pAhuDaM tua sahIa pesidaM / - eNaNAhimasivaNNasohiNA taM siloajualeNa laMchidaM // 7 // ( iti lekhmrpyti|) rAjA-(prasArya vaacyti|) haMsiM kuMkumapaMkapiMjarataNuM kAUNa jaM vaMcido tabbhattA kila cakavAagharaNI esa tti mnnnnNto| edaM taM maha dukkidaM pariNadaM dukkhANa sikkhAvaNaM ekkattho vi Na jAsi jeNa visaaM diTThItihAassa vi // 8 // (rAjA tadeva dvistrirvaacyti|) vidUSakaH-edAI tAI maaNarasAaNAiM akkharAiM / vicakSaNA-dudio uNa mae piasahIe avasthANivedao kadua siloo lihido ettha / taM vAcedu mhaaraao| . ketakIkusumapatrasaMpuTaM prAbhRtaM tava sakhyA preSitam / eNanAbhimaSIvarNazobhinA tacchokayugalena lAJchitam / / rAjAhaMsI kuGkumapaGkapiJjaratanuM kRtvA yadvaJcita stadbhartA kila cakravAkagRhiNyeSeti manyamAnaH / etattanmama duSkRtaM pariNataM duHkhAnAM zikSaka ___ekastho'pi na yAsi yena viSayaM dRSTitribhAgasyApi // . vidUSakaH-etAni tAni madanarasAyanAkSarANi / vicakSaNAdvitIyaH punarmayA priyasakhyA avasthAnivedakaH kRtvA zloko likhitotra / vAcayatu mhaaraajH| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 karpUramaJjarI raajaa-(vaacyti|) saha divasaNisAhiM dIharA sAsadaMDA - saha maNivalaehiM bAhadhArA galaMti / tuha suhaa vioe tIa ubibirIe saha a taNuladAe dubbalA jIvidAsA // 9 // vicakSaNA-iha jeva edAe avatthAe maha mahallabahiNiAe mulakSaNAe olaggA bhavia silogo kado, taM mahArAo suNadu / (ptthti|) NIsAsA hArajaTThIsarisapasaraNA caMdaNucchoDakArI caMDo dehassa dAho sumaraNasaraNA hAsasohA muhammi / aMgANaM paMDubhAvo diahasasikalAkomalo kiM ca tIe NicaM bAhappavAhA tuha suhaa! kade hoMti kullAhi tullA // 10 // rAjAsaha divasanizAbhyAM dIrdhAH zvAsadaNDAH saha maNivalayairbASpadhArA galanti / tava subhaga ! viyoge tasyA udveginyA saha ca tanulatayA durbalA jIvitAzA // 'zvAsadaNDA' ityanena niHzvAsaprAcurya vyajyate / iyaM ca sahoktiH / tallakSaNamukta paH-'sahabhAvakathanaM sahoktiH' iti / vicakSaNAihaivaitasyA avasthAyA mama jyeSThabhaginyA sulakSaNayA AdezakAriNyA bhUtvA kokaH kRtaH, taM mahArAjaH zRNotu / NIsAsA iti niHzvAsA hArayaSTisadRzaprasaraNAzcandanaH sphoTakArI __ candro dehasya dAhaH smaraNasadRzI hAsazobhA mukhe / aGgAnAM pANDubhAvo divasazazikalAkomalaH kiM ca tasyA nityaM bASpapravAhAstava subhaga ! kRte bhavanti kulyAbhistulyAH / / 1 'ubvemaNIe' iti TIkAdRtaH paatthH| 2 'caMdaNaM phoDakArI' iti TIkAdRtaH paatthH| 'mamaraNAprIti TImadataH paatthH| A mmamme re aa...... Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javAnekAntaram rAjA-(niHzvasya / ) kiM bhaNNai-kaittaNeNa tuha jeTTabahiNiA khu esA ? vidUSakaH-esA viakkhaNA mahIalasarassaI / edAe uNa jeTTabahiNiA tihuaNasarassaI / tA edAhiM samaM pADisiddhiM Na karisa / kiM puNa piavaassassa purado maaNAvatthaM attaNo ucidehiM akkharehi nnivedemi| rAjA-paDha / aidaM suNIadi / vidRSakaHparaM joNhA uNhA garalasariso caMdaNaraso kharakkhAro hAro raaNipavaNA dehatavaNA / ___ smaraNasadRzI tadabhivyakSiketyarthaH / divasazazikalAsAmyena nissprbhtvmnggaanaambhivyjyte| rAjAkiM bhaNyate-kavitve tava jyeSThabhaginikA khalveSA ? vidUSakaH eSA vicakSaNA mhiitlsrkhtii| etasyA punaryeSThabhaginikA tribhuvnsrkhtii| tadetAbhyaH samaM pratispardhA na kariSyAmi / kiM punaH priyavayasyasya purato madanAvasthAmAtmana ucitairakSarairnivedayAmi / __ madanAvasthAmityanantaraM 'tasyA' iti shessH| rAjApaTha / etadapi shruuyte| vidUSakaH paraM jyotsA uSNA garalasadRzazcandanarasaH kSatakSAro hAro rajanipavanA dehatapanAH / 1 'edaM pi' iti TIkAnusArI pAThaH / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI muNAlI bANAlI jalai a jaladdA taNuladA variTThA jaM diTThA kamalavaaNA sA suNaaNA // 11 // rAjA - assa ! tumaM pi thoeNa caMdaNaraseNa samAlihijjasi / tA kahesu taggadaM kiMpi vRttaMtaM / adha aMteure Naia devIe kiM kidaM tissA ? 54 vidUSakaH - viakkhaNe ! kiM kidaM ? vicakSaNA - deva ! maMDidA TikkidA bhUsidA tosidA a / rAjA - kadhaM via ? vicakSaNA muvaTTidamaMgaM kuMkumarasapaMkapiMjaraM tissA / mRNAlI bANAlI jvalati ca jalArdrA tanulatA variSThA yaddRSTA kamalavadanA sA sunayanA // kSate kSAra ivetyarthaH; tasyAtyantaduHsahatvAt / 'rajanipavanAH' ityanena teSAmatizItalatvaM vyaGgyam, dehe tapanA ivetyarthaH; atyantadAhakatvAt / bANAlIvetyarthaH ; atyantakhedapradatvAt / atropamotprekSArUpakAdayo'rthAlaMkArAH / cchekalATAnuprAsA. dayazva zabdAlaMkArA UhyAH / talakSaNaM coktaM prAk / rAjA vayasya ! tat tvamapi stokena candanarasena samAlabhyase / tatkathaya taha kimapi vRttAntam / athAntaHpuraM nItvA devyA kiM kRtaM tasyAH ? vidUSakaH vicakSaNe 1 kiM kRtam ? E vicakSaNA deva ! maNDitA tilakitA bhUSitA toSitA ca / rAjA kathamiva ? vicakSaNA ghanamudvartitamaGgaM kuGkumarasapaGkapiaraM tasyAH / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram rAjA rosANiaM phuDaM tA kaMcaNamaabAliArUvaM // 12 // vicakSaNA maragaamaMjIrajuaM caraNA se laMbhiA vaaMsIhiM / rAjA___ bhamiamahomuhapaMkaajualaM tA bhamaramAlAe // 13 // vicakSaNA rAasuapicchaNIlaM paDheMsuajualaaMNiatthA saa| rAjA kaalIa kaMdalI tA kharapavaNapaNolliadalaggA // 14 // rAjA __ ujavalIkRtaM tatkAJcanamayabAlikArUpam // 'rosANi' ityujvalArthe dezI / kAJcanamayetyasya prakRtipItameva tadrUpamidAnI pItatareNa kuGkumenodvartanAcchobhAtizayo jAta iti bhaavH| --- vicakSaNA ____ marakatamaJjIrayugaM caraNAvasyA lambhitau vayasyAbhiH / rAjA bhramitamo mukhapaGkajayugalaM taGgamaramAlayA // asyAzcaraNau marakatamaJjIrayugaM marakatanUpurayugalaM lambhitI prApitau / tatsaMbaddhau kRtAviti yAvat / bhramitetyAdinA taccaraNayugalasya paGkajayugena mIrayugalasya ca bhramaramAlayA sAmyaM prakaTitam / vicakSaNA rAjazukapicchanIlaM paTTAMzukayugalakaM nivasitA saa| rAjA __ kaidalIkandarI tatkharapavanavilolitadalAnA // etAvatA tadUrvoH kadalIkandalyA vasanasya ca taddalAnAM sAmyamukam / 1 'vilollia' iti TIkAdRtaH paatthH| 2 atropamAsAmyaM kAlidAsIyameghadate (u. 33) 'saMbhogAnte mama samucito hastasaMvAhanAnAM yAsyatyUra sarasakadalIstambhagaurazvalantam' ityatra vimarzanIyam / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 vicakSaNA rAjA tIe NiaMbaphalae NivesiA pomarAamaNikaMcI / kaMcaNasela silAe barihI tA kArio NaTTaM // 15 // vicakSaNA diNNA valaAvalIu karakamalapaoTTaNAlajualammi / rAjA tA bhaNa kiM Na rehai viparIaM maaNatoNIraM // 16 // vicakSaNA kaMThamma tIa Thavido chammAsiamottiANa varahAro / rAjA seva tA paMtIhiM muhacaMdaM tAraANiaro // 17 // vicakSaNA karpUramaJjarI rAjA tasyA nitambaphalake nivezitA paJcarAgamaNikAJcI / kAJcanazailazilAyAM tadvahrIM kArito nRtyam // anena nitambasya pIvaratvena kAJcanazilAsAmyaM kAzyAzca barhisAmyaM prakAzitam / vicakSaNA dattA valayAvalyaH karakamalaprakoSThanAlayuge / rAjA tadbhaNa kiM na zobhate viparItaM madanatUNIram // taudatar: sthApitaH SANmAsikamauktikAnAM varahAraH / vicakSaNA rAjA sevate tatpatibhirmukhacandra tArakAnikaraH // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram vicakSaNA uhaesu vi savaNesuM NivesiaM raaNakuMDalajuaM se| rAjA tA vaaNamammaharaho dohi vi cakkehi~ caMkamido // 18 // vicakSaNA____ jaccaMjaNajaNidapasAhaNAi~ jAdAi~ tIe kaAIM nnannaaii| rAjA* tA uppIu Naakuvalaasilimmuhe paMcabANassa // 19 // vicakSaNA kuDilAlaANa mAlA lalADalolaggasaMgiNI riaa| tArakAnikaraH patibhiH zreNIbhiH kRtvA mukhacandra sevate tadityanvayaH / tathA ca muktAhArasya tArakAnikaropamA vyjyte|| vicakSaNA ubhayorapi zravaNayornivezitaM ranakuNDalayugaM tasyAH / rAjA tadvadanamanmatharatho dvAbhyAmiva cakrAbhyAM caGgamitaH // caGgamito yukta ityarthaH / atra kuNDalayugalasya cakradvayasAmyaM dyotyate / vicakSaNA __ jAtyAJjanajanitaprasAdhane jAte tasyAH (kRte) nayane / rAjA utpukhitau navakuvalayazilImukhau paJcabANasya // atrApi nayanayornavakuvalayasAmyamaJjanasya ca bhramarasAmyaM jJApyate / zilImukhAviva zilImukhAviti rUpakeNa ca kAmivihvalatvavidhAnasAmarthya smarazaradharmastatrAbhivyajyate / tIkSNatvaM ca netrayorvyaGgyam / utpuGkhitau sajitau / vicakSaNA kuTilAlakAnAM mAlA lalATaphalakAgrasaGginI racitA / 1 atra 'uppuMkhiya' iti TIkAkRdAdRtaH paatthH| 2 "phala agga' iti TIkAdRtaH paatthH| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 . karpUramaJjarI rAjA tA sasibiMbassovari vaTTai majjhAu' sAraMgo // 20 // vicakSaNA ghaNasAratAraNaaNAi gUDhakusumuzcao cihurbhaaro| rAjA sasirAhumallajujhaM va daMsidameNaNaaNAe // 21 // vicakSaNA ia devIa jahicchaM pasAhaNehiM pasAhiA kumrii| rAjA tA kelikANaNamahI vihUsiA surahilacchIe // 22 // rAjA tacchazibimbasyopari vartate madhye kRSNa sAraGgaH // zazibimbasAmyaM vadanasya kRSNamRgasAmyaM cAlakamAlAnAmanenoktam / vicakSaNA ghanasAratAranayanAyA gUDhakusumoccayazcikurabhAraH / zazirAhumallayuddhamiva darzitameNanayanAyAm // kusumanicayasya candrasAdRzyam , cikurakalApasya ca rAhusAmyamabhivyaktIkRtam / 'mallayuddham' ityanena tayoH samabalatvaM tena ca tulyazobhatvaM dhvnyte| vicakSaNA iti devyA yathecchaM prasAdhanaiH prasAdhitA kumArI / rAjA tatkelikAnanamahI vibhUSitA surabhilakSmyA // kelInAM krIDAnA kAnanaM samUhastatsaMbandhinI mahI utpattisthAnam / tatsAmya kumAryA vasantalakSmIsAmyaM devyA anena prakaTitam / / 1 'kisaNasAraMga' iti ttiikaapaatthH| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram vidUSakaH -- deva ! idaM paramatthaM viNNavIadi,-- jissA diTThI saMraladhavalA kajjalaM tIa joggaM jA vitthiNNatthaNakalasiNI rehai tIa hAro / cakkAAre ramaNaphalae ko vi kaMcImaraTTo jissA tissA puNa vi bhaNimo bhUsaNaM dUsaNaM ca // 23 // rAjA - ( punastAmanusaMdhAya / ) tivalivaliaNAhI bAhumUlesu laggaM thaNakalasaNiaMbADambaressasaMtaM / vidUSakaH - deva ! etatparamArthaM vijJApyate, - yasyA dRSTistaraladhavalA kajjalaM tasyA yogyaM yA vistIrNa stanakalazinI zobhate tasyA hAraH / cakrAkAre ramaNaphalake ko'pi kAJjyADambaro yasyAstasyAH punarapi bhaNAmo bhUSaNaM dUSaNaM ca // yadyetAdRzaM dRSTyAdi kAntAyAstiSThati tadA bhUSaNAbhAve'pi zobhAvizeSaH svAbhAviko'vabhAsata eveti nAtiprayojanavattvAdbhUSaNamapi dUSaNamiva bhavatIti dUSaNabhUSayoH prayojanAbhAvatvena sAmyam / athavA dUSaNaM bhUSaNamiva bhavati / ayamarthaH -- etAdRzadRSTyAdimatyA asamIcInavastusaMbandho'pi bhUSaNatulya eva bhavati; zobhAhatikaratvAbhAvAt / ata eva kavicUDAmaNinA bhagavatA kAlidAsenApi varNitam -- 'kimiva hi madhurANAM maNDanaM nAkRtInAm' ( zAku0 1 / 20 ) iti / rAjA -------- 59 trivalivalitanA bhI bAhumUleSu lagnaM stanakalazanitambADambare SUcchvasat / 1 vicakSaNA idaM bhASaNamiti pAThaH kvacit paThyate / 2 'taraladhavalA' iti TIkA nuguNaH / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ----- karpUramaJjarI jalaNiviDamimIe laNhaNhANapottaM pisuNadi taNulacchIlaMgimaM caMgimaM ca // 24 // vidaSakaH-(sakrodhamiva / ) bho ! mae sabAlaMkArasahidA vnnnnidaa| tumaM puNa jalaviluttapasAhaNaM jeva sumarasi / tA kiM Na sudaM deveNa ? NisaggacaMgassa vi mANusassa sohA samummIladi bhUsaNehiM / maNINaM jaccANaM vi kaMcaNeNa vibhUsaNe labbhadi kA vi lacchI // 25 // rAjAmuddhANa NAma hiaAIM haraMti haMta NevacchakappaNaguNeNa nniaNbinniio| cheA puNo paaicaMgimabhAvaNijA dakkhAraso Na mahurajadi sakarAe // 26 // jalanibiDametasyAH zlakSNaM snAnavastraM pizunayati tanuyaSTitAruNyaM caGgimAnaM ca // 'laMgigaM' tAruNyamiti deshii|viduusskH bhoH ! mayA sarvAlaMkArasahitA varNitA / tvaM punarjalaviluptaprasAdhanAmeva smarasi / tatkiM na zrutaM devena ? nisargacaGgasyApi mAnuSasya zobhA samunmIlati bhUSaNaiH / maNInAM jAtyAnAmapi kAJcanena vibhUSaNe sajjati kApi lakSmIH // rAjA mugdhAnAM nAma hRdayAni haranti hanta nepathyakalpanaguNena nitmbinyH| cchekAH punaH prakRticaGgimabhAvanIyA drAkSAraso na madhurIyati zarkarayA // . yeSAM hRdayAni nepathyakalpanaguNena nitambinyo haranti te mugdhA avidagdhA evetyAzayaH / ye punaH prakRlyA svabhAvena yazcaGgimA saundarya yAsAM nitambinInAM tA 1 'sikkhANaM' iti TIkAnugaH paatthH| 2 'sajjadi' iti TIkAnugaH pAThaH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram vicakSaNA-jadhA deveNa AdiTuM,thorANaM thaNaANa kaNNakaliAlaMghINa acchINa vA bhUcaMdassa muhassa kaMtisariAsottassa gattassa a / ko NevacchakalAa kIradi guNo jaM taM pi savvaM piaM __ suttavvaM suNa tattha kAraNamimaM rUDhIa kA khaMDaNA // 27 // rAjA-(vidUSakamuddizya / ) suppaMjala kaviMjala!esa sikkhaaviiasi| kiM kajaM kittimeNaM viraaNavihiNA so NaDINaM viDaMbo taM caMgaM jaM NisaggaM jaNamaNaharaNaM teNa siimNtinniio| bhAvayanti ta eva vidagdhA iti bhAvaH / drAkSArasasAmyaM khabhAvasaundaryasya, zarkarAsAmyaM bhuussnnaanaamupdrshitm| vicakSaNAyathA devenAdiSTam ,sthUlAnAM stanAnAM karNakalikAlacinorakSNorvA bhUcandrasya mukhasya kAntisaritsrotaso gAtrasya ca / ko nepathyakalAbhiH kriyate guNo yattadapi sarva priyaM saMyuktaM zRNu tatra kAraNamidaM rUDheH kA khaNDanA // rUDhiryogamapaharatIti yathA rUDheryogApekSayA prAbalyaM tathA sahajasaundaryasyApIti bhaavH| rAjAsuprAJjala kapijala ! eSa zikSyase / suprAJjalaH susaralaH / tathA ca cAturyalezo'pi tava nAstIti bhAvaH / kiM kArya kRtrimeNa viracanavidhinA sa naTInAM viDamba staJcaGgaM yannijAGgaM janamanoharaNaM tena siimntinyH| 1 atra 'bhUcaMdasya muhassa kaMti" iti TIkAnuguNaH paatthH| 2 atra 'saMjuttaM' iti TIkAdRtaH paatthH| 3 atra 'NiaMgaM' iti ttiikaakRdaadRtpaatthH|| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 karpUramaJjarI jassi savaMgasaMgo saalaguNagaNo so adaMbho alaMbho tassiNecchaMti kAle paramasuhaare kiM piNevacchalacchi 28 // vicakSaNA-deva ! idaM viNNavIadi-Na kevalaM devINiameNa tissA aNugada mhi / tArAmettIe vi sahittaNaM uvagadA kappUramaMjarIe / teNa takkajasajjA ahaM puNa olaggAviA bhavissaM / yasminsarvAGgasaGgaH sakalagugagaNaH so'dambho'labhya- stasminnecchanti kAle paramasukhakare kAmapi nepathyalakSmIm // kRtrimabhUSAbhinaTInAmevApAtataH saundaryamullasati, na punaH sImantinInAmityarthaH / yaccaGgaM samIcInaM tadeva nijAGgaM vasyAGgamAhlAdakamityAhlAdakatvaviziSTAGge'GgamAtravAcakAGgapadavAcyasaMkramAdayamarthAntarasaMkramitavAcyo lakSaNAmUlo dhvaniH / tena svAbhAvikAGgasaundaryeNaiva sImantinyaH kulAGganA janamanoharaNaM bhavantIyarthaH / yadyapi 'janamanoharaNam' iti bhinnaliGgavacanaM padaM na 'sImantinya' iti padaya vizeSaNatvamarhati, tathApi vastupadAdhyAhAreNa yojyam / tasya cAjahalliGgatvAnna doSa iti dhyeyam / athavA janamanoharaNamiti kAkAkSigolakanyAyenobhayatra saMbadhyate / tathA ca yannijAGgaM khAbhAvikAGgaM caGgaM tadeva janamanoharaNaM bhavatItyarthaH / yadA pUrvatraiva saMbadhyate tadA ca tena svAbhAvikAGgacaGgatvenaiva sImantinyo bhvnti| tAsAmuttamasImantinItvaM bhavatItyarthaH / tathA ca 'sImantinI'padavAcyasyaivottamatvaviziSTe tasminsaMkramAdatrApyarthAntarasaMkramitavAcyo dhvaniH / yasminkAle sakalaH saMpUrNA guNAnAM gaNaH samUhaH sarvAGgasaGgaH sarveSvaGgeSu saGgo yasya tAdRzaH, adambhaH na vidyate dambho yatrAsAvadambhaH svAbhAvikaH, alabhyo'prApyo'sti, atha ca tasminkAle sukhakare kAmapi nepathyalakSmI necchanti / vidagdhA iti zeSaH / nijAmatya kavacanenaikamapi svAbhAvikasundaramaGgaM lokahRdayaharaNasamartha kimuta sarvAGgA gIti banyate / atra ca naTIsImantinyorvyatirekAlaMkAro vyaGgyaH / cchekavRttyanuprAsAlaMkArAvapyatra bodhyau / tallakSaNaM prAgevoktam / vicakSaNA deva! etadvijJApyate-na kevalaM devyA niyogena tamyA anugatAsmi / tArAmaitryApi sakhItvaM prAptA karpUramaJjaryAH / tena tatkArye saktA'haM punaH sevakIbhUya nivedyissyaami| ___1 'devIe NioeNa' iti TIkAnusArI paatthH| 2 pattA kappUramaMjarIe' iti ttiikaadRtpaatthH| 3 'bhavia NivedaissaM' iti TIkApAThaH / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram tissA tAvaparikkhiNAa Nihido hattho thaNutthaMgado dAhuDDAmarido sahIhi bahuso helAa kaDDijadi / kiM teNAvi imaM NisAmaa giraM saMtosaNiM tAsaNi hatthacchattaNivArideMdukiraNA bolei sA jAmiNIM // 29 // kajasesaM kavijalo Nivedaissadi / taM ca deveNa tadhA kAdavaM / ( iti parikramya nisskraantaa|) rAjA-vaassa ! kiM puNa taM kajasesaM ? vidaSakaH-aja hiMdolaacautthI / tahiM goriM kadua devIe tasyAstAvatparIkSaNAya nihito hastaH stanotsaGgato dAhoDDAmaritaH sakhIbhirbahuzo helayA kRSyate / kiM tenApImA nizAmaya giraM saMtoSiNI trAsinI hastacchatranivAritendukiraNAtivAhayati sA yAminIm // helayA'vajJayA kRSyate tayeti zeSaH / svasaMbandhivirahArtibhAjanatvena / trAsinImiti caitAdRzaduHsahaviyogapIDitApi svahastenaivendukarAnnivArayatIti teSAM hastaspaze'zaGkanIyamapi maraNAdikaM saMbhAvyata iti trAsakara tvam / athavA balAtkAreNa yathendukiraNasparzI bhavati tathA vidhatta ityatiduSkaramiti trAsakaraNaM jJeyam / yadvA hastacchatretyanena hastasya saMpUrNazarIre candrakarasparzanivArakatvAsaMbhavAddhastAnavacchannapradeze zazikarasparzAvazyaMbhAvastatkAraNaM veditavyaH / anena vidhAnaM nAma mukhasaMdhyaGgamukam / tallakSaNaM dazarUpake (1|28)-'vidhaanN sukhaduHkhakRt' iti| atrApi rUpakacchekAnuprAsAdayaH zabdArthAlaMkArA UhyAH / lakSaNaM tUktam / kAryazeSa kapiJjalo nivedayiSyati / tacca devena tathA kartavyam / kapiJjalo vidUSakaH / rAjA vayasya ! kiM punastatkAryazeSam ? vidUSakaHadya hindolanacaturthI / tatra gaurI kRtvA devyA karpUramaJjarI hindolake Aroha Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 karpUramaJjarI kappUramaMjarI hiMdolae AroidayA / tA maragaapuMjaTThideNa jeva deveNa kappUramaMjarI hiMdolaaMtI daTThavA / edaM taM kajjasesaM / rAjA-(vicintya / ) tA adiNiuNA vi chalidA devI / vidUSakaH-pAidA juNNamajAriA duddhaM tti takaM / rAjA-vaassa ! ko aNNo tumhAhiMto me kajasajjo ! ko aNNo caMdAhiMto samuddavaDDaNaNiTTho ? ( iti parikramya kadalIgRhapravezaM nATayataH / ) vidUSakaH--iaM uttuMgA phalihamaNivediA / tA iha uvavisadu piavasso| (rAjA tathA kroti|) vidUSakaH-(hastamudyamya ) bho dIsadu punnnnimaacNdo| rAjA-(vilokya / ) ae ! dolArUDhAe maha vallahAe vaaNaM puNNimAcaMdo tti Nidisadi / ( samantAdavalokya / ) yitavyA / tanmarakatapuJjasthiteneva devena karpUramaJjarI hindolayaMtI drssttvyaa| etatatkAryazeSam / rAjA-tadatinipuNApi chalitA devI / vidUSakaH-pAyitA jIrNamArjArikA dugdhamiti takram / marakatapuJjaH prAsAdavizeSaH / rAjA-ko'nyo yuSmatto mama kAryasajaH ? ko'nyazcandrataH samudravardhananiSThaH ? vidUSakaHiyamuttuGgA sphaTikamaNivedikA / tadihopavizatu priyavayasyaH / viduusskHbhoH| dRzyatAM puurnnimaacndrH| ae! dolArUDhAyA mama vallabhAyA vadanaM pUrNimAcandra iti nirdizati / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram vicchAaMto NaararamaNImaMDalassANaNAI vicchAleMto gaaNakuharaM kaMtijoNhAjaleNa / pecchaMtINaM hiaaNihidaM NidalaMto a dappaM dolAlIlAsaralataralo dIsae se muheMdU // 30 // avi a, uccehiM gourehiM dhuadhavalavaDADaMvarillAvalIhiM ghaMTAhiM viMdurillAsurataruNivimANANusAraM lahaMtI / pAAraM laMghaaMtI kuNadi raavasA uNNamaMtI NamaMtI eMtI jaMtI a dolA jaNamaNaharaNI buddddennubbuddnnehiN||31|| vicchAyayanagararamaNImaNDalasyAnanAni prakSAlayan gaganakuharaM kAntijyotsnAjalena / prekSamANAnAM hRdayanihitaM nirdalayaMzca darpa dolAlIlAsaralataralo dRzyate'syA mukhenduH / vicchAyayan vigatacchAyAni kurvan , mlAnIkurvannityarthaH / kAntireva jyotsnA candrikA tasyA jalaM cAkacakyaM tena gaganaM khameva kuharaM kSAlayanprakAzayan / jalena kSAlanamucitameveti bhaavH| 'saralatarala' ityAndolanavazAdyAtAyAtamAcarannityarthaH / atra rUpakacchekAvRttyanuprAsarUpAH zabdArthAlaMkArA vibhAvyAH / spaSTamanyat / api ca,ucceSu gopureSu dhavaladhvajapaTADambarabahalAvalISu ghaNTAbhirvidrANasurataruNivimAnAnusAraM vahantI / prAkAraM laGghayantI karoti rayavazAdunamantI namantI AyAntI yAntI ca dolA janamanoharaNaM karSaNotkarSaNaiH // dhavaladhvajapaTADambarANAM bahalA Avalyo yeSu tAdRzeSu gopureSu puradvAreSu ghaNTAbhirupalakSitaM vidrANaM vegena gacchadyatsurataruNivimAnaM devAGganAvimAnaM tadanurUpaM tattulyaM prAkAraM vahantI bibhrANA / karSaNotkarSaNaiH ryvshaalngghyntii| saralagama 1 'pacchAlaMto' iti TIkAnugataH paatthH| 2 'dhavaladhaadhavaDADaMbari' iti TIkAdRtaH paatthH| 3 "haraNaM kaTTaNukaTThaNehiM' iti ttiikaadRtpaatthH| ka0 ma05 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI avi a,- . raNaMtamaNiNeuraM jhaNajhaNaMtahAracchaDaM ___ kalakkaNidakiMkiNImuharamehalADaMbaraM / vilolavalaAvalIjaNidamaMjusiMjAravaM __Na kassa maNamohaNaM sasimuhIa hiMdolaNaM // 32 // vidUSakaH-bho ! suttaAro tuvaM / ahaM puNa vittiAro bhavia vitthareNa vaNNemi / nAdunnamantI Urdhva gacchantI namantI punaradho yAntI AyAntI yAntI ceyaM dolA kasya kAmino manoharaNaM na karoti ? api tu sarvasya vidhatta iti kAkvarthaH / iyaM ca dolAkharUpavarNanAjAtiH / tallakSaNaM kAvyAdarza daNDinoktam (28)'nAnAvasthaM padArthAnAM rUpaM saakssaadvivRnnvtii| khabhAvoktizca jAtizcetyAdyA sA'laMkRtiryathA // ' iti / upamAnuprAsAdayo'nye'pyalaMkArA jJeyAH / api ca, raNanmaNinUpuraM jhaNAjhaNAyamAnahAracchaTaM __ kalakvaNitakiGkiNImukharamekhalADambaram / vilolavalayAvalIjanitama zikSAravaM * na kasya manomohanaM zazimukhyA hindolanam // zazimukhyA hindolanaM kasya kAmino manomohanaM na, mano mAnasaM mohayati tadetAdRzaM na ? api tu sarvasyApIti kAkuH / kiMbhUtam ? raNanto maNayo yayoste raNanmaNI, raNanmaNI nUpure yatra tat / jhaNajhaNAyamAnA hAracchaTA yatra / ityAdInAmAndolanavizeSaNatvam / athavA kriyAvizeSaNAni / yadvA,-zazimukhyA raNanUpurAdikasya manamohanaM neti pratyekameva vidhiH / tadA dolanAMze pratyakSamanyAMze smaraNam / 'raNa shbdeN| 'jhaNajhaNAyamAnaM' ityAdi zabdAnukaraNam / atrApyanuprAsajAtyAdyAH zabdArthAlaMkArA jJeyAH / vidUSakaHbhoH ! sUtrakArastvam / ahaM punarvRttikAro bhUtvA vistareNa varNayAmi / sUcanAddhi sUtratvaM bhavatIti bhAvaH / ata eva tallakSaNamuktamabhiyuktaiH'svalpAkSaramasaMdigdhaM sAravadvizvatomukham / astobhamanavayaM ca sUtraM sUtravido viduH // iti / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram uvariTiathaNappabhArapiaM caraNapaMkaANa juaN| pukArai va maaNaM raNaMtamaNiNeuraraveNa // 33 // hiMdolaNalIlAlalaNalaMpaDaM raha cakravakkalaM ramaNaM / kilakilai va saharisaM kacImaNikiMkiNiraveNa // 34 // . tAraMdolaNahelAsaraMtasariacchaleNa se haaro| vikirai va kusumAuhaNaravaiNo kittivallIo // 35 // saMmuhapavaNapaNolliavarilladaradAviAI aNgaaii| hakkAriUNa maaNaM pAsammi NivesaaMti ca // 36 // - ..... tADaMkajuaM gaMDesu bahalaghusiNesu ghaDaNalIlAhiM / dei va dolaMdolaNarehAo gaNaNakoDDeNa // 37 // uparisthitastanaprAgbhArapIDitaM caraNapaGkajayugaM tasyAH / pUtkArayatIva madanaM raNanmaNinUpuraraveNa // . etanmaNinUpuraravazravaNasamakAlameva kAminA madanakRtA manovihvalatA bhavatIti bhAvaH / atrApi jAtyutprekSe alNkaarau| / hindolanalIlAlalanalampaTaM cakravartulaM ramaNam / kilakilAyatIva saharSa kAJcImaNikiGkiNi raveNa // atrApi kilakilAyatIti zabdAnukaraNam / ramaNaM jaghanam / dolAndolanalIlAsaratsarikAchalenAsyA hAraH / vistArayatIva kusumAyudhanarapateH kIrtivallIH // sarikA muktApatiH / atrotprekSAlaMkAraH / saMmukhapavanapreritoparivastre daradarzitAnyaGgAni / AkArya madanaM pAvai nivezayantIva // atrApi sa evaalNkaarH| tATaGkayugaM gaNDayorbahalaghusRNayorghaTanalIlAbhiH / dadAtIva dolAndolanarekhA gaNanakautukena // atraapyutprekssaalNkaarH| 1 "pIDiaM caraNapaMkajaju' iti TIkApAThaH / 2 'dolaMdolaNa" iti ttiikaapaatthH| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI NaaNAi~ pasAsarisAi~ jhatti phullAI koduhalleNa / appeMti va kuvalaasilimmuhe paMcabANassa // 38 // dolAraaviccheo kahaM pi mA hohi itti paDaiva / piDimmi veNidaMDo mmmhcmmttttiaaaNto|| 39 // ia eAi vilAsujalAI dolaapvNccriaaii| kassa Na lihA va citte NiuNaM kNdppcittaro|| 40 // rAjA-(saviSAdam / avaiNNA kappUramaMjarI ? rittA dolA, rittaM a majjha cittaM, rittAiM daMsaNussuajaNaNaaNAI / vidUSakA-tA vijalleha va khaNadiTTaNaTThA / nayane prasUtisadRze jhaTiti phulle kautUhalena / arpayata iva kuvalayazilImukhe paJcabANasya // kuvalaye eva zilImukhau zarau / kusumazaratvAttasyeti bhAvaH / rUpakamutprekSA cAlaMkAraH / tallakSaNaM tu pUrvoktameva / / dolArasavicchedaH kathamapi mA bhavasviti patatIva / pRSThe veNidaNDo manmathacarmayaSTikAyamAnaH // atrApi ruupkotpreksse| ityetAni vilAsojvalAni dolAprapaJcacaritAni / kasya na likhati citte nipuNaH kaMdarpacitrakaraH // ityamunA prakAreNaitAni dolAprapaJcacaritAni karmabhUtAni kaMdarpacitrakaraH kartA kasya kAminazcitte na likhati ? api tu sarvasyApItyarthaH / kiMbhUtAni ? vilAsA ujavalAH zucayo yeSu tAni / vilAsa ujvalazca yeSu tAnIti vA / 'zRGgAraH zuci. rujvalaH' iti koSAt / atra rUpakam / ___ kathamavatIrNA karpUramaJjarI ? riktA dolA, riktaM ca mama cittam , riktAni darzanotsukAni mama nayanAni / vidUSakaHtadvidyullekheva kssnndRssttnssttaa| 1 'lihai citte' iti ttiikaapaatthH| 2 'kadhamavaiNNA' iti TIkAbhimataH paatthH| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram rAjA-mA evaM bhaNa / hariaMdapuri va diTThA paNaTThA a| (smRtinATitakena / ) maMjiTThI oTThamuddA NavaghaDiasuvaNNujalA aMgalaTThI diTTI bAliMdulehAdhavalimajaaNI kuMtalA kajalAhA / itthaM vaNNANa rehA viharai hariNIcaMcalacchI a esA kaMdappojAadappojuajaNajaaNe puNNalakkho vibhaai||41|| rAjAmaivaM bhaNa ! harizcandrapurIva dRSTA pranaSTA ca / smRtIti / smRtilakSaNamuktaM prAk / maMjiTThI iti| mAJjiSThI oSThamudrA navaghaTanasuvarNojjvalAGgayaSTidRSTiIlendurekhAdhavalimajayinI kuntalAH kjlaabhaaH| itthaM varNAnAM rekhA viharati hariNIcaJcalAkSI caiSA kaMdarpo dIrghadI yuvajanajaye pUrNalakSa iva bhAti // mAJjiSThItyanena maJjiSTaniSTaraktatAtizayavattvamoSTamudrAyAM dhvanyate / navA ghaTanA yasyeti bahuvrIhiH / tathA ca tAdRzasvarNanirUpitacAkacakyAtizayavattvamaGgeSu vyjyte| yaSTirUpakeNa ca tanniSTAdhikakRzatvamaGgeSu dyotyate / 'indurekhA' ityanena cAkalaGkitvaM jnyaapyte| 'kajalAbhA' ityanena kajjalaniSTanIlimAtizayavattvaM kuntaleSvabhivyajyate / athavA kajjale AbhA yeSAmiti viparyAsopamA, tallakSaNaM kAvyAdarza daNDinoktam ( 2017 ) 'sA prsiddhivipryaasaadvipryaasopmessyte|' iti / itthmnirvcniiyaaH| 'rekhA'padena coccAraNagatAtizayavizeSo lakSyate / dIrgha darpo'syAstIti diirghdpii| anena ca lakSyasvAdhInIkaraNe klezalezasyApyabhAvAdgarvakaNo'pi na kSINa iti bhaavH| pUrNalakSyatvaM khAdhInaM yAvalakSyatvameva / atrApi rUpakopamotprekSAnuprAsalakSaNAH zabdArthAlaMkArA jJeyAH / - 1 NavaghaDaNasuvaNNujalA' iti TIkAdRtaH paatthH| 2 'dIhadappI' iti TIkAtusArI paatthH| 3 'vi bhAdi' ttiikaapaatthH| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI vidUSakaH-edaM taM maragaapuMjaM / iha uvavisia piavaasso paDivAledu taM / saMjhA vi saMNihidA vaTTadi / (ubhau tathA kurutH|) rAjA-aisisiraM pi himANiM saMtAvadAiNi majjhaNNavelaM aNuhavAmi / vidUSakaH-tA lacchIsahaaro khaNaM ciTThadu devo, jAva ahaM sisirovaArasAmaggi saMpAdemi / ( iti nATyena niSkramya puro'valokya c|) kiM puNa esA viakkhaNA ido NiaDiA Agacchadi / rAjA--saMNihido saMkedakAlo kahido 'maMtIhiM pi / (smRtvA / mdnaakuutmminiiy|) kisalaakaracaraNA vi hu kuvalaaNaaNA miaMkavaaNA vi| ahaha NavacaMpaMaMgI taha vi hu tAvei accariaM // 42 // vidUSakaHetattanmarakatapuJjam / ihopavizya priyavasyaH pratipAlayatu tAm / saMdhyApi saMnihitA vrtte| vayasyeti saMbuddhizca / 'vidUSakena vaktavyo vayasyeti ca bhUpatiH / ityukteH / rAjAatizizirAmapi himAnI saMtApadAyinI (madhyAhnavelAM ) anubhavAmi / 'himAnI himasaMhatiH' iti trikaannddii| vidUSakaH talakSmIsahacaraH kSaNaM tiSThatu devaH, yAvadahaM ziziropacArasAmagrI saMpAdayAmi / kiM punareSA vicakSaNA ito nikaTA Agacchati / tallakSmIH tatkAntiH, tanmAtrasahAya ityarthaH / rAjAsaMnihitaH saMketakAlaH kathito mtribhyaampi| kisalayakaracaraNApi khalu kuvalayanayanA mRgaakvdnaapi| ahaha navacampakAGgI tathApi tApayatyAzcaryam // 1'sahIhiM' iti paatthH| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram vidUSakaH--(samyagavalokya / ) aho, viakkhaNA sisirovaArasAmaggIsahidA aaadaa| (tataH pravizati ziziropacArasAmagrIsahitA vickssnnaa|) vicakSaNA-(parikramya / ) aho, piasahIe mahaMto khu virhdaahjjro| vidUSakaH-( upasRtya / ) bhodi ! kiM edaM ? vicakSaNA-sisirovaArasAmaggI / vidUSakaH-kassa kade ? atrApi cchekAnuprAsavibhAvanArUpakA'hetusaMkararUpAH zabdArthAlaMkArA UhyAH / vibhAvanAlakSaNamuktamabhiyuktaiH-'kAraNAbhAve'pi kAryopakSepo vibhAvanA' iti / ahetulakSaNamapyuktam-'kAraNe satyapi kAryAbhAvo'hetuH' iti / asyaiva saMjJA vizeSoktiriti kAvyaprakAze / saMkaralakSaNamapyuktam-'khAta yeNAGgatvena saMzayenaikapadmena vA'laMkArANAmekatrAvasthAnaM saMkaraH' iti / vidUSakaHaye, vicakSaNA shishiropcaarsaamgriishithstaagtaa| 'nAsUcitasya pAtrasya pravezaH' iti pUrvameva vidUSakamukhena sUcanam / vicakSaNAaho, priyasakhyA mahAnkhalu virahadAhajvaraH / vidUSakaHbhavati ! kimetat ? vickssnnaashishiropcaarsaamgrii| vidUSakaHkasya kRte? 1 'sAmaggIsahidahatyA' iti TIkAnuguNaH pAThaH / ... Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI -- vicakSaNA -- piasahIe kade / vidUSakaH - tA maha vi addhaM dehi / vicakSaNA - kiM NimittaM ? vidUSakaH - mahArAassa kade / vicakSaNA - kiM puNa kAraNaM tassa ? vidUSakaH - kappUramaMjarIe vi kiM ? vicakSaNA - kiM Na jANAsi mahArAassa daMsaNaM ? vidUSakaH -- tuvaM pi kiM Na jANAsi mahArAassa kappUramaMjarIe daMsaNaM ? ( ityubhau hasataH / ) 72 vicakSaNApriyasakhyAH kRte / vidUSakaH tanmamApyardhaM dehi / vicakSaNAkiM nimittam ? vidUSakaH mahArAjasya kRte / vicakSaNA -- kiM punaH kAraNaM tasya ? vidUSakaH karpUramaJjaryA api kim ? kAraNamiti pUrvatanAdhyAhAraH / vicakSaNA kiM na jAnAsi mahArAjasya darzanam ! vidUSakaH tvamapi kiM jAnAsi mahArAjasya karpUramajaryA darzanam ? Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram vicakSaNAtA kahiM mahArAo ? vidUSakaH-tuha vaaNeNa maragaapuMje ciTThadi / vicakSaNA-tA mahArAeNa saha maragaapuMjaduAre ciTTha khaNaM, jeNa uhaadaMsaNe jAde sisirovaArasAmaggIe jalaMjalI dijdi| viduusskH-(taamupsRty|) tahiM gaccha jado NAgacchasi / ( iti kSipati / ) (punastAM prati / ) tA kIsa duAradese bhavidavaM ? vicakSaNA-devIe AdeseNa kappUramaMjarI samAacchadi / - vidUSakA-kiM tIe Adeso ? vicakSaNA-tahiM devIe bAlataruNo tiNNi ArovidA / vicakSaNAtatkutra mahArAjaH ? vidUSakaHtava vacanena marakatapuje tiSThati / vicakSaNAtanmahArAjena saha marakatapuJjadvAre tiSTha kSaNam , yenobhayadarzane jAte ziziropacArasAmagryA jalAJjalirdIyate / vidUSakaHtatra gaccha yato nAgacchasi / tatki dvAradeze bhavitavyam ? vicakSaNAdevyA Adezena karpUramaJjarI samAgacchati / vidUSakaHkiM tasyA AdezaH? vicakSaNAtatra devyA bAlataravastraya aaropitaaH| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 karpUramaJjarI ... vidUSakaH-ke ke ? vickssnnaa-kurvatilaasoaa| vidUSakaH--tA kiM tehiM ? vicakSaNA-bhaNidA sA devIe / jadhA,kuravaatilaaasoA aaliNgnndsnnggclnnhaa| viasaMti kAmiNINaM tA tANaM dehi dohlaN||43|| eNhi taM sNpaadissdi| . vidUSakaHkaH kaH ? vickssnnaakurbktilkaashokaaH| vidUSakaHtatki taiH ? vicakSaNAbhaNitA sA devyA / yathA, kurabakatilakAzokA AliGganadarzanAgracaraNahatAH / vikasanti kAminInAM tatteSAM dehi dohadakam // yadyasmAtkAraNAtkAminInAmAliGganadarzanAgracaraNahatAH santaH kurabakAdayo vRkSA vikasanti utphullA bhavanti, tattasmAtteSAM dohadakaM dehIti yatpadAdhyAhAreNa yojyam / yadvA,-tadidamiti tacchabdena pUrvoktAliGganAdi parAmRzya yojyam, tadA na yatpadAdhyAhAraH / kurabakAditrayasya kAminyAliGganAditrayeNaiva vikAso varNyata iti kavisaMpradAyaH / tathoktam-'pAdAhataH pramadayA vikasatyazokaH zoka jahAti bakulo mukhasIdhusiktaH / AliGgitaH kurabakaH kurute vikAsamAlokitastilaka utkaliko vibhAti // ' iti / 'AliGganenaiva mRgAyatAkSyAH praphullatAM vai tilakaH Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram vidUSakaH-tA maragaapuMjAdo piavaassaM ANia tamAlaviDa. vaMtari ThAvia edaM paccakkhaM karaissaM / (tathA nATayitvA / rAjAnaM prti|) bho bho, uTTia pekkha NiahiaasamuddacaMdalehaM / (rAjA tathA karoti / ) (tataH pravizati vizeSabhUSitAGgI karpUramajarI / ) karpUramaJjarI-kahiM puNa viakkhaNA ? vicakSaNA--(tAmupasRtya / ) sahi ! kIradu devIe samAdiTuM / rAjA-vaassa ! kiM puNa taM ? vidUSakaH-tamAlaviDavaMtarido bhavia jANa / ( rAjA tathA karoti / ) prayAti / azokazAkhI punaranipAtaivivekazAlI viralo hi loke // ' iti ca / atrApi cchekAnuprAsaH / idAnIM tatsaMpAdayiSyati / vidUSakaH tanmarakatapuJAtpriyavayasyamAnIya tamAlaviTapAntaritaM sthApayitvA etatpratyakSa kArayiSyAmi / bho bhoH, utthAya prekSakha nijhRdysmudrcndrlekhaam| nijahRdayameva samudrastatra candralekheva kapUramaJjarI tAm / karpUramaarIkva punarvicakSaNA? vicakSaNAsakhi ! kriyatAM devyA samAdiSTam / kurabakAdInAM dohadadAnamityarthaH / rAjAvayasya ! kiM punastat ? vidUSakaHtamAlaviTapAntarito (bhUtvA) jAnIhi / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI vicakSaNA-esa kuravaatarU / (karpUramaJjarI tamAliGgati / ) rAjANavakuravaarukkho kuMbhathoratthaNIe rahasaviraideNaM NNibbharAliMgaNeNaM / taha kusumasamiddhiM laMbhido suMdarIe jaha bhasalakulANaM ettha jattA samattA // 44 // vidUSakaH-bho, pekkha pekkha maheMdajAlaM / jeNa, bAlo vi kuravaatarU taruNIe gADhamuvagUDho / sahasa tti kusumaNiaraM maaNasare via samuggirai // 45 // vicakSaNAeSa kurbktruH| rAjA navakurabakavRkSaH kumbhasthUlastanyA rabhasaviracitena nirbharAliGganena / tathA kusumasamRddhiM lambhitaH sundaryA yathA bhramarakulAnAM tatra yAtrA pravRttA // jAteti yaavt| 'atha ca tatra' iti 'tataH' ityarthe / tatra tato yAtrA gamanAgamanaM samAptamityarthaH / sarvadA tatraiva tiSThantIti bhAvaH / yahA,-asamApteti naprazleSaH / tatreti vissysptmii| tathA ca tadviSaye yAtrA vRkSAntarAttatrAgamanaM tanna samAptamityarthaH / anena kusumodgamaH, tatra ca saurabhAtizayo dhvanyate / atrApi cchekAnuprAsarUpakopamAsaMkarA alaMkArAH / vidUSakaHbhoH, prekSakha prekSakha mahendrajAlam / yena, bAlo'pi kurabakatarustaruNyA gaaddhmupguuddhH| sahaseti kusumanikaraM madanazaramiva samudriti // ___1 'tattha jattA pauttA' iti TIkAdRtaH pAThaH / 2 'madanasaraM' iti ttiikaapaatthH| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00 dvitIyaM javanikAntaram rAjA-Idiso jeva dohalassa pahAvo / vicakSaNA-aaMtilaahumo / (karpUramajaMrI ciraM tirygvlokyti|) rAjAtikkhANaM taralANa kajalakalAsaMvaggidANaM pi se pAse paMcasaraM silImuhadharaM NiccaM kuNaMtANa a| NettANaM tilaadume NivaDidA dhADI maacchIa jaM taM so maMjaripuMjadaMturasiro romaMcidodha ttio|| 46 // vicakSaNA-eso vi asoasAhI / ( karpUramaJjarI caraNatADanaM nATayati / ) rAjAIdRza eva dohadasya prabhAvaH / vicakSaNAayaM tilakadrumaH / rAjAtIkSNayostaralayoH kajalakalAsaMvaligatayorapyasyAH pArzve paJcazaraM zilImukhadharaM nityaM kurvatozca / netrayostilakadrume nipatitA dhATI mRgAkSyA ya ttatsa maJjarIpuJjadanturazirA romAJcita iva sthitaH // tIkSNayordIrghakRzAgrayoH, kajjalakalA sUkSmaM kajalaM tatsaMvalgitayostatsaMbaddhayoH, paJcazaraM kAmamasyAH karpUramaJjaryAH pArzve zilImukhadharaM bANadharaM nityaM sarvadA kurvatoH, mRgAkSyA netrayordhATI racanAvyApAravizeSastilakadrume yadyasmAtkAraNAtpatitastasmAtsa tilakatarmaarINAM pujaH samUhastena dantu sAGkaraM ziro'graM yasya saH / ata eva romAJcita iva saMjAtaromAJca iva vartata ityarthaH / zilImukhadharaM paJcazaraM pArzve nityaM kurvatorityanena kaMdarpabANasAmyaM netrayorvyajitam / tena ca kAmikhinnatAsaMpAdakatvaM kAmamArgaNadharmo'nayorvyajyate / atrApi cchekavRttyanuprAsopamotprekSAsaMkarAlaMkArA dhyeyaaH| vickssnnaaesso'pyshokshaakhii| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 rAjA asoatarutADaNaM raNidaNeureNAMhiNA kadaM ca maalaMchaNacchavimuhIa helullasaM / sihAsu saalAsu vitthavaamaMDaNADaMbaraM ThidaM ca gaagaMgaNe jaNaNirikkhaNijaM khaNaM // 47 // vidUSakaH - bho vaassa ! jaM saaM Na kadaM dohaladANaM devIe jANAsi ettha kiM kAraNaM ? rAjA - tuvaM jANAsi ? vidUSakaH - bhaNAmi jai devo Na kuppadi / rAjA - ko ettha rosAvasaro ? bhaNa ummuddidA jIhA / rAjA - karpUramaJjarI azokatarutADanaM raNitanapure gAGkiNA kRtaM ca mRgalAnchanacchavimukhyA helollAsam / zikhAsu sakalAsvapi stabakamaNDanADambaraM sthitaM ca gaganAGgaNaM jananirIkSaNIyaM kSaNam // mRgalAJchanacchaviH zazAGkakAntirmukhe yasyAH / mRgalAJchanasya cchaviryasmiMstatAdRzaM mukhaM yasyA iti' vA / tAdRzyA karpUramaJjaryA / cadvayenobhayamapi samakAlame - vodabhavaditi dyotyate / atrApi cchekAvRttilATAnuprAsopamAdayo'laMkArA UhyAH / 1 vidUSakaH - bho vayasya ! yatsvayaM na kRtaM dohadakadAnaM devyA jAnAsyatra kiM kAraNam ? rAjA tvaM jAnAsi ? vidUSakaH bhaNAmi yadi devo na kupyati / - rAjA ko'tra roSAvasaraH ? bhaNonmudritayA jihvayA / 1 'ummuhiAe jIhAe' iti TIkAdRtaH pAThaH / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaM javanikAntaram vidUSakaH-- iha jai vi kAmiNINaM suMdaraM dharai avaavANa sirI / ahideva vva rNivasai taha vi hu tAruNNae lecchI // 48 // rAjA - muNido' de ahippAo / kiM puNa kiMpi bhaNAmo / bAlAo hoMti koUhaleNa emeva cavalacittAo / rollasiathaNIo puNa dharaMti maaraddhaarahassaM // 49 // vidUSakaH - taruNo virUarehArahasseNa phullati / Na uNo raharahassaM jANaMti / (nepathye / ) vaitAlikaH - suhasaMjhA bhodu devassa / vidUSakaH iha yadyapi kAminInAM saundarya - dhArayatyavayavAnAM zrIH / adhidevateva nivasati tathApi khalu tAruNye lakSmIH // atrApi vyatirekopame / rAjA zrutaste'bhiprAyaH / kiM punaH kimapi bhaNAmaH / bAlA bhavanti kautUhalenaivameva capalacittAH / daralasitastanISu punarnivasati makaradhvajarahasyam // vidUSakaH taravo'pi rUparekhA rahasyena vikasanti / na punA ratirahasyaM jAnanti / yatastaruNIkucasaMsparzena vinApi vikasantIti bhAvaH / 79 vaitAlikaH sukhasaMdhyA bhavatu devasya, - 1 'vilasadi' iti pAThaH / 2 'tIe' iti pAThaH / 3 'suNido' iti TIkAbhimataH pAThaH / 4 'daralasi athaNIsu puNo Nivasaha maara" iti TIkAbhimataH pAThaH / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI loANaM loaNehiM saha kamalavaNaM addhaNidaM kuNato muMcaMto tivvabhAvaM saha asaMharisaM mANiNImANasehiM / maMjiTTArattasuttacchavikiraNacao cakkavAekkamitto jAdo atthAcalattho uvaha diNamaNI pkknnaarNgpiNgo|| 50 rAjA-bho vaassa ! saMNihido saMjhAsamao vaTTadi / vidUSakaH-saMkedakAlo kadhido baMdIhiM / karpUramaJjarI-sahi viakkhaNe ! gamissaM dAvaM / viAlo sNptto| vicakSaNA---evaM kIradu / ( iti parikramya niSkrAntAH srve|) iti dvitIyaM javanikAntaram / lokAnAM locanaiH saha kamalavanamardhanidraM kurva. nmuJcastIkSNabhAvaM saha ca sarabhasaM mAninImAnasaiH / maJjiSTAraktasUtracchavikiraNacayazcakravAkaikamitraM jAto'stAcalArthI pazyata dinamaNiH pakanAraGgapiGgaH // 'uvaha' iti dezI 'pazyata ityasminnarthe / atrApi khabhAvoktyupamAdayaH / rAjAbho vayasya ! saMnihitaH saMdhyAsamayo vartate / vidUSakaHsaMketakAlaH kathito bandibhiH / kapUramaarIsakhi vicakSaNe ! gamiSyAmi tAvat / vikAlaH saMvRttaH / vicakSaNAevaM kriyatAm / iti zrImadvidvadvandavanditAravindasundarapadadvandvakundapratimayazaHprakaraprakhara. kaThorakiraNakaraprabhapratibhaprabhAkarabhaTTAtmajavAsudevaviracite karpUramaJjarI prakAze dvitIyaM javanikAntaraM samAptam / 1'tikkhabhAvaM' iti ttiikaapaatthH| 2 'saramarsa' iti ttiikaadRtpaatthH| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM javanikAntaram tRtIyaM javanikAntaram (tataH pravizati rAjA vidUSakazca / ) raajaa-(taamnusNdhaay|) dUre kijadu caMpaassa kaliA kajaM haliddIa kiM ollolAi vi kaMcaNeNa gaNaNA kA NAma jaJceNa vi / lAvaNNassa NauggadiMdumahuracchAassa tistA puro paJcaggehi vi kesarassa kusumakkerehi kiM kAraNaM // 1 // avi a,maragaamaNigucchA hAralaTThi vva tArA bhamarakavaliaMtA mAlaImAlia vv| rahasavaliakaMThI tIa diTThI variTThA savaNapahaNiviTThA mANasaM me paiTTA // 2 // dUre iti / dUre kriyatAM campakasya kalikA kArya haridrAyAH kiM uttaptena ca kAJcanena gaNanA kA nAma jAtyenApi / lAvaNyasya navodgatendumadhuracchAyasya tasyAH puraH pratyaprairapi kesarasya kusumotkaraiH kiM kAraNam // tasyA lAvaNyasyeti saMbandhaH / atrAkSepopame / AkSepalakSaNamuktaM vRddhaH-'pratiSedhapuraHsaroktirAkSepaH / ' kAvyAdarze'pi (2|120)-'prtissedhoktiraakssepH' iti| api ca, marakatamaNijuSTA hArayaSTiriva tArA bhramarakavalitAdhI mAlatImAlikeva / rabhasavalitakaNThI tasyA dRSTirvariSThA zravaNapathaniviSTA mAnasaM meM praviSTA // tAraiva bhramarastena kavalitamadha yasyA iti vA / atrApi rUpakotprekSe / 1 'uttatteNa a' iti ttiikaadRtpaatthH| 2 maNijaTThA' iti TIkAbhimataH paatthH| ka0 ma06 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI vidUSakaH - bho va assa ! kiM tuvaM bhajjAjido peiva kiMpi kiM pi kurukurAaMto ciTThasi ? rAjA - assa ! piaM suviNaaM diThThe / taM aNusaMdhAmi / vidUSakaH - tAkIdisaM taM kadhedu pivaasso / rAjA jANe paMkaruhANaNA suviNae maM kelisajAgadaM kaMdoTTeNa taDatti tADidumaNA hatthaMtare saMThidA / tA koNa mae vijhatti gahidA DhillaM varillaMcale taM mocUNa gadaM ca tI sahasA NaTThA khu NiddA vi me // 3 // vidUSakaH- - (svagatam / ) bhodu evaM dAva / ( prakAzam / ) assa ! ajja mae vi suviNaaM divaM / ---- bho rAjA - ( sapratyAzam / ) tA kahijjadu kI disaM taM suviNaaM / 82 vidUSakaH bho vayasya ! kiM tvaM bhAryAjita iva kimapi kimapi kurukurAyamANastiSThasi ? rAjA vayasya ! [ priyaM ] svapnaM dRSTam / tamanusaMdadhAmi / vidUSakaH -- tat [ kIdRzaM tat ] kathayatu priyavayasyaH / rAjA jAne paruhAnanA svapne mAM kelizayyAgata mindIvareNa taTiti tADitumanA hastAntare saMsthitA / tatkautUhalena mayApi jhaTiti dhRtA zithilaM vastrAJcale tanmocayitvA gataM ca tayA sahasA naSTA ca nidrApi me // 'kaMdoTTaM - indIvara' iti, 'DhillaM - zithilaM' iti ca dezI / vidUSakaH - bhavatu evaM tAvat / bho vayasya / adya mayApi svapno dRSTaH / rAjA - tatkathyatAM kIdRzaH sa svamaH / 1 'via' iti TIkAnuguNaH pAThaH / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM javanikAntaram vidUSakA-ajja ! jANe suviNae surasarisotte sutto mhi / rAjA-tado tado? vidUSakaH-tA harasirovari diNNalIlAvaAe gaMgAe pakkhAlido mhi toenn| rAjA-tado tado! vidUSakaH-tadosaraasamaavarisiNA jalahareNa jahicchaM pIdo mhi| rAjA-acchariaM acchariA, tado tado ? vidUSakaH-tado cittANakkhattagade bhaavadi mattaMDe taMbavaNNINadIsaMgame samudaM gado so mahAmeho / jANe ahaM pi tassa ganmadvido gcchaami| vidUSakaHadya jAne svapne surasaritsrotasi supto'smi / rAjAtatastataH ? vidUSakaHtaddharazirasa upari dattalIlAcaraNAyA gaGgAyAH prakSAlito'smi toyena / rAjAtatastataH? vidUSakaHtataH zaratsamayavarSiNA jaladhareNa yathecchaM pIto'smi / AzcaryamAzcaryam , tatastataH ? vidUSakaHtataH khAtinakSatragate bhagavati mArtaNDe tAmrapaNInadI saMgataM samudraM gato'sau mahAmeghaH / jAne'hamapi (tasya ) meghagarbhasthito gacchAmi / 1 'sattiNakkhatta" iti ttiikaadRtpaatthH| 3 'saMgadaM' iti ttiikaapaatthH| 3 'mehagambha" iti ttiikaapaatthH| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 karpUramaJjarI rAjA-tado tado? vidUSakaH-tado so tahiM thUlajalabiMdUhiM varisituM paaTTo / ahaM ca raaNAarasuttihiM muttAsuttiNAmadheAhiM saMpuDaM samupaDia jalabiMdUhi samaM pIdo mhi| tANaM ca dasamAsappamANaM mottAhalaM bhavia gabbhe sNtthido| rAjA-tado tado? vidUSakaHtado caussaTisu suttisu dvido ghaNaMbubiMdU jidvNsroanno| suvattulaM NiccalamacchamujjalaM kameNa patto NavamottiattaNaM // 4 // rAjA-tado tado? vidUSakA-tado so haM attANaM tANaM suttINaM gabbhagadaM muttAhalattaNeNa maNNemi / rAjAtatastataH? vidUSakaH tato'sau tatra sthUlajalabindubhirvarSituM pravRttaH / ahaM ca ratnAkarazuktibhirmuktA(zukti )nAmadheyAbhiH saMpuTaM samudghATya jalabindubhiH samaM pIto'smi / tAsAM ca dazamAsapramANaM muktAphalaM bhUtvA garbhe sthitH| rAjAtatastataH? vidUSakaH tatazcatuHSaSTiSu zuktiSu sthito ghanAmbubindurjitavaMzarocanaH / suvartulaM nistalamacchamujvalaM krameNa prApto navamauktikatvam // tatastataH? vidUSakaHtataH so'hamAtmAnaM tAsAM zuktInAM garbhagataM muktAphalatvena manye / 1 saMpuDaM samugdhADia' iti TIkAdRtaH paatthH| 2 "Nittala" iti TIkAdRtaH pAThaH / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM javanikAntaram rAjA-tadro tado? vidUSakaH-tado pariNadikAle samuddAo kavidAo tAo suttio phADidAo a / ahaM cadussaTTimuttAhalattaNaM gado tthido| kIdo ca ekkeNa seTTiNA suvaNNalakkhaM deia / rAjA-aho vicittadA suviNaassa / tado tado ? vidaSaka: tado teNa ANia veaDiaM viddhAvidA mottiA / mama vi IsIsi veaNA samuppaNNA / rAjA-tado tado? vidUSakaH-tado,teNaM ca muttAhalamaMDaleNaM ekekadAe dasamAsieNaM / ekkAvalI laiTTikameNa gucchA sA saMThidA koTisuvaNNamullA // 5 // rAjAtatastataH? vidUSakaH tataH pariNatikAle samudrAtkarSitAstAH zuktayaH, vidAritAzca / ahaM catuHSaSTimuktAphalatvaM gataH sthitaH / krItazcaikena zreSThinA suvarNalakSaM dattvA / rAjAaho vicitratA svapnasya / tatastataH ? vidUSakaHtatastenAnIya vedhakArairvedhitAni mauktikAni / mAmapISadIdvedanA smutpnnaa| rAjAtatastataH? vidUSakaHtataH, tenApi muktAphalamaNDalenaikaikatayA dazamASikeNa / ekAvalI granthikrameNa gumphitA sA saMsthitA koTisuvarNamUlyA // ___1 'vedhaAraehiM vedhAviAI' iti TIkAnusArI paatthH| 2 teNAvi' iti TIkAnuguNaH paatthH| 3 'gaMThi" iti TIkAbhimataH paatthH| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 karpUramaJjarI rAjA-tado tado? vidUSakaH-tado taM karaMDiAe kadua sAaradatto NAma vANio gado paMcAlAhivassa sirivajAuhassa NaaraM kaNNaujaM NAma / tahiM ca sA vikkiNIdA koDIe suvaNNassa / rAjA-tado tado? vidUSakaH-tado a,daTTaNa thoratthaNatuMgimANaM ekkAvalIe taha caMgimANaM / sA teNa diNNA daiAi kaMThe rajati cheA samasaMgamammi // 6 // avi a,__NahabahalidajoNhANibbhare rattimajjhe kusumasarapahArattAsasamIlidANaM / rAjAtatastataH? vidUSakaH tatastAM karaNDikAyAM kRtvA sAgaradatto nAma vaNiggataH pAJcAlAdhipasya zrIvajrAyudhasya nagaraM kAnyakubja nAma / tatra ca sA vikrItA koTyA suvarNasya / rAjAtatastataH? vidUSakaHtatazca, dRSTvA sthUlastanatuGgimAnamekAvalyAstathA caGgimAnam / sA tena dattA dayitAyAH kaNThe rajyanti cchekA samasaMgame / kaNThadAnAccaikAvalIstanasaMgamo bhaviSyatIti bhAvaH / cchekA vidgdhaaH| api ca,namobahalitajyotsnAnirbhare rAtrimadhye kusumazaramahAratrAsasaMmIlitayoH / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM javanikAntaram NihuvaNapariraMme NibharuttuMgapINa tthaNakalasaNivesA pIDido haM vibuddho // 7 // rAjA-(kiMcidvihasya, vicintya ca / ) suviNaameNamasaccaM taM diTuM mennusNdhmaannss| paDisuviNaeNa tassa vi NivAraNaM tuha abhippaao|| 8 // vidUSakaH-bhaTTo Thakkuro, chuhAkilaMto baMbhaNo, aviNIdahiaA bAlaraMDA, virahido a mANuso maNorahamodaehiM attANaM viDaMbedi / avi a vaassa ! pucchAmi kassa uNa eso pahAvo ? raajaa-pemmss| nidhuvanaparirambhe nirbharottuGgapIna __ stanakalazanivezAtpIDito'haM vibuddhaH // rAjA svamamimamasatyaM tadRSTaM mamAnusaMdadhataH / / pratistramena tasyApi nivAraNaM tavAbhiprAyaH // na tu vastutaH svapno dRSTa iti bhAvaH / vidUSakaH bhraSTo rAjA, kSudhAlAnto brAhmaNaH, avinItahRdayA bAlaraNDA, virahitazca mAnuSo manorathamodakairAtmAnaM viDambayati / api ca, vayasya ! pRcchAmi kasya punareSa prabhAvaH ? bhraSTaH / rAjyAditi zeSaH / Thakuro rAjA / avinItahRdayA puruSasaMsargAbhilASicittA / virahito virhyuktH| rAjApremNaH / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI vidUSakaH - bho, devIgaMde paNa apparUDhe vi pemme kiM Nu kappUramaMjaraM savvaMga vitthArialoaNo piaMto via paloesi ? kiM tatto parihI amANaguNA devI ? rAjA - mA evaM bhaNa, - kI va saMghadi kassa vi pemmagaMThI emea ittha Na hu kAraNamatthi rUaM / caMgattaNaM puNu mahijjadi jaM tahiM pi taM dijae pisuNaloamuhesu muddA // 9 // vidUSakaH - bho vaassa ! kiM puNa edaM pemmaM pemmaM ti bhaNati ? 88 vidUSakaH - bhoH, devIgate praNayaprarUDhe'pi premNi kimiti karpUramaJjarIM sarvAGgavistAritalocanaH pibannivAvalokayasi ? kiM tato'pi parihINapramANaguNA devI ? parihINaM pramANaM yeSAmevaMvidhA guNA yasyAH sA / rAjA maivaM bhaNa, kAcitsaMghaTate kasyApi premagranthi revameva tatra na khalu kAraNamasti rUpam / caGgatvaM punarmRgyate yattatrApi tadIyate pizunaloka mukheSu mudrA // 1 premagranthisaMghaTane na rUpAtizayaH kAraNaM, kiM tu tatsvabhAvAdeva bhavati / tathApi yatsaundaryAnveSaNaM kriyate kevalaM tatkuTilamukheSu mudrA dIyate / kimityasyAmasya premAnubandha iti pizunajanAkAGkSAyAM tannivartakatvena paraM saundaryamupayujyata ityarthaH / atrApyarthAntaranyAsAnuprAsAdayaH / vidUSakaH bhoH ( vayasya 1 ) kiM punaretat [ prema ] premeti bhaNanti ? 1 'avaloesi / kiM tado viparihIappamANaguNA' iti TIkAnusArI pAThaH / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM javanikAntaram 89 rAjA-aNNoNNamilidassa mihuNassa maaraddhasAsaNe paNaaparUDhahiaagaMThiM pemmaM ti chaillA bhaNaMti / vidUSakaH-kIdiso so? rAjAjAssa viappaghaDaNAikalaMkamukko 'aMto maNammi saralattaNamei bhAvo / ekkakaassa pasaraMtarasappavAho siNgaarvddddiamnnohvdinnnnsaaro|| 10 // vidUSakaH-kadhaM via so lacchIadi ? rAjA---anyonyamilitasya mithunasya makaradhvajazAsane praNayaprarUDhahRdayagranthi premeti vidagdhA bhaNanti / vidUSakaHkIdRzaH saH? . yasminvikalpaghaTanAdikalaGkamuktaH mAtmanaH saralatvameti bhAvaH / ekaikasya prasaradrasapravAhaH shRnggaarvrdhitmnobhvdttsaarH|| yasminpremNi vikalpaghaTanA tatsaMbandhastadAdireva kalaGkastasmAnmuktastadrahito bhAvazcittAbhiprAya AtmanaH saralatvaM saralabhAvameti / kIdRzaH? ekaikasya prasaranrasapravAho yatra / punaH kIdRk ? zRGgAreNa vardhito yo manobhavastena dattaH sAro yatra / atrApi svabhAvoktyAdayaH zabdArthAlaMkArA UhyAH / vidUSakaHkathamiva sa lakSyate? 1 'attANaassa' iti TIkAdRtaH paatthH| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI rAjAjANaM sahAapasaraMtasaloladiTThI.. peraMtaluMThiamaNANa paropareNa / vahuMtavammahaviiNNarasappasAro tANaM paAsai lahU vi sa 'cittameo // 11 // avi a, aMto NiviTThamaNavinbhamaDaMbaro jo ___ so bhaNNae maaNamaMDaNamettha pemma / dullakkhaaMpi paaDei jaNo jaammi taM jANimo subahulaM maaNeMdajAlaM // 12 // ... vidUSaka:-kiM ca, jadi cittagadaM pemmaM aNurAaM uppAdedi, tA kiM kijjadi maMDaNADaMbaraviDaMbaNAe ? rAjA yayoH svabhAvaprasaratsaloladRSTi paryantaluNThitamanasoH paraspareNa / vardhamAnamanmathavitIrNarasaprasAra * stayoH prakAzate laghuriva cittabhAvaH // khabhAvataH prasarantyaH salolA yA dRSTayastAsAM prAntairlaNThitaM mano yayoH / luNThitamityanena tadekarasatA dhvanyate / api ca,_antarniviSTamanovibhramaDambaro yaH sa bhaNyate madanamaNDanamatra prema / durlakSyamapi prakaTayati jano jagati tajAnImaH subahulaM madanendrajAlam // vidUSakaH kiM ca, yadi cittagataM premAnurAgamutpAdayati, tat ikriyate maNDanADambaraviDambanayA? 1 'lahuM via citta' iti TIkAdRtaH paatthH| 2 'bhAvo' iti TIkAdRtaH paatthH| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM javanikAntaram rAjA-vaassa ! saccaM iNaM, ki mehalAvalaaseharaNeurehiM . kiM caMgimAa kimu maMDaNaDaMbarehiM / taM aNNamatthi iha kiM pi NiaMbiNINaM jeNaM lahaMti suhaattaNamaMjarIo // 13 // .. avi a, kiM geaNaTTavihiNA kimu vAruNIe __ dhUveNa kiM aguruNo kimu kuMkumeNa / - miTTattaNe mahialammi Na kiM pi aNNaM __ ruccissa atthi sarisaM puNu mANusassa ||14||..avi a,jA cakkavaTTighariNI jaNagehiNI jA pemmammi tANa Na tilaM pi viseslNbho| rAjAvayasya ! satyamidam ,kiM mekhalAvalayanUpurazekharaiH kiM caGgimatvena kimu maNDanADambaraiH / tadanyadastIha kimapi nitambinyo yena labhante subhagatvamaJjarIH // api ca,kiM geyanRtyavidhinA kimu vAruNyA dhUpena kimaguruNA kimu kuGkumena / madhuratve mahItale na kimapyanya drucerasti sadRzaM punarmAnuSasya // api ca, yA cakravartigRhiNI janagehinI vA premNi tayorna tilamAtramapi vizeSalAbhaH / 1"Neuraseharehi' iti TIkAnusArI paatthH| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 karpUramaJjarI jANe sirIa jai kijadi ko vi 'medo mANikabhUsaNaNiaMsaNakuMkumahiM // 15 // avi a,kiM loaNehi~ taralehi kimANaNeNa caMdovameNa sihiNehi kimuNNaehiM / tA kiM pi aNNamiha bhUvalae NimittaM jeNaMgaNAu hiaAhi Na osaraMti // 16 // vidUSakaH-evaM NedaM / kiM puNa aNNaM pi me kadhesu, jaM kumArataNe mANusassa ga maNojaM tassa vi tAruNNaeNa kiM pi caMgattaNaM caiDadi / jAne zriyA yadi kriyate ko'pi bhAvo mANikyabhUSaNanivasanakuGkumaiH // - api ca, kiM locanaistaralaiH kimAnanena candropamena stanaiH kimunnataiH / tatkimapyanyadiha bhUvalaye nimittaM yenAGganA hRdayAnApasaranti // yUnAmiti shessH| vidUSakaH evametat / kiM punaranyadapi me kathaya, yatkumAratve mAnuSasyAmanojJametasmin tAruNye kimapi caGgatvaM vrdhte| __amanojJamaGgAdikamiti zeSaH / etaasminnmnojnye| apibhinnakramastAruNya ityanantaraM draSTavyaH / yadvA etasminniti tAruNya ityasyaiva vizeSaNam / etasminnapi, etAdRzotkarSavatyapItyarthaH / tadA na bhinnakramo'pi / 1 'bhAvo' iti ttiikaapaatthH| 2 'thaNaehiM' iti TIkAnusArI pAThaH / 3 'aNNaM Nimittamiha kiM pi tamatthi maNNe' ityapi paatthH| 4 'amaNojametassi iti ttiikaadRtpaatthH| 5 'vadi' iti TIkAdRtaH paatthH| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjA teNa a tRtIyaM javanikAntaram rAjA pUrNa duve iha pavAaigo jaammi 'je dehaNimmavaNajovvaNadANadakkhA / eko ghaDei paDhamaM kumarINamaMgaM kaMDAriUNa paaDei puNo duIo // 17 // samaNibalaakaMcINeurA vesalacchI maragaamaNimAlA goriA hAralaTThI / hiaaharaNamaMta jovvaNaM kAmiNINaM jaai maaNakaMDaM chaTTaaM laTThaaM ca // 18 // nUnaM dvAviha prajApatI jagati yo dehanirmANayauvanadAnadakSau / 93 eko ghaTayati prathamaM kumArINAmaGgamutkIrya prakaTayati punardvitIyaH // atra 'utkIrya prakaTayati' ityanena nirmANakartRcaturmukhApekSayA kAmasyAdhikyamabhivyajyate / tathA ca yauvane'manojJasyApi saubhAgyavRddhirbhavatIti bhAvaH / tena ca - raNitavalayakAJcInUpurAvAsalakSmImarakatamaNimAlA gaurikA hArayaSTiH / hRdayaharaNamantraM yauvanaM kAminInAM jayati madanakANDaH SaSThako baliSThazca // jayatIti sarvatra kAJcayAdAvanveti / na ca kAyAdInAM bahutvAnmadana kANDaH SaSThako 'yamityetadatanvayi syAditi vAcyam; sarvasumudAye SaSThamadana kANDatvavidhAne doSAbhAvAt / athavA yauvana vizeSaNam / baliSTha - jayatipadAbhyAM cAnyakANDApekSayAsya vyatireko dhvanyate / yato baliSTho'ta eva jayatIti hetuhetumadbhAvenAnvayaH / anyo'pi yo baliSThaH sa jayatItyetaducitameveti bhAvaH / 1 'ukkAriUNa' iti TIkAdRtaH pAThaH / 2 'raNiavalaakaMcINeurA vAsalacchI' iti TIkA guNaH pAThaH / 3 ' vaDDhaaM' iti TIkApAThaH / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 karpUramaJjarI tathA a,aMgaM lAvaNNapuNNaM savaNaparisare loaNe phAratAre vacchaM thoratthaNillaM tivalivalaiaM muTTigejhaM ca majjhaM / cakkAAro NiaMbo taruNimasamae kiM Nu aNNeNa kaja . paMcehiM ce bAlA maaNajaamahAvejaaMtIu hoMti // 19 // (nepthye|) sahi kuraMgie! imiNA sisirovaAreNa NaliNi vva kAmaM kilissaami| visa vva bisakaMdalI visahara vva hAracchaDA __ vaassamiva attaNo kiradi taalviNtaannilo| tahA a karaNiggaaM jalai jaMtadhArAjalaM Na caMdaNamahosahaM harai dehadAhaM ca me // 20 // tathA ca, bhaGgaM lAvaNyapUrNa zravaNaparisare locane hAratAre / __ vakSaH sthUlastanaM trivalivalayitaM muSTigrAhyaM ca madhyam / cakrAkAro nitambastaruNimasamaye kiM tvanyena kArya paJcabhireva bAlA madanajayamahAvaijayantyo bhavanti // hAre haraNazIle tAre yayoste / (nepathye / ) sakhi kuraGgike ! anena ziziropacAreNa nalinIva kAmaM klAmyAmi / ziziropacAraH zItalopacAraH, zizirartusamIpAgamanaM ca / viSamiva bisakandalI viSadhara iva hAracchaTA vayasyamivAtmanaH kirati tAlavRntAnilaH / tathA ca karanirgataM jvalati yantradhArAjalaM na candanamahauSadhaM harati dehadAhaM ca me // tAlavRntAnila Atmano vayasya sakhAyaM zikhinamiva kiratItyarthaH / 1 'hAra" iti ttiikaapaatthH| 2 'jevva' iti TIkAdRtaH paatthH| 3 'kilimmAmi' iti TIkAdRtaH paatthH| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM javanikAntaram vidUSakaH-sudaM piavaasseNa / bhariA kaNNA pIUsagaMDUseNa / tA kiM aja vi uvekkhIadi ghaNaghammeNa kilammaMtI muNAliA, gADhakaDhiadUsaheNa salileNa siMcijatI kelikuMkumaputtaliA chammAsiamuttiANaM taDitti phuDaMtI ekkAvalI, gaMThivaNNakeAriA lUDijaMtI gaMdhahariNaehiM / tA saccaM suviNa te saMpaNNaM / ehi, pavisamha / unbhijadu maaraddhaapaDAaM / paaTTadu kaNNakuharammi paMcamahuMkArANAM riMcholI / thakaMtu bAhappavAhA / maMtharijaMtu NIsAsappasarA / lahadu lAvaNNaM puNaNNavabhAvaM / tA ehi / khaDakkiAduAreNa pavisamha / ( iti khiDakkikodghATanaM nATayanti, tataH pravizati nAyikA kuraGgikA ca / ) nAyikA-(sasAdhvasaM khagatam / ) ammo, kiM eso sahasA gaaNaMgaNAdo avaiNNo puNNimAhariNako ? kiM vA tuDheNa NIlakaMTheNa Nia vidUSakaH zrutaM priyavayasyena / bhRtau kau~ piiyuussgnndduussaiH| tatkimadyApyupekSyate ghanagharmeNa klAmyantI mRNAlikA, gADhakkathitaduHsahena salilena sicyamAnA kelikuGkumasthalI, SaNmAsikamauktikAnAM jhaTiti sphuTantyekAvalI, granthiparNakedArikA luNThyamAnA gandhahariNena / tatsatyaM te svapnaM saMpannam / ehi, pravizAvaH / utthApyatAM mkrdhvjptaakaa| pravartatAM kaNThakuhare paJcamahuMkArANAM rcnaa| stokIkriyantAM baasspprvaahaaH| mantharIkriyantAM niHzvAsaprasarAH / labhatAM lAvaNyaM punarnavabhAvam / tadehi, khiDakikAdvAreNa prvishaavH| nAyikAammo, kimeSa sahasA gaganAGganAdavatIrNaH pUrNimAhariNAGkaH ? kiM vA tuSTena 1 degsthalI' iti ttiikaapaatthH| 2 'gaMdhahariNeNa' iti TIkAdRtaH pAThaH / 3 'udvijadu' iti TIkAdRtaH paatthH| 4 'kaMThakuharammi' iti TIkAnusArI paatthH| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 - karpUramaJjarI dehaM laMbhido maNohao ? kiM vA hiaassa dujaNo NaaNANa sajaNo maM saMbhAvedi ? (prakAzam / ) sahi kuraMgie / idaM iMdajAlaM viSa pekkhAmi / . vidaSakaH-(rAjAnaM haste gRhItvA / ) bhodi ! saccaM iMdajAlaM saMpaNNaM / (nAyikA ljte|) kuraGgikA-sahi kappUramaMjari ! anbhuTThANeNa saMbhAvehi bhttttaar| (nAyikA utthAtumicchati / ) rAjA--(haste gRhItvA / ) uTThiUNa thaNabhArabhaMguraM mA miaMkamuhi ! bhaMja mjjhaN| tujjha IdisaNivesadasaNe loaNANa maaNo pasIdadu // 21 // avi a,jissA puro haradi No hariAlalacchI rosANiaMNa kaNaaMNa a cNpaaiN| nIlakaNThena nijadehaM lambhito manobhavaH? kiM vA hRdayasya durjano nayanAnAM sajjano mAM saMbhAvayati ? sakhi kuraGgike / idamindrajAlamiva pazyAmi / tuSTena ratyAdistutyA tussttenetyrthH| 'kiM vAruSTena' iti pAThe'ruSTanetyakAraprazleSaH / tathApi ratyAdistutyA roSarahitenetyarthaH / athavA nAkAraprazleSaH / kiM tu ruSTena kruddhena nIlakaNThena punaH zarIramutpAdya punardAhenAdhikatarapIDAdAnAya punaH khadeha prApito manobhava ityarthaH / vidUSakaHbhavati ! satyamindrajAlaM saMpannam / kuraGgikAsakhi karpUramaJjari ! abhyutthAnena saMbhAvaya bhaTTArakam / rAjA utthAya stanabhArabhaGguraM mA mRgAGkamukhi ! bhaJjaya madhyam / tavedazanivezadarzanAllocanayormadanaH prasIdatu // api ca,yasyAH puro na haritA dalitA haridrA ujvalIkRtaM na kanakaM na ca campakAni / 1 'haridA dalima halihA' iti TIkAdRtaH paatthH| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM javanikAntaram 97 tAI suvaNNakusumahi viloaNAI ___ aJcemi jehiM hariNacchi! tuma si diTThA // 22 // vidUSakaH-gabbhaharavAseNa seasalilasittagattA saMbhUdA tattabhodI kppuurmNjrii| tA imaM sicaaMcaleNa vijissaM dAva / (tathA kurvan / ) hA hA, kahaM varillapavaNeNa NivvANo padIvo / (vicintya khgtm|) bhodu, lIlujjANaM jeva gacchamha / (prakAzam / ) bho, aMdhaAraNaccidaM vadi / tA Nikkamamha suraMgAmuheNa jeva pamadujANaM dAva / (sarve niSkramaNaM nATayanti / ) rAjA-(karpUramaJjarI kare dhRtvA / ) majjha hatthaThidapANipallavA Isi saMcaraNacaMcurA bhava / jaM cirAa kalahaMsamaMDalI bhodu keligamaNammi dUhavA // 23 // (sparzasukhamabhinIya / ) je Navarasa tausassa kaMTaA je kadaMbakusumassa kesraa| aja tujjha karaphaMsasakkhiNo te havaMtu maha aMgaNijidA // 24 // tAni suvarNakusumaivilocane ___ arcayAmi yAbhyAM hariNAkSi ! tvamasi dRSTA // vidUSakaH garbhagRhavAsenaH khedasalilasiktagAtrA saMbhUtA tatrabhavatI karpUra maJjarI / tadimAM sicayAJcalena vIjayiSyAmi tAvat ; hA hA, kathaM vastrAJcalapavanena nirvANaH pradIpaH ? bhavatu, lIlodyAnameva gacchAmaH / bhoH, andhakAranRtyaM vartate / taniSkramAmaH suraGgAmukhenaiva pramadodyAnaM tAvat / mama hastasthitapANipallavA ISatsaMcaraNabandhurA bhava / yazcirAya kalahaMsamaNDalI bhavatu keligamane durbhgaa|| ye navasya pusasya kaNTakA ye kadambamukulasya kesarAH / adya tava karasparzasaGginaste bhavanti mamAGganirjitAH // 1 degbaMdhurA' iti TIkApAThaH / 2 'kadaMbamaulassa' iti ttiikaadRtpaatthH| 3 'huaMti' iti TIkAdRtaH paatthH| 'maha aMgasaMgiNo', 'NaNu NijjiA dhuvaM' ityapi pAThau kacit / ka0 ma07 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI (nepathye / ) vaitAlikaH - suhaNibaMdhaNo bhodu devassa caMdujjoo / bhUgole timirANubaMdha maliNe bhUmIhare vva TThide saMjAdA vabhujapiMjaramuhI joNhAi puvvA disA / muMcaMto mucukuMdakesarasihAsohANukAre kare caMdo ekakalAkameNa a gado saMpuNNabiMbattaNaM // 25 // avi a, - 98 akuMkumamacaMdaNaM dasa disAvahUmaMDaNaM akaMkaNamakuMDalaM bhuvaNamaMDalI bhUsaNaM / asosaNamamohaNaM maaralaMchaNassAuhaM miaMkakiraNAvalI Nahaalammi puMjijjadi // 26 // kArye kAraNavadupacArAddehajanyaromAJca nirjitA ityarthaH / vaitAlikaH sukhanibandhano bhavatu devasya candroddyotaH / bhUgole timirAnubandhamaline bhUmiruha iva sthite saMjAtA navabhUrjapiJjaramukhI jyotsnayA pUrvA dizA / muJcanmucukundakesarazrIzobhAnukArAnkarAM zcandraH pazya kalAkrameNa ca gataH saMpUrNabimbatvam // timirasyAnubandhastena maline bhUgole bhUmiruha iva sthite / candrodayAnantaraM yathA vRkSamAtrameva nIlamIkSyate tathA zyAme bhUgole sthite satItyarthaH / ' bhUmIghare' iti vA pAThaH, tatra bhUmigRhe ityarthaH / ekakalAdvikalAdyudayakrameNeti kalAkrameNetyasyArthaH / api ca, akuGkumamacandanaM dazadizAvadhUmaNDanaM akaGkaNamakuNDalaM bhuvanamaNDalIbhUSaNam / azoSaNamamohanaM makaralAJchanasyAyudhaM mRgAGkakiraNAvalI nabhastale puJjIbhavati // 1 'bhUmIruhe' iti TI/dRtakapAThaH / 2" ke sara sirIsohA NuAre kare' iti TIkAnuguNaH pAThaH / 3 'dekkha kalA" iti TIkAbhimataH pAThaH / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM javanikAntaram 99 vidUSakaH - bho, esA kaMcaNacaMDeNa vaNNidA caMdujjoalacchI / tA saMpadaM mANikacaMDassAvasaro / (nepathye / ) dvitIyo vaitAlika:ujjhatAgurudhUvarvaTTivalaA dijaMtadIbujalA laMbijaMtavicittamottialadA muccaMtapArAvaA / sajijaMtamaNoja kelisaaNA jaMpaMtadUIsaA sejjucchaMgavalaM tamANiNijaNA vahaMti lIlAharA // 27 // 'akuGkumaM' ityanena navodgatAyAstasyAH pItatvaM dhvanyate / 'acandanaM' ityanena candanAdhikazItalatA dyotyate / 'daza' zabdena caikavadhUmAtrazobhAkaramaNDanAntaravailakSaNyaM dyotyate / 'akaGkaNaM' ityAdinA bhUSaNAntaravaicitryamasyA abhivyajyate / 'azoSaNaM' ityAdinAyudhavailakSaNyaM cAsyA dyotyate / vidUSakaH-- bhoH, [eSA] kAJcanacaNDena varNitA candroddayotalakSmIH / tatsAMprataM mANikya caNDasyAvasaraH / dvitIyo vaitAlikaH-- dahyamAnAgurudhUpavartikalikA dIyamAnadIpojvalA lambya mAnavicitramauktikalatA mucyamAnapArAvatAH / sajjIkriyamANamanojJa kelizayanA jalpahRtIzatAH zayyotsaGgavalanmAninIjanA vartante lIlAgRhAH // dahyamAnA agurudhUpavartaya eva kalikA yeSu / yadvA - dahyamAnetyAdi ujjvalA ityantamekaM pdm| tadA dahyamAnAgurudhUpAzca te vartikalikAbhirdIyamAna dIpojAlAcetyarthaH / athavA dahyamAnAgurudhUpayuktavartikalikAbhireva dIyamAnadIpojavalA ityarthaH / tadA zobhAdhikyaM vyajyate / 1" vattikaliA' iti TIkAnusArI pAThaH / 2 'sejjAharA' ityapi pAThaH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI avi a,deMtA kappUrapUracchuraNamiva disAsuMdarINaM muhesuM laNhaM joNhaM kiraMtA bhuaNajaNamaNANaMdaNaM caMdaNaM ca / juNNaM kaMdappakaMdaM tihuaNakalaNAkaMdalillaM kuNaMto jAdA eNakapAdA saraajalaharammukkadhArANukArA // 28 // vidUSakaH 'disaavaaMso nnhsrhNso| NihuaNakaMdo vaTTai caMdo // 29 // kuraGgikA sasahararaIamaraTTo maanninnimaannghrho| NavacaMpaakoaMDo maaNo jaai pacaMDo // 30 // api ca, dadataH karpUrapUracchuraNamiva dizAsundarINAM mukheSu zlakSaNAM jyotsnA kiranto bhuvanajanamanAnandanaM candanamiva / jIrNa kaMdarpakandaM tribhuvanakalanAkandalitaM kurvanto . __ jAtA eNAGkapAdAH sajalajaladharonmuktadhArAnukArAH // zvakSaNAM komalAM jyotsnA kiranta iti sNbndhH| tAdRzAste kIdRzA iva karpUrapUracchuraNaM dadata iveti viziSTavaiziSTyanyAyena sNbndhH| 'dizAsundarINAm' ityubhayatra saMbadhyate / tribhuvaneti / vinA kAmaM kasyApi sRSTerabhAvAt / kandalayantaH pallavayantaH ityanena kAminAM kAmAtizayajanakatvaM kiraNAnAM vyaGgyam / jaladharonmuktadhArAsAmyena meghAdyapratihatatvaM teSu dyotyate / vidUSakaH digvadhUttaMso nbhHsrohNsH| nidhuvanakandaH prasarati cndrH|| kuraGgikA zazadhararacitagaryo mAninImAnagharahaH / navacampakakodaNDo madano jayati pracaNDaH // 1 'samajala" iti TIkAdRtaH paatthH| 2 disabahutaMso' iti ttiikaapaattH| 3 'pasaraha' iti TIkAmimataH paatthH| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM javanikAntaram 101 (karpUramaarI prati / ) piasahi ! tae kadaM caMdavaNNaNaM mahArAassa purado pddhims| (karpUramaJjarI lajate / kuraGgikA paThati / ) maMDale sasaharassa gorae dNtpNjrvilaascore| bhAdi lAMchaNamao phuraMtao kelikoilatulaM dhrNto||31|| rAjA-aho, kappUramaMjarIe ahiNavaatthadasaNaM, uttivicittattaNaM ramaNIo sado, rasaNissaMdo a / (tAM prati / ) mA kahiM pi vaaNeNa vibhamo hohi itti tuha NUNamiMduNA / laMchaNacchalamasIvisesao pekkha biMbavalae Nie kado // 32 // kiM ca, paMDuraMgi! jai rajae muhaM komalaMgi!khaDiAraseNa de| dijae puNa kavolakajalaM tAlaheja sasiNo viDaMbaNaM // 33 // (candramuddizya / ) gharaTTaH pessnnkrtaa| priyasakhi ! tvayA kRtaM candravarNanaM mahArAjasya purataH paThiSyAmi / maNDale zazadharasya gaure dantapaJjaravilAsacaure / bhAti lAgchanamRgaH sphurankelikokilatulAM dhArayan // rAjA aho karpUramajaryA abhinavArthadarzanam , ramaNIyaH zabdaH, uktivicitratA, rasaniSyandazca / mA kathamapi vadanena vibhramo bhavatviti tava nUnamindunA / lAJchanacchalamaSIvizeSakaH pazya bimbaphalake nije kRtH|| kiM ca, pANDureNa yadi rajyate mukhaM komalAGgi ! khaTikArasena te / dIyate punaH kapolakajalaM tadA labhate zazino viDambanam // 1"dasaNaM, ramaNIo saddo uttivicittadA rasa' iti ttiikaapaatthH| 2 'biMbaphalae iti ttiikaapaatthH| 3 'paMDureNa' iti TIkAdataH paatthH| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI mukkasaMka ! hariNaMka ! kiM tuvaM suMdarIparisareNa hiMDase / 'goragaMDaparipaMDurattaNaM peccha diNNamimiNA muheNa de // 34 // ( nepathye mahAnkalakalaH / sarva AkarNayanti / ) rAjA - kiM puNa eso mahAkolAhalo ? 102 karpUramaJjarI ---- (sasAdhvasam / ) piasahi ! edaM avagamia aagcch| ( kuraGgikA niSkrAmya pravizati / ) vidUSakaH -- devIe piavaassassa vaMcaNA kideti takkemi / kuraDikA - piasahi ! eMdaM jeva piavaassassa vaMcaNA gadaM muktazaGka ! hariNAGka ! kiM tvaM sundarIparisareNa hiNDase / gauragaNDaparipANDuratvaM pazya dattamamunA mukhena te // anena sundarImukhena te tubhyaM gauragaNDaparipANDuratvaM dattamiti tvameva pazyeti vAkyArthaH karma / tAdRzasundarI savidhe tvaM kiM kuto na paribhramasi ? atyanucitaM karopIti bhAvaH / ata eva sAbhiprAyaM saMbodhanamAha - muktazaGketi / etAdRzaM vastu yataH prAptaM tatra bhaktirnAstIti kimucyate ! zaGkApi lokalajjApi te nAstIti mahadAzcaryamiti bhAvaH / yadvA, - yadekadezamukhaikadezenApi tavaitAvaddattaM tannikaTATanena vizeSAntaraprAptirapi saMbhAvyate / tadapi tvaM nAcarasIti mahAnajJastvamiti bhAvaH / rAjA kiM punareSa mahAkolAhalaH ? karpUramaJjarI - priyasakhi / etadavagamyAgaccha / etat kalakala viSayavastu / vidUSakaH - devyA priyavayasyasya vaJcanA kRteti tarkayAmi / kuraGgikA priyasakhi ! bhaTTArakasya vaJcanAM kRtvA tvayA saha saMgamaM jJAtvAgacchati devI / tena kubjavAmana kirAtavarSavarasauvidallAnAmeSa kolAhalaH / 1. "tujjha biMba" ityapi pAThaH / 2 'bhaTTAraassa vaMcaNaM adua tue saha saMgamaM jANia Aacchadi' iti TIkApAThaH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM javanikAntaram 103 avagamia auacchadi / tA kujjavAmavakirAdavarisagharaso vidallANaM esa halabolo / karpUramaJjarI - ( sabhayam / ) tA maM pesedu mahArAo jeNa ahaM imiNA suraMgAmuheNa jjeva pavisia rakkhAgharaM gacchAmi / jAva devI mahArAeNa saha saMgamaM Na jANAdi / ( iti niSkrAntAH sarve 1 ) iti tRtIyaM javanikAntaram / karpUramaJjarI - tanmAM preSayatu mahArAjo yenAhamanena suraGgAmukhenaiva pravizya rakSAgRhakaM gacchAmi / yathA devI mahArAjena saha saMgamaM na jAnAti / iti zrImadvidvadvRndavandita / ravinda sundarapadadvandvakundapratimayazaH prakaraprakharakaThorakiraNakaraprabhapratibhaprabhAkarabhaTTAtmajavAsudevaviracite karpUramaJjarI - prakAze tRtIyaM javanikAntaraM samAptam / 1 'Acchadi devI' iti TIkApAThaH / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 . karpUramaJjarI caturthe javanikAntaram (tataH pravizati rAjA vidUSakazca / ) rAjA-aho, gADhaaro gimho, pavaNo a paaMDo / tA kadhaM Nu sahidavyo ? jado,iha kusumasarekkagoarANaM idamubhaaMpi hu dUsaha ti maNNe / jaraDharaikarAlido a kAlo 'suhaajaNeNa pieNa vippalaMbho // 1 // vidUSakaH-ekke dAva vammahassa vahaNijjA, aNNe tAvasosaNijjA / amhAriso uNa jaNo Na kAmassa vAhaNijjo Na tAvassa sosnnijjo| (nepthye|) tA kiM gu~ khu de samUlappADidacU~DiaM sIsaM karaissaM / rAjAaho, gADhataro grISmaH, pavanazca pracaNDaH / tatkathaM nu soDhavyaH ? yataH,iha kusumazaraikagocarANAmidamubhayamapi suduHsahamiti manye / jaraTharavikarAlitazca kAlastathA ca janena priyeNa vipralambhaH // vidUSakaH eke tAvanmadanasya bAdhanIyAH, anye tApazoSaNIyAH / asmAdRzaH punarjanA na kAmasya bAdhanIyo na tApasya zoSaNIyaH / nepathyetatkiM na khalu te samUlotpATitacUlikAvikalaM zIrSa krissye| 1 atra 'gADhaarumho gimho pavalA maaNAM kahaM Nu soddhnvo|| ____sA uNa sAraMgaccho eka ghare vi dulahA vihiNA // ' iti pAThaH / 2 taha ajaNeNa' iti ttiikaapaatthH| 3 Na khu' iti TIkAdataH paatthH| 4 "cUDiAvibhalaM' iti ttiikaapaatthH| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha javanikAntaram 105 rAjA - (vihasya / ) vaassa ! lIlAvaNasacchaMdacAriNA kelisUNa kiM bhaNiaM ? vidUSakaH - ( sakrodham / ) A dAsIe utta ! sUlA araNajomgo si / (nepathye / ) savvaM tumhArisAhiMto saMbhAvIadi, jadi me Na hoMti pakkhAvalIo / rAjA - ( vilokya / ) kathaM uDDINo via / ( vidUSakaM prati / ) NisA taNivittharA taha diNesu vattaNaM sasI lahai khaMDaNaM taha akhaMDabiMbo raI / nidAhadiasesu viSphurai jassa esa kamo kahaM Na sa vihI tado khurasihAhi khaMDijjadi // 2 // kiM ca, NiuNaM sevaNijjo jai suhaasaMgamo bhodi / jado, rAjA vayasya! lIlAvanakhacchandacAriNA kelizukena kiM bhaNitam ? vidUSakaH AH dAsyAHputra ! zUlA karaNayogyo'si / nepathye sarvaM yuSmAdRzebhyaH saMbhAvyate, yadi me na bhavanti pakSAvalyaH / rAjA kathamuDIna eva / nizAstalinavistarAstathA dineSu vRddhatvaM zazI labhate khaNDanaM tathA caNDabimbo raviH / nidAghadivaseSu visphurati yasyeSa kramaH kathaM na sa vidhistataH kSurazikhAbhiH khaNDyate // kiM ca nipuNaM sevanIyo yadi zubhasaMgamo bhavati / zubhaH saMgamo yasya / tAdRzatvaM ca strIyuktapumAMsaM pratyeveti bhAvaH / zubhaH saMgamo yasminniti vA / 1 'taha a caMDabiMbo raI' iti TIkAdRtaH pAThaH / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI majjhaSNe sirikhaMDapaMkakalaNA A saMjhamollaMsuaM lIlAmajaNamA paosasamaaM sAaM surA sIalA / gimhe pacchimajA miNINihuvaNaM jaM kiM pi paMcesuNo ede paMca silImuhA vijaiNo sesA sarA jajarA // 3 vidUSakaH - mA evaM bhaNa, - 106 paMDuccha vicchuridaNAaladAdalANaM sAhAratellaparipesalapoSphalANaM / kappUrapaM suparivAsidacaMdaNANaM bhaddaM NidAhadivasANa vaassa ! bhodu // 4 // yataH, madhyAhne zrIkhaNDapaGkakalanA A saMdhyamAdrAMzukaM lIlAmajjanamA pradoSasamayaM sAyaM surA zItalA / grISme pazcimayAminInidhuvanaM yatkimapi paJceSo rete paJca zilImukhA vijayinaH zeSAH zarA jarjarAH // nanu kaMdarpasya paJcAdhikAnAM zarANAmevAbhAvAtkathaM 'zeSAH zarA jarjarAH' ityuktamiti cenna, kAryakSamapaJcazaravattAmAtrAdeva paJcazaratvavyavahAropapattAvatiriktazarAbhAvakalpane mAnAbhAva ityabhiprAyAt / yadvA - paJcaiveSavo madanasya, tathApi kAlabhedenAnyAna nyA- . nupAdatta iti pUrvasvIkRteSu jarjaratA yuktaiveti na ko'pi doSaH / vidUSakaH maivaM bhaNa, pANDuccha vicchurita nAgalatAdalAnAM sahakAratailaparipezala pUgaphalAnAm / karpUrapAMsuparivAsitacandanAnAM bhadraM nidAghadivasAnAM vayasya ! bhavatu // pANDucchavItyAdi hetugarbhavizeSaNAni / tathA ca yata etAdRzA ata eSAM bhadraM bhavatvityarthaH / 1 'pharisasIalA' iti pAThaH / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha javanikAntaram rAjA - edaM puNa ettha ramaNijjaM, - sapaMcamataraMgiNo savaNasIalA veNuNo samaM sisiravAriNA vaaNasIalA vAruNI / sacaMdaNaghaNatthaNI saaNasIalA kAmiNI NidAhadivasosahaM se alasIalaM kassa vi // 5 // avi a lIluttaMse sirIsaM sihiNaparisare siMdhuvArANa hAro aMge olaM varillaM ramaNapaNaiNI mehalA uppalehiM / dosuM dokaMdalI suM NavabisavalaA kAmavijjo maMgojo tAvAkkataMtaM mahusamaagade esa veso'bailANaM // 6 // rAjA idaM punaratra ramaNIyam, - sapaJcamataraGgiNaH zravaNazItalA veNavaH samaM ziziravAriNA vadanazItalA vAruNI / sacandanaghanastanI zayanazItalA kA minI nidAghadivasauSadhaM sahajazItalaM kasyApi // kasyApItyapirvArthaH / zItalaM yadvastu tannidAghadivasauSadham / tApazamanAyeti zeSaH / kasya vA na bhavati ? api tu sarvasyApi bhavatIti kAkuH / api ca, - 107 lIlottaMsaH zirISaM stanaparisare sinduvArANAM hAraH bhane Ardra vastraM ramaNapraNayinI mekhalotpalaiH / dvayordoH kandalyornavabisavalyA kAmavaidyo manojJa stApAtakSamANAM madhusamaye gate eSa veSo'balAnAm // tApasaMbandhinyAtaGke kSamAH samarthAH, tadyuktA iti yAvat / abalAnAM kAminInAm, balarahitAnAM ca / 1 'sahaasIalaM' iti TIkAdRtaH pAThaH; kacit 'bhaNa Na sIalaM' ityapi pAThaH / 2 ' vaNijjo' iti pAThaH / 3 'tAvAtakakkhamANaM' iti TIkAnugaH pAThaH / 4 "balANaM iti TIkAdRtaH pAThaH // 60 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI vidUSakaH - ahaM puNa bhaNAmi - majjhaNhasaNhaghaNacaMdaNapaMkilANaM 108 sAaM NiseviaNiraMtaramajaNANaM / sAmAsu vIaNaavArikaNukkhidANaM dAsattaNaM kuNadi paMcasaro vahUNaM // 7 // rAjA - ( smaraNamaminIya / ) paJcagaM NavarUvabhaMgighaDaNAraMbhe jaNe saMgamo jANaM tANa khaNaM va rettidiahA gacchaMti dIhA avi / jANaM te a maNaM pi deti Na raI cittassa saMtAviNo tANaM jaMti maNorahekajaNaNA mAsovamA vAsarA // 8 // ( vidUSakaM prati / ) vaassa ! asthi taggadA kA vivattA ? vidUSakaH - asthi, suNAdu piavaasso | kahemi suhAsiaM de / vidUSakaH - ahaM punarbhaNAmi madhyAhnazlakSNaghanacandanapaGkilAnA sAyaM niSevita nirantaramajjanAnAm / zyAmAsu vyajanajavArikaNokSitAnAM dAsatvaM karoti paJcazaro' sbalAnAm // pratyaGgaM navarUpabhaGgighaTanAramye jane saMgamo yeSAM teSAM kSaNamiva jhaTiti divasA vartante dIrghA api / yeSAM te ca manasi dadati na ratiM cittasya saMtApinasteSAM yAnti jaganti dIrghatamA mAsopamA vAsarAH // cayasya ! asti tadgatA kApi vArtA ? vidUSakaH- asti, zRNotu priyavayasyaH / kathayAmi subhASitaM te / rAjA - 1 'jhatti diahA va Mti dIhA' iti TIkAnuguNaH pAThaH / mAsovamA' iti TIkAdRtaH pAThaH / yataH prabhRti karpUramaJjarI 2 'jaammi dIharatamA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM javanikAntaram jo sA kappUramaMjarIe rakkhAbhavaNe suraMgA diNNA sA devIe diTThA! tado pahudi taM suraMgAduAraM devIe pihulasilAsaMcaeNa NIraMcaM karia pihidN| aNaMgaseNA, kaliMgaseNA, kAmaseNA, vasaMtaseNA, vinbhamaseNa tti paMca seNANAmadheAo cAmaradhAriNIo pharakkidapharaA karavAlahatthapAiksahasseNa saha kArAmaMdirassa rakkhANimittaM punvadisi NiuttAo / ___ aNaMgalehA, cittalehA, caMdalehA, miaMkalehA, vibbhamalehe ti lehaMNAmadheAo paMca seraMdhIo puMkhidasilImuhadhaNUhatyeNa NiviDaNivaddhatUNIraduddhayeNa dhANukasahasseNa samaM dakSiNAe disAe nnivesidaao| kuMdamAlA, caMdaNamAlA, kuvalaamAlA, kaMcaNamAlA, baulamAlA, maMgalamAlA, mANikkamAla ti satta mAlaMtaNAmadheAo NavaNisidakuMtahatthapAikkasahasseNa samaM taMbUlakaraMkavAhiNIo macchimAe disAe nnivesidaao| aNaMgakelI, bakarakelI, kaMdappakelI, suMdarakelI, kaMdoTThakeli tti rakSAbhavanAtsuraGgAdvAre devyA dRSTA, tataHprabhRti tatsuraGgAdvAraM devyA bahulazilAsaMcayena nIrandhaM kRtvA pihitam / anaGgasenA, kaliGgasenA, kAmasenA, vasantasenA, vibhramaseneti paJca senAnAmadheyAzcAmaradhAriNyaH sphArasphuratkaravAlahastapadAtisahasreNa saha kArAmandirasya rakSAnimittaM pUrvadizi niyuktAH / / __ anaGgalekhA, citralekhA, candralekhA, mRgAGkalekhA, vibhramalekheti lekhAnAmadheyAH pazca sairandhyaH pusitazilImukhadhanurhastena nibiDanibaddhatUNIradurdhareNa dhAnuSkasahasreNa samaM dakSiNasyAM dizi niveshitaaH| kundamAlA, candanamAlA, kuvalayamAlA, kAJcanamAlA, bakulamAlA, maGgalamAlA, mANivayamAleti sapta mAleti nAmadheyA navanizitakuntahastapadAtisahasreNa samaM tAmbUlakaraGkavAhinyaH pazcimAyAM dizi niveshitaaH| ___ anaGgakeliH, puSkarakeliH, kaMdarpakeliH, sundarakeliH, utpalakeliriti paJca ___1 'jado pahudi kappUramaMjarI' iti TIkAdRtaH paatthH| 2 "bhavaNAdo suraMgAduAre devIe' iti ttiikaapaatthH| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 karpUramaJjarI paMca kelI aMtaNAmadhe Ao majjaNakAriNIo phalaakhaggakampavidurilleNa pAikasahasseNa samaM uttara disA ADhattAo / tANaM pi uNa uvari madirAvadI, kelivadI, kallolavadI, taraMgavadI, agavadI tti paMca vadINAmadheAo paricAriAkumArIo kaNaavetadaMDahatthAo suhAsiapaDhiAo baMdIgAmadheAo seNAe ajjhakkhIkadAo / rAjA - aho devIe sAmaggI aMteurocidA | vidUSakaH - bho vaassa ! esA devIe sAraMgia NAma sahI kiMpi vividuM pesidA / ( tataH pravizati sAraGgikA / ) sAraGgikA - jaadu jaadu bhaTTA / deva ! devI viSNavediajja catutthadiahe bhaviavaDasAvittImahUsa vova araNAI keli vimANaM Aruhi deveNa pekkhidavvAI ti / kelI tinAmadheyA majjanakAriNyaH phalakakhaGgakampabhISaNena padAtisahasreNa samamuttaradizyAjJaptAH / tAsAmapi punarupari madirAvatI, kelivatI, kallolavatI, taraGgavatI, anaGgavatIti paJca vatItinAmadheyAH paricArikAkumAryaH kanakavetradaNDahastAH subhASitapAThikA bandI nAmadheyAH senAyA adhyakSIkRtAH / rAjA aho devyAH sAmamyantaH purocitA / vidUSakaH bho vayasya ! eSA devyA sAraGgikA nAma sakhI kimapi nivedituM preSitA / sAraGgikA ___________ - jayatu jayatu bhartA / deva | devI vijJApayati - caturthadivase bhAvivaTasAvitrImahotsavopakaraNAni kelivimAnaprAsAdamAruhya prekSitavyAnIti / 1 'NivedituM' iti TIkAbhimataH pAThaH / 2 deg vimANappAsAdamAruhima' iti TIkA pAThaH / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM javanikAntaram rAjA-jaM devI Adisadi / (ceTI niSkrAntA / ubhau prAsAdAdhirohaNaM nATayataH / ) (tataH pravizati carcarI / ) vidUSakaH muttAha lillAharaNoccaAo lAsAvasANe tlinnNsuaao| siMcaMti aNNoNNamimIu peccha jaMtajaleNaM maNibhAiNehiM // 9 // ido a,paribbhamaMtIu vicittabaMdhaM imAu dosolaha nncnniio| khelaMti tAlANugadappaAo tuhaMgaNe dIsadi dNddraaso||10|| samaMsasIsA samabAhuhatthA rehAvisuddhA avarAu deti| paMtIhiM dohiM laatAlabaMdhaM paropparaM sAhimuhI huvaMti // 11 // mottuNa aNNA maNivAraAI jaMtehi dharAsalilaM khivaMti / paDaMti tAo sahiANamaMge maNobhuvo bAruNabANacaMgA // 12 // rAjAyaddevyAjJApayati / vidUSakaH muktAphalAbharaNoccayA lAsyAvasAne clitaaNshukaaH| siJcantyanyonyamimAH pazya yantrajalairmaNibhAjanaiH // lAsyAvasAne imA anyonyaM siJcantIti saMbandhaH / itazca, paribhramantyo vicitrabandhaM imA dviSoDaza nartakyaH / khelanti tAlAnugatapadAstavAGgaNe dRzyate daNDarAsaH // samAMsazIrSAH samabAhuhastA rekhAvizuddhA aparAzca dadati / patibhyAM dvAbhyAM layatAlabandhaM parasparaM sAbhimukhA bhavanti / muktvA anyA maNivAraNAni yantrairdhArAsalilaM kSipanti / patanti tAzca priyANAmaGge manobhuvo vAruNabANakalpAH // 1 'jaM devI ANavedi' iti ttiikaapaatthH| 2 'tAa piANamaMge' iti TIkApAThaH / 8"bANakappA' iti TIkAnuguNaH paatthH| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 karpUramaJjarI imA masIkajjalakAlakAA tikaMDacAvAu vilAsiNIo / puliMdarUveNa jaNassa hAsaM samorapicchAharaNA kuNaMti // 13 // hatthe mahAmaMsabalIdharAo huMkAraphekkAraravA rauddA / NisAarINaM paDisIsaehiM aNNA masANAbhiNaaM kuNati // 14 // kA vi vAmidakarAlahuDukkA rammamaddalaraveNa maacchI / 'dolaAhiM paDivADicalAhiM callikammakaraNammi paaDDA // 15 // kiMkiNIkajhaNajhaNasaddA kaMThagIdalaajaMtidatAlA / jogiNIvalaaNaJcaNakeliM tAlaNeuraravaM viraaMti // 16 // koduhallavasajaMgamavesA veNuvAdaNaparA avarAo / kAlavesavasahAsialoA osaraMti paNamaMti hasaMti // 17 // ( vihasya 1 ) sAraGgikA-- (puro'valokya 1 ) eso mahArAo puNo mairagaapuMjaMjAdo kaalIgharaM aNuppaviTTo / tA aggado gadua devIe viSNavivi imA maSIkajjalazyAmakAyAstrikANDacApAzca vilAsinyaH / pulindarUpeNa janasya hAsaM samayUrapicchAbharaNAH kurvanti // haste mahAmAMsabalidhAriNyo huMkAraphetkArarakhA raudrAH / nizAcarINAM pratizIrSakairanyAH zmazAnAbhinayaM kurvanti // kApi vAdita karAlahuDukA ramyamardalaraveNa mRgAkSI / bhrUlatAbhyAM paripATIcalAbhyAM ceTIkarmakaraNe pravRttA // kiGkiNIkRtaraNajjhaNazabdAH kaNThagItalayayantritatAlAH / yoginIvalaya nartanakeliM tAlanUpuraravaM viracayanti // kautUhalavazacaJcalaveSA veNuvAdanaparA aparAH / kAlaveSavazahA sitalokA apasaranti praNamanti hasanti // sAraGgikA-- eSa mahArAjaH punarmarakatapuJjameva gataH / kadalIgRhaM cAnupraviSTaH / tadagrato 1 'bhUladAhiM' iti TIkApAThaH / 2 " caMcalavesA' iti TIkAdRtapAThaH / 3 'maragaapuMjaM jeva gado / kaalIdharaM a' iti TIkApAThaH / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha javanikAntaram Navemi / ( upasRtya / ) jaadu jaadu bhaTTA / devI viNNavedi jadhA sAaMsamae tumhe pariNAidadha tti| vidUSakaH-bhodi! kiM edaM akaMDakumhaMDapaDaNaM ? rAjA-sAraMgie ! sarva vitthareNa kahesu / sAraGgikA-edaM viNNavIadi,-aNaMtarAdikaMtacauddasIdiase devIe pommarAamANikkamaaM goriM kadua bhairavANaMdeNa paDiThThAvidA / saaMca dikkhA gahidA / tadA tAe viNNatto joIsaro gurudakkhiNANimittaM / bhaNidaM ca teNa-jadi avassaM gurudakSiNA dAavvA tA esA dIadu mahArAassa / tado devIe viNNattaM jaM Adisadi bhaavaM taM kAabaM / puNo vi ullavidaM teNa / asthi ettha lADadesammi caMDaseNo NAma rAA / tassa duhidA ghaNasAramaMjari ti| sA devaNNaehiM AiTThAtti-esA cakavaTTiyariNI bhavissadi tti / tado sA mahArAeNa pariNedavvA jeNa gurugatvA devIvijJApitaM vijJApayAmi / jayatu jayatu bhartA / devI vijJApayati yathA saMdhyAsamaye yUyaM mayA pariNetavyA iti / vidUSakaHbhavati ! kimetadakAlakUSmANDapatanam ? rAjAsAraGgike ! sarvaM vistareNa kathaya / sAraGgikA idaM vijJApyate,-anantarAtikAntacaturdazIdivase devyA padmarAgamaNimayI gaurI kRtvA bhairavAnandena prtisstthaapitaa| khayaM ca dIkSA gRhiitaa| tatastayA vijJapto yogIzvaro gurudakSiNAnimittam / bhaNitaM ca tena yadyavazyaM gurudakSiNA dAtavyA tadeSA dIyatAM mahArAjasya / tato devyA vijJaptaM yadAdizati bhagavAn [tatkartavyam ] / punarapyuklapitaM tena / astyatra lATadeze caNDaseno nAma rAjA / tasya duhitA dhanasAramaJjarI iti / sA daivajJairAdiSTA eSA cakravartigRhiNI bhaviSyatIti / tato mahArAjena 1 'jUaM mae' iti TIkA bhimataH paatthH| 2 'bhakAlakohaMDapaDaNaM' iti TIkAnusArI paatthH| 3 degamamaNiI' iti ttiikaapaatthH| ka0 ma08 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 - karpUramaJjarI dakkhiNA diNNA bhavissadi, bhaTTA vi cakkavaTTI kado hodi / tado devIe vihasia bhaNidaM jaM ANavedi bhaavaM taM kIradi / ahaM ca viNNavid pesidA / gurussa gurudakSiNA sA diNNA / viduusskH-(vihsy|) tA uvakkhANaM / sIse sappo desaMtare vejo / iha aja vivAho, lADadese ghaNasAramaMjarI / rAjA-kiM te bhairavANaMdassa pahAvo parokkho / (tAM prti|) kahiM saMpadaM bhahAvANaMdo! sAraGgikA-devIe kAride pamadujANassa majjhaTThide vaDatarumUle cAmuMDAadaNe bhairavANaMdo devIe samaM Agamissadi / tA aja dakkhiNAvihido koUhalaparo vivAho / tA iha jjevva deveNa ThAdacha / (iti parikramya nisskraantaa|) rAjA-vaassa ! savvaM edaM bhairavANadassa viaMbhidaM ti takkemi / pariNetavyA, yena gurudakSiNA dattA bhaviSyati, bhartApi cakravartI kRto bhavati / tato devyA vihasya bhaNitaM yadAdizati bhagavAn / ahaM ca vijJApayituM preSitA gurorgurudakSigAnimittam / vidUSakaH etattatsaMvidhAnakaM zIrSe sarpo dezAntare vaidyaH / ihAdya vivAho lATadeze ghnsaarmnyjrii| rAjAkiM te bhairavAnandasya prabhAvo na pratyakSaH ? kutra sAMprataM bhairavAnandaH ? sAraGgikA devyA kArite pramadodyAne madhyasthite vaTatarumUle cAmuNDAyatane bhairavAnando devyA samamAgamiSyati / tadadya dakSiNAvihitaH kautUhalaparo vivAhaH / tadihaiva devena sthAtavyam / rAjAvayasya / sarvametaddhairavAnandasya vijambhitamiti tarkayAmi / 1 'gurudakSiNANimittaM' iti TIkAnuguNaH pAThaH / 2 evaM taM saMvidhANabha' iti TIkAbhimataH paatthH| 3 'pahAoNa paccakkho' iti ttiikaapaatthH| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha javanikAntaram vidUSakaH-evaM NedaM / Na hu maalaMchaNamaMtareNa aNNo mizrakamaNiputtaliaM pajjharAvedi / Na hu saraasamIramaMtareNa sehAliAkusumukaraM vikaasedi| (tataH pravizati bhairavAnandaH / ) bhairavAnandaH-iaMsA vaDatarumUle NibhiNNassa suraMgAduArassa pidhANe cAmuMDA / (hastena praNamya paThati / ) kappaMtakelibhavaNe kAlassa puro'surANa ruhirsurN| jaa piaMtI caMDI parameTThIkavAlacasaeNa // 18 // (pravizyopavizya / ) aja vi Na Niggacchadi suraMgAduvAreNa kppuurmNjrii| (tataH pravizati suraGgodghATitakena karpUramaJjarI / ) karpUramaJjarI-bhaavaM ! paNamijjasi / bhairavAnandaH-uidaM varaM lahesu / iha jeva upavisa / (karpUramaJjarI tathA karoti / ) vidUSakaH evametat / na khalu mRgalAJchanamantareNAnyo mRgAGkamaNiputtalI prakhedayati / ma khalu zaratsamIramantareNa zephAlikAkusumotkaraM vikAsayati / bhairavAnandaH. iyaM sA vaTatarumUle nirbhinnasya suraGgAdvArasya pidhAne cAmuNDA / kalpAntakelibhavane kAlasya purANarudhirasurAm / jayati pibantI caNDI parameSThikapAlacaSakeNa // adyApi na nirgacchati suraGgAdvAreNa karpUramaJjarI / karpUramaJjarIbhagavan ! praNamyase / bhairavAnandaHucitaM varaM labhakha / ihaivopaviza / 1 purANaruhirasuraM' iti TIkAdRtaH paatthH| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarI bhairavAnandA-(khamatam / ) ajja vi Na edi devI / (pravisya / ) rAjJI-(parikramyAvalokya ca / ) ae, iaMbhaavadI caamuNddaa| ( praNavalokya ca / ) adha iaNkppuurmNjrii| tA kiM NedaM / (bhairavAnandaM prati / ) idaM viNNavIadi, NiabhavaNe vivAhasAmaggi kadua Aada mhi / tado geNhia AgamissaM / bhairavAnandaH-vacche ! evaM kiirdu| (rAjJI vyAvRtya parikAmati / ) bhairavAnandaH-(vihasya / svagatam / ) iaM kappUramaMjarIgharaM aNNesi, gadA (prakAzam / ) putti kappUramaMjari ! suraMgAdvAreNa jeva turidapadaM gadua NiabhavaNe ciTTha / devIAgamaNe puNo AgaMtavvaM / (karpUramajarI tathA karoti / ) devI-idaM rakkhAdhara (pravizyAvalokya ca) ae, iaMkappUramaMjarI / sA kA vi sArakkhiA mae ditttthaa| (prakAzam / ) vacche kappUramaMjari! kIdisaM bhairavAnanda:adyApi nAgacchati devii| rAjJI aye, iyaM bhagavatI cAmuNDA / atha iyaM karpUramaJjarI / tatkimidam ? idaM vijJApyate-nijabhavane vivAhasAmagrI kRtvA aagtaasmi| tatastAM gRhiitvaa''gmissyaami| bhairavAnandaHvatse ! evaM kriyatAm / bhairavAnanda: iyaM karpUramaJjarIsthAnamanveSTuM gtaa| putri karpUramaJjari ! suraGgAdvAreNaiva tvaritaparda gatvA svasthAne tiSTha / devyAgamane punarAgantavyam / devI idaM rakSAgRham / aye, iyaM karpUramaJjarI / sA kApi sadRzA mayA dRSTA / vatse karpUramaJjari / kIdRzaM te zarIram ? 1"maMjarIThANaM' iti TIkAdataH paatthH| 'sahANe' iti TIkAnu guNaH paatthH| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaM javanikAntaram 117 te sarIraM ? (AkAze / ) kiM bhaNasi - maha sarIre veaNA samuppaNNa tti ? rAjJI - (svagatam / ) tA puNo tahiM gamissaM / ( pravizya pArzvato'valokya ca) halA sahIo ! vivAhoba karaNAraM lahu gevhia AacchA / ( iti parikrAmati / ) ( pravizya karpUramaJjarI tathaivAste / ) rAjJI - ( puro'valokya / ) iaM kappUramaMjarI / bhairavAnandaH--cche vibbhamalehe ! ANIdAIM vivAhovaaraNAI ! rAjJI : - adha iM / kiM puNa ghaNasAramaMjarIsamucidAI AharaNAI visariAI / tA puNo gamissaM / 1 bhairavAnandaH -- evaM bhodu / AkAza iti / 'kiM bravISyevamityAdi vinA pAtraM bravIti yat / zrutvevAnukamapi cettatsyAdAkAzabhASitam // ' iti bharataH / kiM bhaNasi mama zarIre vedanA [samutpanneti / ] ? / ( devI nATitakena niSkrAmati / ) rAzI tatpunastatra gamiSyAmi / halA sakhyaH / vivAhopakaraNAni laghu gRhItvAgacchata / rAzI iyaM karpUramaJjarI / bhairavAnandaH vatse vibhramalekhe ! AnItAni vivAhopakaraNAni / devI AnItAni, kiM punarghanasAramaJjarI samucitAnyAbharaNAni vismRtAni / tatpuna gamiSyAmi / bhairavAnandaH - evaM kriyatAm / ---- --- Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 karpUramaJjarI bhairavAnanda:--putti kappUramaMjari ! taM jeva kIradu / (karpUramajarI nisskraantaa|) -rAjJI-(rakSAgRhaM pravizya karpUramaJjarIM dRSTvA / ) ae, sAkkhidAe viDaM bi mhi / (svgtm|) jhANavimANeNa NivvigdhaparisappiNA taM ANedi mahAjoI (prkaashm|) sahIo! jaM jaM NivedidaM taM taM lahuaMgevhia Asacchadha / (cAmuNDAyatanapravezanATitakena tAmavalokya / ) aho sArakkhidA / bhairavAnandA-devi ! uvavisa / mahArAo vi Aado jeva vdi| (tataH pravizati rAjA vidUSakaH kuraGgikA ca / ) bhairavAnandaH-AsaNaM mahArAassa / ( sarve yathocitamupavizanti / ) rAjA-(nAyikAM prati / ) esA sA kappUramaMjarI / sarIriNI maaraddhaapAriddhio dehatarasaMThidA siMgArasavaracAvalaTThI divasasaMcAriNI puNNimAcaMdacaMdiA / avi a guNaguNamANikkamaMjUsA bhairavAnanda:putri karpUramajari / tathaiva kriyatAm / rAjJIaye, sAdRzyena viDambitAsmi / dhyAnavimAnena nirvighnaparisarpiNA tAmAnayati mhaayogii| skhyH| yadyanniveditaM tattadgRhItvAgacchata / aho sAdRzyam / bhairavAnandaHdevi ! upaviza / mahArAjo'pyAgata eva vrtte| . bhairavAnandaH-. Asana mahArAjasya / eSA zarIriNI makaradhvajapApardhikA dehAntareNa saMsthitA zRGgArarasalakSmIva / 1 'dehatareNa saMThidA' ttiikaapaatthH| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha javanikAntaram 119 raaNamaI aMjaNasalAA / jadhA a esA AraNNakusumaNipphaNNA mahulacchI / kiM ca, bhuvaNajaapaDAA rUarehA imIe jaha taha NaaNANaM goaraM jassa jaadi| vasai maarakeU tassa citte vicitte valaiadhaNudaMDo puMkhidehiM sarehiM // 19 // vidUSakaH-(janAntikam / ) saJcaM kadaM tae AhANa / taDaM gadAe vi NAvAe Na vissasIadi / tA tuNhIo citttth| rAjJI-(kuraGgikA prati / ) tumaM mahArAassa vivAhaNevacchaM kuru / sAraMgiA vi ghaNasAramaMjarIe karedu / (ityume ubhayorvivAhanepathyakaraNaM nATayataH / ) bhairavAnandaH-uvajjhAo hakkArIadu / divasasaMcAriNI pUrNimAcandracandrikA, api ca praguNaguNamANikyamaJjUSA / ratna mayyaJjanazalAkA tathA caiSA ratnakusumaniSpannA mdhulkssmiiH| kiM ca, bhuvanajayapatAkA rUparekhA'syA yathA tathA nayanayorgocaraM yasya yAti / vasati makaraketustasya citte vicitre valayitadhanurdaNDaH puGkitaiH zaraiH // vidUSakaH satyaM kRtaM tvayAbhANakam / taTaM gatAyA api naukAyA na vizvasitavyam / tattUSNIM tiSTha / rAjJItvaM mahArAjasya nepathyaM kuru / sAraGgikA ghanasAramaJjaryAH karotu / bhairavAnandaHupAdhyAya AkAryatAm / 1 asyAgre 'bhairavAnandaH-vacche! pattaM vivAhamaMgaLamudutta / tA mahArAjabhassakijadu tae jadhocidappaDivaNaM' iti vAkyamadhikaM lbhyte| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 - karpUramaJjarI rAjJI-ajautta ! eso uvajjhAo ajakavijalao ciTThadi / tA kIradu aggiaariaN| vidUSakaH-esa sajjo mhi / bho vaassa ! uttarIe gaMThiM dAissaM dAva / hattheNa hatthaM geNha kappUramaMjarIe / rAjJI-(sacamatkArakam / ) kudo kappUramaMjarI ? bhairavAnandaH-(taM tasyA bhAvamupalabhya vidUSakaM prati / ) tumaM suTTataraM bhullo si / jado kappUramaMjarIe ghaNasAramaMjari ti NAmaMtaraM jANAsi / rAjA-(karamAdAya / ) je kaMTaA tiusamuddhaphalesu hoMti je keaIkusumagabbhadalAvalIsu / phaMseNa NUNamiha majjha 'sarIradiNNA te suMdarIa bahalA pulaaMkurillA // 20 // rAzI ---- Aryaputra ! eSa upAdhyAya AryakapiJjalastiSThati / tatkarotvamyAcAryakam / vidUSakaHeSa sajo'smi / bho vayasya ! uttarIye granthi dAsyAmi tAvat hastena hastaM gRhANa karpUramajaryAH / rAzIkutaH karpUramaJjarI? bhairavAnandaHtvaM suSTutaraM bhrAnto'si / yataH karpUramajaryA ghanasAramajarIti nAmAntaraM jAnAsi / rAjAye kaNTakAstrapusamugdhaphalAnAM santi ye ketakIkusumagarbhadalAvalISu / sparzana nUnamiha mama zarIrasya te sundaryA bahalAH pulakAGkurAH // 1 'sarIraassa' iti ttiikaapaatthH| 2 "kurAo' iti TIkAdataH pAThaH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha javanikAntaram 121 vidUSakaH-bho vaassa ! bhAmarIo dijaMtu / hudavahe lAjaMjalIo khippijNtu| (rAjA bhramaNaM nATayati / nAyikA dhUmena vyAvRtamukhI tiSThati / rAjA pariNayati / rAjJI saparivArA nisskaantaa|) bhairavAnandaH-vivAhe dakkhiNA dijadu AcAriassa / rAjA-dijadu / vaassa ! gAmasa te diNNaM / vidUSakaH-sotthi hodu / (iti nRtyati / ) bhairavAnandaH-mahArAa ! kiM te puNo a pisaM kuNomi ? rAjA-joIsara ! kamavaraM piaM vadi / jdo,kuNtlesrsuaakrphNspphaarsaukkhsiddhiliikidsggo| pAlaemi vasuhAtalarajaM cakkavaTTipaavIramaNijaM // 21 // tadhA vi idaM hodu dAva / * vidUSakaH bho vayasya ! bhrAmaryo dIyantAm / hutavahe lAjAjalayaH kSipyantAm / bhairavAnandaHvivAhe dakSiNA dIyate AcAryasya / rAjAdIyate / vayasya ! grAmazataM te dattam / vidUSakaHkhasti bhvtu| bhairavAnanda:mahArAja ! kiM te punarapi priyaM karomi ? rAjAyogIzvara ! kimaparaM priyaM vartate ? yataH, kuntalezvarasutAkarasparzasphArasaukhyazithilIkRtasvargaH / pAlayAmi vasudhAtalarAjyaM cakravartipadavIramaNIyam // tathApIdaM bhavatu tAvat / 1 asyAye vaitAlikaH-suhAa bhodu vivAhamahUsavo devassa' iti pAThaH / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 karpUramaJjarI sattho NaMdadu sajaNANa saalo vaggo khalANaM puNo NiJcaM khijadu bhodu baMbhaNajaNo saJcAsiho svvdaa| . meho muMcadu sAcedaM pi salilaM sassociaM bhUale loo lohaparammuho NudiahaM dhamme madi bhodu a|| 22 // (iti niSkrAntAH sarve / ) iti caturthe javanikAntaram / sArtho nandatu sajanAnAM sakalo vargaH khalAnAM puna nityaM khidyatu bhavatu brAhmaNajanaH satyAzIH sarvadA / megho muztu saMcitamapi salilaM sasyocitaM bhUtale loko lobhaparAzukho'nudivasaM dharme matirbhavatu ca // iti zrImadvidvandavanditAravindasundara padadvandvakundapratimayazaHprakaraprakharakaThorakiraNakaraprabhapratibhaprabhAkarabhaTTAtmajavAsudevaviracite karpUramaJjarI-prakAze caturtha javanikAntaraM samAptam / samApto'yaM granthaH / 1 'taNudiahaM vipphuraMto mnniisijnnlalgunnvinnaamaro| rittattaNadAvaggI viramau kamalAvaDakakhavariseNa // iti cAtra pATho labhyate / evameva 'jaM muddhaM timisaM NavaM ca paNasaM je pAribhaddamA je daMDA kamalANa kiM ca kusumaM jaM keaiisNbhvN| saMke tujjha kalevare guNagaNaM laddhaM balA tArisA romaMcA phuDapuTTakaMTaamisA melati NicullasA // bhairavAnandaHaNNaM kiM de piaM karIadu ? tadhA vi idaM bhodu, aNudiahaM vipphuraMto mnniisijnnsalgunnvinnaasaro| rittattaNAvaggI viramau vimalAkaDakkha va riseNa rAjAido vi paraM kiM piaM jado, devI rosakasAamANasavaI No hoi sAvatta e laddhApuNNasasaMkamaMDalamuhI siMgArasaMjIviNI / saMjAmA avi cakkavaTipaavI kiM aNNamabbhatthaNaM savaM tujjha aNuggaheNa bhariaM jaM mANuse laThabhai // ' ityadhikaH paatthH| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavizrIrAjazekharaviracitaM bAla bhAratam prathamo'GkaH namaH zivAya saMsArasarojasya rajasvinaH / vikAsAzcaryasUryAya saMkocasakalendave // 1 // api ca,ye sImantitagAtrabhasmarajaso ye kumbhakadveSiNo ye lIDhAH zravaNAzrayeNa phaNinA ye candrazaityadruhaH / ye kupyagirijAvibhaktavapuSazcittavyathAsAkSiNaH zaMbhodakSiNanAsikApuTabhuvaH zvAsAnilAHpAntu vaH // 2 // (naandynte|) sUtradhAra-(parikramya vicintya ca / ) aho, kimapi kamanIyA kveraatmnyaashiiH| AdhaH kando vedavidyAlatAnAM jaihvayaM cakSurnirnimeSaM kavInAm / yo yenArthI tasya tatprakSarantI vAGyUrtimeM devatA saMnidhattAm // 3 // . vyAso vaikhAnasavRSA satyaH styvtiisutH| bhAratI bhAratakaviyAdvaipAyano mama // 4 // (vimRzya ca / ) aho masRNoddhatA sarakhatI yAyAvarasya / yadAha,brahmabhyaH zivamastu vastu vitataM kiMcidvayaM bamahe he santaH ! zRNutAvadhatta ca dhRto yuSmAsu sevaanyjliH| yadvA kiM vinayoktibhirmama girA yadyasti sUktAmRta mAdhanti svayameva tatsumanaso yAtrA paraM dainybhuuH||5|| 1. asya nATakasya pracaNDapANDavamityapi nAmAntaram. asyAGkaddhayameva labdhamasmAbhiH Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratam (puro'valokya ca / ) kathamete mahodaya mahAnagaralIlAvataMsA vidvAMsaH sAmAjikAH / tadevaM vijJApayAmi / ( aJjaliM baGkA / ) sA zuktirmadhupAnakelicaSakaM veNIvibhUSAmaNiH sItAyAH sa ca kumbhasaMbhavamuneH prAptA ca saikAvalI / paryaGkaH sa ca vidrumadrumamayastadrAmasiMhAsanaM cihnaM yasya yazonidhirvijayatAM so'yaM raghoranvayaH // 6 // tatra ca - namitarmuralamauliH pAkalo mekalAnAM raNakalitakaliGgaH kelita keralendoH / ajani jitakulUtaH kuntalAnAM kuThAro haThahRtaramaThazrIH zrImahIpAladevaH // 7 // tena ca raghuvaMzamuktAmaNinA AryAvartamahArAjAdhirAjena zrInirbhaya narendranandanenAdhikRtAH sabhAsadaH ! sarvAneSa vo guNAkaraH saprazrayaM vijJApayati -- viditametattu bhavatAm, yaduta nATyAcAryeNa raGgavidyAdhareNa pratijJAtam - - rAjazekhara kavermahAtmano bAlabhAratamidaM hi nATakam / yo'bhineSyati rasairnirantaraM matsutAM sa pariNeSyati kSitau // 8 // (AkAze / ) tatrabhavantaH ! kiM bUtha -- idaM hi tadbAlabhArataM yasya hi pracaNDapANDavamiti nAmAntaram ? ( aJjaliM baddhA / ) yadAdizanti pari 1. mahodayamiti kAnyakubja ( ' kanojJa' ) nagarasya nAmAntaram. 2. murala-mekala-kaliGgakeralakulUta kuntala-ramaThAkhyA dezavizeSAH 3. pAkalo hastijvaraH 'gAndhArA ghigandhabhavabhUtiH / kalaH' iti harSacaritam. 'kalabhaM kaTha ra iva kUTapAkalaH' iti mAlatImAdhave dvipapA pAkala eva kUTapAkalaH. 4. AdiSTo'smi -- zrImahI galadevena, yasyemAM purAvidaH prazastigAthAmudAharanti - 'yaH saMsRtya prakRtigahanAmAryacANakyanIti jitvA nandAnkusuma nagaraM candragupto jigAya / karNATatvaM dhruvamupagatAnatha tAneva hantuM dordarpADhya sa punarabhavacchI mahIpAladevaH // ' iti caNDakauzike AryakSemIzvaraH sa evAyamapi -mahIpAladeva iti tu na nizcayaH Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH SadagresarAH / ( kiMcitsalajjam / ) bhavadanucarAH paJca bhrAtaro vayam, pazcApi nAma samarthAstadabhinayane, kiM punarasmAkaM pitRvyaputrAH zataM santi bharataputrAH / te ca tadabhinetumicchanti, na ca te zaknuvanti / tannimitra ca mahadasmAbhiH saha vairaM vartate / (AkAze / ) kiM brUtha-ekaviSayAbhilASo hi vairakandaM kandalayati / bhavadbhiH kulAntakaraM vairaM teSAm / yato durbuddhayaste subuddhayo bhavantaH / uktaM hi tenaiva mahAsumantriputreNa,zriyaH prasUte vipado ruNaddhi yazAMsi dugdhe malinaM pramArTi / saMskArazaucena paraM punIte zuddhA hi buddhiH kulkaamdhenuH||9|| (aJjaliM bavA / ) sugRhItamAryavacanam / baddho vAsaso granthiH / yaditthamAmananti, anUcAno hi yate sA svayaMbhUH sarasvatI / tadA na mRSArtha syAtsA dRSTirviduSAM dRDhA // 10 // api ca, ApannArtiharaH parAkramadhanaH saujanyavArAMnidhi styAgI satyasudhApravAhazazabhRtkAntaH kavInAM mtH| vayaM vA guNaratnarohaNagireH kiM tasya sAkSAdasau ' devo yasya mahendrapAlanRpatiH ziSyo raghugrAmaNIH // 11 // tatraivaMvidho daivajJAnAM pravAdaH,babhUva valmIkabhavaH purA kavistataH prapede bhuvi bhartameNThatAm / sthitaH punaryo bhavabhUtirekhayA sa vartate saMprati rAjazekharaH // 12 // (AkAze / ) kiM brUtha-tatprastUyatAmiti ? yadAdizanti guravaH / (nepathye gIyate / ) haracUDAmaNirindustrijagaddIpazca dinakaro devH| . mAsAntasaMgatAviha lokasya hitAya vartete // 13 // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 bAlabhAratam sUtradhAraH - ( AkarNya / ) kathamupakrAntameva kuzIlavaiH ? yadvAlmIkivyAsayoH prAvezikI dhruvA gIyate / ( vicintya / ) dhruvA hi nATyasya prathame prANAH / yataH, - Compute prathayati pAtravizeSAn sAmAjika janamanAMsi raJjayati / anusaMdadhAti ca rasAnnATya vidhAne dhruvA gItiH // 14 // tadbhavatu, ahamapyanantarakaraNIyAya sajjo bhavAmi / ( iti niSkrAntaH / ) prastAvanA | (tataH pravizati vAlmIkirvyAsazca / ) vyAsaH - ( sapAdopagraham / ) bhagavan adbhuta saMbhava ! eSa vyAsaH pArAzaryo'bhivAdayate / vAlmIkiH ( pRSThe pANi nidhAya / ) vatsa sAtyavateya ! khaprabandhaparisamAtyA vardhasva | vyAsaH - paramanugRhIto'smi / ( aJjaliM baddhvA / ) I yogIndracchandasAM draSTA rAmAyaNamahAkaviH / vAlmIkajanmA jayati prAcyaH prAcetaso muniH // 15 // vAlmIkiH aSTAdazapurANasArasaMgrahakArin / kiyAnvartate navetihAso bhAratam ! vyAsaH - punaH punaravinayoddhATanena mA lajjayatu mAmupAdhyAyaH / ke vayaM nAma rAmAyaNa mahAkaveH purataH ? ye vidyAparamezvarAH stutadhiyo ye brahmapArAyaNe yeSAM vedavadAtA smRtimayI vAglokayAtrAvidhau / snAtAH svargataraGgiNImapi sadA pUtAM punantyatra ye vyutpattyA parayA rasopaniSadAM rAmAyaNasyAsya te // 16 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH kiM ca, bhagavanprathamakave ! yaduktimudrAsuhRdarthavIthI kathAraso yaculukaizculumpyaH / tathA'mRtasyandi ca yadvacAMsi rAmAyaNaM tatkavitRRnpunAti // 17 // vAlmIkiH - vatsa kRSNadvaipAyana ! kasya punaH kavervAco bhAratasya SoDazImapi kalAM kalayanti ? yataH, - dharme cArthe ca kAme ca mokSe ca bharatarSabha ! yadihAsti tadanyatra yannehAsti na tatkvacit // 18 // kiM ca, dantolUkhalibhiH ziloJchibhiridaM kandAzanaiH phenapaiH parNaprAzanibhirmitAmbukavalaiH kAle ca pakkAzibhiH / nIvAra prasRtipacaizca munibhiryadvA trayIdhyAyibhiH sevyaM bhavya manobhirarthapatibhistadvai mahAbhAratam // 19 // kiMtu, zrutamasmAbhiryadutAtivirase kAvyakaSThe 'bhiniviSTo'si / vyAsaH - idamupAdhyAyapAdebhyo vijJApyate-- vinAyako yaH zivayorapatyama pumAnardhamibhazca devaH / sa vartate bhAratasaMhitAyAM vRtastapobhirmama lekhako'tra // 20 // tena ca cchalayitumahamupakrAntaH - yaduta bADhamahaM te lipikAraH, kiM punaryena raMhasA likheyaM tena yadi [na] saMhabhase tatte vighnaH syAt / tato mayApi praticchalitaH -- omityastu / kiM punarbhavatA bhAvayatA likhitavyamiti / ataH kAvyakaSTe'bhiniviSTo'smi / - vAlmIki :- kiyAnvartate navetihAsaH ? vyAsaH - saMpannaH / kiM tUpAdhyAyapAdaiH khayaMvarAya pANDavapravezaM yAvadAkarNita eva / 1. ayaM zloko mahAbhArate vartate. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratam vAlmIkiH-tadehi / prAptAM sAyaMtanI saMdhyAmupAsmahe / tataH zrAvayi( zro)SyAmi / saMprati hi,ayamahimarucirbhajanpratIcI kupitvliimukhtunnddtaamrbimbH| jalanidhimakarairudIkSyate drAkavarudhirAruNamAMsapiNDalobhAt // 21 // api ca,niryadvAsarajIvapiNDakaraNiM kurvan kavoSNaiH karaiH . AJjiSThaM ravibimbamambaratalAdastAcalaM cumbati / kiM ca stokatamAkalApakalanAzyAmAyamAnaM manAgdhUmazyAmapurANacitraracanArUpaM jagajAyate // 22 // (iti parikramya nisskraantau|) visskmbhkH| (tataH pravizati brAhmaNaveSo yudhiSThiro bhImasenAdayazca) sahadeva:-ita itaH / ( sarve parikAmanti / ) yudhiSThiraH-vatsa sodara vRkodara ! parapuraMjaya dhanaMjaya ! maNDitapANDavakula nakula ! dviSaduHsaha sahadeva ! iha hi mahArAjasamAje na jAne kamavalambiSyate rAdhAvedhakIrtivaijayantI / bhImaH-(vihasya / ) AyA vetti nijAM na vikramakalAM tvaM vizvarakSAmaNiH kiMbUmo'sya kirITino na ghaTate droNena ysyopmaa| mAdrInandanayonarendra ! vinayacchannaM hi vIravrataM na bhrAtA sa tavAsti yasya purato rAdhAM paro vidhyati // 23 // arjuna:durnameM yadi murArikArmukaM durbhidaM yadi zaravyamucchritam / durjayA yadi ca rAjamaNDalI tatprabho drupadajA na durlabhA // 24 // 1. rAdhA dhanvinAM lakSyavizeSaH. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH nakulaH - nikhilanarendravRndAdhiSThitAnmaJcasaMcayAnapAsya muniprAyaviprajanaparigRhItaM maJcamArohAmo vayamapi vipraveSadhAriNa eva / ( sarve samAruhya yathocitamupavizanti / ) (nepathye / 1 ) do kumAradhijuNo bhaTTiAriA a / yudhiSThiraH - prAptaivaiSA svayaMvarayitrI / (tataH pravizati sadhRSTadyumnA draupadI bandI sakhI ca / ) ( parikrAmitakena ) dhRSTadyumnaH - (ekato'valokya / ) kathaM tAtadrupadamanugrahItuM maharSa - yospi svayaMvarayAtrAmazcaMmadhyAsate, tadetAnabhyarddayAmi / ( saprazrayamaJjaliM baddhA / ) svastyApastamba ! tubhyaM tvamasi nanu mune ! kasya no mAnanIyavande yAjJavalkya ! dvijasadasi kave ! tvAM stuve bhAratasya / vizvAmitraH pavitraM jagati vijayate kAmamatre ! namaste vizvaSThe vasiSThe kRtanatiraparAnstaumi harSAnmaharSIn // 25 // ( draupadI praNamati / ) dhRSTadyumnaH - ( anyato'valokya / ) lakSmI saMvananairbhujairnRpatayaH svastyastu vaH svAgataM nave gRhamedhinAM dhuri vayaM yadyUyamabhyAgatAH / dRSTaH kena bhavAdRzAM punariyAnpUjyaH samAjo jaga tyutkaNThA bhavatAM ca saMprati puraH seyaM sthitA draupadI // 26 // sakhI - Ido ido bhaTTidAriA / jamyAhivAhiNo, vAsamAdhiseDhuM / yudhiSThiraH - ( saspRhamavalokya svagatam) haMho locanacakorau ! yuvAmapyAtRpteH pibantaM draupadIvadanenducandrikAm / 1. 'ita itaH kumAradhRSTadyumno bhartRdArikA ca' iti cchAyA. 2. 'ita ito bhartRdArikA / zibikAvA hinaH, vAsamAdizantu / ' (?) iti cchAyA. ka0 ma0 9 * Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratam kaNThe mauktikadAma gaNDatalayoH kArpUramacchaM rajaH .. sAndraM candanamaGgake vicakilasrakzekharaM mUrdhani / tanvI gADhamiyaM cakAsti tanunI cInAMzuke bibhratI zItAMzoradhidevateva galitA vyoni drutaM gacchataH // 27 // bhImaH-(draupadIsaMbhASaNamanusaMdhAya / khagatam / ) zroNIbandhastyajati tanutAM sevate madhyabhAgaH padbhyAM muktAstaralagatayaH saMzritA locanAbhyAm / dhatte vakSaH kucasacivatAmadvitIyaM tu vakra ___ tvadgAtrANAM guNavinimayaH kalpito yauvanena // 28 // arjuna:-(khagatam / ) hRdaya! kAraya cakSuSI pAraNam / purato draupadI / asyAH khalu vayo vizeSocitamadhunA saMbhAvyate,zArIdyUtakalAkutUhali manazchekokti zikSArati nityaM darpaNapANinA sahacarIvargeNa cAcAryakam / prauDhastrIcaritAnuvRttiSu raso bAlye'pi lajjA manA kstokArohiNi yauvane mRgadRzAM ko'pyeSa ramyaH kramaH // 22 // nakula:-(svagatam / ) netre ! yathAzakti vistAraM bhajethAm / smitaparicayAvRttirvAcAmapAGgataraGgitaM nayanaracitaM pAdanyAso nitmbbhraalsH| ahaha sutano lAsUtraiH kRtaM padamaGgake vahatu madanaH zobhAmAtraM dhanurnanu saMprati // 30 // shdevH-(khgtm|) kSaNaM cakSuSI ! nimeSadoSamapAkurutam / 'idamagre hRdayalehyamamAnuSyaM lAvaNyam / taraGgaya dRzau manAsthagaya diGmukhAnyutpalaiH __karau valaya jAyatAM sarasijAkaro jaGgamaH / vihasya punaruktatAM sutanu lambhayaikAvalI mudazcaya mukhaM bhavatvayamakANDacandrodayaH // 31 // 1. 'vyomArohataH' iti pAThAntaram. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH bandI - ( tArakharamAsthAya / ) sakalabhuvanarakSAstrastatandrA narendrAH ! zRNuta giramudArAmAdarAcchrAvayAmi / iha hi sadasi rAdhAM yaH zaravyIkaroti smaravijayapatAkA draupadI tatkalatram // 32 // sakhI - kathaM vibhramatANDavitabhrUmaJjarIbhramara paGkilAJchitena nayanospalakhaNDena ghUrNamAnaM pitradiva draupadIvadana lAvaNyAmRtamito'bhimukhaM vartate narendracakram / bandI - ahaha kusumAyudhasyApratihataM bhagavataH zAsanam / yataH, - nyastaM tANDavitabhru cakSuramunA kaNTho luThatpazcamaH saMvRtto'sya karotyayaM ca taralaM hAraM karAndolanaiH / mithyAsau smayate sthito bhaNitibhiH kiM caiSa vaipazciko 8 yatsatyaM madirAM vinaiva madano yUnAM manonmAdabhUH // 33 // kathamahaMpUrvikayA sarva eva dhanurAropayituM saMrabhante ? dhRSTadyumnaH - ho kaMdarpacaNDa ! nivAryatAmiyamahamahamikA mahIpAchAnAm / bandI - ( kiMciduccaiH / ) sarve kArmukakarmaThAH kSitibhujaH sarve'pi zRGgAriNaH sarve mAnamadoddhatAH zRNuta me vandyaM vaco bandinaH / durdharSa dhanuracyutasya paNitaM taccAdhyavasyatva sau yasya sthAma maharddhi taddhitatamaM vrIDA yazaH khaNDinI // 34 // ( sarve parikrAmitakena / ) bandI - (draupadIM prati / ) zaMbhormUrdhni gatAgatAni kurute yA candralekhAGkite tasyAH zAMtanavo'yamujvalayazAH svargApagAyAH sutaH / 1. itaH prabhRtyAdarza pustake prAkRtaM tyaktvA kevalaM tacchAyaiva likhitAsti * Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratam vanditvaitamudagrabhArgavazarazreNIvraNAlaMkRtaM bhISmaM subhra! tataH svayaMvaranRpAH pratyekamAlokaya // 35 // sakhI-drupadanandini ! gaGgAtanayaH zAntanava eSaH / tadgurutvena prnnmtu| draupadI-yaH kila kumArabrahmacArI / namo namaH pANDavakauravapitAmahAya / (sarve parikrAmitakena / ) bandI-(khagatam / ) ayaM bhagavato bhISmAdananagarimA dronnaacaaryH| (prakAzaM draupadI prati / ) sadAzivapraziSyo'yamavadhiH sarvadhanvinAm / AkarNapalitaH subhra! droNAcAryaH praNamyatAm // 36 // draupadI-yaH pANDavakauravANAM dhanurvedavidyAguruH / bandI-nijadoHstambhasaMbhAvanAgarvakharvitavivekAnnRpatInavalokya kimAha bhAradvAjaH ziSyo'smi bhArgavamuneH kurupANDavAnAM kodaNDakarmaNi gurustadidaM bravImi / . he bhUbhujo jayavapUMSi dhanUMSi dhatta muktvA'rjunaM tu bhuvi vidhyati ko'tra rAdhAm // 37 // draupadI-namo namaste droNAya kalazodbhavAya / (sarve parikA mitakena / ) bandIdUrodazcimarIciratnaracanAcitraM tanutraM tano rutkRtya tridazezvarAya dadato yasya sitaM cakSuSA / pAJcAlIvadanendusundaratayA tenaiva paryazruNA so'yaM pazyati durdharaM dhanuridaM rAdhAM ca raadhaasutH||38|| 1. rAdhAH dhanvinA lkssyvishessH| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH (vicintya / ) aho mahAprabhAvaM bhArgavaM dhanuH / yadamunA mama cakSurjJAnamunmIlitam / yenAsya prabhAvaM [ca] bhAvaM ca bhUpatInAM pratyakSamiva pazyAmi / sakhI-sakhi ! dAnakIrtisaMtarpitabhuvanakarNaH karNa eSaH / draupadI-yo duryodhanaprasAdalabdhacampAdhipatyaH / bandI-(vihasya khgtm|) aho mahAtmanAmapi kaitavAnugRhItA vRttayaH / yadeSaH, durnamaM dahanasaMbhavaM dhanuH saMzaye na ca satAM prvRttyH| aGgarAja iti cintayannimAM bhASate vaja puraH kuruudvhH||39|| (sarve prikraamitken|) sa eva-(prakAzam / ) yauvarAjyAbhiSekA) vIro duryodhnaanujH| duHzAsano mahAveSa eSa maJcaM vimuJcati // 40 // sakhI-yo duHzalaprabhRtInAmekonazatasya jyeSThaH, kaniSTho duryodhananarendrasya / dhRSTadyumna:--(khagatam / ) yathArthanAmA duHzAsana evAyam / cApaM prati tricaturANi padAni dattvA kRSNAhaThagrahanimittaviSaNNacetAH / duHzAsano nRpaticakravimuktatAra huMkAralajitamanAH zanakaiH prayAti // 41 // draupadI-api nAma caNDacarita eSaH / bndii-(niruupy|) namo namo viSNukodaNDapaNabandhAya / (khagatam / ) draupadI pariNayantamarjunaM viddharAdhamavalokya maayyaa| dorbalaM viphalamAtmano vidandrIDayaiSa vinato nivartate // 42 // (parikrAmitakena / ) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 12 bAlabhAratam bandI gAndhArAdhipateH putraH subalasya bliiysH| mAtulaH kururAjasya rAjate nRpatirguNaiH // 43 // draupadI-yo dyUtakaitavavicakSaNaH zrUyate / sakhI-Am / etasya kila hRdayacintitA nivartante bhImasenasa punaH rakSitA / (?) bandIyAtrAkRto'sya caturaGgacamUsamutthe pAMsUtkare viyati sarpati vItarandhre / diGnAganAgapatikezavakacchapAnA mUrdhva kSaNAdbhavati bhUvalayasya bhAraH // 44 // (khagatam / ) dhAritaM drupadajAsvayaMvare kArmukaM zakuninA kareNa yat / tasya sarvajanahAsahetave kaMdharAM samadhiruhya tatsthitam // 45 // (punaravalokya vihasya ca / ) kathaM vimuktarAdhAvedhAbhimAnasya khayaMvarayadutIrNa skndhaaddhnuH| (sarve parikrAmitakena / ) bandI sindhuyantritayAtro'yaM sindhurAjo jydrthH| sindhupArosamahayaH sindhurapratimo bale // 46 // api ca, asyAhave dalitadADimabIjalaulyA____nmuktAphaleSu kariNAM rudhirAruNeSu / vyomnaH zukAnipatatastarasA nirIkSya nAkastriyo bahu hasanti sahastatAlam // 47 // draupadI-yo duryodhanabhaginIpatiH / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH . 13 dhRSTadyumnaH kathaM dhanurAropaNapaNaM pratyayamudAste ? . bandIduHzalAguNagaNena raJjito lajjitazca kururaajsNnidhau| kautukAgamanamAtmano vadanvAsanAJcalati no jayadrathaH // 48 // (parikAmitakena / ) bandIduryodhano nRpakirITaviTaGkaratna rshmicchttaacchuritpaadyugaangguliikH| helAcalaccamaranartitakarNapUraH zUraH zarAsanavidAM prathamo'yamAste // 49 // asya ca,pAdo vAsasi sAndrakuGkumarasanyAsaprasaktAkRti ryAturdigvijaye na yaiH praNayitAM nItaH prnnaamaaale| te pratyaprakapAlapAtrarucibhistArAsthihArArthibhiH kaGkAlavratamIpsubhizca muditaiH kaapaalikairviikssitaaH||50|| draupadI-yaH khaiNDaparazucUDAmaNeH kulAlaMkaraNam / sakhI-AM, sakhi ! sa evaiSaH / draupadI-astIdam / kiM punaH samuddIpitajatubhavanatvena viSAzanadAtRtvena ca cchalaprahArI essH|| bandI-kimAha mahArAjaduryodhanaH / nirdizantu nijabAhuvikrama zAGganAmni dhanuSIha paarthivaaH| sAbhimAnahRdayastu mAdRzaH kaH paNena pariNetumicchati // 51 // (vicintya svagatam / ) kathamabhimAnAGgIkaraNena parihAra eSaH / (parikAmitakaina prkaashm|) sa eSa bhagavato vAsudevasyApi vandanIyo blbhdrH| 1. candrasya. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratam kiM kiM kiM cu cu cumbanama ma mudhA vaktrAmbujasyAgrato de de dehi pi pi priye su su surAM pAtre trire revti| mA mA mA vi vilambanaM ku ku kuru premNA halI yAcate . yasyetthaM madaghUrNitasya tarasA vAcaH skhalantyAkulAH // 52 // api ca, nIlAmbaraM nalinadAma ca yasya bhUSA yatprItikAri madhuraM madhu revatI ca / lIlArdhadRSTadhanuratra halI sahelaM zAraiH sa eSa khalu khelati khelagAmI // 53 // draupadI-yaH kilairAvaNavAraNa iva sadA madakhacchandaH / bandI-kimAha kAmapAla:revatIM tribhuvanaikasundarI na prakopayati rohiNIsutaH / tena naiSa vidadhAti kautukI dRktribhAgamapi kRSNakArmuke // 54 // (punH|) bandI yaH pIyUSabhujAM puraH praharatAM dambholipANiM raNe / nirjityorjitshaanggnirgtshrshrenniibhiruddaambhiH| zacyA vAJchitamaulivandharacanaiH puSpaiH sadA sundarAMzcake nandanapArijAtakatarUnvizvaMbharAsAkSiNaH // 55 // vRSaturagakarIndrasyandanAdyAkRtInAM kimaparamasurANAM manthitA so'yamAste / kRtasuraparitoSaH SoDazastrIsahastra. praNihitaparirambhasyAspadaM padmanAbhaH // 56 // - draupadI-yasya kila kalakaNThImaJjulajalpinI rukmiNI prathamakalatram / yasya kAJcanAbhA satyabhAmA saMvananaM hRdayasya / bandI-kimAha devo vAsudevaH / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH yasminmadasya madanasya ca bhUrmamAryo yasminnamI ca yaduvaMzabhuvaH kumArAH / nanvatra soshamamunA kamalAvatArastrIcakra kelicaturazcaritena lajje // 57 // ( parikrAmitakena / ) bandI - valgaccANUracUrNIkaraNasahabhuvaH pUtanAphUtkRtAnAM kartAraH kaMsavaMzaprazamaparazavaH kezinaH klezakArAH / yasyAsandAnadarpaprabalakuvalayApIDapIDApragalbhAH krIDADimbhasya lIloddhatadharaNidharAH kelayaH kAliyAreH // 58 // tasyaiSa zambaramahAsurasundarINAM sindUramaNDanahareNa parAkrameNa / zazvatprakAmakamanIyajanopamAnaM pratyakSapaJcavizikhastanayaH purastAt // 59 // 15 draupadI - yaH kila yAdavakumArANAM madhye nirupamarUparekhAjayapatAkAM nirvilambamavalambate / bandI - dhRSTadyumna Arya ! udyataH kratukRzAnujanmanaH kartumeSa dhanuSo'dhirohaNam / zArGgiNA bhagavatA sasaMbhramaM bhrUviTaGkaghaTanena vAryate // 60 // ( parikrAmitakena / ) bandI -- kathaM sAtyakiH, api ca dhanurvidyArahasyeSu ziSyo'yaM savyasAcinaH / pradyumnasya sahAdhyAyI sAtyakiH satyasaMgaraH // 61 // yaH satyasya nidhiH zriyAM ca saraNiH khAmnAM ca dhAmnAM cayo yo dAtA ca dayAlureva ca padaM kIrtezca nItezca yaH / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 bAlabhAratam tasyaitasya sa eSa dUSaNakaNaH kAruNyapuNyAtmanaH pAtrApAtra vivecanaM na yadabhUtsarvasvadAneSvapi // 62 // draupadI - yo yAdavakumAro'pi bhUtvA anAkhAditakAdambarIrasaH sa etasya guNo doSo vA kriyatAm / bandI yAgakuNDazikhigarbhasaMbhavaM vandyate na tu kareNa laGghayate / ityudIrya caturokti sAtyakiH pUjayA pariharatyayaM dhanuH // 63 // ( parikrAmitakena / ) zizupAla mahIpAlo mekalAnAM kulodbhavaH / ayaM sajayanirghoSo damaghoSasutaH paraH // 64 // pANiprasthairbakulasumanaH saurabhaM yo mimIte daMpatyoryaH suratasamare saukhyasaMkhyAM karoti / yazca jyotsnAM culakapaTalaiH kAmamAcAmatIndoH zaktaH stotuM yadi sa nikhilAnyasya kIrtyadbhutAni // 65 // draupadI -- yo nirjitasurAsuraH / bandI - dakSiNaM karamupaiti vAmato vAmamaJcati ca dakSiNAditi / dUrato'sya nRpaterguNArpaNaM dhAraNe'pi dhanuSo viDambanA // 66 // ( parikrAmitakena / ) satyasaMdho jarAsaMdhaH kAntadigvalayo balaiH / atraiSa rAjate rAjA mAgadho magadhastutaH // 67 // asyAsamaM samarakarma dikSamANai daSadvayaM phaNibhirApi camUrajastaH / yatkUNitekSaNatayA na kabandhanRttaM dRSTaM zruto na ca mahAbhaTasiMhanAdaH // 68 // draupadI - yo jananIjanitadehakhaNDayugalo jarayA rAkSasyA saMghita iti jarAsaMdho bhUpatiH / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhRSTadyumnaH bandI - asya vaiSNavamidaM mahAdhanuH svaprabhAvavibhavena bhUpateH / ambare bhuvi dizAM ca saMcaye darzayatyatanukArmukAvalIH // 69 // ( parikrAmitakena / ) bandI - kathamete rAjAno yugapadutthitAzvApamAropayituM viDambi - tAzca / tathA hi jAtaM kIkasabhaGgataH zakapaterdordaNDayoH khaNDanaM niSThayUtA ramaThezvarasya vadanAtkIlAlakallolinI / jAnubhyAM jagatIM gatazca tarasA pANDyaH pracaNDo'pyayaM kodaNDena na khaNDitAH kSitibhujo dAmodarIyeNa ke // 70 // bandI ----- (saviSAdam / ) hA mantraM zakuneH kulakSayakaraM duryodhanaM hA nRpaM hA bhISmaM ca pitAmahaM gurumapi droNaM saputraM va hA / dagdhA yajjatudhAmni pANDutanayA jIvetsa cedarjuno rAdhAyantramaviddhamatra na bhavetkanyA ca na draupadI // 71 // C prathamo'GkaH --- 17 vaikuNThakArmuka haThAkramaNaikakuNThe dordaNDakhaNDanavikhaNDitarAjacakre / drAgdraupadI namitakaNThaviloThihAravizliSTrayaSTigaNanA guNanAM karoti // 72 // sakhI - kiM punareSa bharitabhuvanaH kolAhalo vipula: ? bandI - ( avalokya saharSam / ) dhRSTadyumne viSaNNe hasatiM murajiti draupadIcittanindye kodaNDaprauDhigADhaglapitagurubale cAtra rAjJAM samAje / prakRSNAjinAnAM karakarakajuSA valkalavyAkulAnAM Marrias dhdavatarati yuvA kArmuke dattadRSTiH // 73 // 1. karakaH kamaNDaluH. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratam api ca, bIDAnateSu vadaneSu ca bhUpatInAM saMcArayanvikacapaGkajacAru ckssuH| abhyeti mattagajakhelagatiH sa eSa sAbhyarthanaM munijanena niSidhyamAnaH // 74 // arjunaH--(katicitpadAni dattvA / caturdizamavalokya / ) etatkRSNasya zAGga nanu dhanuratanuprANadordaNDacaNDai rdUrAdbhUpaprakANDaiH sapadi parihRtaM zijinIsaJjaneSu / madhye rAjJAM pratijJA mama punariyatI madbhajAyantrayoge pratyekaM parvamudrA truTati taDiti vA jAyate karmaThaM vA // 75 // (sarabhasa parikramya dhanurAropaNaM nATayan / ) - madvAhuyantrayugayantritamAtatajyaM . na syAddhanuH kathamidaM hi rthaanggpaanneH| budhnATaniryadi na yAti ca bhUmipRSTha___ mA zeSamA ca kamaThAdhipamabhyupeyAt // 76 // bhImA-vatsa nakula ! bhidurA bhUmiriti mA kadAcana kadarthitakodaNDakoTiH syAkirITI / tattasyAdhastAddhastaM dAvya nidadhe / (iti tathA karoti / ) nakula:dhatse jarjaratAM na medini ! mudhA mA zeSa ! zaGkAM kRthA stubhyaM kUrmapate ! namastyaja bhayaM dikkuJjarAH! svasti vaH / yajiSNurbhujayorbalena nayati jyAM helayavATanI dhatte pANitalaM tale'sya dhanuSo vAmaM hiDimbApatiH // 7 // (arjuna Aropayati / ) sakhI-bhagavati mithunasaMghaTanaikadevate! kuNThitaniHzeSanarendracakramekavipravIrasamudyamazeSaM vartate svayaMvaraDambaram / (arjuno bANamokSaM nATayati / ) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH bandIAkarNAzcitacApamaNDalamucA bANena yatrodaracchidrotsaGgavinirgatena tarasA viddhA ca raadhaamunaa| (draupadImavalokya / ) tulyaM mohanazoSaNaprabhRtayaH prakSepakuNThakramAH kAmena drupadAtmajAhRdi haThAnyastAzca paJceSavaH // 78 // sakhI-AzcaryamAzcaryam / asalilAtkuvalayotpattirakusumaM kusumakodaNDakANDamamantratantraM manomohanamindrajAlamasyA dRSTivipravIravadane niSpatantI na viramati / arjuna:-kathaM rAdhAvedhAnantaramiyamasmAsu snihyati ? yataH, jaitraM tantraM kusumadhanuSaH premasarvasvadUtAH __ satyaMkArAH praNayaktitestuSTaye pussttiyogaaH| vinyasyantaH zravasi sutanormecakAmbhojabhUSA mutkaNThante mayi nipatituM nartitAkSAH kttaakssaaH|| 79 // bandI-hA hA dhikkaSTam / dhruvamidamupadiSTaM kaizcidAcAryapAdai ryaduta janakazokasyaikahetuH kumArI / akalitakulazIlo'pyeSa yatko'pi dhanvI drupadaduhiturasyA vAJchati svAmibhAvam // 8 // arjunaH haho bandivRndAraka, kimatra kulAnveSaNena / kiM vA me zIlapAlocanayA / dhanurAropaNapaNapariNeyA draupadI / (nepathye / ) haho brAhmaNa, tvAmevaM samuditA nRpatayo bhASante sAyakazca tvayA mukto yantraM vA tena cAhatam / tanmA vRthA vikatthakha na rAdhAM viddhavAnasi // 81 // (punaH sAkSepam / ) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratam re re brAhmaNa ! muzca viplavamamuM zrutyarthavIthIM smara kSatrasyAtra nanu svayaMvaravidhAvekAdhikAraH sthitH| taJcennAdriyase smarArdrahRdayo daNDyastvamurvIbhujAM tatsaMkarSaNakArmuke samuditA naite kSamante nRpAH // 82 // arjunaH-(tAnprati / ) kasya droNo dhanuSi na guruH svasti devavratAya ___tyaktAbhyAsaH kurupatirayaM shriismutthairvilaasaiH| bhoH karNAdyAH! zRNuta tadimAM brAhmaNasyAsya vANI rAdhAyannaM racayata punarviddhamapyastvaviddham // 83 // sakhI-sakhi ! itastaralitahArahArivakSaH unmuktacakramuccaNDasthitacitradaNDamAkarNakRSTakodaNDamaNDalamadhiSThitabhindipAlamAhitasaMghaTTapaTTizamasaMkhyazaGkusaMbhUSaNamalaMkRtakanakakavacaM samantataH samuttarati vRndaM narendrANAm / bandIsaMghaTTospiSTacUDAcyutamaNikaNikAkarairbAhudaNDai stUNotkIrNAstradaNDAH kSitipataya ime sarvataH saMrabhante / agre kRtvA vilolAM drupadaduhitaraM viddharAdhAzaravyaM bANaM kodaNDadaNDe vidadhadayamito vartate vipravIraH // 84 // (nepthye|) devasya dhumaNeH kule nRpatayo ye cAtra cUDAmaNeH zrIkaNThasya nivedayAmi tadidaM teSAM dvayeSAmapi / viprazcIvaravAnlahAyarahitaH ko'pyeSa vaH pazyatAM rAdhAvedhakaro haThena harate kIyAM samaM draupadIm // 85 // bhImaH-vatsa dhanaMjaya ! tvaM karAkalitadraupadIka eva mAmanuvartakha ahaM rAjacakrasya purato bhavAmi / (tathA karoti / ) 1. bhISmAya. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo'GkaH nakula:- Arya ! imaM tAlatarumAyuSIkuru / ( bhImastathA karoti / ) bandI utpATitamahAtAlaH klRptatcaNDagadAdharaH / vipravIro dvitIyo'pi pArthivAnAM puraH sthitaH // 86 // arjuna : - ( rAjakamavalokya / ) ayamahamiha vipraH protarAdhArahasyastribhuvanajayamudrA draupadI ceyamatra / kalayatha yadi doSNazcApadaNDapracaNDastyajata rathagajasthAstatpurasyopakaNTham // 87 // bandI--(vicintya / ) vIrya vacasi viprANAM kSatriyANAM bhujadvaye / idamatyantamAzcarya bhujavIryA hi yadvijAH // 88 // ( arjunastadeva paThati / ) ( nepathye / ) sAdhu brAhmaNa ! sAdhu kSatramArgamanuvartase / bhImaH - yadyevam, - --- 21 prasarpatu raNAGgaNe rudhirakelikallolinI bhavantu phalitA iva dviradamuNDakhaNDairdizaH / nRmAMsakavalAntareSvapi ca sAgnilekhairmukhaiH kRtAntajayamaGgalaM vidadhatu dhvaniM pheravAH // 89 // ( iti niSkrAntAH sarve / ) iti mahAkavizrIrAjazekharakRte pracaNDapANDavAparanAmni bAlabhArate nATake rAdhAvedho nAma prathamo'GkaH / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratam dvitIyo'GkaH __(tataH pravizati viduraH sazAropakaraNaH puruSazca / ) viduraA devAhivyapakeruhasadanajuSo'sminmahArAjavaMze viSvaksenAvatArAdvijayini jagatAmatra citrprsuuteH| he vizve lokapAlAstvamapi vasumati brUhi vAcaM pavitrA mindoranyasya dRSTo yadi kila kalayApyAstRtAGkaH kalaGkaH // 1 // tatraiva gotre saMprati tuvAcyaM yatra duruktayaH kucaritaM nAnAvidhA varNikA lobhaH sAndratamo rasaH kimaparaM bhAvazca moho mahAn / zailUSaiH kitavairanekakapaTazreNImahAnATakaM dyUtaM yatkila tatra kauravapatiH prastAvanAyAM sthitH||2|| puruSaH-Arya dharmAvatAra vidura! kiM punarevaM bhaNyate? yato dUtamahatvarA evaM mantrayanti raNanmaNinUpurA raNaraNaddhAracchaTAH kvaNanmaNikiGkiNImukharamekhalAmAlikAH / bhavanti bhavanAGgaNe'naghaghanastanyasteSAM paraM prasannadinasvAmina iha jayanti dyUtena ye // 3 // vidura-timigilagilanyAyo'yaM zRGgayati nAtra jIyate / (vicintya / ) zrInirvAsanaDiNDimo dhanarava sadmaH sthitaM chadmanAM satyotsAraNaghoSaNA tata ito lajjA nivApAJjaliH / dvAraM duryazasA parAbhavapadaM goSThI gariSThApadAM ___dyUtaM durnayavAridhinipatatAM kastatra hastagrahaH // 4 // puruSaH-Arya dharmAvatAra vidura ! kiM punaridaM sakhedaM manyate ! vidura-caNDAtaka ! zRNu yanmanyate / (punastadeva paThati / ) 1. prAkRtacchAyArUpo'yaM zlokaH ata eva cchandobhaGgaH. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'GkaH 23 caNDAtakaH -- abhinno bhrAtRSu, svaccha citto mitreSu, snigdho bandhuSu, nisargaraktaH kalatreSu, vinayabhaGguro guruSu, prasAdaniSTho bhRtyeSu mahArAja - yudhiSThiraH / tatkimiti tatraiSa kauravendrasya vizeSaparispandaH ? viduraH - kimucyate-- yudhiSThiro dharmamayo mahAdrumaH skandho'rjuno bhImaseno'sya zAkhAH / mAdrIsutau puSpaphale samRddhe mUlaM kRSNo brahma ca brAhmaNAzca // 5 // ( vicintya / ) kauravapatistasya pratyudAharaNam / duryodhano manyumayo mahAdrumaH skandhaH karNaH zakunistasya zAkhAH / duHzAsanaH puSpaphale samRddhe mUlaM rAjA dhRtarASTro manISI // 6 // yadayamAhUya vAraNAvatAtpremapraNayAbhyAM nAma zakuni karNakurupatipreritena dhRtarASTreNa yudhiSThiro'bhihitaH - ' yaduta vatsa yudhiSThira ! duryodhanakArite sadasi bhrAtRdyUtaM pravartayitavyam' iti / caNDAtakaH -- tatastena kiM pratipannam ? viduraH - yatpAzasaMyato vanyaH karI pratipadyate / tathA cAbhihitaM tena, rAjasUyakratoryajvA pANDuputro yudhiSThiraH / AhUto na nivarteya dyUtAya ca raNAya ca // 7 // puruSaH- ata evAhaM zakuninA praguNIkRtyAkSaprasAraM zAraphalakaM samarpya ca saMpreSito'smi sabhAmadhyam / tadArya ! kathayakha kiM kAraNaM duryodhanasya durjayatve / viduraH - zruto mayA kuDyAntaritena zakuninA saha mantrayamANo duryodhanaH 1. ayaM zloko'grimazvobhau mahAbhAratasthau. ka0 ma0 10 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bAlabhAratam tatrotsarpiNi rAjasUyasamaye rAjJaH pRthAjanmano dvIpezaivinayAnvitairupacitaM citraimhaapraabhRtaiH| pratyakSIkRtavAnyadasmi vibhavaM koSAdhikAre sthita stenAdyApi nirauSadho manasi me dAhajvaro vartate // 8 // api ca, gAndhArAdhipate mAtula ! ___ mAyAmaye mayasabhAdhitale mahAmbu tyaktvA tato vrajati mayyanamikSabhAvAt / . yatkRSNayA vihasitaM saha phAlgunena tanme manaH kusumalAvamidaM lunAti // 9 // (nepthye|) devazcandrakulapratApatilakaH SADaNyavAcaspati rvIro nirmalakIrtinirjaragiribhUkhaNDavidyAdharaH / kRtsnadvIpajayaikalambitamahAzvetAtapatronnatiH pANDoH pANDuyazaskaro vijayate pRthvI pRthAnandanaH // 10 caNDAtakaH-yudhiSThirabandI paThati kiMnarakaNTha eSaH / (punrnepthye|) nAle zauryamahotpalasya vipule seto samidvAridheH zazvatkhaGgabhujaMgacandanatarau krIDopadhAne shriyH| AlAne jayakuJjarasya sudRzAM kaMdarpada ciraM zrIduryodhanadoSNi vikramadhane lInaM jagannandati // 11 // caNDAtaka:-eSa duryodhanamAgadhaH kalakaNTho nAma / viduraH-saMprAptAvetau yudhiSThiraduryodhanau sabhAm / ete ca bhISmadroNakRpahArdikyakarNasomadattAzvatthAmAdayo bhImasenaH kauravezvarabhrAtRzataM ca pravizati, tadAvAmapi pravizAvaH / (iti niSkrAntau / ) viSkambhakaH / 1. udAhRto'yaM zlokaH kSemendreNaucityavicAracarcAyAm . Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'GkaH (tataH pravizati yudhiSThiro bhImasenazca, duryodhanaH zakunizca, tayozca tAmbUlakara ___ vAhinyau sunandA surekhe ca / ) yudhiSThiraH vivartayAkSAzakune zArakrIDAM pravartaya / dhRtarASTrasya pANDozca mamAzAmaulimaJcati // 12 // kiM ca, rAjasUyakratoryajvA pANDavo'yaM yudhisstthirH| AhUto na nivarteya dyUtAya ca raNAya ca // 13 // zakuniH- (dakSiNaM bAhumudyamya / ) / haMho hasta kRtAstra! dAnasalilaprakSAlita svasti te lokeSvakSavicakSaNazca zakuniH svAGge'pi bhaktastvayi / vIre mAnanidhau parAkramadhane tadbhAgineye mama zrIH pArthaprathamAdapAsya bhavatA kAryA hi duryodhane // 14 // duryodhanaH-tadArya ! paNaH kriyatAm / yudhiSThiraHhAro'yaM keralalIvihasitazucibhiH patibhiauktikAnAM zukreNaikAkRtInAM kRtsklsbhaagrbhcndrodyshriiH| bhrAtRyUte paNo me rajanicarapaterarjito rAjasUye yasyaitanmadhyaratnaM churayati kakubhaH kauGkumIbhiH prabhAbhiH // 15 // bhImA-bhavatastu kaH paNaH ? duryodhanaH rAjAvalIkramAyAto rAjakoSaH paNo mama / zakuntalAdyAbharaNairyaH punAti ca pAti ca // 16 // (ubhau kriiddtH|) zakuni:-jitaM jitaM mahArAjaduryodhanena / haho yudhiSThira! hArito haarH| 1AkAzasthagRhavizeSeNa; sa ca sarvatArAdhyaH kAntivAnsthUlazca. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratam (duryodhanaH surekhAyAH kaNThe paridhatte / ) sunndaa-(hsntii| ) haMho mahArAja duryodhana ! yudhiSThirakaNThanivezinamIdRzaM hAraM samarthAsAhazajanayogyaM yatkaroSi tanna rohiNIvallabhakulocitamanutiSThasi / bhImA-sAdhu sunande ! sAdhu / ucitamabhihitam / surekhA-ayi uDDAmarazIle ! dyUtajite'pi yantraNA / zakuni:-(svagatam / ) pratibhAvatI surekhA / (yudhiSTiraM prati prakAzam / ) aparaH paNaH kriyatAm / yudhiSThiraH-saMpAditA tAtadhRtarASTrasyAjJA tadAstAm / zakuniH-(vihasya / ) duryodhane krIDati kathaM dharmarAjo viramati ! nanvadhunaiva pratijJAtam-'AhUto na nivarteya dyUtAya ca raNAya ca' / yudhiSThiraH-(sunandAmAlokya sasmaraNam / ) yadyevam,kurvantyo nayanarapAGgataralairdIrghAyuSaM manmathaM tanvantyo hRdi rAgiNAM ratimahAvallIvilAsAGkaram / nyasyanyo madirAmadasya ca haThAtkAMcinmanohAritA___ maGgairmugdhamadhUkapANDubhirimA vArAGganA me paNaH // 17 // bhIma:-bhavatastu kaH paNaH ? duryodhanaH sudhAvIcImucAM vAgbhirvibhramAvaligakuNDalaH / __ mamApi vAranArINAM sarasmero gaNaH paNaH 18 // (ubhau kriiddtH|) zakuni:-jitaM jitaM mahArAjaduryodhanena / duryodhanaH-surekhe! tvametAsAM sunandAprabhRtInAmadhiSThAtrI bhava / surekhA-yatkurupatirAjJApayati / (praNamati / ) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo' sunandA-dharmanandano yadi punarjayannasti surekhAprabhRtInAM tadahamapyadhiSThAtrI AsiSye / zakuni:-aparaH paNaH kriyatAm / yudhiSThiraHnirargalavinirgalahulagulAkarAlairgalai- ramI taDiti tADitoDumaraDiNDimoDDAmarAH / madAcamanacaJcarapracuracaJcarIkoccayAH paNaH pariNatikSaNakSatataTAntarA dantinaH // 19 // bhImA-bhavatastu kaH paNaH ? - (duryodhanastadeva paThati / ubhau krIDataH / ) zakuni:-jitA dantinaH / duryodhanaH-(nepathyaM prati ) duHzAsana ! dyUtadantinAM praNetA tvaM bhava / (nepthye|) yadAdizatyAryaduryodhanaH / zakuniH-aparaH paNaH kriyatAm / yudhiSThiraHjhaNajjhaNitakiGkiNImukharakaMdharAsaMdhibhiH ryutAstaruNatittiricchadamanoharairvAjibhiH / druNAGkaghanapaTTizatrizikhakhaginaH stambhino rathAH pracalakAJcanadhvajamahApatAkAH paNaH // 20 // . (ubhau krIDataH / ) zakuniH-hAritA rathAH / duryodhanaH-(nepathyaM prati / ) sakhe aGgarAja! tvaM rathAnAM netA bhava / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratam -~-" (nepthye|) yadAdizati kaurveshvrH| zakuni:-aparaH paNaH kriyatAm / yudhiSThiraH mahIdharadharAsu ye saninadaM patadbhiH khurai likhanti ca paThanti ca sphuTataraM TakArAniva / virocanahayAvalIkulabhuvAM sa teSAmayaM / paNaH pavanaraMhasAM mama turaMgamANAM gaNaH // 21 (ubhau kriiddtH|) zakuni:-jitaM jitaM mahArAjaduryodhanena / duryodhanaH-mAtula! tvameSAM turaMgamANAM bhartA bhava / zakuni:-yadAha mahArAjaH / (rAjAnamuddizya / ) kiM vAjibhiH kimu gajaiH kimatho rathairvA ___ sApatnakaM na dhRtaye dharaNI paNo'stu / ekAtapatramidamadya cirAya rAjya dharmAtmajo bhajatu vA dhRtarASTrajo vA // 22 // yudhiSThiraH-yadyevam,ailaH prAksa purUravAH prabhurabhUdyasyorvazI vallabhA __ duSyantaH sa ca yo'pyasUta bharataM zAkuntalaM zAntaye / zrImAzaMtanuragrimaH sa ca satAM gaGgAkalatreNa ya___ statsiMhAsanamamburAzirazanAM zAsanmahIM me pnnH||23|| bhImaH-bhavatastu kaH paNaH ? (duryodhanastadeva paThati / ) (nepthye|) rAjanyudhiSThira! narAdhipa kauravendra! .... vaMze yuvAM bhagavato bhavazekharasya / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'GkaH dyUtaM na yuSmaducitaM nanu cintyatAM ca "kaiH kSatriyairvasumatI paNitA purANaiH 1 // 24 // yudhiSThiraH - bhoH sabhAsadaH ! kathaM kila rAjasUyayajvA pratijJAtamarthaM kadarthayati ? duryodhanaH- haMho sabhyAH ! akSadharmA api na niSidhyante / - ( ubhau krIDataH / ) zakuniH -- jitaM jitaM mahArAjaduryodhanena / duryodhanaH - svayamahamasya rAjyArdhasyAdhiSThAtA / zakuniH - aparaH paNaH kriyatAm / yudhiSThiraH kiM nAmAvaziSTaM yatpaNIkriyate ? zakuniH - kiM nAmApahAritaM zarIre tiSThati ? zarIradhanA hi rAjAnaH / yudhiSThiraH - yadyevam, - niryAnti yasya vadanAdvitathA na vAco yo rAjasUyavidhi nirdhutapApapaGkaH / soDhA na cAnujamahAvirahasya yo'smi - nso'yaM svayaM tava paNaH prathamaH pRthAsUH // 25 // bhImaH - (svagatam / ) kathamAtmApi paNIkRtaH ? aho satyasaMdhatA AryayudhiSThirasya / ( prakAzam) bhavatastu kaH paNaH ! duryodhanaH helAna mannRpakirITa viTaGkakoTikAriratnacitakAJcanapAdapIThaH / vaitAlikaiH stutasamastajayotsava zrIH so'yaM svayaM pratipaNastava kauravendraH // 26 // 29 ( ubhau krIDataH / ) zakuniH - jitaM jitaM mahArAjaduryodhanena / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 bAlabhAratam yudhiSThira:-jito'smi / tanniyojaya kRtye / . zakuniH-punaraparaH paNaH kriyatAm / yudhiSThiraH-kaH punaraparaH paNaH? zakuni:-zrAtaraH / yudhiSThira:yo manthAnakaraH kratau nijakulaprAkArabandhazca yo ___dobhyAM yaH prasabhaM vyadhatta ca jarAsaMdhasya saMdhicchidAm / so'yaM dRptahiDimbaDimbavijayI vIrastrilokAdbhutaM bhImo bhImaparAkramaH pRthugadAvyagrAgrapANiH paNaH // 27 // bhImA-bhavatastu kaH paNaH ? duryodhanaH saMkarSaNAnnijatanUjjvalakIrtirAzeH __ sArdha myaadhigtdivymhaarhsyH| tvatsodarasya mama sodara eSa vIro duHzAsanaH pratipaNo'sya vRkodarasya // 28 // (ubhau kriiddtH|) zakuniH-jitaM jitaM kausvarAjena / aparaH paNaH kriyatAm / yudhiSThira:karNaprAvaraNaiH sahaikacaraNAnazvAnanaiH kiMnarAM rUyakSastulyazikhAnvalImukhamukhairyakSAMzca rakSAMsi ca / nirjityA kanakAdrito janapadAnyo rAjasUyakrato samrAjaM kRtavAnyudhiSThiramalaM so'yaM kirITI paNaH 29 // bhImaH-bhavatastu kaH paNaH ? yo bhArgavAdbhagavato'rjitacApavedo droNena tulyagarimA mama dharmamitram / sa prINitArthijanavAgbhirariktakarNaH karNaH svayaM pratipaNo'sya dhanaMjayasya // 30 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'ka: (ubhau kriiddtH|) zakuni:-jitaM jitaM kauravarAjena / tadaparaH paNaH kriyatAm / yudhiSThiraHsauhArdAtpraNayAdatha prathimataH snehAtirekAcca vA yo devena rathAGginApi samaraM hitvA karaM lmbhitH| pAzcAtyakSitipAlanirmalayazaHprastArahArAnhara so'yaM me nakulaH kulakatilako yuddhapravINaH pnnH||31|| bhImaH-bhavatastu kaH paNaH ? duryodhanaH nakulasyApi te bhrAturdhAtA pratipaNo mama / bibhratkIrtimahAnAvi vikarNaH karNadhAratAm // 32 // (ubhau kriiddtH|) zakuniH-jitaM jitaM mahArAjaduryodhanena / tadaparaH paNaH kriyatAm / yudhiSThiraHhelAloDitapANDyakeralabalo yaH siMhalAllaGghayan prAksaMkSubhya vibhISaNena tarasA dUrAtkara lmbhitH| nityaM rAvaNanirjitAmarahRtairyaH saMbhRto bhUSaNaiH saumyazrIH sahadeva eSa sa paNaH ksstraikcuuddaamnniH|| 33 // bhImA-bhavatastu kaH paNaH ? duryodhanaH-anirjito bhrAtA vikarNa eSa mama paNaH / (ubhau kriiddtH|) zakuni:-jitaM jitaM mahArAjAdhirAjena / tadaparaH paNaH kriyatAm / yudhiSThiraH-kiM nAmA[pa]hAritam / kaH punaraparaH paNaH kriyatAm ? zakuniH-dharmadArA draupadI / yudhiSThiraH Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 bAlabhAratam saMbhUtA drupadAdhvare hutabhujaH pANDonUpasya snuSA rAdhAvedhamahApaNena vijitA rAkSAM puraH pazyatAm / bhUbhRnmolimaNIndradIdhitijalairyA snAtapAdAmbujA sA devI vinayAbhimAnavasatiH kRSNA vitRSNA pnnH|| 34 // bhImA-bhavatastu kaH paNaH ? duryodhanaH jyeSThatvAtpANDupUjyasya dhRtarASTrasya yA snussaa| sA devI devaravatI mama bhAnumatI paNaH // 35 // sunandA-(khagatam / ) eSa sa jyeSThAbhiH kaniSThAnAM vinimyH| (ubhau kriiddtH|).. zakuni:-jitaM jitaM mahArAjaduryodhanena / duryodhanaH-duHzAsana ! AnIyatAM dyUtadAsI draupadI / . (nepthye|) yadAdizati pANDavakauravezvaraH / duryodhanaH-aparaH paNaH kriyatAm / yudhiSThiraH-na me paNAntaramastIti pratibhAti / duryodhanaH varSANi dvAdazAraNye saha tiSThantu niSThayA / azAtacaryayA varSamAvayoyudhi jIyate // 36 // (yudhiSThirastadevAnuvadati / ubhau krIDataH / ) zakuni:-jitaM jitaM mahArAjaduryodhanena / (nepathye / ) pazcAnAM yA kalatraM drupadamakhavidhAvadbhutaM janma yasyAH pUtA yA rAjasUyAvabhRthaparigame mantrapUtaiH payobhiH / tAmetAM dyUtadAsI kurupatiniyamaM mUrdhni kRtvA mayAntaH kezeSvAkRSyamANAMzRNuta nRpatayo yasya zaktiH sa pAtu // 37 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'GkaH duryodhanaH-kathamayaM saMpAditamadAjJaH sadraupadIko vatso duHzAsanaH prAptaH / (tataH pravizati yathAnirdiSTA draupadI duHzAsanazca / duHzAsanastadeva paThati / ) sunandA-(sahasopasRtya hastAmoTaM naattyntii| ) duHzAsana! muJca mucca pAJcAlIkezapAzam / duHzAsana:-(tAmapanudya samantAdavalokya vihasya ca / ) yanmuktaH sphAratAradhvanibharitasabhAkuJjagarbhaH saroSa huMkAraH kAtarANAM taralitahRdayaH phAlgunasyAgrajena / kurvadbhirivallInahananibiDitAz2aTakUTAnRpaista nyastAH khaGgeSu ratnatsaruSu sarabhasaM saMprahArAya hastAH // 38 // sunandA-(punaH pANimoTanaM nATayitvA / ) ambAcumbitapallavAnAM bahunA snehena dhRSTadyumno yeSAM puSkalaveNibandhanakaraH sa Aste rAtriMdinam / caNDaM pANDavagehinyAzcikure re karSatA tvayA kiM duHzAsana! duHsahAH kavalitA hAlAhalAyAGkurAH // 39 // draupadI-vatsa duHzAsana ! muJca muJca kezapAzam / kathamekavastrA bhUtvA gurunarendrapurataH saMcariSye ? duHzAsanaH-(vihasya / ) nanvapanayAmyekavastratAM koTavIkaraNena / (bahuvastratApanayanaM nATayan / ) yAvannaikaM drupadaduhituH kRSyate vastramasyA statsthAne'nyadbhavati pidadhattAvadaGgaM tatazca / khinnaM caitanmama karatalaM vAsasAM caSa rAzi stanmanye'sau tribhuvanamanomohinI vetti vidyAm // 40 // draupadI-bho duHzAsana ! mama kimapativratAjanocitaM karoSi ? 1. prAkRtacchAyeyam. 2. koTavI nagnA strI. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 bAlabhAratam duHzAsana:- aye pAJcAli ! paJcAnAM kalatraM bhUtvA kimapi vrIDase ? ( sAkSepam / ) he draupadi ! tvamasi kAtra pativratAnAM kiM 'dRSTapaJcapuruSA vanitA kalatram / duryodhanasya tadimaM bhaja vAmamUru mAsphAlitaM mukulitAGgulinA kareNa // 41 // draupadI - (tadanAdRtyAJjaliM baddhvA / ) haMho sabhAsadmasthitA guravo narendrAzca ! draupadI nirNayaM pRcchati / ( nepathye / ) draupadi ! vikarNastvAmAha - ' kIdRzo nirNayaH ?' draupadI - kimahaM prathamaM hAritA dyUte AtmA vA dharmanandanena ? (nepathye / ) prajAvati ! tavAyamabhiprAyaH yadyahaM hAritA pUrva bhavAmi dyUta kiMkarI / AtmA vA hAritaH pUrva tadA nAsmi ca hAritA // 42 // duHzAsanaH - are re akarNavikarNa ! sabhAmadhyamadhyAsIne bhuvanapatAvAryaduryodhane kimitthaM pralapasi ? ( pravizya / ) vikarNaH -- ( sAkSepam / ) dyUtaM kSatrakulavataM na sa bhavejjetuH paNaH svAminaH saMrambhaH kimakANDa eva bhavatA sadvartma yattyajyate / bho duHzAsana ! kaH kramo drupadajA kezAmbarAkarSaNe durvRttaM kSamate na kasyacidayaM bhrAtA vikarNastava // 43 // duryodhanaH - (satrukuTI bandham / ) are re dhArtarASTrabaTo ! vAcATo'si / vikarNaH - tadadyaprabhRti - Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'GkaH nyAyavAdI vikarNo'tra bhavadbhayo yadyahaM bhiH| tayUyaM zatamekonaM SaT ca saMprati pANDavAH // 44 // duryodhanaH-tadatimuhyatastava kataraH panthAH ? vikarNa: yAM me balaH sa balavAndalitapralambAM ziSyeSu satsvapi mahatsu gadAmadatta / sA me yadAdizati hastatalAvatIrNA durvRttakhaNDanavidhau mama so'tra panthAH // 45 // (samantAdavalokya / ) kSatraikatrAsacintAkulamanasi nabhaHsindhuputre pavitre droNe drAkzmazru zubhraM valayati zakunau zikSayatyakSazikSAm / karNe karNAntikasthe hasati kurupatau dRSTayaH pANDavAnAM draSTuM duHzAsanaM ca kSitipatitilakaM yAnti dharmAtmajaM ca // 46 // (duHzAsanaH 'he draupadi' [ 2 / 41 ] ityAdi paThati / ) vikarNaH-(vicintya / ) aho ucitakAritA pANDavAnAm / AkarNya kauravakumArabalaM pracaNDa matyullasanti gururosskssaaytaaraaH| drAgdRSTayo nRpatisaMsadi pANDavAnAM dRSTA yudhiSThiramukhaM punarApatanti // 47 // (punaravalokya / ) aho kimapi mahArambhaH sabhAsadAM kSobhaH / cyotacUDAmaNInAM calanajhaNajhaNatkArihAracchaTAnAM preDolatkaGkaNAlIkala kalamukharaiobhiruDDAmarANAm / niHzvAsaiH sATTahAsaM kimidamidamito vellitabhrUlatAnAM __ saMkSobho bhUpatInAM vitatamapi sabhAgarbharambhaM ruNaddhi // 48 // (puro'valokya / ) aho kauravapaterAjJA / aho satyatA mahIpatInAm / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratam asminmahAsadasi kauravapANDavIye kSobhaM gate drupdjaacikuraanycnaabhiH| duryodhanena bhRkuTI kuTilIkRtA ca jAtAzca bhUmipatayo likhitA ivaite // 49 // (saramasaM yudhiSThiramupasRtya / ) Arya yudhiSThira ! pratiSThakha vanavAsAya / dyUtahAritamanuSThIyatAm / (sarve samuttiSThanti / ) draupadI-re re duryodhana! eSa me kacakarSaNAparibhavaH Amuktabandhakrama statsatyameva cazcarIkaramaNIyAkezapAzacchaTA nkhaagraaddshkottipaattitmhaaduHshaasnorHsthlii-| raktollekhikareNa nizcitamidaM bhImena yA badhyate // 50 // bhImaH-re re duryodhana ! bhImasenasya zRNu pratijJAm,yeneyaM yAjJasenI nRpasadasi haThAtkezahaste gRhItA * yazcAsyAH koTavItvaM bata vidadhadito vAsasAM raashikaarH| so'haM tenaiva roSAruNanayanapuTaH pANinotpATitena tvAM hantA hanta vakSastaTabhuvi raTato duSTaduHzAsanasya // 51 // api ca re re duryodhana! nakhakrakacapAThanatruTitakIkasAdvakSasaH zirAsaraNibhirmedhe rudhiramutphalatphenilam / mahAJjalimayaM ruSA hRdi nivezya dauHzAsane yudhiSThirasahodaraH zRNu vRkodaraH pAsyati // 52 // kiM caikasminnaparAddhe'pi tatsahacAriNo'pyaparAddhAraH ? tatazca, 1. iyamapi prAkRtacchAyA. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo'GkaH droNAdupArjitadhanurnigamaprakarSA tsarvAnapi sthitavato vayasi prkaashe| bhrAtRzataM tava haniSyati bhImasenaH .. kAle gadapraharaNo rnnkrmshaunnddH|| 53 // tatadha, dordaNDamaNDalitacaNDagadAprahArai rAmUlatastaDaditi truttitorusNdheH| duryodhanasya vikaTAM mukuTAgrapIThI drAgloThayiSyati raNe caraNena bhImaH // 54 // zakuniH-nirgacchata vanavAsAya / ko hi dyUtajitAnAmudvijate maukharyeNa ! (iti niSkrAntAH sarve / ) iti mahAkavizrIrAjazekharakRte pracaNDapANDavAparanAni bAlabhArate nATake dvitiiyo'ngkH| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam karpUramaJjarIgata - chandasAM sUciH [ atra ( ) etacihnAntarvartyaGkA javanikAntara nirdezakAH, agretanAstacchlokAGkAzceti paryavaseyam / ] AryA (1) 3, 5, 7, 8, 9, 10, | rathoddhatA (1) 11, (2) 7, (3) 21, (2) 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 42, 43, 48, 49, (3) 8, (4) 18. 23, 24, 31, 32, 33, 34. vaMzastham (3) 4. vasantatilakA (1) 14, 19, 21, 24 25, 27, (2) 4, 5, 6, 26, (3) 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 22, (4) 4, 7,20. zazivadanA (3) 29. zArdUlavikrIDitam (1) 1, 13, 16, indravajrA (1) 22, (3) (4) 9. upagItiH (2) 45. upajAtiH (1) 28, 31, (2) (4) 10, 11, 12, 14. upendravajrA (4) 13. gItiH (1) 6. puSpitAgrA (1) 2, (4) 1. pRthvI (1) 34, (2) 32, 47, (3) 20, 26, (4) 2, 5. mandAkrAntA (1) 30, 33, (2) 2, 23, 30. (2) 10, 28, 31, 41, 50, (3) 19, 28, (4) 6. mAtrikaH (?) (3) 30. mAlinI (2) 9, 24, 44, (3) 2, svAgatA (1) 12, (4) 15, 16, 7, 18, (4) 19. 17, 21. dy Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karpUramaJjarIsthazlokAnAM sUcI / java0 zlo0 a aMga caMgaM NiaguNagaNAlaMki 1 aMga lAvaNNapuNNaM 3 3 aMto NiviTThamaNa0 akalia pariraMbhavibbhamAIM 1 2 akuMkuMmamacaMdaNaM aggammi bhiMgasaraNI atthavisesA te cibha asoatarutADaNaM AtthANIjaNaloaNANa i ia eAi vilAsujjalAi~ 2 ibha devIa jahicchaM imA masIkajjalakAlakAA 4 iha kusumasarekkagoarANaM iha jaha va kAmiNINaM 13 4 1 2 48 IsArosappasAappaNaisu 1 A ugghADijjati uccehiM gourehiM uNi thaNabhArabhaMguraM uvasu visavaNesu uvariTThiathaNappa bhAra0 ka0 ma0 11 33 19 12 26 2 6 1 7 2 47 40 2 22 2 4 20 m m 36 e ekkeNa pANiNa liNeNa edaM vAsarajIvapiMDasarisaM ka kaMThamma tI Thavido paMta ke libhavaNe kAvi vAdidakarAla kiM kajjaM kitti meNaM kiMkiNIkadaraNajjhaNasaddA kiM aNavihiNA kiM mehalAvalaa kiM lobhaNehi kisalaakaracaraNA vi kavi saMghada kuMtalesarasuA kuDilAlaANa mAlA kuravaatilaaasoA kedaI kusumapattasaMpuDhaM ko uhalava sacaMcalavesA ga 1 2 31 gAaMtagovaavadrUpakSapeMkhi 21 18 ghaNamuccasiMgaM 33 gha ghaNasAratAraNa aNAi java 0 1 1 2 4 20 20 4 2 4 3 3 amr 3 2 1 2 2 N lo0 3 4 2 2 43 2 7 4 17 27 35 17 18 15 28 16 14 13 16 42 9 M 21 20 21 12 21 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ my java0 zlo. java0 zlo. NaaNAi~ pasaisarisAi~ 2 38 caMDavAladharaNIhariNako 1 21 cAhuANakulamolimAliA 1 11 tado caussaTThisu suttisu 3 4 citte vahuTTadi Na khuTTadi 2 4 tahA ramaNavittharo jaha Na 1 34 tADaMkajuaM gaMDesu chollaMti daMtaraaNAi tAraMdolaNahelAsaraMta 2 35 tikkhANaM taralANa jaM dhoaMjaNasoNaloaNaju 1 26 tivalivaliaNAhI . 2 jaM mukkA savaNaMtareNa sahasA 1 29 tissA tAvaparikkhiNAa 2 29 jaccaMjaNajaNidapasAhaNAi~ 2 19 | tIe NiaMbaphalae jassi viappaghaDaNAi 3 10 | teNaM ca muttAhalamaMDaleNaM 3 5 jAaM kuMkumapaMkalIDhamaraThI 1 16 jA cakkavaghiriNI 3 15 / thorANaM thaNa ANa 2 27 jANaM sahAapasaraMta jANe paMkarahANaNA | daMsemi taM pi jissA diTThI saraladhavalA 23 dajjhaMtAgurudhUpavaTTikaliA 3 27 jissA puro haradi daTTaNa thoratthaNatuMgimANaM 3 6 je kaMTaA diNNA valAvalIu 2 16 je Navassa tiusassa 3 24 disavahutaMso 3 29 je tIa tikkhacalacakkhuti 2 5 dUre kijadu caMpaassa 3 1 je laMkAgirimehalAhi~ 1 20 | deMtA kappUrapUracchuraNamiva 3 28 dolAraaviccheo kahaM 2 39 Na TrANAhiM tilaMtaraM pi 2 1 Navakuravaarukkho 2 44 | paMDINaM gaMDavAlIpulaaNacava 1 15 NahabahalidajoNhANibbhare paMDucchavicchurida NisaggacaMgassa vi | paMDureNa jai rajae 3 33 NisA talinavittharA paraM joNhA uNhA garalasari 2 11 NIsAsA hArajaTThIsarisapa 2 10 paJcaMgaM NavarUabhaMgighaDaNA 48 NUNaM duve iha paribbhamaMtI pahANAvamukkAharaNuccaAe 1 28 / parasA sakkaabaMdhA s s s s s s sh Mrm 00MM Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 java0 zlo0 / java0 zlo. pha h h h h phullukkaraM kalamakUrasama. 1 19 raMDA caMDA dikkhidA raNatamaNiNeuraM bAlakaI kairAo rAmasu apicchaNIlaM bAlAo hoMti rUveNa mukkA vi vibhUsaaMti 1 31 bAlo vi kuravaatarU biboTe bahalaM Na deMti 13 | laMkAtoraNamAliAtaraligo 1 17 lAvaNNaM NavajaccakaMcaNaNihaM 1 32 bhaI hou sarassaIa lIluttaMso sirIsaM bhAva ! kahijadu bhuaNajaavaDA loANaM loaNehiM bhUgole timirANubaMdhamaliNe 3 vicchAaMto ma maMDale sasaharassa visa vva bisakaMdalI maMto Na tato Na a maMjiTThI oTThamuddA saMmuhapavaNapaNolli. majjhaNNasaNhaghaNacaMdana0 4 7 sattho NaMdadu sajaNANa majjhaNNe sirikhaMDapaMkakala 4 3 samaNibalaakaMcINeurA 3 18 majjha hatthaThidapANipallavA 3 23 samAMsasIsA maNNe majjhaM tivalivaliaM 1 30 sasahararaiamaraho maragaamaMjIrajuaM caraNA 2 13 sasihaMDamaMDaNANaM maragaamaNiguccha saha divasaNisAhiM mA kahiM pi suviNaameNamasacaM mANaM muMcadha deha vallahajaNe so assa kaI mukkasaMka hariNaka so saTTao tti mutti bhaNaMti haribamhamuhA 1 24 sapaMcamataraMgiNo / muddhANa NAma hiaAiM 2 26 mUlAhiMto parahudavahUkaMThamuI 2 2 haMsi kuMkumakapiMjarataNuM 2 8 mottAhalillAharaNuccaAo. 4 9 hatthe mahAmaMsabalIdharAo 4 14 mottUNa aNNA 4 12 | hiMdolaNalIlAlalaNalaMpaDaM 2 34 h h 00 - 00 0w com Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlabhAratasthazlokAnAM suucii| a0 zlo0 ___ a0 zlo0 anUcAno hi yate sA 1 10 kSatraikatrAsacintAkulamanasi 2 46 ambAcumbitapallavAnAM ba0 2 39 gAndhArAdhipateH putraH suba01 43 ayamahamiha vipraH prota 1 87 cApaM prati tricaturANi pa0 1 41 ayamahimarucirbhajanpratIcI 1 21 cyotacaDAmaNInAM calana0 2 48 asminmahAsadasi kaurava0 2 42 jAtaM kIkasabhaGgataH zaka. 1 70 asya vaiSNavamidaM mahAdhanuH 1 69 jaitra tatraM kusumadhanuSaH.... 1 79 asyAsamaM samarakarma didR 1 68 jyeSThatvAtpANDupUjyasya dhRta0 2 35 asyAhave dalitadADima0 1 47 jhaNajjhaNitakiGkiNImukharakaM 2 20 AkarNAJcitacApamaNDhala. 1 78 tatrotsarpiNi rAjasUyasamaye 2 8 AkarNya koravakumArabalaM 2 47 taraGgaya dRzau manAsthagaya 1 31 A devAddivyapaGkeruhasadana0 2 1 tasyaiSa zambaramahAsurasu... 1 59 AdhaH kando vedavidyAla0 1 3 | dakSiNaM karamupaiti vAmato 1 66 ApannArtiharaH parAkramadhanaH 1 11 dantolUkhalibhiH zilonchi0 1 19 Aryo vetti nijAM na vikra0 1 23 duHzalAguNagaNena raJjito... 1 . 48 utpATitamahAtAlaH klupta0 - 86 durnamaM yadi murArikArmukaM 1 24 udyataH RtukRzAnujanmanaH 1 60 durnamaM dahanasaMbhavaM dhanuH ... 1 39 etatkRSNasya zAGga nanu ... 1 75 duryodhano nRpakirITavi0 ... 1 49 eSa me kacakarSaNAparibhavaH 2 50 duryodhano manyumayo mahA0 2 6 ailaH prAksa purUravAH prabhu0 2 23 dUrodacimarIciratnaracanAci 1 38 kaNThe mauktikadAma gaNData0 1 27 devazcandrakulapratApatilakaH 2 10 karNaprAvaraNaH sahakacaraNA0 . 2 29 devasya dhumaNeH kule nRpa0 1 85 kasya droNo dhanuSi na guruH 1 83 | dordaNDamaNDalitacaNDagadA02 kiM vAjibhiH kimu gajaiH 2 22 dyUtaM kSatrakulavataM na sa ... 2 43 kiM kiM kiM cu cu cumbanai0 1 52 droNAdupArjitadhanurnigama0 2 53 kurvantyo nayanarapAGgataralai0 2 17 / draupadIM pariNayantamarjunaM ... 1 42 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. zlo0 / a0 zlo. dhatse jarjaratAM na medini 1 . 77 yaH pIyUSabhujAM puraH praha0 1 55 dhanurvidyArahasyeSu ziSyo'yaM 1 61 | yaH satyasya nidhiH zriyAM 1 62 dharme cArthe ca kAme ca mokSe 1 18 yaduktimudrAsuhRdarthavIthI 1 17 dhAritaM drupadajAsvayaMvare 1 45 yagrahaM hAritA pUrva bhavAmi 2 42 dhRSTadyumne viSaNNe hasati mu01 73 yanmuktaH sphAratAradhvani0 2 38 dhruvamidamupadiSTaM kaizcidA0 1 80 | yasminmadasya madanasya ... 1 nakulasyApi te bhrAturdhAtA 2 32 yAgakuNDazikhigarbhasaMbhavaM 1 63 yAtrAkRto'sya caturaGgaca0 1 44 nakhakrakacapATanatruTitakIka0 2 52 yAM me balaH sa balavAndali 2 45 namaH zivAya saMsArasaro . 1 yAvanaikaM drupadaduhituH kR0 2 40 namitamuralamauliH pAkalo01 7 yudhiSThiro dharmamayo mahA0 2 5 nAle zauryamahotpalasya vi0 2 11 yeneyaM yAjJasenI nRpasadasi 2 nirargalavinirgaladgulagulAka 2 19 | ye vidyAparamezvarAH stuta0 1 16 nirdizantu nijabAhuvikramaM 1 51 ye sImantitagAtrabhasmaraja 1 2 niryadvAsarajIvapiNDakaraNiM 1 22 | yogIndrazchandasAM draSTA rA01 15 niryAnti yasya vadanAdvi0 2 25 | yo bhArgavAjagavato'rjita 2 30 nIlAmbaraM nalinadAma ca 1 53 | yo manthAnakaraH Rtau nija0 2 27 nyastaM tANDavitabhu cakSura0 1 33 yauvarAjyAbhiSekA) vIro 140 nyAyavAdI vikarNo'tra 2 44 | raNanmaNinUpurA raNaraNaddhA0 2 -3 paJcAnAM yA kalatraM drupadama0 2 37 | rAjanyudhiSThira narAdhipa... 2 24 pANiprasthairbakulasumanaHsaurabha 1 65 | rAjazekharakavermahAtmano 1 8 pAdo vAsasi sAndrakuDuma01 50 rAjasUyakratoryajvA pANDavo 2 13 prathayati pAtravizeSAnsAmA01 14 | rAjasUyakratoryajvA pANDu 2 7 prasarpatu raNAGgaNe rudhirakeli 1 89 rAjAvalIkramAyAto rAja0 2 16 babhUva valmIkabhavaH purA 1 12 re re brAhmaNa muzca viplavama 1 82 brahmabhyaH zivamastu vastu 1 5 | revatI tribhuvanaikasundarI na 1 54 marAhuyantrayugayantritamAtata 1 lakSmI saMvatana sada mahIdharadharAsu ye saninadaM 2 21 varSoNi dvAdazANye ma 36 mAyAmaye mayasabhAdhitale 2 nhA valgacANUracUrNIkaraNasahabhu 58 Dont orti Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ -- ma0 zlo0 / a. zlo0 vAcyaM yatra duruktayaH kuca0 2 2 satyasaMdho jarAsaMdhaH kAnta0 1 67 vinAyako yaH zivayorapa0 1 20 sadAzivapraziSyo'yamavadhiH 1 36 vivartayAkSAzakune zAra0 2 12 saMbhUtA dupadA vare hutabhujaH 2 34 vIrya vacasi viprANAM kSa. 1 88 | sarve kArmukakarmaThAH kSiti0 1 34 vRSaturagakarIndrasyandanAdyA0 1 56 sAyakazca tvayA mukto yanaM 1 81 vaikuNThakArmukahaThAkramaNai0 1 72 sA zuktirmadhupAnakelicaSa 1 6 vyAso vaikhAnasavRSA satyaH 1. 4 | sindhuyazritayAtro'yaM siM 1 46 bIDAnateSu vadaneSu ca ... 1 74 | sudhAvIcImucAM vAgbhirvi0 2 14 zaMbhormUrdhni gatAgatAni kurute 1 35 sauhArdAtpraNayAdatha prathimataH 2 31 zArIdyUtakalAkutUhali mana0 1 29 smitaparicayAvRttiAcA 1 30 zizupAlamahIpAlo meka. 1 64 | svastyApastamba tubhyaM tvamasi 1 25 ziSyo'smi bhArgavamuneH 1 35 haho hasta kRtAstra dAnasa0 2 14 zriyaH prasUte vipado ruNaddhi 1 9 haracUDAmaNirindustrijagaddI05 13 zrInirvAsanaDiNDimo ghana0 2 4 hA matraM zakuneH kulakSayakaraM 1 71 zroNIbandhastyajati tanutAM 1 28 hAro'yaM kelarastrIvihasita0 2 15 sakalabhuvanarakSAsnastatandrA. 1 32 | he draupadi tvamasi kAtra 2 41 saMkarSaNAnijatanUjvalakI0 2 28 helAnamanapakirITaviTaGka 2 26 saMghaTTospiSTacUDAccutamaNi 1 84 | helAloDitapANDyakeralava0 2 23 20 m Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ktipyopyogigrnthaaH| rU.A. mA.rU. A. abhijJAnazAkuntalam-kAlidAsakRtaM, sarvAGgasundaramabhinavaM saMskaraNaM rAghavabhaTTakRtayArthadyotanikATIkayA, pariziSTapAThAntarAnekasUcyAdibhizvAlaMkRtam ... 38. svapnavAsavadattam-mahAkavibhAsapraNItaM, paM. puruSottama zAstrI dattavADakaraviracitavyAkhyayAlaGkRtam kalikAtA-vArANasI-saMskRtaparIkSArthinAM tathA AMglamahAvidyAlaye vizeSeNa saMskRtAdhyetRRNAM kRte'tIvopayuktamidam / vyAkhyA caitasyAtIva saralA vistRtA ca / dhvanyalaGkAravasturasAdInAM ca vivecanaM tathA pratyaGkaprArambha tasya tasyAGkasya viSayaH sthalakAlayornirNayazca nAvInyaM prakaTIkaroti ... ... ...2804 alaGkArasarvasvam-rAjAnakaruyyakakRtaM, jayarathakRtaTIkA sahitam / asmin zabdArthobhayavidhAlaGkArANAM manoharatayA vivecanaM vidyate, ata evAyaM granthaH kevalaM (rasAdijJAnaM vinA) alaGkArajijJAsUnAmatIvopayogIti prasiddhiH sarvatra abhidhAvRttimAtRkA mahAmahopAdhyAya zrImanmukulabhaTTapraNItA ... 20... 012 0 alaMkArakaustabhaH-paM. zrIvizvezvaraviracitaH ... 4 . ujvalanIlamaNiH-zrImadrUpagosvAmipraNItaH, 1 zrImadvizva nAthaviracitavyAkhyA 2 zrIjIvagokhAmiviracitavyAkhyA iti TIkAdvayayutaH aSTAGgahRdayam mAdriviracitayA dvayena prAcyArvAcIna GgINo granthaH prathamata 25 020 nirNayasa 12