Book Title: Jain Siddhant Pravesh Ratnamala 04
Author(s): Digambar Jain Mumukshu Mandal Dehradun
Publisher: Digambar Jain Mumukshu Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010119/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrI digambara jaina mumukSu maNDala, deharAdUna kA puSpa naM. 4 jaina siddhAnta praveza ratnamAlA cauthA bhAga nIya zrutikaraNa zrI digambara jaina mumukSu maMDala, deharAdUna pustaka prApti sthAna nemacandra jaina, jaina baMdhu palaTana bAjAra, deharAdUna-248001 (yU0 pI0) mUlya : cAra rupayA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtama ho mahApApa hai rAjamala pavaiyA mithyAtama hI mahA pApa hai, saba pApo kA bApa hai| saba pApo se baDA pApa hai, ghora jagata satApa hai ||ttek|| hiMsAdika pAco pApo se, mahA bhayakara dukhdaataa| sapta vyasana ke pApo se bhI, tIvra pApa jaga vikhyAtA / / hai anAdi se agrahIta hI, zAzvata ziva sukha kA ghaataa| vastu svarUpa isI ke kAraNa, nahI samajha meM A pAtA / / jina vANI sunakara bhI pAgala, karatA para kA jApa hai| mithyAtama hI mahApApa hai ||1|| sajJI pacendriya hotA hai, to grahIta apanAtA hai| do hajAra sAgara trasa rahakara, phira nigoda me jAtA hai / / para me pApA mAna svaya ko, bhUla mahA dukha pAtA hai| kintu na isa mithyAtva moha ke, cakkara se bacapAtA hai| aise mahApApa se bacanA, yaha jinakula kA mApa hai| mithyAtama hI mahApApa hai // 2 // isase baDhakara mahA zatra to, nahI jIva kA koI bhii| isase baDhakara mahA duSTa bhI, nahI jagata me koI bhI / / isake nAza kie bina hotA, kabhI nahI vrata koI bhii| ekadeza yA pUrNa dezavata, kabhI na hotA koI bhI / / kriyA kA upadeza Adi saba, jhaThA vRthA pralApa hai| mithyAtama hI mahApApa hai / / 3 / / yadi saccA sukha pAnA hai to, tuma isako sahAra kro| tatkSaNa samyakadarzana pAkara, yaha bhava sAgara pAra karo / / vastu svarUpa samajhane ko aba, tatvo kA abhyAsa kro| deha pRthaka hai, jIva pRthaka hai, yaha nizcaya vizvAsa karo / / svaya anAdianata nAtha tU, svaya siddha prabhu Apa hai| mithyAtama hI mahApApa hai // 4 // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana jagata ke saba jIva sukha cAhate hai arthAt dukha se bhayabhIta hai / sukha pAne ke lie yaha jIva sarva padArthoM ko apane bhAvo ke anusAra palaTanA cAhatA hai| parantu anya padArthoM ko badalane kA bhAva mithyA hai kyoki padArtha to svayameva palaTate hai aura isa jIva kA kArya mAtra jJAtA-dRpTA hai| sukhI hone ke lie jina vacano ko samajhanA atyanta Avazyaka hai| vartamAna meM jina dharma ke rahasya ko batalAne vAle adhyAtma puruSa zrI kAna jI svAmI haiM / aise satapuruSa ke caraNo kI zaraNa me rahakara hamane jo kucha sikhA paDhA hai usake anusAra 10 kailAza candra jI jaina (vulandazahara) dvArA guthita jaina siddhAnta praveza ratnamAlA ke sAto bhAga jina-dharma ke rahasya ko atyanta spaSTa karane vAle hone se cauthI bAra prakAzita ho rahe hai| isa prakAzana kArya me hama loga apane maDala ke vivekI aura sacce deva-gurU-zAstra ko pahacAnane vAle svargIya zrI rUpa canda jI, mAjarA vAlo ko smaraNa karate haiM jinakI zubhapreraNA se ina grantho kA prakAzana kArya prArambha huA thaa| hama vaDe bhakti bhAva se aura vinaya pUrvaka aisI bhAvanA karate haiM ki sacce mukha ke arthI jIva jina vacano ko samajhakara samyagdarzana prApta kare / aisI bhAvanA se ina pustako kA cauthA prakAzana Apake hAtha meM hai| - isa cauthe bhAga me anekAnta-syAdavAd, mokSamArga adhikAra hai jisame sAta tattvo kA tathA puruSArtha, svabhAva, kAla, niyati aura karma ye pAMca samavAyo kA, aupazamika, kSAyika Adi pA~ca bhAvo kA varNana karake anta me mokSa mArga viSaya ke aneka prayojanabhUta bAta kI spaSTatA kI hai jo avazya hI samajhane yogya hai tAki pAtra bhavya apanA kalyANa kara ske| vinIta zrI digambara jaina mumukSu maDala deharAdUna Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prArambha se pahale azuddhiyo ko zuddha kIjiye pRSTha saMkhyA pakti azuddhi kAdha phakane Aya 152 165 177 177 179 me Mx - // 22 vRSabho se ora ora jase svadhara paryApa zuddha vAgha pheMkane Azraya vRSabho dvArA aura aura jaise svaghara paryAya 185 264 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta praveza ratnamAlA cauthe bhAga ko viSaya sUcI praznottara kahA~ se kahA~ taka pATha nambara viSaya jinendra kathita vizva vyavasthA lekhaka kI bhUmikA prathama syAdavAda-anekAnta kA svarUpa anekAnta kA kA svarUpa pRthaka-pRthaka grantho se anekAnta kise kahate haiM mahAmantra jisake jAnane se sukha kI prApti virodha kitane prakAra kA hai mukhya-gauNa vastu ke bheda hai ? 'hI' 'bhI' prayoga kisa dRSTi se ananta catuSTaya kyA hai ? asti-nAsti nitya-anitya jo nitya-anityAdi ko na samajhe nitya-anitya para kaise samajhanA jIvatva zakti kA varNana 1-216 2-8 10-25 26-4 27-38 3640-68 72-12 83-~-64 65-115 173-176 179-162 200-216 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUsarA mokSamArga sAtatattvo kA svarUpa mithyAtva kA svarUpa pA~ca samavAya kA svarUpa tIsarA jIva ke asAdhAraNa pAMca bhAvo kA varNana pAMca bhAvo kA krama kyA hai mIpazamika bhAva kA svarUpa kSAyika bhAva kA svarUpa kSayopazamika bhAva kA svarUpa modayika bhAva kA svarUpa pAriNAmika bhAva kA svarUpa pA~ca bhAva kyA batAte haiM / cauthA mokSamArga sambandhI praznottara pAMcavA pacAdhyAyI para praznottara 1-166 1-64 65-~108 106-166 1-221 1-11 12-16 17-21 22-26 27-45. 46-46 50-221 1-73 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vairAgyAtmaka dohe (1) bAlapane ajJAta mati, jIvana mada kara liin| vRddhapane hai sithilatA, kaho dharma kaba kona / / (2) bAla pane vidyA paDhe, jobana sajama lIna / vRddha parne sanyAsa ahi, karai karama ko chIna / (3) jisa kuTumba ke hetu meM, kIne bahu vidhi pApa / te saba sAthI bichaDe, paDA naraka me Apa // (4) tIna loka kI sampadA, cakravartI ke bhoga / kAka bITa sama ginata hai, vItarAga ke log| (5) kSamA tulya koI tapa nahI, sukha santoSa samAna / nahi tRSNA sama vyAdhi hai, dharma samAna na Ana / (6) yA sasArI jIva kI, prIta jaisI para mAha / aisI prIta nija se kare, janma maraNa duHkha jAye / / (7) yaha jaga athira asAra hai, mahA dukha kI khAna / yAme rAce te kudhI, virace tina kalyANa / / (8) apane zuddha subhAva se, kabhI na kInI prIta / lago rahA para dravya se, yaha mUDhana kI rIta // (8) bhramatA jIva sadA rahe, mamatA rata para jaay| samatA java mana me dhare, jamatA sA hara jAya / / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) tyAga karai tyAgI puruSa, jAne Agama bheda / / sahaja harapa mana me dharai, karai karama ko cheda / / (11) cetana tuma to catura ho, kaho bhae mati hiin| aisau nara bhava pAya ke, viSayana me citalIna // (12) cetana rupa anUpa hai, jo pahicAne koya / tIna loka ke nAtha kI, mahimA pAve soya / / (13) jAke guNatA me base, nahI ora me hoya / sUdhi dRSTi nihArate, doSa na lAge koya // (14) jo jana paraso hita karai, cita sudhi savai visAra / socintAmaNi ratana sama, gayo janma nara haar|| (15) jo ghara tajayo to kyA bhayo, rAga tajo nahiM vIra / sApa tajai au kacukI, viSa nahI tajai zarIra / / (16) krodha mAna mAyA gharana, lobha sahita pariNAma / yahI hI tere zatru hai, samajho Atama rAma / / (17) rAga dvaSa ke tyAga vina, paramAtama pada nAhi / koTi-koTi japa tapa karo, sabahi akAratha jAhi // Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinendra kathita vizva vyavasthA "jIva ananta, pudgala anantAnanta, dharma-adharma-AkAza eka-eka aura kAla loka pramANa asaMkhyAta hai| pratyeka dravya meM ananta-ananta guNa haiM / pratyeka guNa meM eka hI samaya meM eka paryAya kA utpAda, eka paryAya kA vyaya aura guNa dhauvya rahatA hai| isa prakAra pratyeka dravya ke guNa meM ho cukA hai, ho rahA hai aura hotA rhegaa|" [jainadarzana kA sAra] sva- (1) amUrtika pradezo kA puja (2) prasiddha jJAnAdi guNoM kA dhArI (3) anAdinidhana (4) vastu Apa hai| para-(1) mUrtika pudgala dravyo kA piNDa (2) prasiddha jJAnAdi guNo se rahita (3) navIna jisakA sayoga huA hai (4) aise zarIrAdi pudgala para haiN| [mokSamArgaprakAzaka] - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sampUrNa duHkhoM kA abhAva hokara sampUrNa sukha kI prApti kA upAya - - - anAdinidhana vastue~ bhinna-bhinna apanI-apanI maryAdA sahita pariNamita hotI haiN| koI kisI ke AdhIna nahIM haiN| koI kisI ke pariNamita karAne se pariNamita nahIM hotii| para ko pariNamita karAne kA bhAva mithyAdarzana hai| [mokSamArgaprakAzaka] apane-apane sattva kU, sarva vastu vilasAya / aise citavaM jIva tava, parata mamata na thaay|| - sat dravya lakSaNam / utpAda vyaya dhrIvya yuktaM sat / [mokSazAstra] "Permanancy with a Change" [badalane ke sAtha sthAyitva] NO SUBSTANCE IS EVER DESTROYED IT CHANGES ITS FORM ONLY [koI vastu naSTa nahIM hotI, pratyeka vastu apanI avasthA badalatI hai|] Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka kI bhUmikA anAdikAla se paramaguru sarvajJadeva, aparaguru gaNadharAdi ne jisa vastusvarUpa kA varNana kiyA hai, vahI vastusvarUpa pUjya zrI kAnajI svAmI batalA rahe the| usI vastusvarUpa kA jJAna jo mere jJAna meM AyA, use maiM sadaiva praznottaro ke rUpa me lekhabaddha karatA rahA thaa| dhIre-dhIre sarala praznottaro ke rUpa meM samasta jaina-zAsana kA sAra lekhabaddha ho gyaa| mere vicAra me satya bAta samajha me na Ane kA mukhya kAraNa jinendradeva kI AjJA kA patA na honA aura jinAgama kA rahasya dRSTi me na Ane se apanI mithyA mAnyatAo ke anusAra zAstro kA abhyAsa karanA hai| jisake phalasvarUpa ajJAnI jIva svaya kI mithyAbuddhi se sasAra mArga kA zraddhAna-jJAna-AcaraNa karate haiN| vastuta kisI bhI anuyoga ke jaina zAstra kA svAdhyAya karane se pUrva yadi nimna praznottaro kA manana kara liyA jAya to zAstro kA sahI artha samajhane meM suvidhA rahegI tathA sasAra mArga se bacane kA avakAza rhegaa| prazna 1-pratyeka vAkya meM se cAra vAteM kauna-kaunasI nikAlane se rahasya spaSTa samajha me pA sakatA hai ? uttara-(1) jina, jinavara aura jinavaravRSabha kyA,kahate haiM ? (2) jina-jinavara aura jinavaravRpabho ke kathana ko sunakara jJAnI kyA jAnate haiM aura kyA karate haiM ? (3) jina-jinavara aura jinavaravRSabho ke kathana ko sunakara samyaktva ke sanmukha mithyAdRSTi pAtra bhavya jIva kyA jAnate hai aura kyA karate haiM ? (4) jina-jinavara aura Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) jinavaravRpabho ke kathana ko sunakara dIrgha sasArI mithyAdRSTi kyA jAnate haiM aura kyA karate haiM ? prazna 2-jina-jinavara aura jinavaravRSabho ne padArtha kA svarUpa kaMsA aura kyA batAyA hai ? jisake zraddhAna se sarva duHkha dUra ho jAtA hai ? uttara-"anAdinidhana vastue~ bhinna-bhinna apanI-apanI maryAdA sahita pariNamita hotI hai, koI kisI ke AdhIna nahI haiM, koI kisI ke pariNamita karAne se pariNamita nahIM hotii|" jina-jinavara aura jinavaravRSabho ne batAyA hai ki padArtho kA aisA zraddhAna karane se sarvadukha dUra ho jAtA hai| prazna 3-jina-jinavara aura jinavaravRSabhoM ke aise kathana ko sunakara jJAnI kyA jAnate haiM aura kyA karate haiM ? uttara-kevalI ke samAna padArthoM ke svarUpa kA jJAna ho gayA hai, mAtra pratyakSa aura parokSa kA antara rahatA hai| jJAnI apane trikAlI zAyaka svabhAva me vizeSa sthiratA karake zreNI mAMDakara siddhadazA kI .prApti kara lete hai| prazna 4--jina-jinavara aura jinavaravRSabho ke kathana ko sunakara samyaktva ke sanmukha miyAdRSTi pAtra bhavya jIva kyA jAnate haiM aura kyA karate haiM ? uttara-aho-aho ! jina-jinavara aura jinavaravRSabho kA kathana mahAna upakArI hai tathA pratyeka padArtha kI svatantratA dhyAna me A jAtI hai| apane trikAlI jJAyaka svabhAva kA Azraya lekara jJAnI banakara jJAnI kI taraha nija-svabhAva me vizeSa ekAgratA karake zreNI mAMDakara siddhadazA kI prApti kara lete haiN| prazna 5-jina-jinavara aura jinavaravRSabho ke kathana ko sunakara dIrgha saMsArI mithyAdR STi kyA jAnate haiM aura kyA karate haiM ? uttara-jina-jinavara aura jinavaravRpabho ke kathana kA virodha Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) karate hai tathA mithyAtva kI puSTi karake cAro gatiyo me dhUmate hue. nigoda cale jAte haiN| prazna 6-prathama kina-kina pAMca bAtoM kA nirNaya karake zAstrAbhyAsa kare to kalyANa kA avakAza hai ? uttara-(1) vyApya-vyApaka sambandha eka dravya kA usakA paryAya me hI hotA hai, do dravyo me vyApya-vyApaka sambandha kabhI bhI nahI hotA haiN| (2) ajJAnI kA vyApya-vyApaka sambandha zubhAzubha vikArIbhAvo ke sAtha kaho to kaho, parantu para dravyo ke sAtha tathA dravyako ke sAtha to vyApya-vyApaka sambandha kisI bhI apekSA nahIM hai| (3) jJAnI kA zuddha bhAvo ke sAtha vyApya-vyApaka sambandha hai| (4) maiM AtmA vyApaka aura zuddhabhAva merA vyApya hai| aise vikalpo me bhI rahegA to dharma kI prApti nahI hogii| (5) maiM anAdiananta jJAyaka 'ekarUpa bhagavAna hU~ aura merI paryAya me merI mUrkhatA ke kAraNa eka-eka samaya kA bahirAtmapanA calA A rahA hai aisA jAne-mAne to turanta bahirAtmapane kA abhAva hokara antarAtmA bana jAtA hai| ina pA~ca bAto kA nirNaya karake zAstrAbhyAsa kare to kalyANa kA avakAza hai| prazna 7-pAgama ke pratyeka vAkya kA marma jAnane ke lie kyAkyA jAnakara svAdhyAya kareM ? uttara-cAro anuyogo ke pratyeka vAkya me (1) zabdArtha, (2) nayArtha, (3 matArtha, (4) AgamArtha aura (5) bhAvArtha nikAlakara svAdhyAya karane se jainadharma ke rahasya kA marmI bana jAtA hai / prazna 8-zabdArtha kyA hai ? uttara-prakaraNa anusAra vAkya yA zabda kA yogya artha samajhanA zabdArtha hai| prazna :-nayArtha kyA hai ? uttara-kisa nayakA vAkya hai ? usame bheda-nimittAdi kA upacAra batAne vAle vyavahAranaya kA kathana hai yA vastusvarUpa batalAne vAle Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayanaya kA kathana hai-usakA nirNaya karake artha karanA vaha nayArtha hai| prazna 10-matArtha kyA hai ? uttara-vastusvarUpa se viparIta aise kisa mata kA (sAkhyabauddhAdika) kA khaNDana karatA hai| aura syAvAda mata kA maNDana karatA hai-isa prakAra zAstra kA kathana samajhanA vaha matArtha hai / prazna 11-AgamArtha kyA hai ? uttara-siddhAnta anusAra jo artha prasiddha ho tadanusAra artha karanA vaha AgamArtha hai| prazna 12-bhAvArtha kyA hai ? uttara-zAstra kathana kA tAtparya-sArAza, heya upAdeyarUpa prayojana kyA hai ? use jo batalAye vaha bhAvArtha hai| jaise-nirajana jJAnamayI nija paramAtma dravya hI upAdeya hai, isake sivAya nimitta athavA kisI bhI prakAra kA rAga upAdeya nahI hai| yaha kathana kA bhAvArtha hai| prazna 13-padArtho kA svarUpa sIde-sAde zabdo me kyA hai, jinake zraddhAna-jJAna se sampUrNa duHkha kA abhAva ho jAtA hai ? uttara-"jIva ananta, pudgala anantAnanta, dharma-adharma-AkAza eka-eka aura loka pramANa asa~khyAta kAla dravya hai| pratyeka dravya me ananta-ananta guNa hai| pratyeka dravya ke pratyeka guNa me eka hI samaya me eka paryAya kA vyaya, eka paryAya kA utpAda aura guNa dhrauvya rahatA hai| aisA pratyeka dravya ke pratyeka guNa me ho cukA hai, ho rahA hai aura hotA rhegaa|" isake zraddhAna-jJAna se sampUrNa du kha kA abhAva jinAgama me batAyA hai| prazna 14-kisake samAgama me rahakara tattva kA abhyAsa karanA cAhie aura kisake, samAgama me rahakara tattva kA abhyAsa kabhI nahIM karanA cAhie? Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) uttara--jJAniyo ke samAgama me rahakara hI tattva abhyAsa karanA cAhie aura ajJAniyo ke samAgama me rahakara tattva abhyAsa kabhI bhI nahI karanA caahie| prazna 15-mokSa mArga prakAzaka me 'jJAniyo ke samAgama meM tattva abhyAsa karanA aura ajJAniyo ke samAgama me rahakara tattva abhyAsa nahIM karanA" aisA kahIM likhA hai ? uttara-prathama adhyAya pRSTha 17 me likhA hai ki "vizeSa guNo ke ghArI vaktA kA sayoga mile to bahuta bhalA hai hI aura na mile to zraddhAnAdika guNo ke dhArI vaktAo ke mukha se hI zAstra sunanA / isa prakAra ke guNo ke dhAraka muni athavA zrAvaka samyagdRSTi unake mukha se to zAstra sunanA yogya hai aura paddhani buddhi se athavA zAstra sunane ke lobha se zraddhAnAdi guNa rahita pApI purupo ke mukha se zAstra sunanA ucita nahI hai|" prazna 16-pAhur3a dohA me "kisakA sahavAsa nahI karanA cAhie" aisA kahA likhA hai ? uttara-pAhuDa dohA vIsa me likhA hai ki "viSa bhalA, viSadhara sarpa bhalA, agni yA banavAsa kA sevana bhI bhalA, parantu jinadharma se vimukha aise mithyAtviyo kA sahavAsa bhalA nhii|" prazna 17-apanA bhalA cAhane vAle ko kauna-kauna sI sAta bAto kA nirNaya karanA cAhiye ? uttara--(2) samyagdarzana se hI dharma kA prArambha hotA hai / (2) samyagdarzana prApta kie binA kisI bhI jIva ko sacce vrata, sAmAyika pratikramaNa, tapa, pratyAkhyAnAdi nahI hote, kyoki vaha kriyA prathama pAcaveM guNasthAna me zubhabhAvarUpa se hotI hai| (3) zubhabhAva jJAnI aura ajJAnI dono ko hote hai / kintu ajJAnI usase dharma hogA, hita hogA aisA mAnatA hai| jJAnI kI dRSTi me heya hone se vaha usase kadApi hitarUpa dharma kA honA nahI mAnatA hai| (4) aisA nahI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) gajhanA ki dharmI ko zubhabhAva hotA hI nahIM, kintu vaha zubhabhAva ko ma athavA usase kamaza dharma hogA-aisA nahIM mAnatA, kyoki nanta vItarAga devo ne use vandha kA kAraNa kahA hai| (5) eka dravya sare dravya kA kucha kara nahIM sakatA, use pariNamita nahIM kara sakatA, 'raNA nahIM kara sakatA; lAbha-hAni nahIM kara sakatA, uma para prabhAva hI DAla sakatA, usakI sahAyatA yA upakAra nahIM kara sakatA, use bAra-jilA nahI saratA; aisI pratyeka dravya-guNa-paryAya kI sampUrNa catanyatA ananta zAniyo ne pukAra-pukAra kara kahI hai / (6) jinamata me to aigA paripATI hai ki prathama samyaktva aura phira vratAdi hote haiN| vaha samyaktva sva-parakA zraddhAna hone para hotA hai tathA vaha zraddhAna davyAnuyoga kA abhyAsa karane se hotA hai / isalie prathama dravyAnuyoga ke anusAra zraddhAna karake samyagdRSTi bananA caahie| (7) pahale guNasthAna me jijJAsu jIvo ko zAstrAbhyAsa, adhyayana-manana, jJAnI turupo kA dharmopadeza-zravaNa, nirantara unakA samAgama, devadarzana, pUjA, bhaktidAna Adi zubhabhAva hote haiN| kintu pahale guNasthAna me sacce bata, napa Adi nahI hote haiN| prazna 18-ubhayAbhAsI ke dono nayo kA grahaNa bhI mipyA patalA diyA to vaha kyA kare? (dono nayo ko kisa prakAra samajhe ?) uttara-nizcayanaya se jo nirupaNa kiyA ho use to satyArtha mAnakara usakA zraddhAna agIkAra karanA aura vyavahAranaya se jo nirusaNa kiyA ho use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna choddnaa| prazna 16--vyavahAranaya kA tyAga karake nizcayanaya ko aMgIkAra karane kA mAdeza kahIM bhagavAna amRtacandrAcArya ne diyA hai ? __uttara-hA, diyA hai / samayasAra kalaza 173 me Adeza diyA hai ka "sarva hI hisAdi va ahiMsAdi meM adhyavasAya hai so samasta hI choDanA-aisA jinadevo ne kahA hai| amRtacandrAcArya kahate haiM kiisaliye maiM aisA mAnatA hai ki jo parAzrita vyavahAra hai so sarva hI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chuDAyA hai to phira santapuruSa eka parama trikAlI jJAyaka nizcaya hI ko agIkAra karake zuddhajJAnaghanarUpa nija mahimA me sthiti kyo nahIM karate ? aisA kahakara AcArya bhagavAna ne kheda prakaTa kiyA hai| prazna 20-nizcayanaya ko aMgIkAra karane aura vyavahAranaya ke tyAga ke viSaya me bhagavAna kunda-kunna prAcArya ne mokSaprAbhUta gAthA 31 me kyA kahA hai ? uttara-jo vyavahAra kI zraddhA choDatA hai vaha yogI apane Atma kArya me jAgatA hai tathA jo vyavahAra me jAgatA hai vaha apane kArya meM sotA hai / isalie vyavahAranaya kA zraddhAna choDa kara nizcayanaya kA zraddhAna karanA yogya hai / yahI bAta samAdhitantra gAthA 78 me bhagavAna pUjyapAda AcArya ne batAI hai| prazna 21-vyavahAranaya kA zraddhAna chor3akara nizcayanaya kA zraddhAna karanA kyo yogya hai ? uttara-vyavahAranaya (1) svadravya, paradravya ko (2) tathA unake bhAvo ko (3) tathA kAraNa-kAryAdi ko, kisI ko kisI me milA kara nirUpaNa karatA hai / so aise hI zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karanA cAhie aura nizcayanaya unhI kA yathAvata nirUpaNa karatA hai| tathA kisI ko kisI me nahI milAtA aura aise hI zraddhAna se samyaktva hotA hai| isaliye usakA zraddhAna karanA caahie| prazna 22-Apa kahate ho ki vyavahAranaya ke zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie usakA tyAga karanA aura nizcayanaya ke zraddhAna se samyaktva hotA hai isalie usakA zraddhAna karatA / parantu jinamArga me dorno nayo kA grahaNa karanA kahA hai| usakA kyA kAraNa hai ? uttara-jinamArga me kahI to nizcayanaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use to satyArtha aise hI hai'-aisA jAnanA tathA kahI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai| use "aise hai nahI, nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai"-aisA jAnanA / isa prakAra jAnane kA nAma hI dono nayo kA grahaNa hai| prazna 23-kucha manISI aisA kahate haiM ki "aise bhI hai aura aise bhI hai" isa prakAra dono nayo kA grahaNa karanA cAhiye; kyA una mahAnubhAvoM kA kahanA galata hai ? uttara-hA, bilkula galata hai, kyoki unhe jinendra bhagavAna kI AjJA kA patA nahI hai tathA dono nayo ke vyAkhyAna ko samAna satyArtha jAnakara "aise bhI hai aura aise bhI hai" isa prakAra bhramarUpa pravartana se to dono nayo kA grahaNa karanA nahI kahA hai| prazna 24--vyavahAranaya asatyArtha hai| to usakA upadeza jinamArga me kisaliye diyA ? eka mAtra nizcayanaya hI kA nirUpaNa karanA thaa| uttara-aisA hI tarka samayasAra me kiyA hai| vahA~ yaha uttara diyA hai-jisa prakAra mleccha ko mleccha bhASA binA artha grahaNa karAne me koI samartha nahI hai, usI prakAra vyavahAra ke binA (sasAra me sasArI bhASA vinA) paramArtha kA upadeza azakya hai| isa liye vyavahAra kA upadeza hai| isa prakAra nizcaya kA jJAna karAne ke liye vyavahAra dvArA upadeza dete hai| vyavahAranaya hai, usakA viSaya bhI hai, parantu vaha agIkAra karane yogya nahI hai| prazna 25-vyavahAra binA nizca ya kA upadeza kaise nahIM hotA hai| isake pahale prakAra ko samajhAie ? uttara-nizcaya se AtmA para dravyo se bhinna svabhAvo se abhinna svayasiddha vastu hai| use jo nahI pahacAnate unase isI prakAra kahate rahe taba to ve samajha nahIM paaye| isaliye unako vyavahAranaya se zarIrAdika para dravyo kI sApekSatA dvArA nara-nAraka Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) pRthvIkAyAdikarUpa jIva ke vizeSa kiye, taba manuSya jIva hai, nArako jIva hai / ityAdi prakAra sahita unhe jIva kI pahacAna huI / isa prakAra vyavahAra binA (zarIra ke sayoga binA) nizcaya ke (AtmA ke) upadeza kA na honA jAnanA / prazna 26-prazna 25 me vyavahAranaya se zarIrAdika sahita jIva kI pahacAna karAI tava aise vyavahAranaya ko kaise agIkAra nahIM karanA cAhie ? so smjhaaie| uttara-vyavahAranaya se nara-nAraka Adi paryAya hI ko jIva kahA so paryAya hI ko jIva nahI mAna lenA / vartamAna paryAya to jIvapudgala ke sayogarUpa hai / vahA nizcaya se jIva dravya bhinna hai-usa hI ko jIva mAnanA / jIva ke sayoga se zarIrAdika ko bhI upacAra se jIva kahA so kathanamAtra hI hai| paramArtha se zarIrAdika jIva hote nahI, aisA hI zraddhAna krnaa| isa prakAra vyavahAranaya (zarIrAdi vAlA jIva) agIkAra karane yogya nahIM hai| prazna 27-vyavahAra binA (bheda binA) nizcaya kA (abheda AtmA kA) upadeza kaise nahIM hotA? isa dUsare prakAra ko smjhaaiye| uttara-nizcaya se AtmA abheda vastu hai| use jo nahI pahacAnate unase isI prakAra kahate rahe to ve samajha nahI paaye| taba unako abheda vastu me bheda utpanna karake jJAna-darzanAdi guNa-paryAyarUpa jIva ke vizepa kiye| taba jAnane vAlA jIva hai, dekhane vAlA jIva hai| ityAdi prakAra sahita jIva kI pahacAna huI / isa prakAra bheda binA abheda ke upadeza kA na honA jAnanA / prazna 28-prazna 27 me vyavahAranaya se jJAna-darzana bheda dvArA jIva kI pahacAna kraaii| taba aise bhedarUpa vyavahAranaya ko kaise aMgIkAra nahIM karanA cAhiye ? so smjhaaiye| uttara--abheda AtmA me jJAna-darzanAdi bheda kiye so unhe bheda Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) rUpa hI nahI mAna lenA kyoki bheda to samajhAne ke artha kiye hai| 'nizcaya se AtmA abheda hI hai / usa hI ko jIvavastu mAnanA / sajJAsaMkhyA - lakSaNa Adi se bheda kahe so kathana mAtra hI hai / paramArtha se dravyaguNa bhinna-bhinna nahI hai, aisA hI zraddhAna krnaa| isa prakAra 'bhedarUpa vyavahAranaya agIkAra karane yogya nahI hai / prazna 26 - vyavahAra binA nizcaya kA upadeza kaise nahIM hotA ? isake tIsare prakAra ko samajhAiye | uttara - nizcaya se vItarAga bhAva mokSamArga hai / use jo nahI pahacAnate unako aise hI kahate rahe to ve samajha nahI pAye / taba unako tattva zraddhAna jJAnapUrvaka, paradravya ke nimitta miTane kI sApekSatA dvArA vyavahAranaya se vrata - zIla-sayamAdi ko vItarAga bhAva ke vizeSa - batalAye taba unhe vItarAgabhAva kI pahacAna huI / isa prakAra vyavahAra binA nizcaya mokSa mArga ke upadeza kA na honA jAnanA / * prazna 30 - prazna 26 meM vyavahAranaya se mokSa mArga kI pahacAna karAI / taba aise vyavahAranaya ko kaise aMgIkAra nahIM karanA cAhiye ? so samajhAie / uttara- paradravya kA nimitta milane kI apekSA se vrata - zIlasayamAdika ko mokSamArga kahA / so inhI ko mokSamArga nahI mAna lenA, kyoki (1) paradravya kA grahaNa -tyAga AtmA ke ho to AtmA paradravya kA kartA - hartA ho jAve / parantu koI dravya kisI dravya ke AdhIna nahI hai / ( 2 ) isalie AtmA apane bhAva jo rAgAdika haiM, unheM choDakara vItarAgI hotA hai / ( 3 ) isalie nizcaya se vItarAga bhAva hI mokSamArga hai / ( 4 ) vItarAga bhAvo ke aura vratAdika ke kadAcita kArya-kAraNapanA (nimitta naimittikapanA) hai, isalie, vratAdi ko mokSamArga kahe so kathanamAtra hI hai / paramArtha se bAhyakriyA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) mokSamArga nahI hai-aisA hI zraddhAna karanA / isa prakAra vyavahAranaya agIkAra karane yogya nahIM hai, aisA jaannaa| prazna 31-jo jIva vyavahAranaya ke kathana ko hI saccA mAna letA hai use jinavANI meM kina-kina nAmo se sambodhana kiyA hai ? uttara-(1) puruSArtha siddhayupAya gAthA 6 me kahA hai ki "tasya dezanA naasti"| (2) samayasAra kalaza 55 me kahA hai ki "ajJAnamoha andhakAra hai usakA sulaTanA durnivAra hai"| (3) pravacanasAra gAthA 55 me kahA hai ki "vaha pada-pada para dhokhA khAtA hai"| (4) AtmAvalokana me kahA hai ki "yaha usakA harAmajAdIpanA hai"| ityAdi saba zAstro me mUrkha Adi nAmo se sambodhana kiyA hai| prazna 32-paramAgama ke amUlya 11 siddhAnta kyA-kyA hai, jo mokSArthI ko sadA smaraNa rakhanA cAhie aura ve jinavANI me kahAMkahA~ batalAye haiM ? uttara-(1) eka dravya dUsare dravya ko sparza nahI karatA hai| [samayasAra gAthA 3] (2) pratyeka dravya kI pratyeka paryAya kramabaddha hI hotI hai| [samayasAra gAthA 308 se 311 taka] (3) utpAda, utpAda se hai vyaya yA dhra va se nahIM hai| [pravacanasAra gAthA 101] (4) pratyeka paryAya apane janmakSaNa me hI hotI hai| [pravacanasAra gAthA 102] (5) utpAda apane SaTakAraka ke pariNamana se hI hotA hai [pacAstikAya gAthA 62] (6) paryAya aura dhrava ke pradeza bhinna-bhinna haiM [samayasAra gAthA 181 se 183 taka] (7) bhAva zakti ke kAraNa paryAya hotI hI hai, karanI paDatI nhiiN| [samayasAra 33vI zakti] (8) nija bhUtArtha svabhAva ke Azraya se hI samyagdarzana hotA hai| [samayasAra gAthA 11] (8) cAro anuyogo kA tAtparya mAtra vItarAgatA hai| [paMcAstikAya gAthA 172] (10) svadravya me bhI dravya guNa-paryAya kA bheda vicAranA vaha anyavazapaNA hai| [niyamasAra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) 145] (11) dhruva kA Alamvana hai vedana nahI hai aura paryAya kA vedana hai, parantu Alambana nahI hai / prazna 33 - paryAya kA saccA kAraNa kauna he aura kauna nahIM hai ? uttara - paryAya kA kAraNa usa samaya paryAya kI yogyatA hai / vAstava me paryAya kI eka samaya kI sattA hI paryAya kA saccA kAraNa hai / [a] paryAya kA kAraNa para to ho hI nahI sakatA hai, kyoki parakA to dravya kSetra -kAla-bhAva pRthaka-pRthaka haiM / [A] paryAya kA kAraNa trikAlI dravya bhI nahI ho sakatA hai kyoki paryAya eka samaya kI hai yadi trikAlI kAraNa ho to paryAya bhI trikAla honI cAhie so hai nahI / [i] paryAya kA kAraNa anantara pUrva kSaNavartI paryAya bhI nahI ho sakatI hai kyoki abhAva me se bhAva kI utpatti nahI ho sakatI hai / isalie yaha siddha hotA hai ki paryAya kA saccA kAraNa usa samaya paryAya kI yogyatA hI hai / prazna 34 - mujha nija AtmA kA svadravya-paradravya kyA - kyA hai, jisake jAnane-mAnane se cAro gatiyo kA abhAva ho jAve ? uttara- (1) svadravya arthAta nirvikalpa mAtra vastu paradravya arthAta savikalpa bheda kalpanA, (2) svakSetra arthAta AdhAra mAtra vastu kA pradeza, para kSetra arthAta pradezo me bheda paDanA (3) svakAla arthAta vastumAtra kI mUla avasthA, parakAla arthAta eka samaya kI paryAya, (4) svabhAva arthAta vastu ke mUla kI sahaja zakti, parabhAva arthAta guNabheda karanA / [ samayasAra kalaza 252] prazna 35 - kisa kAraNa se samyaktva kA adhikArI bana sakatA hai aura kisa kAraNa se samyaktva kA adhikArI nahIM bana sakatA ? uttara - dekho | tattva vicAra kI mahimA / tattva vicAra rahita devAdika kI pratIti kare, bahuta zAstro kA abhyAsa kare, vratAdi pAle, tatpazcaraNAdi kare, usako to samyaktva hone kA adhikAra nahI aura Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) tattva vicAra vAlA inake binA bhI samyaktva kA adhikArI hotA hai| [mokSamArga prakAzaka pRSTha 260] prazna 36-jIva kA kartavya kyA hai ? uttara-jIva kA kartavya to tattva nirNaya kA abhyAsa hI hai isI se darzana moha kA upazama to svameva hotA hai usame (darzanamoha ke upazama me) jIva kA karttavya kucha nahIM hai| [mokSamArga prakAzaka pRSTha 314] prazna 37-jinadharma kI paripATI kyA hai ? uttara-jinamata me to aisI paripATI hai ki prathama samyaktva hotA hai phira vratAdi hote haiM / samyaktva to sva-para kA zraddhAna hone para hotA hai, tathA vaha zraddhAna dravyAnuyoga kA abhyAsa karane se hotA hai| isalie prathama dravya-guNa paryAya kA abhyAsa karake samyagdRSTi bananA pratyeka bhavya jIva kA parama kartavya hai| [mokSamArga prakAzaka pRSTha 263] prazna 38-kina-kina grantho kA abhyAsa kare to eka bhUtArtha svabhAva kA Azraya bana sake ? uttara-mokSamArga prakAzaka va jaina siddhAnta praveza ratnamAlA ke sAta bhAgo kA sUkSmarIti se abhyAsa kare to bhUtArtha svabhAva kA Azraya lenA bne| prazna 36-mokSa mArga prakAzaka va jaina siddhAMta praveza ratnamAlA meM kyA-kyA viSaya batAyA hai ? uttara-chaha dravya, sAta tattva, chaha sAmAnya guNa, cAra abhAva, chaha kAraka, dravya-guNa paryAya kI svatantratA, upAdAna-upAdeya, nimitta naimittika, yogyatA, nimitta, samayasAra sauvI gAthA ke cAra bola, aupazamakAdi pAca bhAva, tyAgane yogya mithyAdarzanAdi kA svarUpa tathA pragaTa karane yogya samyagdarzanAdi kA svarUpa tathA eka nija bhUtArtha ke Azraya se hI dharma kI prApti ho sakatI hai, Adi viSayo kA sUkSma Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) rIti se varNana kiyA hai tAki jIva nija svabhAva kA Azraya lekara mokSa kA pathika bane / prazna 40 - kyA jaina siddhAnta praveza ratnamAlA ke sAtabhAga Apane banAye hai ? uttara - jana siddhAnta praveza ratnamAlA ke sAta bhAga to AhAra vargaNA kA kArya hai / vyavahAranaya se nirUpaNa kiyA jAtA hai ki maiMne banAye hai | are bhAI / cAro anuyogo ke grantho me se paramAgama kA mUla nikAlakara thoDe me sagraha kara diyA hai| tAki pAtra bhavya jIva sugamatA se dharma kI prApti ke yogya ho ske| ina sAta bhAgo kA eka mAtra uddezya mithyAtvAdi kA abhAva karake samyagdarzanAdi kI prApti kara kramaza. mokSa kA pathika vananA hI hai / bhavadIya kailAza candra jaina bandha aura mokSa ke kAraNa paradravya kA cintana hI bandha kA kAraNa hai aura kevala vizuddha svadravya kA cintana hI mokSa kA kAraNa hai / [ tatvajJAnatara giNI 15-16] samyaktvI sarvatra sukhI samyagdarzana sahita jIva kA narakavAsa bhI zreSTha hai, parantu samyagdarzana rahita jIva kA svarga me rahanA bhI zobhA nahI detA; kyoki AtmajJAna vinA svarga me bhI vaha duHkhI hai| jahA~ AtmajJAna hai vahIM saccA sukha hai / [ sArasamuccaya-39] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI vItarAgAyanama / / jaina siddhAnta praveza ratnamAlA cauthA bhAga magalAcaraNa Namo arahantANa, Namo siddhANaM, Namo AiriyANa; Namo uvajhAyANa, Namo loe savva sANa // 1 // AtmA so arhanta hai, nizcaya siddha ju sohi / AcAraja uvajhAya aru, nizcaya sAdhu sohi // 2 // syAdvAda adhikAra aba, kahA~ jaina ko mUla / jAkeM jAnata jagata jana, lahaiM jagata-jala-phUla / / 3 / / deva guru dono khar3e kisake lAgU pAMva / balihArI gurudeva kI bhagavAna diyo batAya // 4 // karuNAnidhi gurudeva zrI diyA satya updesh| jJAnI mAne parakha kara, kare mUDha sakleza // 5 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) anekAnta aura syAdvAda prathama adhikAra prazna 1-syAdavAda-anekAnta ke viSaya meM samayasAra kalaza cAra meM kyA batAyA hai ? uttara-ubhayanayavirodhadhvaMsini syAtpadAke, jinapacasi ramante ye svaya vaantmohaaH| sapadi samayamAra te para jyotilacca ranavamanayarakSAkSuNNamokSanta ev||4|| zlokArtha---[ubhaya-naya-virodha-dhvasini] nizcaya aura vyavahAraina do nayo ke viSaya ke bheda se paraspara virodha hai, usa virodha kA nAza karane vAlA myAta-pada-ake] 'syAt'-pada se cihnita [jinavacasi] jo jina bhagavAna kA vacana (vANI) usame hai [ye ramante jo purupa ramate hai (raga, rAga, bheda kA Azraya choDa kara trikAlI apane bhagavAna kA Azraya lete hai)[te] ve purupa [svaya] apane Apa hI (anya kAraNa ke vinA) vAntamohA ] mithyAtvakarma ke udaya kA vamana karake [uccai para jyoti samayamAra] isa atizayarUpa paramajyoti prakAzamAna zuddha AtmA ko [mapadi tatkAla (usI kSaNa) [IkSante eva] dekhate hI haiM (anubhava karate hai)| kaisA hai samayasArarUpa zuddha AtmA ? [anavam] navIna utpanna nahIM huA, kintu karmoM se AcchAdita thA, so jAyaka kI ora dRSTi karane se pragaTa vyakti rUpa ho gayA hai aura samayasArarUpa zuddha AtmA kaisA hai ? [anaya-pakSa-akSuNNam ] sarvathA ekAntarUpa kunaya ke pakSa se khaNDita nahI hotA, nirvAdha hai| prazna 2-syAdavAda-anekAnta ke viSaya me nATaka samayasAra meM kyA batAyA hai ? uttara-nihacaimai rUpa eka vivahArameM aneka, ___ yAhI nai virodhamai jagata bharamAyo hai| rahA hotA, nim] sarvathA "vAda-aneka Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) jagake vivAda nAsibe kI jina Agama hai, jAmeM syAdvAra nAma lacchana suhAyo hai // darasanamoha jAko gayo hai sahajarUpa, Agama pramAna tAke hiradai maiM Ayo hai| anauM akhaMDita anUtana anaMta teja, aisau pada pUrana turanta tini pAyau hai / artha-nizcayanaya me padArtha ekarUpa hai aura vyavahAra me anekarUpa hai| isa naya-virodha me sasAra bhUla rahA hai, so isa vivAda ko naSTa karane vAlA jinAgama hai / jisame syAdvAd kA zubha cihna hai| (muharachApa lagI hai-syAdvAd se hI pahicAnA jAtA hai ki yaha jinAgama hai)| jisa jIva ko darzanamohanIya kA udaya nahI hotA usake hRdaya me svata svabhAva yaha pramANika jinAgama praveza karatA hai aura use tatkAla hI nitya, anAdi aura ananta prakAzamAna mokSapada prApta hotA hai| prazna 3-syAdvAda, anekAnta ke viSaya meM puruSArtha siddhayapAya zloka 225 meM amRtacandrAcArya jI ne kyA batAyA hai? uttara-ekanAkarSantI zlayapantI vastutatvamitareNa / antena jayati jainI nItimatthAna netramiva gopii| artha-mathanI ko rassI khIcane vAlI gvAlina kI bhA~ti, jinendra bhagavAna kI jo nIti artha naya-vivakSA hai vaha vastu svarUpa ko eka naya-vivakSA se khIcatI hai aura dUsaro naya-vivakSA se DhIla detI huI anta arthAt dono vivakSA dvArA jayavata rahe / bhAvArtha-bhagavAna kI vANI syAdavAdarUpa anekAntAtmaka hai, vastu kA svarUpa pradhAnatayA-gauNanaya kI vivakSA se kiyA jAtA hai| jaise ki-jIva dravya nitya bhI hai aura anitya bhI hai, dravyAthikanaya kI vivakSA se nitya hai aura paryAyAthikanaya kI vivakSA se anitya hai yaha naya vivakSA hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) prazna 4-nATaka samayasAra me jaina mata kA mUla siddhAnta kyA hai, jisase jIva saMsAra se pAra hote haiM ? uttara-syAdvAda adhikAra aba, kahIM jaina ko mUla / jAke jAnata jagata jana, laheM jagata-jala-phUla / / artha-janamata kA mUla siddhAnta 'anekAnta syAdvAda' hai| jisakA jJAna hone se jagata ke manuSya sasAra-sAgara se pAra hote haiN| prazna 5-anekAntamayo jinavANI kA svarUpa, zrI pravacanasAra kalaza do meM kyA batAyA hai ? uttara-"jo mahAmoharUpI andhakAra samUha ko lIlAmAtra me naSTa karatA hai / aura jagata ke svarUpa ko prakAzita karatA hai / vaha anekAntamaya jJAna sadA jayavanta raho" aisA batAyA hai| prazna 6-samayasAra kalaza do me pa0 jayacandra ne sarasvatI kI anekAntamayI satyArthamati kise kahA hai ? uttara-"samyagjJAna hI sarasvatI kI satyArtha mUrti hai| usame bhI sampUrNa jJAna to kevalajJAna hai, jisame samasta padArtha pratyakSa bhAsita hote haiN| kevalajJAna anantadharma aura guNasahita Atmatatva ko pratyakSa dekhatA hai, isaliye vaha sarasvatI kI mUrti hai aura kevalajJAna ke anusAra jo bhAvazrutajJAna hai vaha Atmatatva ko parokSa dekhatA hai-isalie bhAvazrutajJAna bhI sarasvatI kI mUrti hai| dravyazruta-vacanarUpa hai, vaha bhI nimittarUpa usakI mUrti hai, kyoki vaha vacano ke dvArA aneka dharma vAle AtmA ko batalAtI hai isa prakAra samasta padArthoM ke tatva ko batAne vAlI samyagjJAnarUpa (upAdAna) tathA vacanarUpa (nimitta) anekAntamayI sarasvatI kI mUrti hai" / prazna 7-puruSArthasiddhayupAya ke dUsare zloka me kaise anekAnta ko namaskAra kiyA hai ? uttara-(1) jo paramAgama kA jIvana hai (2) jisane anya ekAnta matiyo kI bhinna-bhinna ekAnta mAnyatAo kA khaNDana kara diyA hai Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) aura (3) jisane samasta nayo dvArA prakAzita jo vastu kA svabhAva hai, usake virodha ko naSTa kara diyA hai| maiM usa anekAnta ko arthAt eka pakSa rahita syAdvAdarUpa bhAva zrutajJAna ko namaskAra karatA hU~ aisA kahA hai| prazna 8-anekAnta-syAdvAda paramAgama kA jIvana kyo hai ? uttara-jagata kA pratyeka sat anekAntarUpa hai| asti-nAsti, tat-attata, nitya-anitya, eka-aneka Adi yugalo se guMthita hai| jaba padArtha hI svata siddha anekAntarUpa hai, to usako jAnane vAlA vahI jJAna praNAma koTi me A sakatA hai ki jo anekAnta ko anekAntarUpa hI jAne / isalie anekAnta syAdvAda ko paramAgama kA jIvana kahA hai eka kAla meM dekhiye anekAnta kA ruup| eka vastu me nitya hI vidhi niSedha svarUpa // prazna :--anekAnta-syAvAda ko samajhane samajhAne kI kyA AvazyakatA hai ? uttara-ajJAniyo me anAdikAla se eka-eka samaya karake jo para padArthoM me, zubhAzubha vikArI bhAvo me kartA-bhoktA kI khoTI buddhi hai, usakA abhAva karane ke lie aura atIndriya sukha kI prApti ke nimitta anekAnta-syAdvAda ko samajhane-samajhAne kI AvazyakatA hai| prazna 10-anekAnta kise kahate haiM ? uttara-pratyeka vastu me vastupane kI siddhi karane vAlI astinAsti Adi paraspara viruddha do zaktiyo kA eka hI sAtha prakAzita honA-use anekAnta kahate haiN| prazna 11-pratyeka vastu me kisa-kisa kA grahaNa hotA hai ? uttara-pratyeka dravya kA, pratyeka guNa kA, pratyeka paryAya kA, pratyeka avibhAga praticcheda kA grahaNa hotA hai| prazna 12-anekAnta kI vyAkhyA me 'Adi' zabda AyA hai, usase kyA-kyA samajhanA? Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) uttara - eka aneka, nitya- anitya, abheda-bheda, sata asata, tatatat Adi aneka yugala samajha lenA / prazna 13 - sat-asat Adi yugala kisa-kisa meM laga sakate haiM ? uttara --- pratyeka dravya me, pratyeka guNa me, pratyeka paryAya meM, pratyeka avibhAga praticcheda me laga sakate hai / prazna 14 - eka aneka, nitya-anitya, sat-asat Adi kyA haiM ? uttara- dharma hai, guNa nahI hai / prazna 15 - dharma aura guNa me kyA antara hai ? uttara - guNo ko dharma kaha sakate hai, parantu dharmo ko guNa nahI kaha sakate haiN| kyoki - (1) astitva, vastutva Adi sAmAnya aura vizeSa guNa hote haiM unakI paryAyeM hotI hai / ( 2 ) nitya- anitya, tatatat Adi dharma hai unakI paryAye nahI hotI hai yaha apekSita dharma hai / prazna 16 - pratyeka dravya me sat-asat, nitya - anitya, eka-aneka Adi aneka apekSita dharma haiM, vaha kisa prakAra hai ? uttara - jaise- eka AdamI ko koI pitAjI, koI veTA jI, koI mAmA jI, koI cAcA jI koI tAU jI kahatA hai, to kyA vaha jhagaDA karegA ? nahI karegA, kyoki vaha samajhatA hai isa apekSA mAmA isa apekSA pitA jI hU~, usI prakAra pratyeka dravya me nitya - anitya, eka aneka Adi aneka apekSita dharma haiM / uname apekSA samajhane se kabhI bhI jhagaDA nahI hogA aura anekAnta - syAdvAda dharma kI siddhi ho jAvegI / prazna 17 - anekAnta syAdvAda kisame laga sakatA hai aura kisame nahIM laga sakatA hai| ? uttara - jisame jo dharma ho usI me laga sakatA hai| jisame jo dharma nahIM ho usame nahI laga sakatA hai / jaise - paramANu nizcaya se apradezI (eka pradezI) hai, vyavahAra se bahupradezI hai, usI prakAra kAla Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) dravya nizcaya se apradezI (eka pradezI) hai, vyavahAra se kAla dravya me bahupradezI ho -- aisA nahI hai / prazna 18 - anekAnta kA dravya-guNa- paryAya kyA hai ? uttara - AtmA dravya hai, jJAna guNa hai, anekAnta jJAnarUpa paryAya hai | prazna 16 - anekAnta kA vyutpatti artha kyA hai ? uttara - an = nahI, eka = eka, anta = dharma, arthAt eka dharma nahI, do dharma ho yaha anekAnta kA vyutpatti artha hai / prazna 20 - anekAnta kyA batAtA hai ? uttara - do dharma ho, ve paraspara viruddha ho aura vastu ko siddha karate ho, yaha anekAnta batAtA hai / prazna 21 - kyA nitya- anitya Adi virodhI dharma haiM uttara - nitya - anitya, eka-aneka Adi virodhI dharma nahI parantu virodhI pratIta hone vAle dharma hai / ve paraspara virodhI pratIta hote hai, hai nahI kyoki unakI sattA eka dravya me eka sAtha pAI jAtI hai / prazna 22 - vastu kise kahate haiM ? uttara- (1) jiname guNa-paryAya vasate ho use vastu kahate hai / (2) jisame sAmAnya-vizepapanA pAyA jAve use vastu kahate haiM / (3) jo apanA-apanA prayojanabhUta kArya karatA ho use vastu kahate haiM / ? prazna 23 - yaha tIna vastu kI vyAkhyA kisameM pAI jAtI hai uttara - pratyeka dravya meM pAI jAtI hai / ata jAti apekSA chaha dravya aura sakhyA apekSA jIva ananta, pudgala anantAnanta, dharma-adharmaAkAza eka-eka aura lokapramANa asaMkhyAta kAla dravya saba vastu haiM / prazna 24 - vastu ko jAnane se hame kyA lAbha rahA ? uttara---jaba pratyeka dravya vastu hai, to mai bhI eka vastu hU~ | maiM apane guNa- paryAyo me basatA hU~, para me nahI basatA hU~ / aisA jAnakara apanI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) vantu kI ora daSTi kare to tatkAla samyagdarzanAdi kI prApti hokara ma se nirvANa kI prApti ho, yaha vastu ko jAnane kA lAbha hai| prazna 25- maiM phisame nahIM basatA haiN| aura kisa me basatA hU~? uttara-(1) atyanta bhinna para padArthoM me nahI vasatA hU~ apane guNa-paryAyo meM basatA huuN| (2) mAgva-nAka-kAna Adi audArika zarIra ne nahI basatA hU~, apane guNa-paryAyo me vasatA hU~ (3) tejasa-kArmANa dArIra me nahI bamatA hU~, apane guNa-paryAyo me basatA huuN| (4) bhApA aura mana me nahI vasatA hU~, apane guNa paryAyo me basatA huuN| (5) zubhAzubhabhAvo meM nahIM banatA hai, apane guNa-paryAyo me basatA huuN| (6) apUrNa-pUrNa zuddha paryAyo rupa bheda kalpanA me nahI basatA hU~, apane guNa paryAyo me basatA huuN| (7) bheda naya ke pakSa me nahI basatA hU~, apane guNa-paryAyo me basatA huuN| (8) abheda naya ke pakSa me nahI vasatA hU~ apane guNa-garyAyo me basatA huuN| (6) bhedAbheda naya ke pakSa me nahI basatA hU~, apane guNa-paryAyo me basatA huuN| prazna 26-pratyeka vastu apane-apane me hI vasatI hai, para me nahI basatI, yaha mahAmatra kina-kina zAstro me AyA hai ? uttara-(a) anAdinidhana vastuye bhinna-bhinna apanI-apanI maryAdA mahita pariNamita hotI hai, koI kisI ke adhIna nahI hai, koI kisI ke pariNamita karAne se pariNamita nahIM hotii|" [mokSa-mArga prakAzaka pRSTha 52] (A) sarva padArtha apane dravya me antarmagna rahane vAle apane ananta dharmoM ke cakra ko cumbana karate hai- sparza karate haiM, tathApi ve paraspara eka-dUsare ko spaza nahI karate [samayasAra gA0 3] / (i) apane-apane satvaka, sarva vastu vilsaay| aise ciMtavai jIva tava, parate mamata na thaay| jayacandra jI anyatva bhAvanA] (I) anya dravya se anya dravya ke guNa kI utpatti nahI kI jA sakatI, kyoki sarva dravya apane-apane svabhAva se utpanna hote hai| [samayasAra gA0 372] (u) sat dravya lakSNam-utpAda vyaya dhrauvya yuktasat [tasvArthasUtra] (U) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) jinendra bhagavAna ko vANI se kathit sarva padArtho kA dravya-guNa paryAya svarUpa hI yathArtha hai yaha pAramezvarI vyavasthA hai| [pravacanasAra gA0 13] yaha saba mahAmatra haiN| prazna 27-virodha kitane prakAra kA hai ? uttara-do prakAra kA hai| (1) eka virodha-billo-cUhe kI taraha, nevalA-sA~pa kI taraha, andhakAra prakAza kI taraha, samyaktva ke samaya hI mithyAtva kA sadbhAva mAnanA Adi virodha vastu ko nAza karane vAlA hai| (2) dUsarA virodha-asti-nAsti Adi vastu ko siddha karane vAlA hai| prazna 28-billI-cUhe kI taraha virodha vastu kA nAza karane vAlA kaise hai ? uttara-vastu anekAnta rUpa hai, parantu jo vastu ko sarvathA ekarUpa hI mAnate hai vaha virodha vastu kA nAza karane vAlA hai| jaise--koI vastu ko sarvathA sAmAnyarUpa hI mAnatA hai| koI vastu ko sarvathA vizeSa rUpa hI mAnatA hai| koI vastu ko sarvathA asata hI mAnatA hai| koI vastu ko sarvathA ekarUpa mAnakara dravya-guNa-paryAya ke bhedo ko nAza karatA hai / koI vastu ko sarvathA bhedarUpa hI mAnakara svata siddha akhaNDa vastu ko khaNDa-khaNDa hI mAnatA hai| aisI mAnyatA billIcUhe kI taraha kA virodha vastu ko nAza karane vAlA hai| prazna 26-kyA kahIM chahaDhAlA me vastu kA nAza karane vAlA virodha batAyA hai ? uttaraekAntavAda-dUSita samasta, viSayAdika poSaka aprazasta kapilAdi-racita zruta ko abhyAsa, so hai kubodha bhudentraas| (1) jo zAstra jagata me sarvathA nitya, eka, advaita aura sarvacyApaka brahma mAtra vastu hai, anya koI padArtha nahIM hai| (2) vastu ko sarvathA kSaNika-anitya batalAye / (3) guNa-guNI sarvathA bhinna hai kisI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) guNa ke sayoga se vastu hai| (4) jagata kA koI kartA-hartA tathA niyatA hai / (5) dayA-dAna mahAvratAdi zubharAga se mokSa honA batalAye / (6) nimitta se upAdAna me kArya hotA hai| (7) zubhabhAva mokSamArga hai Adi sarvathA ekAnta virodha vastu kA nAza karane vAlA hai aisA chahaDhAlA me se batAyA hai| prazna 30~asti-nAsti Adi virodha vastu ko siddha karane vAlA kisa prakAra hai ? uttara-naya vivakSA se vastu me aneka svabhAva hai aura uname paraspara virodha hai / jaise-asti hai, vaha nAsti kA pratipakSIpanA hai, parantu java syAdvAda anekAnta se sthApana kare to sarva virodha dUra ho jAtA hai| prazna 31-nitya-anitya virodha vastu ko kaise siddha karatA hai? uttara--kyA vastu nitya hai ? uttara haaN| kyA vastu anitya bhI hai ? uttara haaN| dekho, dono praznoM ke uttara me 'hA~' hai| virodha lagatA hai| parantu vastu dravya-guNa kI apekSA nitya hai aura paryAya kI apekSA anitya hai aisA syAhAda-anekAnta batalAkara vastu ko siddha karatA hai| prazna 32-tat-atat virodha vastu ko kaise siddha karatA hai? uttara-jo (vastu) tat hai vahI atat hai / AtmA svarUpa se (jJAna rUpa se) tat hai, vahI jJeyarUpa se atat hai / syAdvAda anekAnta vastu ko tata-atata svabhAva vAlI batalAkara inake virodha ko meTakara vastu ko siddha karatA hai| prazna 33-eka-aneka kA virodha vastu ko kaise siddha karatA hai ? uttara-eka naya akhaNDa vastu kI sthApanA karake dravya-guNa-paryAya ke bheda ko inkAra karatA hai kintu aneka naya dravya-guNa-paryAya kA bhinna-bhinna lakSaNa batalAkara vastu ko bhedarUpa sthApita karatA hai| isa prakAra iname virodha dikhate hue bhI syAdvAda-anekAnta vastu ko Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ t ( 27 ) eka-aneka batalAkara inake virodha ko meTa kara vastu ko siddha karatA hai / prazna 34 - upAdAna aura nimitta meM ekAntI aura anekAntI kI mAnyatA kisa prakAra haiM ? uttara- ( 1 ) upAdAna kucha nahI karatA, kevala nimitta hI use pariNamAtA hai, vaha bhI eka dharma ko mAnane vAlA ekAntI hai / tathA jo yaha mAnatA hai ki nimitta kI upasthiti hI nahI hotI vaha bhI eka dharma kA lopa karane vAlA ekAntI hai (2) parantu jo yaha mAnatA hai ki pariNamana to saba nirapekSa apanA-apanA catuSTaya me svakAla kI yogyatA se karate haiM / kintu jahA~ AtmA viparIta dazA me pariNamatA hai vahIM yogya karma kA udayarUpa nimitta kI upasthiti hotI hai / tathA jahA~ AtmA pUrNa svabhAvarUpa pariNamatA hai vahA~ sampUrNa karma kA abhAvarUpa nimitta hotA hai, vaha dono dharmoM ko mAnane vAlA anekAntrI hai / prazna 35 - vyavahAra nizcaya meM ekAntI aura anekAntI kI mAnyatA kisa prakAra haiM ? uttara- ( 1 ) jo nizcaya ratnatraya se anabhijJa hai aura mAtra devaguru-zAstra kI zraddhA ko samyagdarzana, zAstra jJAna ko samyagjJAna, aNuvratAdika ko zrAvakapanA, aura mahAvratAdika ko munipanA mAnatA hai, vaha vyavahArAbhAsI ekAntI hai / jo bhUmikAnusAra rAga ko pUrvacara yA sahacararUpa se nahI mAnatA, vaha nizcayAbhAsI ekAntI hai / (2) kintu jo mokSamArga to nirapekSa zuddha ratnatraya ko hI mAnatA hai aura bhUmikAnusAra pUrvacara yA sahacara vyavahAra bhI sAdhaka ke hotA hai aisA mAnatA hai vaha syAdvAd - anekAnta kA marmI anekAntI hai / prazna 36 - dravya aura paryAya ke viSaya meM ekAntI kauna hai aura anekAntI kauna hai ? * uttara -- ( 1 ) jo sAMkhyavat trikAlI zuddha dravya ko trikAla zuddha Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) mAnatA hai kintu paryAya ko nahI mAnatA hai / vaha eka dharma kA lopa karane vAlA ekAntI hai / tathA jo bauddhavat paryAya ko hI mAnatA hai usame anvaya rUpa se pAyA jAne vAlA dravya ko nahI mAnatA, vaha bhI eka dharma kA lopa karane vAlA ekAntI hai / (2) kintu jo dravya aura paryAya dono ko mAnatA hai tathA paryAya kA Azraya choDakara dravya kA hI Azraya karatA hai / vaha syAdvAda anekAnta kA marmI anekAntI hai / prazna 37 - jo para kI kriyA ko apanI mAnatA hai vaha kauna hai | aura pratyeka dravya me svataMtratayA apanI-apanI kriyA hotI hai aisA mAnatA hai vaha kauna hai ? uttara- (1) mana-vacana-kAya, para vastu kI kriyA kA kartA AtmA ko mAnatA hai vaha eka padArtha kI kriyA kA lopa karane vAlA ekAntI hai / ( 2 ) jo yaha mAnatA hai ki pratyeka padArtha svataMtra rUpa se apaneapane pariNAma ko karatA hai vaha syAdvAda - anekAnta kA marmI anekAntI hai / prazna 38 - virodha hote huye bhI virodha vastu ko siddha karatA hai isameM karuNAnuyoga kA dRSTAnta dekara samajhAo ? uttara - kyA apanI mUrkhatA cakkara khilAtI hai ? uttara - hA~ / kyA karma bhI cakkara khilAtA hai ? uttara - hA~ / dono prazno ke uttara me 'hrIM' hai, virodha lagatA hai / parantu AtmA apanI mUrkhatA se cakkara kATatA hai yaha nizcayanaya kA kathana hai / aura karma cakkara kaTAtA hai yaha vyavahAranaya kA kathana hai - aisA syAdvAdI - anekAntI jAnatA hai kyoki vaha cAro anuyogo ke rahasya kA marmI hai / ? prazna 36- kyA mukhya gauNa vastu ke bheda haiM uttara - vastu ke bheda nahI hai, kyoki mukhya-gauNa vastu me vidyamAna gharmo kI apekSA nahI hai kintu vaktA kI icchAnusAra hai / mukhya gauNa kathana ke bheda haiM vastu ke nahI hai / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) prazna 40 - zAstroM meM 'hI' kA prayoga kisa-kisa dRSTi se kiyA hai uttara- ( 1 ) eka dRSTi se kathana karane me 'ho' AtA hai / (2) 'hI' dRDhatA sUcaka hai / (3) jahAM apekSA spaSTa batAnI ho vahA~ 'ho' avazya lagAyA jAtA hai / (4) 'hI' apane viSaya ke bAre meM saba zakAo kA abhAva kara dRDhatA batAtA hai / jaise---AtmA dravyadRSTi se zuddha hI hai / (5) 'hI' samyak ekAnta ko batAtA hai / prazna 41 - zAstroM meM 'bhI' kA prayoga kisa-kisa dRSTi se kiyA jAtA hai ? uttara- ( 1 ) pramANa kI dRSTi se kathana me 'bhI' AtA hai ? jaiseAtmA zuddha bhI hai aura azuddha bhI hai / (2) apUrNa ko pUrNa na samajhaliyA jAve, isake lie 'bhI' kA prayoga hotA hai (3) jo bAta aza ke viSaya me kahI jA rahI hai / use pUrNa ke viSaya me nA samajha liyA jAve, isake lie 'bhI' kA prayoga hotA hai / dUsare prakAra ke zabdo meM kahA jAve / (1) ( sApekSa) jahA~ koI apekSA nA dikhAI jAve vahA~ para 'bhI' kA prayoga hotA hai / jaise- dravya nitya bhI hai aura anitya bhI hai| (2) (sambhAvita ) jitanI vastu kahI hai utanI hI vastu mAtra nahI hai dasare dharma bho usame haiM yaha batAne ke lie 'bhI' kA prayoga hotA hai / (3) (anukta) apanI manamAnI kalpanA se kaisA bhI dharma vastu me phiTa kara liyA jAve, aise manamAnI ke kalpanA ke dharmoM ko niSedha ke lie 'bhI' kA prayoga hotA hai / prazna 42 - vyavahAra upacAra kaba kahA jA sakatA hai ? uttara - ( 1 ) jisako nizcaya pragaTA ho usI ko upacAra lAgU hotA hai, kyoki anupacAra hue binA upacAra lAgU nahI hotA hai / (2) vyavahAra yA upacAra yaha jhUThA kathana hai, kyoki vyavahAra kisI ko kisI me milAkara nirupaNa karatA hai isake zraddhAna se mithyAtva hotA hai isalie isakA tyAga karanA / jahA~ jahA~ vyavahAra yA upacAra Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) kathana ho vahA~ " aisA nahI hai nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai" aisA jAnane ko vyavahAra- upacAra kahA jA sakatA hai / prazna 43 - samyaka anekAntoM kauna hai ? uttara - vastu dravyArthikanaya kI apekSA sAmAnya hai vizeSa nahI hai / tathA vastu paryAyArthikanaya kI apekSA vizeSa hai sAmAnya nahI hai, yaha dono samyak anekAntI he | } prazna 44 - mithyA anekAntI kauna hai ? uttara - vastu dravyArthikanaya kI apekSA sAmAnya bhI hai aura vizeSa bhI hai / tathA paryAyArthikanaya kI apekSA vastu vizeSa bhI hai aura sAmAnya 'bhI hai, yaha dono mAnyatA vAle mithyA anekAntI haiM / prazna 45 - apanI AtmA kA zraddhAna- samyagdarzana hai| aura deva, guru, zAstra kA zraddhAna samyagdarzana hai / isame saccA anekAnta aura mithyA anekAnta kisa prakAra hai ? uttara - apanI AtmA kA zraddhAna hI samyagdarzana hai aura deva, guru, zAstra kA zraddhAna samyagdarzana nahI hai yaha saccA anekAnta hai / aura apanI AtmA kA zraddhAna bhI samyagdarzana hai aura deva guru-zAstra kA zraddhAna bhI samyagdarzana hai yaha mithyA anekAnta hai / prazna 46 - ( 1 ) dezacAritrarUpa zuddhi bhI zrAvakapanA hai aura 12 aNuvratAvika bhI zrAvakapanA hai / ( 2 ) sakalacAritrarUpa zuddhi bhI munipanA hai aura 28 sUlaguNa pAlana bhI munipanA hai / ( 3 ) samyagdarzana AtmA ke Azraya se bhI hotA hai aura darzanamohanIya ke abhAva se bhI hotA hai| ina tIno vAkyoM meM saccA anekAnta aura mithyA anekAnta kyA hai ? uttara - dezacAritrarUpa zuddhi hI zrAvakapanA hai aura 12 aNuvratAdika zrAvakapanA nahI hai, yaha saccA anekAnta hai / dezacAritrarUpa zuddhi bhI zrAvakapanA hai aura 12 aNuvratAdika bhI zrAvakapanA hai yaha mithyA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) anekAnta hai| isI prakAra bAkI do vAkyo me saccA anekAnta aura mithyA anekAnta lagAkara batAo / prazna 47 - anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA, isake kucha dRSTAnta dekara samajhAiye ? uttara- (1) AtmA apane rUpa se hai aura para rUpa se nahI hai to anekAnta ko samajhA hai| AtmA apane rUpa se bhI hai aura para rUpa se bhI hai to anekAnta ko nahI samajhA / (2) AtmA apanA kara sakatA hai, aura para kA nahI kara sakatA to anekAnta ko samajhA hai / AtmA apanA bhI kara sakatA hai aura para kA bhI kara sakatA hai to anekAnta ko nahI samajhA / (3) AtmA ke Azraya se zuddhabhAva se dharma hotA hai aura zubhabhAva se nahI hotA to anekAnta ko samajhA hai / AtmA ke Azraya se zuddhabhAva se bhI dharma hotA hai aura zubhabhAva se bhI dharma hotA hai to anekAnta ko nahI samajhA / ( 4 ) jJAna kA kArya jJAna se hotA hai aura dUsare guNo se nahI to anekAnta ko samajhA hai| jJAna kA kArya jJAna guNa se bhI hotA hai aura dUsare guNo se bhI hotA hai to anekAnta ko nahI samajhA / (5) eka paryAya apanA kArya karatI hai aura dUsarI paryAya kA kArya nahI karatI to anekAnta ko samajhA hai / eka paryAya apanA bhI kArya karatI hai aura para kA bhI kArya karatI hai to anekAnta ko nahI samajhA / (6) jJAna AtmA se hotA hai aura zarIra, indriyA~, dravya karma aura zubhAzubha bhAvo se nahI hotA, to anekAnta ko samajhA hai| jJAna AtmA se bhI hotA hai aura zarIra, indriyA~, dravyakarma aura zubhAzubha bhAvo se bhI hotA hai to anekAnta ko nahI samajhA / prazna 48 - nizcaya vyavahAra ke anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA ? uttara - (1) nizcaya nizcaya se hai vyavahAra se nahI hai aura vyavahAra vyavahAra se hai nizcaya se nahI hai to nizcaya - vyavahAra ke anekAnta ko samajhA hai / (2) nizcaya nizcaya se bhI hai vyavahAra se Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) bhI hai aura vyavahAra vyavahAra se bhI hai nizcaya se bhI hai to nizcayavyavahAra ke anekAnta ko nahIM samajhA hai| prazna 46-upAdAna-nimitta ke anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA? uttara-(1) upAdAna upAdAna se nimitta se nahIM hai aura nimitta nimitta se hai upAdAna se nahIM hai to upAdAna-nimitta ke anekAnta ko samajhA hai| (2) upAdAna upAdAna se bhI hai nimitta se bhI hai aura nimitta nimitta se bhI hai upAdAna se bhI hai to upAdAna-nimitta ke anekAnta ko nahI samajhA hai| prazna 50-kundakundAcArya ne svayaM apanA kalyANa kiyA aura sAtha me dUsaroM kA bhI kalyANa kiyA-isame anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA? uttara-(1) kundakundAcArya ne svaya apanA kalyANa kiyA dasaroM kA kalyANa nahIM kiyA to anekAnta ko samajhA hai| (2) kundakundAcArya ne svaya apanA kalyANa kiyA aura sAtha me dUsaro kA bhI kalyANa kiyA to anekAnta ko nahIM smjhaa| prazna 51-mAnatuMgAcArya ne 48 tAle tor3e, isame anekAnta ko kava samajhA aura kaba nahIM samajhA ? uttara-(1) tAle apanI yogyatA se TUTe hai mAnatugAcArya se nahI to anekAnta ko samajhA hai| (2) tAle apanI yogyatA se bhI TUTe hai aura mAnatugAcArya se bhI TUTe haiM to anekAnta ko nahIM smjhaa| prazna 52-sItA ke brahmacarya se agni zItala ho gaI isameM anekAnta ko kaba samajhA aura kava nahIM samajhA ? uttara-prazna 50 yA 51 ke anusAra uttara do| prazna 53-manoramA ke zIla se daravAjA khula gayA isame anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA? uttara-prazna 50 yA 51 ke anusAra uttara do| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) prazna 54-zrIpAla ke zarIra kA kuSTa roga gandodaka se ThIka huA-isameM anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahI samajhA ? uttara-prazna 50 yA 51 ke anusAra uttara do| prazna 55-viSApahAra stotra ke paDhane se viSa dUra ho gayAisameM anekAnta ko kava samajhA aura kaba nahIM samajhA ? uttara-prazna 50 yA 51 ke anusAra uttara do| prazna 56-karmoM ke abhAva se siddha dazA ko prApti huI isameM anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA ? uttara--(1) siddhadazA kI prApti 14ve guNasthAna kA abhAva karake AtmA me se huI hai karmoM ke abhAva se nahIM huI hai to anekAnta ko samajhA hai (2) siddhadazA kI prApti 14ve guNasthAna kA abhAva karake AtmA me se bhI huI hai aura karmoM ke abhAva me se bhI huI hai to anekAnta ko nahIM samajhA hai| prazna 57-darzanamohanIya ke abhAva se kSAyika samyaktva kI prApti huI-isame anekAnta ko kara samajhA aura kaba nahIM samajhA ? uttara-56veM praznottara ke anusAra uttara do| prazna 58 kevalajJAna hone se kevala jJAnAvaraNIya karma kA abhAva huA, isameM anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA ? uttara-56veM praznottara ke anusAra uttara do| prazna 56-kuttA NamokAra matra sunane se svarga meM deva huA, isameM anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA ? uttara-(1) kuttA zubhabhAva se svarga me deva huA NamokAra matra sunane se nahI huA to anekAnta ko samajhA hai| (2) kuttA zubhabhAva se bhI svarga me deva huA aura NamokAra matra sunane se bhI deva huA to anekAnta ko nahIM smjhaa| prazna 60-kundakunda bhagavAna ne samayasAra banAyA-isameM nikAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA ? Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-56va praznottara ke anusAra uttara do| prazna 61-~-(1) bAI ne roTI banAI, (2) maiMne darI bichaaii| (3) maiMne rupayA kamAyA, (4) maiMne kitAba uThAI, (5) dharmadravya hai | jIva-yugala ko calAyA, (6) adharmadravya ne jIva-pudgala ko ThaharAyA, (7) maiMne dAMta sApha kiye, (5) AkAza ne saba dravyoM ko jagaha do, (1) kAladravya ne saba dravyo ko pariNamAyA, (10) maiM roTI khAtA hUM, (11) baDhaI ne alamArI banAI, (12) maiMne makAna banAyA, (13) maiMne kapar3e dhoye, (14) indrabhUti ko samozaraNa ke dekhate hI samyagdarzana huA Adi vAkyo me anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM smjhaa| - uttara-(1) roTI loI kA abhAva karake ATe me se banI hai aura vAI se nahI vanI hai to anekAnta ko nA samajhA hai| (2) roTI loI kA abhAva karake ATe me se banI hai aura bAI se bhI banI hai to anekAnta ko nahI samajhA hai| isI prakAra bAkI 14 praznottaro ke 'uttara do| prazna 62-darzanAvaraNIya karma ke abhAva se kevaladarzana kI prApti huI isa vAkya me anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA ? uttara-kevaladarzana AtmA ke darzana guNa me se acakSudarzana kA abhAva karake usa samaya paryAya kI yogyatA se huA hai aura darzanAvaraNIya karma ke abhAva se tathA AtmA ke darzana guNa ko choDakara dUsare gaNo se nahI huA hai to anekAnta ko samajhA hai| (2) kevaladarzana AtmA ke darzana guNa me se acakSudarzana kA abhAva karake usa samaya paryAya kI yogyatA se bhI huA hai aura darzanAvaraNIya karma ke abhAva meM tathA AtmA ke darzana guNa ko choDakara dUsare guNo se bhI huA hai to anekAnta ko nahIM samajhA hai| prazna 63-(1) anantAnubadhI krodhAdi dravyakarma ke abhAva se svarUpAcaraNa cAritra kI prApti huii| (2) antarAya karma ke abhAva kSAyika vIrya kI prApti huii| (3) vedanIya karma ke abhAva se anyA- / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) vadha pratijIvi guNa meM zuddhatA prgttii| (4) Ayukarma ke abhAva se avagAha pratijIvI guNa meM zuddhatA prgttii| (5) nAmakarma ke abhAva se * sUkSmatva pratijIvI guNa meM zuddhatA pragaTIM / ina chaha vAkyo meM anekAnta - ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA ? uttara-62ve praznottara ke anusAra chaho prazno ke uttara do| prazna 64-jo koI bhI paryAya hotI hai bhUtakAla-bhaviSyat kAla kI paryAyo ke sambandha se hI hotI haiM isa vAkya meM anekAnta ko kaba samajhA aura kaba nahIM samajhA ? uttara-(1) jAti apekSA chaha dravyo me tathA pratyeka dravya ke guNo me jo bhI paryAya hotI hai vaha usa samaya paryAya kI yogyatA se hI hotI hai aura bhUtakAla-bhaviSyat kAla kI paryAyo ke sabadha se nahIM hotI hai to anekAnta ko samajhA hai| (2) jAti apekSA chaha dravyo me tathA pratyeka dravya me guNo me jo bhI paryAya hotI hai, vaha usa samaya paryAya kI yogyatA se hotI hai aura bhUtakAla-bhaviSyat kAla kI paryAyo se bhI hotI hai to anekAnta ko nahI samajhA hai| prazna 65-vratAdi mokSamArga hai, isameM saccA anekAnta aura mithyA anekAnta kaise hai ? uttara--zuddha bhAva mokSamArga hai aura vratAdi mokSamArga nahI hai yaha saccA anekAnta hai / zuddha bhAva bhI mokSamArga hai aura zubhabhAva bhI mokSamArga hai, yaha mithyA anekAnta hai / prazna 66-(1) zAstra se jJAna hotA hai| (1) darzanamohanIya ke upazama se aupazamika samyaktva hotA hai| (3) zubhabhAvo se dharma hotA hai| (4) kumhAra ne ghar3A bnaayaa| (5) dharma dravya ne mujhe claayaa| (6) karma mujhe cakkara kaTAte haiN| (7) zarIra ThIka rahe, to AtmA ko sukha milatA hai| (8) samyagdarzana ke kAraNa jJAna-cAritra me zuddhi hotI hai| (8) kevalajJAnAvaraNIya karma ke abhAva se kevalajJAna hotA hai| (10) kevalajJAna hone se kevalajJAnAvaraNIya karma kA abhAva Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) hotA hai / ina saba vAkyoM meM anekAnta ko kaba mAnA aura kaba nahIM mAnA, spaSTa khulAsA karo ? uttara- ( 1 ) jJAna guNa se jJAna hotA hai aura zAstra se nahI hotA hai to anekAnta ko mAnA / (2) jJAna guNa se bhI jJAna hotA hai aura zAstra se bhI hotA hai to anekAnta ko nahI mAnA / isI prakAra vAkI nau prazno ke uttara do / prazna 67 - sacce anekAnta ke jAnane vAle ko kaise-kaise prazna upasthita nahIM hote haiM ? uttara - ( 1 ) meM kisI kA bhalA burA kara dUM / (2) merA koI bhalA-burA kara de, (3) zarIra kI kriyA se dharma hogA, (4) zubhabhAva se dharma hogA yA zubhabhAva karate-karate dharma hogA, (5) nimitta se upAdAna me kArya hotA hai, (6) eka guNa kA kArya dUsare guNa se hotA hai, (7) eka paryAya dUsaro paryAya me kucha kare, Adi prazna sacce anekAntI ko nahI uThate haiM; kyoki vaha jAnatA hai ki eka dravya kA dUsare dravya se kisI bhI prakAra kA sambandha nahI hai| eka guNa kA dUsare guNa se tathA eka paryAya kA dUsarI paryAya se kucha sambandha nahI hai, isalie sacce anekAntI ko aise prazna nahI uThate haiM / prazna 68 - mithyAdRSTi ko kaise-kaise prazna uThate haiM ? uttara - ( 1 ) meM dUsaro kA bhalA burA yA dUsare merA bhalA-burA kara sakate haiM; (2) zarIra merA hai, (3) zarIra kA kArya maiM kara sakatA hU~, (4) nimitta se upAdAna me kArya hotA hai, (5) zubhabhAvo se dharma hotA hai Adi khoTe prazna upasthita hote haiM, kyoki vaha syAdvAdaanekAnta kA rahasya nahI jAnatA hai / } ? prazna 66 - sva se asti aura para se nAsti kyA batAtA hai uttara - maiM apane svabhAva se hU~ aura para se nahI hU~ aisA anekAnta batAtA hai / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) prazna 70-maiM apane svabhAva se haiM aura para se nahIM hUM "para meM" kyA-kyA AyA ? uttara-(1) atyanta bhinna para padArtha, (2) A~kha-nAka-kAna Adi audArika zarIra, (3) taijasa kArmANazarIra, (4) bhApA aura mana, (5) zubhAzubha bhAva , (6) apUrNa-pUrNa zuddha paryAya kA pakSa, (7) bhedanaya kA pakSa, (8) abhedanaya kA pakSa, (6) bhedAbheda naya kA pakSa; yaha saba para me Ate hai| prazna 71-maiM apane svabhAva se hU~ aura para se nahIM hU~-isako jAnane se kyA lAbha hai ? uttara- maiM apane svabhAva se hU~ aura para se nahI huuN| aisA nirNaya karate hI anAdikAla se jo para me kartA-bhoktA kI buddhi thI, usakA abhAva hokara samyagdarzanAdi kI prApti hokara krama se ananta catuSTaya kI prApti ho jAtI hai aura syAdvAda anekAnta kA marmI bana jAtA hai| prazna 72-ananta catuSTaya kI prApti kisako hai aura ananta catuSTaya kyA hai ? uttara-ananta catuSTya kI prApti ahaMta bhagavAna ko huI hai aura anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anantavIrya yaha cAra anantacatuSTya kahalAte haiN| prazna 73-bhagavAna ko ananta catuSTaya kI prApti kaise huI ? uttara-bhagavAna ne apane svacatuSTya kI ora dRSTi dI, to unako anantacatuSTya kI prApti huii| prazna 74--bhagavAna ne kaise svacatuSTaya kI ora dRSTi do to unako ananta catuSTaya kI prApti huI ? uttara-"(1) svadravya=nivikalpa 'mAtra vastu / paradravya = savikalpa bheda karanA / (2) svakSetra=AdhAramAtra vastu kA pradeza / parakSetra jo vastu kA AdhArabhUta pradeza nirvikalpa vastu mAtra rUpa se kahA thA vahI pradeza savikalpa bheda kalpanA se parapradeza buddhi gocara rUpa Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) se kahA jAtA hai / (3) svakAla = vastu mAtra kI mUla avasthA / parakAla-dravya kI mUla kI nivikalpa avasthA, vahI avasthAntara bhedaspa kalpanA se para kAla kahA jAtA hai / (4) svabhAvavastu kI mUla ko sahaja zakti / parabhAva-dravya kI sahaja gakti ke paryAya rUpa (bhedarUpa) aneka aMga dvArA bheda kalpanA, use parabhAva kahA jAtA hai|" isa prakAra stra ke dravya-kSetra-kAla-bhAva kI ora dRSTi karane se para ke dravya-kSetrakAla-bhAva kI ora dRSTi nA karane se bhagavAna ko ananta catuSTaya ko prApti huI / [samayasAra kalaza 252] prazna 75 hameM ananta catuSTaya kI prApti kaise hove ? uttara-jaise-bhagavAna ne kiyA aura vaisA hI upadeza diyA hai| jo jIva bhagavAna ke kahe anusAra calatA hai use ananta catuSTya ko prApti hotI hai, anya prakAra se nahIM hotI hai| prazna 76-svacatuSTaya, paracatuSTaya phitane dravyo meM pAyA jAtA uttara-pratyeka dravya me pAyA jAtA hai| prazna 77--jo mUDha mithyAdaSTi haiM vaha kaisA bheda vijJAna kare, to ananta catuSTaya kI prApti ho ? uttara-(1) merA dravya-guNa-paryAya merA svadravya, isakI apekSA vAkI saba dravyo ke guNa-paryAyo ke piNDa paradravya hai| (2) merA asakhyAta pradezI AtmA svakSetra hai, isakI apekSA vAkI saba dravyo kA kSetra parakSetra hai| (3) merI paryAyo kA piNDa svakAla hai, isakI apekSA vAkI saba dravyo kI paryAyo kA piNDa parakAla hai| (4) mere ananta guNa merA svabhAva hai, isakI apekSA vAkI saba dravyo ke ananta guNa para bhAva haiM pAtra jIva ko prathama prakAra kA bheda vijJAna karane se ananta catuSTya ko prApti kA avakAza hai| prazna 78-dUsare prakAra kA bhedavijJAna kyA hai ? uttara--(1) mere guNa-paryAyo kA piNDa svadravya hai, isakI apekSA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA vikAdemI abhada vikalpa ( 36 ) guNa-paryAyo kA bheda paradravya hai| (2) asakhyAtapradezI kSetra merA svakSetra hai, isako apekSA pradeza bheda parakSetra hai| (3) kAraNa zuddha paryAya merA svakAla hai, isakI apekSA paryAya kA bheda parakAla hai| (4) abheda guNo kA piNDa svabhAva hai, isakI apekSA jJAna-darzana kA bheda parabhAva hai| pAtra jIva ko dUsare prakAra kA bheda vijJAna karane se ananta catuSTya kI prApti kA avakAza hai| prazna 76-tIsare prakAra kA bhedavijJAna kyA hai ? uttara-(1) ananta guNa paryAyo kA piNDarUpa abheda dravya maiM hU~ aisA vikalpa paradravya hai, kI apekSA 'hai so hai' vaha svadravya hai| (2) asakhyAta pradezI abheda kSetra kA vikalpa parakSetra hai, isakI apekSA 'jo kSetra hai so hai' jisame vikalpa kA bhI praveza nahI, vaha svakSetra hai| (3) kAraNa zuddha paryAya 'abheda mai' yaha vikalpa parakAla hai, isakI apekSA 'jo hai so hai' jisame vikalpa bhI nahI hai vaha svakAla hai| (4) abheda guNo ke piNDa kA vikalpa parabhAva hai, isakI apekSA jisame guNo kA vikalpa bhI nahIM hai 'vaha svabhAva' hai| pAtra jIvo ko tIsare prakAra ke bheda vijJAna se anantacatuSTaya kI prApti niyama se hotI hai| prazna 80-jaisA Apane tIna prakAra kA bhedavijJAna batAyA hai aisA to hamane hajAro bAra kiyA hai parantu hame ananta catuSTaya ko prApti kyo nahIM huI ? uttara-vAstava me isa jIva ne eka bAra bhI bhedavijJAna nahIM kiyA hai, kyoki anubhava hone para bhUta naigamanaya se tIna prakAra kA bheda-vijJAna kiyA, taba upacAra nAma pAtA hai, kyoki anupacAra hue vinA upacAra nAma nahI pAtA hai| prazna 81-asti-nAsti anekAnta ko vAstava me kaba samajhA kahA jA sakatA hai ? uttara-apane AtmA kA anubhava hone para asti-nAsti kA anekAnta samajhA kahA jA sakatA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) prazna 82-11aMga : pUrva kA pAThI dravyaliMgI muni bhI kyA anti-nAsti kA bheda vijJAnI nahIM kahA jA sakatA hai ? uttara-vilkula nahI kahA jA sakatA, kyoki apanA anubhava hone para hI bheda vijJAnI nAma pAtA hai| prazna 83-.-'asti' meM kona AyA ? uttara-apanA parama pAriNAmika bhAva jJAyaka svabhAva 'asti meM aayaa| vaha bhI asti me kaba AyA ? java apane abheda ke Azraya se nirvikalpatA huI, tv| prazna 84-moTe spa se 'nAsti' me kauna-kauna AyA? uttara-(1) atyanta bhinna para pdaarth| (2) AMkha-nAka-kAna spa jiidaarikshriir| (2) tjs-kaarmaannshriir| (4) bhASA aura mana (5) gubhAzubha bhAva (6) apUrNa-pUrNa zuddha paryAyo kA pakSa / (7) bheda naya kA pakSa / (8) abheda naya kA pakSa / (9) bhedAbheda naya kA pakSa / prazna 85-dravya se asti-nAsti kyA hai ? uttara-vastu svabhAva se hI sAmAnya-vizeSarUpa hai| use sAmAnyarUpa se dekhanA, asti hai| bhedarUpa, vizeSatpa, desanA, nAstispa hai| pradeza dono ke eka hI hai| prazna 86-dravya se asti-nAnti jAnane kyA lAbha hai ? uttara-vizepa ko gINa karake apane sAmAnya asli kI ora dRSTi kare to tatkAla namvandanAdi kI prApti ho-yaha 'asti-nAsti' jAnane meM lAna huaa| prazna 87~kSetra se 'yasti-nAsti kyA hai ? uttara-vantu svabhAva se deza-dezAzaspa hai| deza dRSTi meM dekhanA nAmAnya dRSTi hai usane vastu meM bheda nahIM diyAtA hai| degArASTi se danA viNeSadapTi hai| isa prakAra gAmAnyadapTi kSetra meM agni aura vigepaSTikSena se nAsti hai| prazna :--'kSetra se' asti-nAsti jAnane se kyA lAbha hai ? Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) uttara - kSetra se nAsti kI dRSTi gauNa karake sAmAnya kSetra ke asti para dRSTi kare to tatkAla samyagdarzanAdi kI prApti ho - yaha kSetra se 'asti - nAsti' jAnane kA lAbha hai / prazna 86 - ' kAla se' zrasti nAsti kyA hai ? uttara - vastu svabhAva se hI kAla - kAlAza rUpa hai / kAla se dekhanA sAmAnyadRSTi aura kAlAza dRSTi se dekhanA vizeSa dRSTi hai / isa prakAra sAmAnyadRSTi kAla se asti hai aura vizeSadRSTi kAla se nAsti hai / prazna 60 - 'kAla se' asti nAsti jAnane se kyA lAbha hai ? uttara - vizeSadRSTi kAlAza ko gauNa karake, sAmAnyadRSTi kAla para dRSTi kare, to tatkAla samyagdarzanAdi kI prApti ho, yaha kAla se asti nAsti jAnane kA lAbha huA / prazna 61 - 'bhAva se' asti nAsti kyA hai ? uttara - vastu svabhAva se hI bhAva-bhAvAza rUpa hai / bhAva kI dRSTi se dekhanA sAmAnyadRSTi aura bhAvAza kI dRSTi se dekhanA vizeSadRSTi hai / isa prakAra bhAva se sAmAnyadRSTi bhAva se asti hai aura bhAvAga vizeSa dRSTi bhAva se nAsti hai / ? prazna 62 - 'bhAva se ' asti nAsti jAnane kA kyA phala hai| bhAva se nAsti kI dRSTi ko gauNa karake, sAmAnya asti kI ora dRSTi kare, to tatkAla samyagdarzanAdi kI prApti ho, yaha bhAva asti nAsti jAnane kA phala hai / - prazna 63 - vastu apane dravya-kSetra - kAla-bhAva se hai aura para dravyakSetra - kAla-bhAva se nahIM hai, isa bAta kA sAra kyA hai uttara - vastu sat sAmAnya kI dRSTi se dravya kSetra - kAla-bhAva se hara prakAra akhaNDa hai / aura vahI vastu dravya-kSetra - kAla-bhAva kI apekSA azo me vibhAjita ho jAtI hai isalie khaDarUpa hai / vastu ke dono rUpa haiM / vastu sArI kI sArI jisa rUpa me dekhanA ho use mukhya aura dUsarI ko gauNa kahate hai / vastu ke ( AtmA ke, kyoki tAtparya hameM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 ) AtmA se hai) dono pahalU ko jAnakara sAmAnya pahalU kI ora dRSTi karane se janma-maraNa kA abhAva ho jAtA hai| aisA jAnakara samyagdarzana Adi kI prApti huI, to asti-nAsti kA jJAna saccA hai anyathA jhUThA hai| prazna 64-asti-nAsti kA jJAna kisako hai aura kisako nahIM hai uttara-cauthe guNasthAna se saba jJAniyo ko hai| aura nigoda se lagAkara dravyaliMgI muni taka ko asti-nAsti kA jJAna nahI hai| prazna 65-nitya-anitya kA rahasya kyA hai ? uttara--(1) vastu jaise svabhAvata svataH siddha hai, vaise hI vaha svabhAva se pariNamana zIla bhI hai| (2) svata svabhAva ke kAraNa usa me nityapanA hai aura pariNamana svabhAva ke kAraNa usame anityapanA hai| (3) nitya-anityapanA dono eka samaya meM hI hote haiN| (4) pAtra jIva anitya paryAya ko gauNa karake nitya svabhAva kI ora dRSTi kara ke janma-maraNa ke dukha kA abhAva kre| yaha nitya-anitya ke jAnane kA rahasya hai| prazna 16-nitya kise kahate haiM ? uttara-paryAya para dRSTi nA dekara, jaba dravyadRSTi se kevala avinAzI trikAlI svabhAva ko dekhA jAtA hai, to vastu nitya pratIta hotI hai| prazna 97-nitya svabhAva kI siddhi kaise hotI hai ? uttara-'yaha vahI hai' isa pratyabhijJAna se isakI siddhi hotI hai| jaise-jo mArIca thA vaha hI zera thA, vaha hI nandarAjA thA, aura vaha hI mahAvIra banA, "yaha to vahI hai" isase nitya svabhAva kA patA calatA hai| prazna 98-anitya kise kahate haiM ? uttara-trikAlI svata siddha svabhAva para dRSTi nA dekara, jaba Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) paryAya se mAtra kSaNika avasthA dekhI jAtI hai, to vastu anitya pratIta hotI hai / prazna 66 - anitya kI siddhi kaise hotI hai| ? uttara -- ""yaha vaha nahI hai" isa jJAna se isakI siddhi hotI hai, jaise -- jo mArIca hai vaha zera nahI, jo zera hai vaha mahAvIra nahI, isase anitya kI siddhi hotI hai / prazna 100 - AtmA nitya bhI hai aura anitya bhI hai isameM anekAnta kisa prakAra hai ? uttara--AtmA dravya-guNa kI apekSA nitya hai aura AtmA paryAya kI apekSA anitya hai / prazna 101 - nitya- anitya me anekAnta kahA~ AyA ? uttara - AtmA dravya-guNa kI apekSA nitya hI hai anitya nahI hai yaha anekAnta hai aura AtmA paryAya kI apekSA anitya hI haiM nitya nahI hai yaha anekAnta hai / prazna 102 -- koI kahe AtmA dravya-guNa kI apekSA nitya bhI hai aura anitya bhI hai ? uttara --- yaha mithyAanekAnta hai / prazna 103 - koI kahe AtmA paryAya kI apekSA anitya bhI hai aura nitya bhI hai ? uttara - yaha mithyA anekAnta hai / prazna 104 - nitya- anityapanA kisameM hotA hai ? uttara- pratyeka dravya guNa me anAdiananta nitya- anityapanA hotA hai | prazna 105 -- nitya- anitya para tInoM prakAra ke bheda vijJAna lagA kara samajhAiye ? uttara-77-78-79 praznottara ke anusAra uttara do / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) prazna 106-nitya-anitya anekAnta ko samajhane se kyA lAbha uttara-merA AtmA nitya hai bAkI saba para anitya hai aisA jAnakara apane nitya trikAlI bhagavAna kA Azraya lekara dharma kI prApti honA, yaha nitya-anitya ko samajhane kA lAbha hai| ata anitya ko gauNa karake nitya svabhAva kA Azraya lenA pAtra jIvo kA parama kartavya hai| prazna 107-merA AtmA nitya hai aura para anitya hai to 'para meM kauna-kauna AtA hai ? uttara-(1) atyanta bhinna para padArtha anitya hai| (2) A~kha, nAka, kAna Adi audArikazarIra anitya hai (3) taijasa-kArmANa zarIra anitya hai| (4) bhASA aura mana anitya haiN| (5) zubhAzubha bhAva anitya hai| (6) apUrNa-pUrNa zuddha paryAya kA pakSa anitya hai / (7) bheda naya kA pakSa anitya hai| (8) abheda naya kA pakSa anitya hai / (6) bhedAbheda naya kA pakSa anitya hai| prazna 108-merI AtmA hI nitya hai aura nau bola taka saba anitya hai isako jAnane se kyA lAbha hai ? uttara-apane nitya jJAyaka svabhAva kI dRSTi karane se samyagdarzanAdi kI prApti hokara krama se vRddhi karake pUrNa siddha dazA kI prApti hotI hai / aura nau nambara taka jo anitya hai, unase lAbha-nukasAna mAne to cAro gatiyo me phira kara nigoda kI prApti hotI hai| prazna 106-sarvathA nitya pakSa ke mAnane meM kyA nukasAna hai ? uttara-sat ko sarvathA nitya mAnane me pariNati kA abhAva ho jAvegA / (2) pariNati ke abhAva me tatva, kriyA, phala, kAraka, kAraNa, kArya kucha bhI nahI bnegaa| prazna 110-sarvathA-nityA pakSa mAnane se 'tattva' kisa prakAra nahIM banegA? uttara-(1) pariNAma sat kI avasthA hai aura Apa pariNAma kA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 45 ) abhAva mAnate ho to pariNAma ke abhAva me pariNAmI (dravya) kA abhAva svaya siddha hai| (2) vyatireka ke abhAva me anvaya (dravya) apanI rakSA nahI kara sakatA ) isa prakAra "tattva" ke abhAva kA prasaga upasthita hovegaa| prazna 111-sarvathA nitya pakSa mAnane se kriyA-phala Adi kisa prakAra nahIM baneMge ? uttara-Apa to vastu ko sarvathA kUTastha mAnate ho| kriyA-phala kArya Adi to saba paryAya me hote haiM, paryAya kI Apa nAsti mAnate ho| isalie sarvathA nitya pakSa mAnane se kriyA-phala Adi nahI banane kA prasaga upasthita hovegaa| prazna 112-sarvathA nitya pakSa mAnane se 'tattva aura kriyA' donoM kaise nahIM bana sakeMge? uttara-(1) mokSa kA sAdhana jo samyagdarzanAdi zuddhabhAva hai vaha pariNAma hai| una zuddha bhAvo kA phala mokSa hai aura mokSa bhI nirAkulatArUpa, sukha rUpa pariNAma hai| (2) mokSamArga sAdhana aura mokSa sAdhyarUpa yaha dono pariNAma haiM aura pariNAma Apa mAnate nahI ho| (3) kriyA ke abhAva hone kA prasaga upasthita ho gayA, kyoki kriyA paryAya me hotI hai| (4) mokSamArga aura mokSarUpa pariNAma kA kartA sAdhaka Atma-dravya hai vaha (AtmA) vizeSa ke binA sAmAnya bhI nahI banegA / (5) isa prakAra tattva kA abhAva ThaharatA hai arthAt kartA, karma, kriyA koI bhI kAraka nahI banatA hai| prazna 113-sarvathA anitya pakSa mAnane meM kyA nukasAna hai ? uttara-(1) sat ko sarvathA anitya mAnane vAlo ke mahA~ sat to pahale hI nAza ho jAvegA phira pramANa aura pramANa kA phala nahI bnegaa| (2) jisa samaya ve sat ko anitya siddha karane ke lie anumAna prayoga me yaha pratijJA bolege ki "jo sata hai vaha anitya hai" to yaha kahanA to svaya unakI pakar3a kA kAraNa ho jAvegA, kyoki Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) tata to hai hI nahI phira "jo sat hai vaha " yaha zabda kaisA ? ( 3 ) sat ko nahI mAnane vAlA usakA abhAva kaise siddha karege arthAt nahI kara sakeMge / ( 4 ) sat ko nitya siddha karane me jo pratyabhijJAna pramANa hai vaha to kSaNika ekAnta ( sarvathA ) kA bAdhaka hai / (5) vastu ke abhAva me pariNAma kisakA / isalie nitya ke abhAva me anitya to gadhe ke sIga ke samAna hai / 1 prazna 114 -- nitya- anitya ke sambandha meM kyA rahA? uttara- dravya aura paryAya dono ko mAnanA cAhie, kyoki paryAya 'anitya hai use gauNa karake dravya nitya hai usakA Azraya lekara dharma ko zurUAta karake krama se pUrNatA kI prApti hotI hai / " prazna 115 - anekAnta vastu ko nitya anitya batAne se kyA tAtparya hai ? uttara - AtmA svayaM nitya hai aura svayaM hI paryAya se anitya hai, usame jisa ora kI ruci, usa ora kA pariNAma hotA hai / nitya vastu kI ruci kare, to nitya sthAyI aisI vItarAgatA kI prApti hotI hai / ' aura anitya paryAya kI ruci kare, to kSaNika rAga-dveSa utpanna hote 'haiM / prazna 116 - tat tat meM kisa bAta kA vicAra kiyA jAtA hai ? uttara - nitya - anitya me batalAye hue pariNamana svabhAva ke kAraNa vastu me jo samaya- samaya kA pariNAma utpanna hotA hai vaha pariNAma sadRza hai yA visadRza hai isakA vicAra tat-atat me kiyA jAtA hai / prazna 117 - tat kise kahate haiM ? 8 uttara - pariNamana karatI huI vastu "vahI kI vahI hai, dUsarI nahI" ise tatbhAva kahate haiM / prazna 118 - atat kise kahate haiM ? uttara - pariNamana karatI huI vastu samaya-samaya me naI-naI utpanna Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) ho rahI haiM / 'vaha kI vaha nahI hai' isako atat bhAva kahate haiM / isa dRSTi se pratyeka samaya kA sat hI bhinna-bhinna rUpa haiM / prazna 116 - tat dharma se kyA lAbha hai ? uttara- isase tattva kI siddhi hotI hai / prazna 120 - atat dharma se kyA lAbha hai ? uttara -- isase kriyA, phala, kAraka, sAdhana, sAdhya, kAraNa-kArya Adi bhAvo kI siddhi hotI hai / prazna 121 - tat - atat kA anekAnta kyA hai ? uttara - pratyeka vastu me vastupane kI siddhi karane vAlI tat-atat Adi paraspara viruddha do zaktiyo kA eka hI sAtha prakAzita honA use anekAnta kahate haiM / prazna 122 -- AtmA meM tat-atatpanA kyA hai ? uttara - AtmA 'vaha kA vahI hai' yaha tatpanA hai aura badalatebadalate 'yaha vaha nahI hai' yaha atatpanA hai / prazna 123 - tat - atat meM tIno prakAra ke bheda vijJAna lagAkara samajhAiye ? uttara-77-78-7e praznottara ke anusAra uttara do / prazna 124 - AtmA tatrUpa se hai atatrUpa se nahIM, isako jAnane kyA lAbha hai ? uttara - AtmA me tat-atatpanA dono dharmaM pAye jAte haiM / atatpane ko gauNa karake tat dharma kI ora dRSTi karane se samyagdarzanAdi kI prApti hokara krama se nirvANa kI prApti hotI hai / prazna 125 - ' atat' meM kauna-kauna AtA hai ? uttara - (1) atyanta bhinna para padArtha atat haiM / ( 2 ) A~khanAka-kAna audArikazarIra atata hai / (3) tejasa, kArmANazarIra atata hai / ( 4 ) zabda aura mana atat hai / ( 5 ) zubhAzubha bhAva atat hai / (6) pUrNa - apUrNa zuddha paryAya kA pakSa atat hai / ( 7 ) bheda naya kA pakSa Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) atat hai / (8) abheda naya kA pakSa atat hai / ( 9 ) bhedAbheda naya kA pakSa atat hai / (10) jJAna kI paryAya atat hai / eka mAtra apanA trikAlI AtmA 'vaha kA vaha' tat hai / isa para dRSTi dete hI apane bhagavAna kA patA cala jAtA hai aura krama se mokSa lakSmI kA nAtha bana jAtA hai / anat se merA bhalA hai yA burA hai aisI mAnyatA se cAroM gatiyo me ghUmakara nigoda kA pAtra bana jAtA hai / prazna 126 - eka anekapanA kyA hai ? uttara-- akhaNDa sAmAnya kI apekSA se dravya sat eka hai aura avayavo kI apekSA se dravya sat aneka bhI hai / prazna 127 -- sat eka hai isame kyA yukti hai ? uttara - dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se, guNa utpAda - vyaya - zrIvya rUpa azo kA abhinna pradezI hone se isalie akhaNDa sAmAnya kI apekSA se sata eka hai / paryAya kA yA sat eka hai; prazna 128 - dravya se sat eka kaise hai ? uttara - guNa paryAyo kA eka tanmaya piNDa dravya eka hai, isalie dravya se sata eka hai / " prazna 126 - kSetra se sat eka kaise hai ? uttara - jisa samaya jisa dravya ke eka deza me, jitanA jo sat sthita hai, usI samaya usI dravya ke saba dezo me ( kSetro me ) bhI utanA vahI vaisA hI sat sthita hai / isa apekSA sat kSetra se eka hai / - kAla se sat eka kaise hai ? prazna 130 uttara - eka samaya me rahane vAlA jo jitanA aura jisa prakAra kA sampUrNa sat hai vahI, utanA aura usI prakAra kA sampUrNa sat sava samayo meM bhI hai, vaha sadA akhaNDa hai / isa apekSA sat kAla se eka hai / prazna 131 -- bhAva se sat eka kaise hai ? uttara -- sat saba guNo kA tAdAtmya eka piNDa hai / guNo ke atirikta usame aura kucha hai hI nahI / kisI eka guNa kI apekSA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) jitanA sat hai, pratyeka guNa kI apekSA bhI vaha utanA hI hai| samasta / guNo kI apekSA bhI vaha utanA hI hai| isa apekSA sat bhAva se / eka hai| prazna 132-sat ke aneka hone me kyA yukti hai ? uttara-vyatireka binA anvaya pakSa nahIM raha sakatA arthAta avayavo ke abhAva me avayavI kA bhI abhAva ThaharatA hai / ata avayavo kI apekSA se sat aneka bhI hai| prazna 133--dravya se sat aneka kaise haiM ? uttara--guNa apane lakSaNa se hai paryAya apane lakSaNa se hai| pratyeka avayava apane-apane lakSaNa se bhinna-bhinna hai, pradezabheda nahI hai, ata sat dravya se aneka hai| prazna 134-kSetra se sat 'aneka' kaise haiM ? uttara- pratyeka dezAza kA sata bhinna-bhinna hai| isa apekSA kSetra se aneka bhI hai, sarvathA nahIM hai| prazna 135---kAla se sata 'aneka' kaise haiM ? uttara-paryAya dRSTi se pratyeka kAla (paryAya) kA sat bhinnabhinna hai / isa prakAra sata kAla kI apekSA aneka hai|| . prazna 136-bhAva kI apekSA sat 'aneka' kaise haiM ? uttara-pratyeka bhAva (guNa) apane-apane lakSaNa se bhinna-bhinna haiM pradeza bheda nahI hai / isa prakAra sat bhAva kI apekSA aneka hai| prazna 137-eka-aneka para anekAnta kisa prakAra lagatA hai ? uttara-AtmA dravya kI apekSA eka hai aneka nahI hai, yaha anekAnta haiN| aura AtmA guNa-paryAyo kI apekSA aneka hai eka nahIM hai, yaha anekAnta hai| prazna 138-AtmA dravya kI apekSA eka bhI hai aura aneka bhI hai. kyA yaha anekAnta nahIM hai ? uttara-yaha mithyA anekAnta hai / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) prazna 136-dravya guNa paryAya kI apekSA aneka bhI hai aura eka bhI hai, kyA yaha anekAnta hai ? uttara-yaha mithyA anekAnta hai| prazna 140-eka-aneka me tIno prakAra ke bheda vijJAna samabhAiye? uttara-77, 78, 76 praznottara ke anusAra uttara do| prazna 141-eka-aneka ko jAnane se kyA lAbha hai ? uttara-guNa aura paryAyo me jo anekapanA hai use gauNa karake eka aMbheda kA Azraya le, to turanta samyagdarzanAdi kI prApti hotI hai aura krama se nirvANa kI ora gamana hotA hai| prazna 142-anekapane me kyA-kyA AtA hai, jisakI ora dRSTi karane le cAro gatiyo me ghUmakara nigoda jAnA par3atA hai ? uttara-atyanta bhinna para padArtha aneka hai| (1) A~kha, nAka, kAna, audArikArIra aneka hai| (3) taijasa, kArmANa zarIra aneka haiN| (4) bhASA aura mana aneka hai| (5) zubhAzubha bhAva aneka haiN| (6) apUrNa-pUrNa zuddha paryAya kA pakSa aneka haiN| (7) bheda naya kA pakSa aneka hai| (8) abheda naya kA pakSa aneka hai| (6) bhedAbheda naya kA pakSa aneka hai| (10) guNabheda aneka hai| isalie aneka kI ora dRSTi karane se merA bhalA hai yA burA hai, aisI mAnyatA cAro gatiyo me ghumAkara nigoda me le jAtI hai| aura ina sabase dRSTi uThAkara eka abheda bhagavAna jJAyaka para dRSTi dene se dharma kI prApti hokara krama se siddha bana jAtA hai| prazna 143-syAdvAda kise kahate haiM ? uttara-vastu ke anekAnta svarUpa ko samajhAne vAlI sApekSa kathana paddhati ko syAbAda kahate haiN| prazna 144-syAdvAda kA artha kyA hai ? Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttara-syAt = kathacita kisI prakAra se, kisI samyak apekSA se, vAda - kathana krnaa| prazna 145-syAdavAda kaisA hai ? uttara-ananta dharmoM vAlA dravya hai| use eka-eka dharma kA jAna karake vivakSita (mukhya) avivakSita (gauNa) kI vidhi niSedha dvArA pragaTa hone vAlI saptabhagI satat samyak prakAra se kathana kiye jAne vAle "syAt" kAra rUpI amogha matra dvArA "ho" me bhare hue sarva vividha viSaya ke moha ko dUra karatA hai| prazna 146 -syAdavAda ko spaSTa kIjie? uttara-eka hI padArtha kathacit svacatuSTaya kI apekSA se asti rUpa hai| kayacit paracatuSTaya kI apekSA se nAstirUpa hai| kathacita , samudAya kI apekSA se ekarUpa hai / kathacit guNa-paryAya kI apekSA se anekarUpa hai / kathacit sat kI apekSA se abhedarUpa hai| kathacit dravya apekSA se nitya hai| kayacit paryAya kI apekSA se anitya hai / kathacit naya apekSA se vastu svabhAva kA kathana karanA use syAdvAda kahate hai| prazna 147---syAt-pada kyA batAtA hai aura kyA nahIM batAtA hai ? uttara-syAta-pada avivakSita dharmoM kA gauNapanA batAtA hai, parantu avivakSita dharmoM kA abhAva karanA nahIM batAtA hai| prazna 148-syAvAda aura anekAnta me kaisA sambandha hai ? uttara-dyotya-dyotaka sambandha hai, vAcya-vAcaka sambandha nahIM hai| prazna 146-vAcya-vAcaka sambandha kise kahate haiM ? uttara-jaisA zabda ho, vaisA hI padArtha ho use vAcya-vAcaka sambandha kahate haiN| jaise-zakkara zabda huA yaha vAcaka hai, zakkara padArtha vAcya hai| aura jaise-guru ne kahA AtmA to yaha vAcaka hai aura AtmA padArtha dRSTi me Ave vaha vAcya hai| prazna 150-dhotya-ghotaka sambandha kisameM hotA hai ? uttara-syAdvAda aura anekAnta me hotA hai / syAdavAda dyotaka, Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 52 ) vatalAne vAlA hai| aura anekAnta vastu svarUpa hai dyotya hai, batAne yogya hai| prazna 151-dhotya aura dyotaka sambandha samajha meM nahIM AyA kRpayA jarA spaSTa kIjiye ? uttara-AtmA sva kI apekSA se asti hai aura para kI apekSA se nAsti hai| yaha asti-nAsti dono dharma eka sAtha pAye jAte haiM parantu kathana dono kA eka sAtha nahI ho sakatA hai| jaise AtmA sva kI apekSA se hai aisA kathana kiyA, vahA~ AtmA para kI apekSA nahIM hai yaha nahIM kahA gayA, parantu gauNa ho gayA-aisI kathana zailI ko syAdvAda kahate hai, isalie anekAnta ko dyotya aura syAdvAda ko dyotaka kahate prazna 152-~cotya-dyotaka sambandha kaba hai ? uttara-vastu me aneka dharma hai| java eka dharma kA kathana kiyA jAve, dUsarA dharma gauNa hove taba dyotya-dyotaka sambandha hai| prazna 153-saptabhaMgI kaMme pragaTa hotI hai ? uttara-jisakA kathana karanA hai usa dharma ko mukhya karake usakA kathana karane se aura jisakA kathana nahI karanA hai usa dharma ko gINa karake usakA niSedha karane se saptabhagI pragaTa hotI hai| prazna 154-saptasagI kitane prakAra kI hai ? uttara-do prakAra kI hai| naya saptabhagI aura pramANa sptmgii| prazna 155-naya saptabhaMgI aura pramANa saptabhaMgI kise kahate haiM aura inakA varNana kahAM kiyA hai ? uttara-vaktA ke abhiprAya ko eka dharma dvArA kathana karake batAnA ho to use naya saptabhagI kahate haiN| aura vaktA ke abhiprAya ko sAre vastu svarUpa dvArA kayana karake batAnA ho to pramANa saptabhagI kahate hai| pravacanasAra me naya saptabhagI kA aura pacAstikAya me pramANa saptabhagI kA kathana kiyA hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na ( 53 ) prazna 156-sAmAnya aura vizeSa ko jAnane se dukha kase miTe aura sukha kaise pragaTe ? uttara-(1) vastu me nitya dharma hai jisake kAraNa vastu avasthita hai| isa dharma ko jAnane se patA calatA hai ki dravya rUpa se mokSa AtmA me vartamAna me vidyamAna hI hai, to phira usakA Azraya karake kaise pragaTa nahI kiyA jA sakatA ? arthAta kiyA jA sakatA hai| (2) anitya dharma se patA calatA hai ki paryAya me mithyAtva hai, rAga hai, dvaSa hai, dukha hai| sAtha hI yaha patA cala jAtA hai ki pariNamana svabhAva dvArA vadala kara samyaktva, vItarAgatA aura sukharUpa parivartita kiyA jA sakatA hai| (3) bhavya jIva nitya svabhAva kA Azraya karake paryAya ke dukha ko sukha me badala detA hai / isalie sAmAnya aura vizepa ko jAnane se dukha kA abhAva aura sukha kI prApti hotI hai| prazna 157-koI vastu ko sarvathA nitya hI mAna le to kyA nukasAna hogA? uttara-nizcayabhApI vana jaavegaa| prazna 158-koI vastu ko sarvathA anitya ho mAna le to kyA nukasAna hogA? uttara-mUlatatva hI jAtA rahegA aura bauddhamata kA prasaga bnegaa| prazna 156-nitya-anitya ko jAnakara pAtra jIva ko kyA karanA cAhie? uttara-sAmAnya-vizeSa dono ko jAna kara paryAya ko gauNa karake dravyasvabhAva kA Azraya lekara dharma pragaTa karanA pAtra jIva kA parama kartavya hai| prazna 160-kyA pramANa saptabhago ko jAnane se kalyANa nahIM hotA hai ? uttara-avazya hotA hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) __ prazna 161-pramANa saptabhagI ko jAnane se kalyANa kaise hotA uttara-[a] (1) merI AtmA apane dravya, kSetra, kAla, bhAva me asti hai| (2) merI AtmA tata hai| (3) merI AtmA nitya hai| (4) merI AtmA eka hai| [A] (1) merI AtmA kI apekSA bAkI bace hae ananta AtmA, anantAnanta pudagala, dharma-adharma-AkAza ekaeka aura loka pramANa asakhyAta kAladravya-para dravya-kSetra, kAla, bhAva nAsti hai| (2) saba para atata hai| (3) sava para anitya hai| (4) saba para aneka hai / aisA jAnate hI dRSTi ekamAtra apane svabhAva para A jAtI hai aisA jJAnI mAnate hai, kyoki jaba para kI ora dekhanA nahIM rahA to paryAya me rAga-dveSa bhI utpanna nahIM hogaa| dRSTi ekamAtra svabhAva para hone se dharma kI prApti ho jAtI hai| isa prathama prakAra ke bheda vijJAna me paryAya kA bhI bheda vijJAna A jAtA hai aisA jAnI jAnate haiM mithyAdRSTi nahI jAnate hai| isa prakAra pAtra jIva pramANa saptabhagI ko jAnane se dharma kI prApti karake krama se nirvANa kA pAtra bana jAtA hai| prazna 162-nayasaptabhaMgI jAnane se kaise kalyANa ho ? uttara- naya saptabhagI vaha kara sakatA hai jisane moTe rUpa se para dravyo se to merA kisI bhI prakAra kA sambandha nahIM hai-- [a] (1) ananta guNa sahita abheda parama pAriNAmika jJAyaka bhAva apane dravya-kSetra-kAla-bhAva asti hai, (2) jJAyaka bhAva tat hai, (3) jJAyaka bhAva nitya hai, (4) jJAyaka bhAva eka hai| [A] (1) isa trikAlI jJAyaka kI apekSA paryAya me vikArI bhAva, apUrNa-pUrNa zuddha paryAya, guNabheda kalpanA Adi paradravya kSetra-kAla-bhAva se nAsti hai, (2) vikArI bhAva, apUrNa-pUrNa zuddha paryAya, guNa bheda kalpanA Adi saba atat hai, (3) vikArI bhAva, apUrNa-pUrNa zuddha paryAya, guNabheda kalpanA Adi anitya hai, (4) vikArI bhAva, apUrNa-pUrNa zuddha paryAya, guNabheda Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) kalpanA Adi aneka haiM / aisA apanI AtmA kA eka anekAtmaka sthiti jAnakara pAtra jIva turanta apane dravya kSetra - kAla-bhAva se asti, tat, nitya, eka svabhAva kI ora dRSTi karake samyagdarzanAdi kI prApti karake krama se apane me ekAgratA karake parama mokSa lakSmI kA nAtha bana jAtA hai / prazna 163 - pramANa saptabhaMgI aura nayasapnabhaMgI kA jJAna kisako hotA hai aura kisako nahIM hotA hai ? uttara - jJAniyoM ko hI ina dIno kA jJAna vartatA hai / mithyAdRSTi dravyaliMgI muni Adi ko iname se eka kA bhI jJAna nahI vartatA hai / prazna 164 - ekAnta ke kitane bheda haiM ? - uttara- do bheda haiM, samyak ekAnta aura mithyA ekAnta / prazna 165 - samyak ekAnta aura miyyA ekAnta kyA hai, jarA kholakara samajhAiye ? uttara- (1) apane svarUpa se astitva aura para rUpa se nAstitva Adi jo vastu svarUpa hai, usakI apekSA rakhakara pramANa dvArA jAne hue padArtha ke eka deza kA ( pakSa kA ) viSaya karane vAlA naya samyak ekAnta hai / (thoDe me sApekSanaya samyak ekAnta hai / ) (2) kisI vastu ke eka dharma kA nizcaya karake usame rahane vAle anya dharmoM kA sarvathA niSedha karanA vaha mithyA ekAnta hai / ( nirapekSa naya mithyA ekAnta hai 1 ) prazna 166 - samyak ekAnta ke aura mithyA ekAnta ke dRSTAnta dojie ? uttara - (1) "siddha bhagavAna ekAnta sukhI hai" aisA jAnanA vaha samyak ekAnta hai, kyoki "siddha jIvo ko vilkula dukha nahI hai" aisA garbhita rUpa se usame A jAtA hai / aura 'sarvajIva ekAntaH sukhI haiM" aisA jAnanA mithyA ekAnta hai, kyoki vartamAna me ajJAnI jIva dukhI hai, isakA usame asvIkAra hai / ( 2 ) " samyagjJAna hI dharma hai " Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aisA jAnanA samyaka ekAnta hai, kyoki "samyagjJAna pUrvaka vairAgya hotA hai" aisA usame gabhita rUpa se A jAtA hai| aura "strIputrAdika kA tyAga hI" dharma hai aisA jAnanA vaha mithyA ekAnta hai, kyoki tyAga ke sAtha samyagjJAna honA hI cAhie aisA isame nahI AtA hai (3) samyagdarzanAdi se hI mukti hotI hai yaha samyak ekAnta hai kyoki para se, mahAvratAdi se nahI hotI hai yaha gauNa hai| aura mahAvratAdi se hI mukti hotI hai yaha mithyA ekAnta hai, kyoki samyagdarzanAdi se mukti hotI hai aisA isame nahIM AtA hai| prazna 167-cyA AtmA ko zubhabhAva se hI dharma hotA hai vaha samyak ekAnta hai ? uttara-vilkula nahI, yaha to mithyA ekAnta hai, kyoki isame zubhAva kA niSedha kiyA hai| prazna 168-kyA zuddha bhASa se hI dharma hotA hai yaha to mithyAekAnta hai ? uttara-bilkula nahI, yaha to samyak ekAnta hai| zuddhabhAva se ho dharma hotA hai yaha apita kathana hai aura zubhabhAva se nahI yaha anarpita kathana isame A hI jAtA hai| prazna 166-mithyA ekAnta ke dRSTAnta dIjie? uttara-(1) AtmA sarvathA nitya hI hai| (2) AtmA sarvathA anitya hI hai| (3) AtmA sarvathA eka hI hai| (4) AtmA sarvathA aneka hI hai| (5) AtmA ko zubhabhAva se hI dharma hotA hai| (6) bhagavAna kA darzana hI samyaktva hai / (7) aNuvratAdika kA pAlana karanA hI zrAvakapanA hai| (8) 28 mUlaguNa pAlana karanA hI munipanA hai| (8) cAra hAtha jamIna dekhakara calanA hI IryAsamiti hai| (10) bhUkhA rahanA hI kSudhA paripahajaya hai| yaha saba mithyA ekAnta hai, kyoki iname anya dharmoM kA sarvathA niSedha pAyA jAtA hai| prazna 170-samyak ekAntI kauna hai ? Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 57 ) uttara - vastu sAmAnya- vizeSa svarUpa hai / aisA jisako pramANa jJAna huA ho, vaha vastu ko dravyArthikanaya kI apekSA sAmAnya hI hai tathA vastu ko paryAyArthikanaya kI apekSA vizeSa hI hai aisI mAnyatA vAle samyak ekAntI hai / prazna 171 - mithyA ekAntI kauna hai ? uttara - vastu sAmAnya- vizeSa svarUpa hai / isake badale koI vastu ko sarvathA sAmAnya hI mAne, koI vastu ko sarvathA vizeSa hI mAne aisI mAnyatA vAle dono mithyA ekAntI haiM / prazna 172 - samyak ekAnta ke dRSTAnta dIjie uttara- ( 1 ) AtmA dravyArthikanaya kI apekSA nitya hI hai / (2) AtmA paryAyArthikanaya kI apekSA anitya hI hai / (3) AtmA dravya kI apekSA eka hI hai / ( 4 ) AtmA guNa- paryAya bheda kI apekSA aneka hI hai / (5) AtmA ko zuddha bhAva se hI dharma hotA hai / (6) AtmA ke Azraya se zraddhA guNa me se zuddha dazA pragaTa honA hI samyaktva hai / (7) do caukaDI ke abhAvarUpa zuddha dazArUpa degacAritra hI zrAvakapanA hai / (8) zuddhopayogarUpa dazA hI munipanA hai / (6) tIna caukaDI ke abhAvarUpa zuddhi hI iryAsamiti hai / (10) tIna caukaDI ke abhAvarUpa zuddhi kI vRddhi honA hI kSudhAparipaha jaya hai / yaha saba samyak ekAnta hai, kyoki iname anya dharmoM kA kisI apekSA se niSedha pAyA jAtA hai| prazna 173 - anekAnta ke samayasAra zAstra me kitane bola kahe - haiM ? uttara - nitya- anitya, eka-aneka tat atat Adi 14 bola kahe , haiM / prazna 174 - nitya - anitya, eka-aneka tat-atat Adi jo 14 bolo ko na samajhe, use bhagavAna ne kyA kahA hai ? uttara- 14 vAra pazu kahA hai / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 58 ) / prazna 175-ina 14 bolo ke anekAnta-syAvAda svarUpa ko samajha le to kyA hotA hai ? uttara-(1) jo jIva bhagavAna ke kahe hue 14 vola anekAntasyAdvAda ke svarUpa ko samajha le, to vaha jIva zrI samayasAra me Aye hue gA0 50 se 55 taka varNAdika 26 volo se rahita apane ekamAtra bhUtArtha svabhAva kA Azraya lekara samyagdarzanAdi kI prApti kara kramaza mokSa kI prApti karatA hai (2) pacama pAriNAmika bhAva kA mahatva A jAtA hai, aura cAra bhAvo kI mahimA chuTa jAtI hai| (3) cArogati ke abhAvarUpa pacamagati kI prApti hotI hai| (4) mithyAtva, avirati, jamAda, kapAya aura yoga sasAra ke pA~ca kAraNo kA abhAva ho jAtA hai| (5) dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva aise paoNca parAvartano kA abhAva ho jAtA hai / (6) pacaparamepTiyo me usakI ginatI hone lagatI hai| (7) 14vA~ guNasthAna prApta hokara, siddha dazA kI prApti hotI hai| (8) ATho karmoM kA abhAva ho jAtA hai| (6) sampUrNa dukho kA abhAva hokara sampUrNa sukhI ho jAtA hai / prazna 176-jo 14 bola rUpa anekAnta tyAdvAda svarUpa ko na samajhe, to kyA hogA? uttara-(1) samayasAra me bhagavAna ne use 'pazu' kahA hai| (2) AtmAvalokana me 'harAmajAdIpanA' kahA hai| (3) pravacanasAra me "pada pada para dhokhA khAtA hai", (4) puruSArthasiddhayupAya me 'vaha jinavANI sunane ke ayogya hai' / (5) samayasAra me "vaha sasAra paribhramaNa kA kAraNa kahA hai"| (6) samayasAra kalaza 55 me "yaha ajJAna moha ajJAna-andhakAra hai usakA sulaTanA dunivAra hai" aisA batAyA hai| (7) anekAnta-syAdvAda ko na samajhane vAlA mithyAdarzanAdi kI puSTi karatA huA cAro gatiyo me ghUmatA huA nigoda me calA jAtA hai / prazna 177-anekAnta kA kyA prayojana hai ? Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) uttara-anekAnta mArga bhI samyaka ekAnta aise nijapada kI prApti karAne ke sivAya anya kisI bhI hetu se upakArI nahI hai / prazna 178nitya-anitya ko anekAnta kI paribhASA meM lagAo? uttara-pratyeka vastu me vastupane kI siddhi karane vAlI nityaanitya Adi paraspara viruddha do zaktiyo kA eka hI sAtha prakAzita honA use anekAnta kahate haiN| prazna 176-nitya-anitya dharma meM virodha hone para bhI syAdvAda. anekAnta isa virodha ko kaise miTAtA hai ? uttara-kyA dravya nitya hai ? uttara-hA~ hai| kyA dravya anitya hai ? uttara-hA~ hai / dekho-dono prazno ke uttara meM "hA~ hai" virodha sA lagatA hai| parantu dravya dravyAthikanaya kI apekSA nitya hai aura paryAyAthikanaya ko apekSA anitya hai| aisA syAdvAda-anekAnta batalA kara nitya-anitya ke paraspara virodha ko miTAkara nitya-anitya dharma ko prakAzita karatA hai| prazna 180-nitya para saccA anekAnta kisa prakAra lagatA hai ? uttara-dravya dravyArthikanaya kI apekSA nitya hI hai anitya nahIM hai yaha saccA anekAnta hai| prazna 181-anitya para saccA anekAnta kisa prakAra lagatA hai ? uttara-dravya paryAyAthikanaya kI apekSA anitya hI hai nitya nahI hai yaha saccA anekAnta hai| prazna 182-nitya para mithyA anekAnta kisa prakAra lagatA hai ? uttara--dravya dravyAthikanaya kI apekSA nitya bhI hai aura anitya bhI hai yaha mithyA anekAnta hai| prazna 183-anitya para mithyA anekAnta kisa prakAra lagatA hai ? uttara-dravya paryAyAthikanaya kI apekSA anitya bhI hai aura nitya bhI hai yaha mithyA anekAnta hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta hA prazna 184-nitya para samyak ekAnta kisa prakAra lagatA hai ? uttara-dravya dravyAthikanaya kI apekSA nitya hI hai vaha samyaka ekAnta hai| prazna 185-anitya para samyak ekAnta kisa prakAra lagatA hai ? uttara-dravya paryAyathikanaya kI apekSA anitya hI hai yaha samyaka ekAnta hai| prazna 186-niraya para mithyA ekAnta kisa prakAra lagatA hai ? uttara-dravya sarvathA nitya hI hai yaha mithyA ekAnta hai| prazna 187-anitya para mithyA ekAnta kisa prakAra lagatA hai ? uttara-dravya sarvathA anitya hI hai yaha mithyA ekAnta hai / prazna 188-pratyeka dravya nitya-anityAdi aneka dharma svarUpa hai, aisA kisane batAyA hai ? uttara-jina, jinavara aura jinavaravapabho ne batAyA hai| prazna 189--jina-jinavara aura jinavaravapabho ne pratyeka dravya ko nitya-anityAdi aneka dharma svarUpa batAyA hai, isako jAnane-mAnane se jJAniyo ko kyA lAbha hotA hai ? / uttara-(1) pratyeka dravya nitya-anityAdi dharma svarUpa hai-aisA jAnane vAle zrutajJAnI ko sampUrNa dravyo kA jJAna kevalI ke samAna ho jAtA hai mAtra pratyakSa-parokSa kA antara rahatA hai| (2) jJAnI sAdhaka apane nitya dharma svarUpa apanI AtmA me vizepa ekAgratA karake kevalajJAna kI prApti kara letA hai| prazna 160-pratyeka dravya nitya-anityAdi aneka dharma svarUpa hai isako sunakara samyaktva ke sanmukha mithyAdRSTi kyA jAnatA hai aura kyA karatA hai ? uttara-apane mAnasika jJAna me pratyeka dravya nitya-anityAdi aneka dharma svarUpa hai aisA nirNaya karake apane nitya dharma svarUpa AtmA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 61 ) kI dRSTi karake sAdhaka banakara krama se siddhadazA kI prApti kara letA hai | prazna 161 - pratyeka dravya nitya-anityAdi aneka dharma svarUpa hai isako sunakara apAtra mithyAdRSTi kyA jAnatA hai aura kyA karatA hai ? uttara- pratyeka dravya - nitya - anityAdi aneka dharma svarUpa kaise ho sakatA hai ? kabhI nahI ho sakatA hai, kyoki eka hI samaya nitya aura anitya nahI ho sakatA / isa prakAra mithyA mAnyatA kI puSTi karake cAro gatiyo me ghUmatA huA nigoda calA jAtA hai / prazna 162 -- yaha nitya- anityAdi aneka dharma pratyeka dravya meM ho lagate haiM yA aura kisI me bhI lagate haiM ? uttara - pratyeka dravya me tathA pratyeka dravya ke eka-eka guNa me bhI nitya-anityAdi aneka dharma laga sakate haiM / isase pratyeka dravya-guNa ko svatantratA kA jJAna hotA hai / prazna 163 - eka aneka para samyak anekAnta miyyA anekAnta Adi satra praznottaro lagAkara vatAo ? uttara - prazna 178 se 162 taka ke anusAra uttara do / - prazna 164 -tat-asat para samyak anekAnta mithyA anekAnta zrAdi sava praznottaroM lagAkara batAo ? uttara - prazna 178 se 162 taka ke anusAra uttara do / prazna 165 - tat tat para samyak anekAnta mithyA anekAnta yadi satra praznottarI lagAkara batAo ? uttara - prazna 178 me 192 taka ke anusAra uttara do| prazna 166 - bheda - abheda para samyak anekAnta mithyA anekAnta Adi sava praznottaro lagAkara batAo ? uttara - prazna 178 se 192 taka ke anusAra uttara do / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) prazna 167 - syAdvAda anekAnta ke viSaya me samayasAra kalA 273 meM kyA batAyA hai ? uttara- ( 1 ) paryAyadRSTi se dekhane para AtmA anekarUpa dikhAI detA hai aura dravyadRSTi se dekhane para ekarUpa / (2) kramabhAvI paryAyadRSTi se dekhane para kSaNabhaMgura dikhAI detA hai aura sahabhAvI guNadRSTi se dekhane para dhruva / ( 3 ) jJAna kI apekSA vAlI sarvagata dRSTi se dekhane para parama vistAra ko prApta dikhAI detA hai aura pradezoM kI apekSA vAlI dRSTi se dekhane para apane pradezo me hI vyApta dikhAI detA hai / aisA dravya paryAyAtmaka anannadharma vAlA vastu kA svabhAva hai| 20 prazna 168 - anekAnta - syAdvAda ke viSaya me samayatAra kalaza 274 me kyA batAyA hai ? uttara- ( 1 ) eka ora se dekhane para kapAyo kA kleza dikhAI detA hai aura eka ora se dekhane para zAnti (kapAyo kA abhAvarUpa gAntabhAva ) dikhAI detA hai / (2) eka ora se dekhane para parabhAva kI (sAsArika) pIDA dikhAI detI hai aura eka ora se dekhane para (sasAra ke abhAvarUpa) mukti bhI sparza karatI hai / (3) eka ora se dekhane para tIno loka dikhAI detA hai aura eka ora se dekhane para kevala eka caitanya ho zobhita hotA hai / aisI AtmA kI adbhuta se bhI adbhuta svabhAva mahimA jayavanta vartatI hai / prazna 166 -- samayasAra kalaza 273 tathA 274 me ajJAnI kyA mAnatA hai aura jJAnI kyA mAnatA jAnatA hai ? uttara - aho, "AtmA kA yaha sahaja vaibhava adbhuta hai / " vaha svabhAva ajJAniyoM ke jJAna me Azcarya utpanna karatA hai ki yaha to asambhava sI bAta hai / jJAniyo ko vastu svabhAva me Azcarya nahI hotA phira bhI unhe kabhI nahI huA aisA abhUtapUrva - adbhuta paramAnanda hotA hai, aura Azcarya bhI hotA hai / aho | yaha jinavacana mahA upakArI hai, vastu ke yathArtha svarUpa ko batAne vAle hai, maiMne anAdi kAla se aise Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) yathArtha svarUpa ke jJAna binA hI vyatIta kara diyA hai| ahA / syAdvAdaanekAnta merA svabhAva jayavanta vartatA hai| aisA syAdvAda anekAnta svarUpa hI dukha kA abhAva karane vAlA aura sukha kA dene vAlA hai / he sasAra ke prANiyo, aise anekAnta - syAdvAda svarUpa kI pahicAna karo / prazna 200 - dukha se chuTane ke lie aura sukhI hone ke liye kyA karanA cAhiye ? uttara - ananta zakti sampanna anekAnta svarUpa apanI bhagavAna AtmA ko pahicAnanA caahie| prazna 201 - jJAnamAtra AtmA anekAnta svarUpa kisa prakAra se hai ? 2 uttara - jJAnamAtra AtmA ko jJAna lakSaNa ke dvArA anubhava karane para AtmA me mAtra jJAna hI nahI AtA hai, parantu jJAna ke sAtha Ananda, prabhutA, vIrya, darzana, cAritra, astitvAdika ananta guNo sahita abheda AtmA anubhava me AtA hai / isa prakAra jJAnamAtra AtmA kahate ho anekAntapanA A jAtA hai / prazna 202 -- AtmA me ananta zaktiyA~ haiM, uname hera-phera hotA hai yA nahIM hotA hai ? uttara - AtmA me ananta zaktiyA~ eka sAtha rahatI haiM / zaktiyoM meheraphera nahI hotA hai, parantu pratyeka zakti kI paryAye krama krama se nahI hotI haiM / jitanI zaktiyA~ hai utanI utanI paryAye eka-eka samaya karake nirantara hotI rahatI haiM / prazna 203 - jJAna lakSaNa dvArA dhyAna me kyA AtA hai aura kyA nahIM AtA hai ? uttara--jJAna lakSaNa dvArA ananta guNo kA piNDa jJAyaka bhagavAna anubhava me AtA hai aura nau prakAra kA pakSa anubhava me nahI AtA hai / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) prazna 204-AtmA kisake dvArA anubhava me AtA hai aura kisake dvArA anubhava meM nahIM AtA hai ? uttara- ekamAtra prajJArUpI chaMnI dvArA hI AtmA anubhava meM AtA hai aura nau prakAra ke pakSo dvArA AtmA anubhava me nahIM AtA hai| prazna 205-AtmA aura ananta zaktiyo kA dravya-kSetra phAlabhAva eka hI hai yA alaga hai ? uttara-AtmA aura ananta gaktiyo kA dravya-kSetra-kAla eka hI hai mAtra bhAva me antara hai| prazna 206-bhagavAna kA laghunadana kaba kahalAtA hai ? uttara-ananta zakti sampanna apanI AtmA ko anubhava karane para hI bhagavAna kA laghunadana kahalA sakatA hai| prazna 207-pratyeka zakti kA kSetra aura kAla eka hone para bhI bhAvabheda haiM, ise spaSTa samajhAiye ? uttara-kArya bheda hai| jaise-jIvatva zakti kA kArya AtmA ko caitanya prAgo se jilAnA hai| jJAna kA kArya jAnanA hai| zradvA kA kArya pratIti hai / cAritra kA kArya lInatA hai| vIrya kA kArya svarUpa kI racanA hai| sukha kA kArya AkulatArahita zAnti kA anubhava hai| prabhutA gakti kA kArya svatantratA ne zobhAyamAna rahanA hai| prakAza gakti kA kArya svaya-pratyakSa svAnubhava karanA hai| isa prakAra ananta gaktiyo ke kArya bheda hone para bhI dravya-kSetra-kAla kA bheda nahIM hai| prazna 208-jIvatvazakti kise kahate haiM ? uttara-caitanyamAtra bhAva prANa ko dhAraNa kare use jIvatva zakti kahate haiN| prazna 204--jIvatvazakti ke jAnane se kyA-kyA lAbha hai ? uttara-AtmA dasa prANo se aura bhAvendriyarUpa azuddha bhAva prANo se jItA hai aisI khoTI mAnyatA kA abhAva ho jAtA hai aura caitanya prANo se AtmA sadA jItA hai aisA anubhava ho jAtA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 65 ) prazna 210 - jIvatvazakti kyA karatI hai ? uttara - AtmA ko kabhI bhI ajIvarUpa nahI hone detI sadaiva jIva rUpa rakhatI hai / prazna 211 - jIvatvazakti meM pAMca bhAva lagAo ? uttara - AtmA kI jIvatva zakti = pAriNAmika bhAva | rAgAdi udaya bhAvo kA abhAva - audayikabhAva nAstirUpa AyA / jIvatva zakti kA zuddharUpa pariNamana = kSayopazama aura kSAyikabhAva A gaye, parantu aupazamika bhAva nahI AtA hai / prazna 212 - jIvatvazakti me sAta tattva lagAo ? uttara- trikAla caitanya prANa se sampanna jJAyaka bhAva = jIvatatva | zuddha paryAya pragaTI = savara - nijarA aura mokSatattva / azuddha pariNamana dUra huA - Asrava - badhatattva / jaDa prANo se bhinna jAnA - ajIva tattva | isa prakAra jaise- jIvatvazakti me sAtatattva Aye / usI prakAra pratyeka zakti me lagAnA cAhie / = prazna 213 - jIvatvazakti me kisakA samAveza hotA hai aura kisakA samAveza nahIM hotA hai ? uttara - jIvatvazakti me akramarUpa ananta zaktiyA~ aura una zaktiyo ko krama-krama se hone vAlA zuddha pariNamana, isa prakAra kramaakramarUpa ananta dharma paryAya sahita kA jIvatva zakti me samAveza hotA hai| nau prakAra ke pakSo kA samAveza jIvatvazakti me nahI hotA hai / jIvatva zakti kI taraha bAkI saba zaktiyo me isI prakAra jAnanA aura lagAnA cAhie / prazna 294 - zaktiyo ko yathArtha pahicAna kaba hotI hai ? uttara -- apanI jJAna paryAya ko apanI AtmA me antarmukha karane para hI zaktiyo kI yathArtha pahicAna hotI hai, kyoki apane ApakA anubhava hone para ananta zaktiyAM AtmA me eka sAtha uchalatI haiM / 1 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) imalie pratyeka AtmArthI ko anantazakti sampanna apane jJAyaka svabhAva ko dRSTi me lenA hI manuSya janma kA sAra hai| prazna 215-AtmA prasiddha huI aisA kava kahA jA sakatA hai ? uttara-merI AtmA kA para dravyo se to kisI bhI prakAra kA sambandha nahI hai| merI AtmA me asakhyapradeza, ananta zaktiyA~, ekaeka zakti me ananta sAmarthya hai / merI kisI bhI zakti me usake kisI bhI pradeza me vikAra nahI hai| puNya-pApa ke vikalpo se bhinna ananta guNa sampanna apanI AtmA ko anubhava karane para hI 'AtmA kI prasiddhi hoto hai / isalie he bhavyo / apanI AtmA kA anubhava karo yaha jaina zAsana kA sAra hai| prazna 216-47 zaktiyo kA svaspa spara samajhAo? uttara-Atma vaibhava me pUjya zrI kAnajI svAmI ne alaukika rIti se 47 zaktiyo kA svarUpa pravacana dvArA samajhAyA hai usame dekhiyegA Apako apUrva Ananda aavegaa| // anekAnta-syAdvAda prathama adhikAra samApta // -:: mokSa-mArga dUsarA adhikAra isa bhava tarUkA mUla ika jAnahu mithyAbhAva / tAoM kari nirmUla aba karie mokSa upAya // 1 // ziva upAya karate prathama kArana maMgala rUpa / vighana vinAzaka sukha karana narmoM zuddhAzivabhUpa // 2 // artha-isa bhavarUpI vRkSa kA mUla eka mithyAtva bhAva hai usako Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 67 ) nirmUla karake mokSa kA upAya karanA cAhie // 1 // ziva upAya arthAta mokSa kA upAya karane se pahile usakA kAraNa aura magalarUpa zuddha zivabhUpa ko namaskAra karanA cAhie, kyoki vaha vighna vinAzaka aura mukha kA karane vAlA hai / / 2 / / prazna 1-mokSa kyA hai? uttara-"mokSa kahe nija zuddhatA" arthAta paripUrNa zuddhi kA prakaTa honA vaha mokSa hai aura mokSa AtmA kI paripUrNa zuddha dazA hai| prazna 2-mokSa kitane prakAra kA hai ? uttara-pAMca prakAra kA hai| (1) zaktirUpa mokSa (2) dRSTirUpa mokSa (cauthA guNasthAna), (3) mohamukta mokSa (12 vA~ guNasthAna) (4) jovanamukta mokSa (13, 14 vA~ guNasthAna) (5) dehamukta mokSa (siddhdshaa)| prazna 3-pAMca prakAra ke mokSa ke viSaya me kyA dhyAna rakhanA cAhie? uttara-(1) zaktirUpa mokSa ke Azraya liye binA dRSTirUpa mokSa kI prApti nahI hotI hai / (2) dRSTirUpa mokSa prApta kiye binA moha mukta mokSa kI prApti nahI hotI hai| (3) moha mukta mokSa prApta kiye binA jIvana mukta mokSa kI prApti nahIM hotI hai| (4) jIvana mukta mokSa prApta kiye binA dehamukta mokSa kI prApti nahI hotI hai| isalie pAtra jIvo ko ekamAtra zaktirUpa mokSa kA Azraya karanA cAhie, kyoki isI ke Azraya se hI dRSTirUpa mokSa Adi saba mokSa kI prApti hotI hai / para ke, vikAra ke, apUrNa-pUrNa zuddha paryAyo ke Azraya se kucha bhI prApti nahIM hotI hai parantu adharma kI prApti hotI hai| prazna 4-mokSa kaise hotA hai ? uttara-savara, nirjarA pUrvaka hI mokSa hotA hai / prazna 5-savara, nirjarA aura mokSa astisUcaka nAma haiM yA nAstisUcaka nAma haiM ? Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6 ) uttaraba, nijaMga bora mokSa nAgni ganata nAma hai| prazna 6 - bhAva saMghara ko nAsti-asti ca paribhASA kyA hai? uttara nAbhAga mAnanA honA mAtinAva mavara aura yadi pragaTa hogA antima mAra gyaa| pradana 7-mAya nijaMgaponAsti-sti ucahaparibhApA kyA hai? utara- jagadiza sAnimAnine bhAranijaMga aura TikI vRdhili meM bhaavniraa| na bhAya mokSa ko nAsti-masti gurapha paribhASA zyA hai? hAra - sanANaM diyA bhAva mAnti me bhAra nona hai aura mApUra pAlikA pragaTAnA agni me nA moza hai| prazna ramAyasaMvara, bhAvanirA kisake abhAyApa prakaTa hoto uttara sApatra, badha meo abhAvAmavara- nirA pragaTa hotI hai| prazna 10 AnA phime karate haiM ? uttara-jI meM jo niyAlenabhAnuma bhApatya arUpI avalyA hotI hai yaha bhArata hai| prazna 11-Arava ke pitane bheda hai ? uttara-do bheda hai dravya mAnava aura bhAva mAnava / prazna 12-Arazya ko dUsarI paribhASA gayA hai? uttara-(1) nayA-nayA AnA (2) maryAdA pUrvaka jaanaa| prazna 13-~bhAva Alaya meM yaha dono mAlava kI paribhASA kisa prakAra ghaTatI haiM? uttara--(1) zubhAzubha bhAva naye-naye Ate haiM isalie "nayA-nayA AnA" yaha bhAvaAtrava hai| (2) jIva itanA vikAra kare jo jJAna darzana-vIrya kA sarvathA abhAva ho jAve, aisA nahIM ho sakatA isalie AsavabhAva maryAdA me hI AtA hai / ata* "maryAdA pUrvakA AnA" use bhAvabhAvava kahate hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A ( 66 ) prazna 14 - dravya Asava meM yaha dono Asrava kI paribhASA kisa prakAra ghaTatI haiM ? utara - ( 1 ) karma naye-naye Ate hai isaliye "nayA-nayA AnA" yaha dravya Atrava hai / (2) jIva vikAra kare aura sarva kArmANavargaNA dravyakarmarUpa pariNamana kara jAve aisA nahI hotA hai, kyoki kArmANa vargaNA bhI maryAdA pUrvaka ho AtI haiM, isalie "maryAdA pUrvaka AnA" yaha dravya Asrava hai / prazna 15 - bhAvabaMdha kise kahate haiM ? uttara - AtmA ke ajJAna, rAga-dveSa, puNya-pAparUpa vibhAva me ruka jAnA vaha bhAvabaMdha hai / prazna 16 - bhAvamAlava, bhAvabaMdha kA abhAva aura bhAvasavara-bhAvanirjarA ko prApti kisameM hotI hai ? uttara - jIva me hotI hai| isalie jIva tattva kI jAnakArI bhI Avazyaka hai / prazna 17 - jIva kise kahate haiM ? - uttara - jIva arthAt AtmA / vaha sadaiva jJAtA svarUpa para se bhinna aura trikAlI sthAyI hai / prazna 18 - bhAva Asrava, bhAva baMdha kisake nimitta se hote haiM ? uttara - ajIva ke nimitta se hote hai / ata ajIva kI jAnakArI bhI Avazyaka hai / prazna 16 - ajIva kise kahate haiM ? uttara --- jisame cetanA - jJAtRtva nahI aise dravya pA~ca hai / uname dharma adharma, AkAza aura kAla cAra arupI hai aura pudgala rUpI hai / ? prazna 20 -- sAta tattvo se dravya kauna haiM aura paryAya kauna haiM uttara - sAta tattvo me prathama do tattva 'jIva' aura 'ajIva' dravya haiM aura pAMca tatva jIva aura ajIva ko sayogo aura viyogI paryAye Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (70) hai| Acava aura vandha jIva-ajIva kI sayogI paryAya haiN| tathA savara, nirjarA aura mokSa ye jIva-ajIva kI viyogI paryAye haiN| prazna 21-bhAva savara aura bhAva nirjarA me kitane samaya kA antara hai? uttara-dono kA samaya eka hI hai, parantu zuddhi pragaTI isa apekSA bhAva sabara hai aura zuddhi kI vRddhi huI isa apekSA bhAva nirjarA hai / prazna 22-bhAvasaMvara aura bhAva nirjarA hone para bhAvamokSa hone meM kitanA samaya lagegA? uttara-asakhyAta samaya hI lageMge, sakhyAt yA anantasamaya nahIM lgeNge| prazna 23--jisa samaya savara-nirjarA pragaTe usI samaya mokSa pragaTa ho to hama saMvara-nirjarA honA mAne koI aisA kahe, to kyA nukasAna hai? uttara-[1] cauthA guNasthAna aura midazA ho rhegii| aura pA~cave se caudahave guNasthAna taka ke abhAva kA prasaga upasthita hovegaa| [2] zrAvaka, muni, zreNI, arahatapane kA abhAva ho jaavegaa| [3] guNasthAno me krama ke abhAva kA prasaga upasthita hovegaa| [4] koI upadezaka nahIM rahegA, kyoki samyagdarzana me samyagjJAnI kA hI upadeza nimitta hotA hai isa bAta kA bhI abhAva ho jaavegaa| prazna 24-saMvara pUrvaka nirjarA kisako hotI hai aura kisako nahIM hotI hai ? uttara--[1] samyagdarzana hone para hI savarapUrvaka nirjarA jJAniyo ko hI hotI hai mithyAdRSTiyo ko nahI / [2] anivRttikAraNa aura apUrvakaraNa me akelI nirjarA hotI hai lavarapUrvaka nhiiN| prazna 25-kyA kareM to savara-nirjarA kI prApti hokara mokSa ho aura kyA kareM to nigoda kI prApti ho? uttara-apane sAmAnya dravya svabhAva ko dekhane se apane vizeSa me Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 71 ) savara-nirjarA kI prApti hokara krama se mokSa hotA hai aura mAtra vizeSa ko dekhane se Asrava-vadha kI prApti hokara nigoda kI prApti hotI hai| prazna 26-jo svabhAva ke Azraya se puruSArtha karatA hai usakA kyA uttara-[1] paca parAvartana kA abhAva / [2] mithyAtva-avirati Adi sasAra ke pA~ca kAraNo kA abhAva / [3] pacaparameSTiyo me usakI ginatI hone lagatI hai| [4] pacamagati mokSa kI prApti hotI hai| [5] pacama pAriNAmika bhAva kA mahatva A jAtA hai| [6] ATha karmo kA abhAva ho jAtA hai| [7] 14 guNasthAna, 14 mArgaNA aura 14 jIvasamAsa kA abhAva hokara siddhadazA ko prApti honA isa kA phala hai| prazna 27- ajIva kI tayogI-viyogI paryAyo kA kyA-kyA nAma hai aura kyA-kyA paribhASA hai ? uttara-dravyaAtravanavIna karmoM kA AnA / dravyavadhanavIna karmo kA svaya svata vdhnaa| dravyasavara-karmoM kA AnA svaya svata ruka jAnA / dravya nirjarA jaDa karma kA agata khira jAnA / dravya mokSa-dravya karmo kA Atma pradezo se atyanta abhAva honaa| prazna 28-jIva aura ajIva kI paryAyoM me kaisA-katA sambandha uttara-nimitta-naimittika savadha hai| nimitta-naimittika savadha paraspara paratatratA kA sUcaka nahI hai, parantu naimittika ke sAtha kauna nimittarUpa padArtha hai usakA vaha jJAna karAtA hai, kyoki jahA~ upAdAna hotA hai, vahA nimitta niyama se hotA hI hai aisA vastu svabhAva hai| banArasIdAsa jI ne kahA hai.---'upAdAna nijaguNa jahA~, tahA~ nimitta para hoya , bhedajJAna pramANa vidhi, viralA bUjhe koya // ' prazna 26-jIva kA prayojana kyA hai ? uttara--jisake dvArA sukha utpanna ho aura dukha kA nAza ho usa Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 72 ) kArya kA nAma prayojana hai| isa jIva kA prayojana to eka yahI hai ki du.kha nA ho aura sukha ho| kisI jIva ke anya kucha bhI prayojana nahI hai| prazna 30-duHkha kA nAza aura sukha kI utpatti kisake dvArA ho sakatI hai ? uttara-sAta tatvo ke sacce zraddhAna ke Azrita hI dukha kA nAza aura sukha kI prApti ho sakatI hai| prazna 31-sAta tatvo ke sacce zraddhAna se hI dukha kA abhAva sukha kI prApti kaise ho sakatI hai ? uttara-prathama to dukha dUra karane me apanA aura para kA jJAna avazya honA caahie| [a] yadi apanA aura para kA jJAna nahIM ho to apane ko pahicAne binA apanA du kha kaise dUra kare [A] apane ko aura para ko eka jAnakara apanA dukha dUra karane ke artha para kA upacAra kare to apanA dukha nause dUra ho ? [s] Apa (sva hai) aura para bhinna hai, parantu yaha para me ahakAra-mamakAra kare to isase dukha hI hotA hai| isalie apanA aura parakA jJAna hone para hI dukha dUra hotA hai tathA apanA aura parakA jJAna jIva-ajIva kA jJAna hone para hI hotA hai, kyoki Apa snaya jIva hai, zarIrAdika ajIba hai| yadi lakSaNAdi dvArA jIva-ajIva kI pahicAna ho to apanI aura parakI bhinnatA bhAsita ho isalie jIba-ajIna ko jaannaa| isa prakAra jIva-ajIva kA yathArtha zraddhAna karane para sva-para kA zraddhAna hotA hai aura usase sukha utpanna hotA hai / jIba-ajIba kA ayathArtha zraddhAna karane para sva-para kA zraddhAna na ho| rAgAdika ko dUra karane kA zraddhAna na ho aura usase dukha utpanna ho| isalie Asrava, badha, savara-nirjarA aura mokSa sahita jIvaajIba tatva prayojana bhUta samajhane caahie| Asrava aura vava dukha ke kAraNa hai tathA savara, nirjarA aura mokSa sukha ke kAraNa haiM, isalie jIvAdi sAta tatvo kA zraddhAna karanA Avazyaka hai| ina sAta tatvo kI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 73 ) saccI zraddhA ke binA dukha kA abhAva aura sukha kI prApti nahI ho sakatI hai / prazna 32 -- jIva- ajIva tattva kA saccA zraddhAna kyA hai ? uttara - apane ko Apa rUpa jAnakara para kA aza bhI apane me na milAnA aura apanA aza bhI para me na milAnA yaha jIva- ajIva tattva kA saccA - dvAna hai | prazna 33 - Azrava tattva kA jyo kA tyo zraddhAna kyA hai uttara - paramArthata vAstava me puNya-pApa ( zubhAzubhabhAva) AtmA ko ahitakara hai| AtmA kI kSaNika azuddha avasthA hai / dravya puNyapApa AtmA kA hita-ahita nahI kara sakate haiM / mithyAtva rAga-dveSAdi bhAva AtmA ko pragaTa rUpa se dukha ke dene vAle hai / yaha Azrava tattva kA jyo kA tyA zradvAna hai / prazna 34 - bagha tattva kA jyo kA tyo zraddhAna kyA hai ? uttara - jaisI-sone kI veDI vaise hI lohe kI beDI hai / dono badhana kAraka hai isI prakAra puNya-pApa dono jIva ko vadhana karatA hai / yaha badha tattva kA jyo kA tyo zraddhAna hai / ? prazna 35 -savara tattva kA jyo kA tyo zradvAna kyA hai uttara - nizcaya samyagdarzana - jJAna cAritra hI jIva ke lie hitakArI hai / yaha savara tattva kA saccA zraddhAna hai / prazna 36 - nirjarA tattva kA jyo kA tyo zraddhAna kyA hai ? uttara --- AtmA me ekAgra hone se zubhAzubha icchAye utpanna nA hone se nija AtmA kI zuddhi kA baDhanA so tapa hai / usa tapa se nirjarA hotI hai / aisA tapa sukhadAyaka hai / yaha nirjarA tattva kA jyo kA tyo zraddhAna hai / prazna 37 - mokSa tattva kA jyoM kA tyoM zradvAna kyA hai ? uttara - mokSa dazA me sampUrNa AkulatA kA abhAva hai / pUrNa svA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 74 ) cIna nigakulatA mpa nugva hai yaha mokSa tattva kA jyo kA tyo zraddhAna prazna 38-jogha tattva sambandhI jIva kI bhUla kyA hai ? uttara-bAdha anukUla gayogI se maiM mukhI aura pratikAla mayogo me meM du.lo, nirdhana hone meM maiM dukhI, dhana hone se mai sukhI ityAdi minyA abhiprAya yaha jIva tattva sambandhI jova kI bhUla hai| prazna 38--ajIva tattva sambandhI jIva kI bhUla kyA hai ? uttara-dArIra kA sayoga hone se maiM utpanna huA ora dvArIra kA viyoga hone se maiM mara gyaa| dhana, gagarAdi jaDa padArtho me parivatana hone se apane meM uTha-aniSTa parivartana mAnanA, ityAdi jo ajIva kI avasthAye haiM unheM apanI mAnanA yaha ajIvatattva sambandhI jIva kI bhUla prazna 40-Arava tatva sambandhI jIva kI bhUla kyA hai ? uttara- mithyAtva rAgAdi pragaTa dukha dene vAle hai / tathApi unakA sevana karane me nuna mAnanA yaha Atrava tattva sambandhI jIva kI bhUla prazna 41-vadha tattva sambandhI jIva kI bhUla kyA hai ? uttara--zubha ko lAbhadAyaka tathA azubha ko hAnikAraka mAnanA yaha vavatattva sambandhI jIva kI bhUla hai|| prazna 42-savaratattva sambandhI jIva kI bhUla kyA hai ? uttara-samyagjJAna tathA samyagjJAna sahita vairAgya ko kaSTadAyaka aura samajha meM na Aye aisI mAnyatA savaratattva samvandhI jIva kI bhUla prazna 43-nirjarAtattva sambandhI jIva kI bhUla kyA hai ? uttara-zubhAzubha icchAo ko na rokakara indriya viSayo kI icchA karanA yaha nirjarAtattva sambandhI jIva kI bhUla hai| prazna 44---mokSatattva sambandhI jIva kI bhUla kyA hai ? Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 75 ) uttara - samyagdarzana pUrvaka hI pUrNa nirAkulatA pragaTa hotI hai aura vahI saccA sukha hai aisA na mAnakara vAhya suvidhAo me sukha mAnanA yaha mokSa tattva sambandhI jIva kI bhUla hai / prazna 45 -- mokSa mArga prApta karane ke lie kisa para adhikAra mAnanA cAhie ? uttara - eka mAtra 'jo sakala nirAvaraNa - akhaNDa - eka svarUpa pratyakSa pratibhAsamaya - avinazvara - zuddha pAriNAmika paramabhAva lakSaNa nija paramAtma dravya svarUpa jo apanA AtmA hai / usa para adhikAra karane se hI samyagdarzanAdi kI prApti hokara krama me vRddhi karake paripUrNa mokSa kI prApti hotI hai / prazna 46 - anAdikAla se ajJAnI jova ne kisa-kisa para apanA adhikAra mAnA, jisase use saMvara-nirjarA mokSa kI prApti nahIM huI ? uttara- (1) atyanta bhinna para padArthoM para apanA adhikAra mAnA (2) A~kha, nAka, kAnarUpa audArikazarIra para apanA adhikAra mAnA ( 3 ) taMjasa - kArmANa zarIro para apanA adhikAra mAnA / ( 4 ) bhASA aura mana para apanA adhikAra mAnA / ( 5 ) zubhAzubha vikArI bhAvo me apanA adhikAra mAnA / ( 6 ) apUrNa-pUrNa zuddha paryAyo ke pakSa para apanA adhikAra mAnA / ( 7 ) bhedanaya ke pakSa para apanA adhikAra mAnA (8) abhedanaya ke pakSa para apanA adhikAra maanaa| ( 9 ) bhedAbhedanaya ke pakSa para apanA adhikAra mAnA / isalie savara nirjarA aura mokSa kI prApti nahI huI / prazna 47 - nau prakAra ke pakSoM para adhikAra mAnane se kyA hotA hai? uttara - anAdikAla se eka-eka samaya karake cAro gatiyo me ghUmatA huA nigoda kI saira karatA hai aura pratyeka samaya mahA dukhI hotA hai / prazna 48 - AtmA kA adhikAra kisame hai aura kimane nahIM hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) uttara-AtmA kA adhikAra apane ananta guNo ke piNDa jJAyaka bhAva para hI hai aura nau prakAra ke pakSo para adhikAra nahIM hai| prazna 46-zarIra me bImArI A jAve, laDakA mara jAve, dhana naSTa ho jAve, calA na jAve, to hama kyA kareM jisase zAnti kI prApti ho? uttara-jo siddha bhagavAna karate haiM vaha hama kare to zAnti kI prApti ho / jaise-hospiTala me 50 marIja mara jAve, to kyA DAkTara rovegA? Apa kahoge naho, parantu jAnegA aura dekhegaa| kyoki ina para merA adhikAra nahI hai, usI prakAra zarIra me vimArI Ave, strI mara jAve, dhana naSTa ho jAve, lo jAno ina para hamArA adhikAra nahI hai aisA jAne-mAne to zAnli A jaavegii| una para apanA adhikAra mAnegA to duHkhI hokara cAro galiyo me ghUmatA huA nigoda me calA jaavegaa| prazna 50-Apane to pUrNa-apUrNa zuddha paryAya para bhI apanA aghikAra mAne to cAro gatiyo meM dhamakara nigoda me calA jAvegAaisA kahA hai| jabaki jJAnI to zuddha paryAya para hI apanA adhikAra mAnate haiM ? uttara-cauthe guNasthAna se lekara saba jJAnI ekamAtra apane trikAlI bhagavAna para hI apanA adhikAra mAnate haiM / apUrNa-pUrNa zuddha paryAya para bhI jJAnI apanA adhikAra nahI mAnate haiN| para aura vikArI bhAvo kI to bAta hI nahI hai| prazna 51-pUrNa-apUrNa zuddha paryAya ke Azraya se merA bhalA ho, aisA mAnane vAlA kauna hai ? uttara-mithyAdRSTi hai aura vaha cAro gatiyo me ghUma kara nigoda kA pAtra hai| prazna 52-jJAniyoM ko aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhAva jo dharmarUpa hai, kyA unakI bhAvanA nahI hotI hai ? Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 77 ) uttara-jJAniyo ko ekamAtra parama pAriNAmika bhAva kI hI bhAvanA hotI hai / usake phalasvarUpa aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika bhAva paryAya me utpanna hote haiM / parantu aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhAvo kI bhAvanA nahI hotI hai| prazna 53-jJAniyo ko paryAya me to aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhAva hote haiM aura audAyika bhAva bhI hote haiM aura Apa kahate haiM ki jJAniyoM ko unakI bhAvanA nahI hai ? uttara-are bhAI, paryAya me aupazamikAdika bhAvo kA honA alaga bAta hai aura usakI bhAvanA karanA alaga bAla hai / kyoki jJAnI zraddhA me ekamAtra apane parama pAriNAmika jJAyaka bhAva ko hI svIkAra karate hai, nimitta bhagabheda, apUrNa-pUrNa zuddha paryAya ko nahI svIkAra karate haiM / (2) jJAnI apane samyagjJAna me parama pAriNAmika bhAvarUpa apane jIva ko Azraya karane yogya jAnatA hai| aupazamika, dharma kA kSAyopazamikabhAva aura kSAyikabhAva arthAt savara, nirjarA aura mokSa ko pragaTa karane yogya jAnatA hai / audayikabhAva arthAt Asrava-vadha ko heyarUpa jAnatA hai / isa prakAra jJAniyo ko to mAtra bhAvanA apane jJAyaka nija kI hI vartatI haiM aura kI nahI vartatI hai| prazna 54-mokSamArga zabda meM 'mArga' kA kyA artha hai ? uttara-mArga arthAt raastaa| prazna 55-ajJAnI mokSamArga arthAt mokSa kA rAstA kahA~ khojatA hai? uttara-jaise-hirana kI nAbhi me kastUrI hai / vaha bAhara khojatA hai, usI prakAra ajJAnI bAharI kriyAo me, vikArI bhAvo me mokSamArga khojatA hai| prazna 56- bAharI kriyAo meM aura zubhabhAvo meM jo mokSamArga mAnatA hai, use jinavANI meM kyA-kyA kahA hai ? uttara-(1) zrI samayasAra me napusaka, vyabhicArI, mithyAdRSTi, Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asayamI, pApI, anyamata vAlA tathA AtmAvalokana me harAmajAdIpanA Adi kahA hai / (2) pacAstikAya gA0 168 me mithyAdRSTi kA zubharAga sarva anartha paramparAo rUpa dukha kA kAraNa kahA hai| (3) ratnakaraNDa zrAvakAcAra gA0 33 me 'sasAra' paribhramaNa hI batAyA hai| prazna 57-mokSamArga arthAt mokSa kA rAstA kyA hai ? uttara-apane parama pAriNAmika jJAyaka bhagavAna kA Azraya lene se jo samyagdarzanAdi kI prApti vaha mokSa kA rAstA hai| prazna 58-samyagdarzanAdi mokSamArga hai iname anekAnta kyA haiM ? uttara-samyagdarzanAdi hI mokSamArga hai vyavahAra ratnatrayAdi mokSamArga nahIM hai yaha anekAnta hai / prazna 56-vyavahAra mokSamArga nahIM hai. yaha kisa jIva kI bAta stus uttara-jisa jIva ko samyagdarzanAdi pragaTa haA hai usako jo bhUmikAnusAra rAga hotA hai vaha rAga mokSamArga nahIM hai tathA jo zuddhi pragaTI hai vaha ho mokSamArga hai / mithyAdRSTi ke zubhabhAvo ko to vyavahAra bhI nahIM kahA jAtA hai, kyoki anupacAra hue vinA upacAra kA Aropa nahI AtA hai| prazna 60-dravyapuNya-pApa aura zubhAzubha bhAvo ke sambandha meM __ kyA-kyA jAnanA cAhie ? uttara-(1) paramArthataH puNya-pApa (zubhAzubhabhAva) AtmA ko ahitakara hI hai aura yaha AtmA kI kSaNika azuddha avasthA hai| (2) samyagdRSTi ke zubha bhAvo se savara-nirjarA hotI hai yaha mAnyatA khoTI hai, kyoki zubhabhAva cAhe jJAnI ke ho yA mithyAdRSTi ke ho, dono hI badha ke kAraNa hai [samayasAra kalaza TIkA kalaza 110] (3) puNya choDakara pAparUpa pravartana nA kare aura puNya ko mokSamArga nA mAne yaha yaha puNya-pApa ko jAnane kA lAbha hai| [mokSamArga prakAzaka] (4) dravya puNya-pApa AtmA kA hita ahita nahI kara sakate haiN| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) prazna 61 -vikAra pUrNa kise hotA hai ? uttara-kisI ko bhI nahI, kyoki yadi vikAra pUrNa ho jAve to. jIva ke nAza kA prasaga upasthita ho jAvegA so aisA hotA hI nhiiN| prazna 62-bhAvAtrava amaryAdita ho to kyA ho ? uttara-jIva ke abhAva kA prasaga upasthita hovegaa| prazna 63-bhAvAtrava maryAdita hai yaha kyA sUcita karatA hai ? uttara-jo maryAdita ho usakA abhAva ho sakatA hai aisA jAnakara pAtra jIva nija svabhAva kA Azraya lekara bhAvAsrava kA abhAva karake dharma kI zuruAta karake krama se parama dazA ko prApta ho jAtA hai| prazna 64-dravyAnava maryAdita hai yA amaryAdita hai ? uttara-maryAdita hai, kyoki yadi amaryAdita ho to sampUrNa kArmANavargaNA ko dravyakarmarUpa pariNamita hone kA prasaga upasthita hovegA, so aisA hotA nhiiN| prazna 65-pacAdhyAyIkAra ne Arava ko kyA kahA hai ? uttara-"AgantukabhAva" kahA hai| prazna 66-saMsAra kA bIja kyA hai ? uttara-para vastuo me aura zubhAzubha bhAvo me ekatva vRddhi hI samAra kA bIja hai / [purupArthasiddhayupAya gA0 14] prazna 67--pacAdhyAyI me sasAra kA bIja arthAt mithyAtva kise phise batAyA hai ? uttara-(1) jo AtmA karmacetanA (rAga-dvapa, moharUpa) aura karmaphala cetanA (sukha-dukharUpa) vasa merA AtmA itanA hI hai aisA anubhava karanA vaha mithyAdarzana hai| [gA0 972 se 174] (2) AtmA ko no tatvana (paryAya ke bhedarUpa) anubhava karanA aura sAmAnyarUpa (anta tatvarUpa) anubhava nahIM karanA yaha mithyAdarzana hai [gA0 683 se 666] uttara-tatA (sukha-dukharUpa hai| gA0 672) anubhava karanA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 80 ) (3) [1] AtmA kA, [2] karma kA, [3] kartA-bhoktApane kA, [4] pApa kA, [5] puNya-pApa ke kAraNa kA, [6] puNya-pApa ke phala kA, [7] sAmAnya vizeSa svarUpa kA, [ 8 ] rAga se bhinna apane svarUpa kA, Astikya kA zraddhAna- jJAna nA honA, vaha mithyAdarzana hai / [ gA0 1233] (4) sAta bhaya yukta rahanA vaha mithyAdarzana hai / [ gA0 1264 ] (5) iSTa kA nAza na ho jAya, aniSTa kI prApti na ho jAve, yaha dhana nAza hokara daridratA na A jAve, yaha isa loka kA bhaya hai yaha mithyAdarzana hai / vizva se bhinna hone para bhI apane ko vizvarUpa samajhanA yaha mithyAdarzana hai / [ gA0 1274 se 1278 ] (6) merA janma durgati me na ho jAye aisA paraloka kA bhaya yaha mithyAdarzana hai / [1284 se 1291 taka ] (7) roga se Darate rahanA yA roga Ane para ghabarAnA yA usase ( roga se ) apanI hAni mAnanA yaha vedanA bhaya mithyAdarzana se hotA hai / [ gA0 1262 se 1264 taka ] (8) zarIra ke nAza se apanA nAza mAnanA yaha atrANabhaya ( vedanA - bhaya) mithyAdRSTiyoM ko hotA hai / [ gA0 1266 se 1301] ( 2 ) zarIra kI paryAya ke janma se apanA janma aura zarIra kI paryAya ke nAza me apanA nAza mAnanA yaha aguptibhaya mithyAdarzana se hotA hai / [19304 se 1305 ] (10) dasa prANo ke nAza se DaranA yA unake nAza se apanA nAza mAnanA yA maraNabhaya mithyAdarzana se hotA hai / [1307 se 1308 ] (11) vijalI girane se yA aura kisI kAraNa se merI burI avasthA nA ho jAya aisA akasmAtbhaya mithyAdarzana se hotA hai / [ gA0 1311 se 1313] (12) lokamUDhatA, devamUDhatA, gurumUDhatA aura dharmamUDhatA yaha mithyAdarzana ke cinha haiM / [ gA0 1361 se 1369] Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 81 ) (13) nau tattvo me azraddhA arthAt viparIta zraddhA kA honA yaha mithyAdarzana hai| [gA0 1762 se 1809] (14) anya matiyo ke batAye hue padArthoM meM zraddhA kA honA yaha mithyAdarzana hai| [gA0 1767] (15) AtmasvarUpa kI anupalabdhi honA yaha mithyAdazana hai| (16) sUkSma antarita aura dUravartI padArthoM kA vizvAsa nA honA yaha mithyAdarzana hai / jaise-(a) jo padArtha kevalogamya haiM vaha chadamasya ko Agama AdhAra se jAnane yogya hai| (A)-dharma-adharma-AkAzakAla-paramANu Adi ko sUkSma padAtha kahate haiM kyoki yaha indriyo se grahaNa nahIM hote haiN| (i)-rAma-rAvaNa Adi ko arthAt jina padArtho me bhUtakAla ke bahuta samaya kA antara ho yA Age bahuta samaya bAda hone vAlA ho| jaise-rAjA zreNika prathama tIrthaMkara hoge tathA dUravartI padArthoM me meruparvata, svarga, nadI, dvIpa, samudra ityAdika jinakA chadamasya vahA~ pahu~cakara unakA darzana nahI kara sakatA hai| ata mithyAdRSTi inakA vizvAsa nahI karatA hai yaha mithyAdAna hai / [gA0 1810] (17) mokSa ke astitva kA aura usame pAye jAne vAle atIndriya sukha aura atIndriya jJAna ke prati ruci nA honA yaha mithyAdarzana hai| [gA0 1812] (18) jAti apekSA chaha dravya kA svata siddha anAdiananta svatatra pariNamana na mAnanA yaha mithyAdarzana hai| [1813] (16) pratyeka dravya ko nitya-anitya, eka aneka, asti-nAsti tata-atata Adi svarUpa vastu anekAntAtmaka hai aisA na mAnanA kintu ekAntarUpa mAnanA yaha mithyAdarzana hai| [gA0 1814] (20) nokarma (zarIra-mana-vANI) bhAvakarma (krodhAdizubhAzubhabhAva) aura dhana-dhAnyAdi jo anAtmIya vastue~ haiM unako AtmIya DA.yaha mithyAdarzana hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 82 ) (21) jhUThe deva-guru-dharma ko saccevat samajhanA arthAt sacce devaguru-dharma kI zraddhA na honA yaha mithyAdarzana hai| [gA0 1816] (22) dhana, dhAnya, sutA Adi kI prApti ke lie devI Adi ko pUjanA yA aneka kukarma karanA yaha mithyAdarzana hai| [gA0 1817] prazna 68-Apane mithyAtva ke jo 22 lakSaNa batAye haiM yaha to paMcAdhyAyI ke hI batAye haiM kyA aura kisI zAstra meM nahIM haiM ? uttara-bhAI cAro anuyogo ke sava zAstro me yahI lakSaNa batAye hai| prazna 69-zrI pravacanasAra me mithyAtva kA kyA lakSaNa batAyA uttara-(1) (A) padArthoM kA ayathAgrahaNa, (A) tiryaca-manuSyo ke prati karuNAbhAva, (i) vipayo kI sagati arthAt iSTa viSayo me proti aura aniSTa vipayo me aprIti yaha saba moha ke cinha (lakSaNa) gA0 85] (2) (a) jIva ke dravya-guNa-paryAya sambandhI mUDhabhAva vaha mohabhAva hai| (A) usase AcchAdita vartatA huA jIva rAga-dveSa ko prApta karake kSubdha hotA hai / (gA0 83) (3) jo zramaNa avasthA me ina astitva vAle vizeSa sahita padArthoM kI zraddhA nahIM karatA vaha zramaNa nahI hai use dharma prApta nahI hotA hai| gA0 61] (4) AgamahIna zramaNa nija aura para ko nahI jAnatA vaha jIvAdi padArthoM ko nahIM jAnatA huA bhikSu dravya-bhAvakarmoM ko kaise kSaya kare ? [gA0 233] (5) dravyaliMgI muni ko sasAra tatva kahA hai| [gA0 271] (6) sUtra sayama aura tapa se sayukta hone para bhI (vaha jIva) 'jinokta Atma pradhAna padArthoM kA zraddhAna vahI karatA to vaha zramaNa nahI hai| [gA0 264] Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 83 ) (7) asamAna jAtIya dravyaparyAya me ekatvabuddhi yaha mithyAdarzana hai / [ gA0 64 ] prazna 70----- kyA mithyAdarzana kA svarUpa zrI samayasAra meM bhI AyA hai ? uttara - ( 1 ) dravyakarma, nokarma aura bhAvakarma me ekatvabuddhi mithyAdarzana hai / [ gA0 16 ] ( 2 ) jaba taka yaha AtmA prakRti ke nimitta se upajanA - vinazanA nahIM chor3atA hai taba taka ajJAnI hai, mithyAdRSTi hai, asayata hai / [ gA0 314 ] (3) (1) zubhAzubhabhAvo me aura jJapti kriyA me (2) deva - nArakI aura jJAyaka AtmA me (3) jJeya aura jJAna me ekatvabuddhi mithyAdarzana hai, ekatva kA jJAna mithyAjJAna hai aura ekatva kA AcaraNa mithyAcAritra hai / [ gA0 270] (4) jo bahuta prakAra ke muniliMgo me athavA gRhasthI liMgo meM mamatA karate haiM arthAt yaha mAnate haiM ki dravyaliMga hI mokSa kA dAtA hai unhone samayasAra ko nahI jAnA / use [ a ] 'anAdiruDha' [A] 'vyavahAra me mUDha' [i] aura 'nizcaya para anArUDha' kahA hai yaha sava mithyAtva kA prabhAva hai / [ gA0 413 ] prazna 71 - chahaDhAlA meM agRhIta miyyAdarzana kise kise kahA D hai ? - uttara - ( 1 ) AtmA kA svabhAva jJAnadarzana hai / isako bhUlakara zarIra Adi kI paryAya ko AtmA kI mAna lenA, zarIra Azrita upavAsa Adi aura upadezAdi me apanepane kI buddhi honA yaha agRhIta mithyAdarzana hai / (2) zarIra kI utpatti me apanI utpatti aura zarIra ke bichuDane para apanA maraNa mAnanA agRhIta mithyAdarzana hai / (3) - zubhAzubha bhAva pragaTa du.kha ke dene vAle haiM unhe sukhakara mAnanA agRhIta mithyAdarzana hai / ( 4 ) zubhAzubha bhAva eka rUpa hI hai aura bure hI hai parantu apane Apa kA anubhava nA hone se azubha karmoM ke phala me dveSa Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 84 ) aura zubhakarmoM ke phala me rAga karanA yaha agRhIta mithyAdarzana hai| (5) nizcaya samyagdarzana-jJAna-cAritra jIva ko hitakArI haiM svarUpa sthiratA dvArA rAga kA jitanA abhAva vaha vairAgya hai aura sukha kAraNa hai parantu nizcaya samyagdarzanAdi ko kaSTadAyaka mAnanA yaha agRhIta mithyAdarzana hai / (6) samyagjJAna pUrvaka icchAo kA abhAva hI nirjarA hai aura vahI AnandarUpa hai parantu apanI zakti ko bhUlakara icchAo kI pUrti me sukha mAnanA agRhIta mithyAdarzana hai| (7) mukti me pUrNa nirAkulatArUpa saccA sukha hai usake badale bhoga sambandhI sukha ko hI sukha mAnanA yaha agRhIta mithyAdarzana hai| prazna 72~-bhAvadIpikA meM agrahIta mithyAtva kitane prakAra kA batAyA hai ? uttara-ATha prakAra kA batAyA hai| (1) paradravya me ahabuddhirUpa-yaha mithyAtva bhAva hai| (2) paraguNa me ahabuddhi rUpa yaha mithyAtva bhAva hai| (3) para paryAyo me ahavuddhi rUpa- yaha mithyAtva bhAva hai| (4) para dravya me mamakAra buddhirUpa-yaha mithyAtva bhAva hai| (5) para guNa me mamakAra buddhi rUpa-yaha mithyAnva bhAva hai| (6) para paryAya me mamakAra buddhi rUpa-yaha mithyAtva bhAva hai| (7) dRSTigocara pudgala paryAyo me dravya buddhirUpa---yaha mithyAtva bhAva hai| (8) adRSTigocara dravya-guNa-paryAyo me abhAvarUpabuddhi-yaha mithyAtva bhAva hai| prazna 73--paradravya me ahabuddhirUpa mithyAtvabhAva kyA hai ? uttara-para dravya jo zarIra pudgala piNDa usame jo ahabuddhi "yaha maiM hU~" yaha para dravya me ahabuddhi rUpa mithyAtva bhAva hai| prazna 74-paraguNa meM ahaMbuddhirUpa mithyAtvabhAva kyA hai? uttara-pudagala ke spazA diguNa uname ahabuddhi honaa| jaise-mai garama, maiM ThaNDA, maiM komala, maiM kaThora, maiM halkA, maiM bhArI, maiM rUkhA, maiM khaTA, maiM mIThA, maiM kaDuvA, maiM caraparA, maiM kapAyalA, maiM durgadhIvAlA, Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i ( 85 ) maiM kAlA, maiM gorA, mai lAla, mai harA, maiM pIlA ityAdi yaha para guNo me abuddhirUpa mithyAtva bhAva hai| prazna 75 - paraparyAyo me ahaMbuddhirUpa mithyAtvabhAva kyA hai ? uttara - maiM deva, maiM nArakI, maiM manuSya, maiM tiryaMca, aura inake ekendriya Adi avAntara bheda-prabheda me ahavuddhi honA yaha para paryAyo me ahavuddhirUpa mithyAtva bhAva hai / prazna 76 - paradravya meM mamakAra buddhirUpa mithyAtvabhAva kyA hai ? uttara - merA ghana, yaha merA makAna, yaha mere AbhUSaNa, yaha mere kapaDe, yaha merA baksA, yaha merA palaga, yaha merA vAga, yaha merI ghaDI, yaha mere dasa hajAra ke noTa, yaha merA pustakAlaya, yaha merA bhojana ityAdi para vastuo me mamakArapanA, yaha para dravyo me mamakAra vuddhirUpa mithyAtva bhAva hai | ? prazna 77 - para guNa meM mamakAra buddhirUpa mithyAtvabhAva kyA hai uttara - zarIra ke vala vIrya ko aisA mAnanA ki yaha merA bala aisA hai ki aneka parAkrama karU~, yaha merA zabda, yaha merI cAla, yaha merI U~galiyA~, yaha merA mu~ha, yaha merA nAka, yaha merA kAna, yaha merA dAnta ityAdi aneka kAryo me pravRtti honA yaha para guNo me mamakAra buddhirUpa mithyAtva bhAva hai / prazna 78-- para paryAya me mamakAra buddhirUpa mithyAtvabhAva kyA hai? uttara -- yaha mere putra, yaha merI strI, yaha merI mAtA, yaha mere pitA, yaha mere bhAI, yaha merI vahina, yaha mere naukara, yaha merI prajA, yaha mere hAthI, yaha mere ghoDe, yaha merI gAya-bhaisa ityAdi me mamakArabuddhi honA, yaha para paryAyo me mamakAra buddhirUpa mithyAtva bhAva hai / M24 ? prazna 76 - dRSTigocara pudgala paryAyoM me dravya buddhirUpa mithyAtvabhAva kyA hai uttara - dRSTi me jitanI pudgala kI paryAya AtI haiM unako judAjudA dravya mAnatA hai / jaise ye ghaTa hai, yaha svarNa hai, yaha pASANa hai, ye Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 86 ) parvata hai, ye vRkSa haiM, yaha manupya hai, yaha hAthI hai, yaha ghoDA hai, yaha ciDiyA hai, yaha syAra, yaha siMha hai, yaha sUrya hai, yaha candramA hai, yaha laDakA hai, yaha lakI hai, yaha jayapura nareza hai, yaha rASTrapati hai, yaha bahU hai, ityAdi samAnajAtIya aura asamAnajAtIya dravya paryAyo me dravyavuddhi ko dhAraNa karatA hai, unakA pRthak-pRthak sattva mAnatA hai| arthAt vartamAna kSaNika paryAyo ko hI dravya mAnatA hai / kAlika sattA sahita guNa paryAyarUpa dravya nahIM mAnatA hai yaha dRSTigocara pudgala paryAyo me dravya bunirUpa mithyAtvabhAva hai| prazna 80-aSTigocara dravya-guNa-paryAyo meM abhAva buddhirUpa mithyAtvabhAva kyA hai? uttara-(1) jo dRSTigocara nahI aise jo dara kSetravartI, (2) ho kara nAza ho gaI, (3) anAgata me hogI, (4) indriyo se agocara sUkSma paryAya ityAdika jo apanI aura para kI hai unako abhAvarUpa mAnatA hai / inakA satva ho cukA, hoyegA, yA vartamAna me hai, aisA nahI mAnatA hai ityAdi sava mithyAvabhAva hai| prazna 81-Apane jo ATha prakAra kA mithyAtvabhAva batAyA hai yaha kaisA mithyAtva hai aura kyo hai ? uttara-yaha agRhIta mithyAtva hai| vinA sikhAye anAdi se ekaeka samaya karake calA A rahA hai| para bhAva yogya sarva paryAya, sadAkAla, sarva kSetra me, mithyAdRSTiyo ke pravartatA hai| kisI ke dvArA kadAcita upadezita nahI, isa vAste ise agRhItamithyAtva kahA hai| prazna 82-gRhIta mithyAtva kyA hai ? uttara-(1) deva (2) guru (3) dharma (4) Apta (hitaupadezaka) (5)Agama (6) nau padArtha inakA ulTA zraddhAna yaha gRhIta mithyAtva hai| prazna 83-jIva kA prayojana kyA hai ? uttara-dukha kA abhAva aura sukha kI prApti yaha hI eka mAtra jIva kA prayojana hai| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 87) prazna 84-duHkha kA abhAva aura sukha kI prApti ke liye nimitta kAraNa kisako mAne to kalyANa kA avakAza hai ? uttara-(1) deva-guru-dharma, Apta, Agama aura nau padArtha kA AjJAnusAra pravartana kare, to kalyANa kA avakAza hai| prazna 85-deva kise kahate haiM ? uttara-(1) nija svabhAva ke sAdhana dvArA anantacatuSTaya prApta kiyA hai aura 18 doSa jisame nahI haiM aura jinake vacana se dharma tIrtha kI pravRtti hotI hai, jisase aneka pAtra jIvo kA kalyANa hotA hai| jinako apane hita ke arthI zrI gaNadhara indrAdika uttama jova unakA sevana karate haiN| isa prakAra arahata aura siddhadeva hai| isalie aise deva kI AjJAnusAra pravartana karane se dharma kI prApti, vRddhi aura pUrNatA hotI hai, ata inhI deva ko mAnanA caahie| Ayudha ambarAdi vA aga vikarAdi jo kAma-krodhAdi nidya bhAvo ke cinha hai aise kudevo ko nahI mAnanA caahie| prazna 86---guru kise kahate haiM ? uttara-jo virAgI hokara samasta parigraha ko chor3akara zudvopayoga rUpa pariNamita hue haiM, aise AcArya-upAdhyAya aura marva sAdhu-guru hai bAkI saba guru nahIM haiN| isalie aise guru ko hI mAnanA cAhie, auro ko nhii| prazna 87-dharma kise kahate haiM ? uttara-(1) nizyadharma to vastusvabhAva hai| (2) rAga-dvepa rahita apane jJAtA-dRSTA svabhAva meM sthira honA vaha nizcaya dharma hai arthAt cAro gatiyo ke abhAva rUpa avinAzI mokSa sukha ko prApta karAve vaha dharma hai / (3) pUrNa dharma nA hone para mokSamArga arthAt savara-nirjarA rUpa dharma hotA hai| usame nizcaya-vyavahAra kA jaisA svarUpa hai vaisA samajhanA caahie| isase viruddha jo parase, vikAra se dharma batAye usase bacanA caahie| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 88 ) "prazna 88-Apta kise kahate haiM ? uttara-jIva kA parama hita mokSa hai usake upadepTA vaha Apta hai Apta dA prakAra kA hai eka mUla Apta arahI deva haiM aura uttara Apta gaNadhagadika, muni, zrAvanA aura samyagdRSTi bhI uttara Apta me Ate hai| kyoki vaha bhI unhI ke anusAra vItarAga, sarvajJa aura hita kA upadeza dete hai| isalie pAna jIvo ko jAniyo kA satsaga karanA cAhie ajJAniyoM kA nhiiN| [bhAvadIpikA] prazna 86-Agama kise kahate haiM ? uttara-Agama arthAt divyadhvani jinavANI hai jo paramparA yA mAkSAt eka vItarAgabhAva kA poSaNa kare vaha Agama hai, kyoki Agama kA tAtparya dukha kA abhAva sukha kI prApti hai| ava kalikAla ke doSa se kapAyI purupo dvArA zAstro me anyathA artha kA mela ho gayA hai isalie jaina nyAya ke zAstro kI aisI AnA hai ki (1) Agama kA sevana (2) yukti kA avalambana (3) para aura apara guru kA upadeza (4) svAnubhava, ina cAra vizepo kA Azraya karake artha kI siddhi karake grahaNa karanA, kyoki anyathA artha ke grahaNa hone se jIva kA burA hotA hai| prazna 60-padArtha kise kahate haiM ? uttara--pada kA artha arthAt prayojana, usako padArtha kahate haiN| nau prakAra ke padArtho kA svarUpa jaisA jinAgama me kahA hai, vaise hI svarUpa sahita grahaNa karanA cAhie, kyoki yaha prayojanabhUta padArtha hai| jaisA svarUpa kahA hai usa hI svarUpa kari grahaNa karanA mokSa kA kAraNa hai / anyathA svarUpa kA grahaNa karane se sasAra paribhramaNa hotA hai| prazna 61-Apane deva, guru, dharma Apta, Agama aura padArthoM ko mokSa ke kAraNa (nimitta) batAye haiM yaha kyo batAye haiM ? uttara-ina chaha nimitto me se eka kI bhI hAni ho jAve to sokSamArga kI hAni ho jAtI hai kyoki .-(1) deva na hoya to Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) gharma kisake Azraya pravarte / (2) guru na hoya to dharma kA grahaNa kIna karAve / (3) dharma ko grahaNa na kare to mokSa kI siddhi kisake dvArA kI jAya / ( 4 ) Apta kA grahaNa na hoya to satya dharma kA upadeza kIna de / (5) Agama kA grahaNa nA hoya to mokSamArga me avalambana kisa kA kare / (6) padArthoM kA jJAna nA kIjiye to [ a ] Apa kA aura para kA, [A] apane bhAvo kA ora para bhAvo kA, [i] heya bhAvo kA aura upAdeya bhAvo kA, [I] ahita kA aura apane parama hita kA kaise ThIka hove / isalie ina chaha nimitto ko mokSamArga me batAyA hai / prazna 2 - ina chaha nimitto ko gRhIta mithyAtva kyo kahA hai uttara- ina chaha nimitto ko gRhIta mithyAtva nahI kahA hai parantu inake ulTepane ke zraddhAna ko gRhItamithyAtva kahA hai| ulTe nimitto ke mAnane se jIva kA bahuta burA hotA hai / ? prazna 63 -- utTe nimitto ke mAnane se jIva kA bahuta burA hotA hai ve ulTe nimitta kyA-kyA haiM ? uttara - sarva prakAra se dharma ko jAnatA huA mithyAdRSTi jIva kisI dharma ke aga ko mukhya karake anya dharmo ko gauNa karatA hai / jaise (1) kaI jIva dayA dharma ko mukhya karake pUjA prabhAvanAdi kArya kA utthAna karate haiM (2) kitane hI pUjA prabhAvanAdi dharma ko mukhya karake hiMsAdika kA bhaya nahI rakhate (3) kitane hI tapa kI mukhyatA se ArtadhyAnAdika karake bhI upavAsAdi karate hai tathA apane ko tapasvI mAnakara nizaka krodhAdi karate hai (4) kitane hI dAna kI mukhyatA se bahuta pApa karake bhI dhana upArjana karake dAna dete hai (5) kitane hI Arambha tyAga kI mukhyatA se yAcanA Adi karate haiM, ityAdi prakAra se kisI dharma ko mukhya karake anya dharma ko nahIM ginate tathA unake Azraya se pApa kA AcaraNa karate haiM / [ mokSamArga prakAzaka ] prazna 64 - kyA yaha unakA kArya ThIka nahIM hai aura ThIka kyA hai ? uttara - unakA yaha kArya aisA huA jaise - aviveko vyApArI ko kisI vyApAra me naphe ke artha anya prakAra se ToTA paDatA bahuta Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) cAhie to aisA ki-jaise vyApArI kA prayojana naphA hai sarva vicAra kara jaise-naphA bahuta ho vaisA kare, usI prakAra jJAnI kA prayojana vItarAga bhAva hai, sarva vicAra kara jaise vItarAga bhAva bahuta ho vaisA kare; kyoki mUla dharma vItarAga bhAva hai| [mokSamArga prakAzaka] prazna 65-samyagdarzana ke binA kitane hI jIva jinavara kathita aNuvrata, mahAvatAdi kA pAlana karate haiM, kyA vaha jIva bhI ulTe nimittoM meM Ate haiM ? uttara-hA~ bhAI, ve bhI ulTe nimitto me hI Ate hai kyoki kundakunda bhagavAna ne pravacanasAra me unhe sasAratatva kahA hai| prazna 96-samyagdarzana ke binA padArtha mahAvratAdi kA sAdhana kyA hai ? uttara-kitane hI jIva aNuvrata-mahAvratAdirUpa yathArtha AcaraNa karate hai aura AcaraNa ke anusAra hI pariNAma haiM, koI mAyA-lobhAdika kA abhiprAya nahI, aNuvrata-mahAnatAdi ko dharma jAnakara mokSa ke arya unakA sAdhana karate haiM, kinhI svargAdika ke bhogo kI bhI icchA nahI rakhate, parantu tattvajJAna pahale nahI huA hai| isalie Apa to jAnate haiM ki maiM mokSa kA sAdhana kara rahA hU~, parantu jo mokSa kA sAdhana hai use jAnate bhI nahI, kevala svargAdika hI kA sAdhana karate hai| (mokSamArga prakAzaka) prazna 67-kundakundAdi AcAryoM kA kyA kahanA hai ? uttara-prathama tattvajJAna ho aura pazcAt cAritra ho to samyaka cAritra nAma pAtA hai| jaise koI kisAna bIja to boye nahI aura anya sAdhana kare to anna prApti kaise ho ? ghAsa-phUsa hI hogA, usI prakAra ajJAnI tattva jJAna kA to abhyAsa kare nahI aura anya sAdhana kare, to,mokSa kI prApti kaise ho ? devapada Adi hI hoge| isalie pAtra jIvo ko prathama jinavara kathita tatva kA yathArtha abhyAsa karake samyagdarzanAdika kI prApti karane kA AcAryoM kA Adeza hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 61 ) prazna 98 Ajakala to koI jIva chahadravya, sAta tatvo ke nAma lakSaNAdi bhI nahIM jAnate aura vatAdi me pravartate haiM, kyA ve Atmahita sAdha sakate haiM ? uttara-ve jIva Atmahita nahI sAdha sakate hai| zAstro me AyA hai ki kitane hI jIva to aise haiM jo tatvAdika ke bhalI bhAMti nAma bhI nahI jAnate kevala vratAdika me hI pravartate hai| kitane hI jIva aise hai jo samyagdarzana-jJAna kA ayathArtha sAdhana karake vratAdi me pravartate hai| yadyapi ve vratAdi kA yathArtha AcaraNa karate hai tathApi yathArtha zraddhAnajJAna binA sarva AcaraNa mithyAcAritra hI hai| prazna 88-samyagdarzana ke vinA vratAdi meM pravartate haiM vaha mokSa kA sAdhana nahIM hai aisA kahIM zrI amRtacandrAcArya ne kahA hai ? uttara-kalaza 142 me zrI 10 rAjamala jI ne likhA hai ki 'vizuddha zubhopayoga rUpa pariNAma, jainokta sUtra kA adhyayana, jIvAdi dravyo ke svarUpa kA vArambAra smaraNa, paca parameSTI kI bhakti ityAdi hai jo aneka kriyA bheda unake dvArA bahuta ghaTATopa karate haiM to karo, tathApi zuddha svarUpa kI prApti hogI so to zuddha jJAna (jJAyaka svabhAva) dvArA hogii| tathA mahAvratAdi paramparA Age mokSa kA kAraNa hogI, aisA bhrama utpanna hotA hai so jhUThA hai| mahA parIpaho kA sahanA bahuta bojha usake dvArA bahuta kAla paryanta marake cUrA hote hue vahuta kaSTa karate hai, to karo tathApi aisA karate hue karmakSaya to nahI hotaa|' prazna 100-pacAstikAya gA0 172 me kyA batAyA hai ? uttara-teraha prakAra kA cAritra hone para bhI usakA mokSamArga me niSedha kiyA hai| prazna 101-pravacanasAra me kyA batAyA hai ? uttara-Atma anubhava binA sayamabhAva ko anarthakArI kahA hai| kyoki tatvajJAna hone para hI AcaraNa kAryakArI kahA jAtA hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) prazna 102-samyagdarzana ke binA aNuvrata-mahAvatAdi sAdhana ko kyA batAyA hai ? uttara-antaraga pariNAma nahIM hai aura svargAdika kI vAchA se sAdhate hai, so isa prakAra sAdhane se to pApa vandha hotA hai| (mokSamArga prakAzaka) prazna 103--Apane chaha nimitto ke anyathA rUpa pravRtti ko gRhItamithyAtva kahA hai| parantu zAstro me (1) ekAnta, (2) vinaya, (3) sazaya, (4) viparIta, (5) ajJAna ko gRhItamithyAtva kahA hai, aisA kyo kahA hai ? uttara-gRhIta mithyAtva ke pAMca prakAra pravartA haiM isalie pravartA kI apekSA gRhIta mithyAtva ke mUlabheda pA~ca prakAra kiye hai| uttara bheda asakhyAta loka pramANa hai / prazna 104-sva kyA hai aura para kyA hai ? uttara-(1) amUrtika pradezo kA puMja, prasiddha jJAnAdi guNo kA dhArI, anAdinidhana; vastu sva hai| (2) mUrtika pudgala dravyo kA piNDa, prasiddha jJAnAdi guNo se rahita, navIna hI jisakA sayoga huA hai aise zarIrAdika ; pudgala para hai| jaisA sva kA svarUpa hai vaisA mAne to turanta dharma kI prApti hotI hai| parantu ajJAnI anAdi se para ko sva mAnatA hai aura sva ko para mAnatA hai isalie cAro gatiyo me ghUmatA hai| aba pAtra jIva ko apane sva ko sva, aura para ko para jAnakara mokSa rUpI lakSmI kA nAtha bananA caahie| prazna 105--Apane itane vistAra se gRhota mithyAtva aura agahIta mithyAtva kA svarUpa kyoM samajhAyA hai ? uttara-Upara kahe gaye anusAra mithyAtva kA svarUpa jAnakara saba jIvo ko gRhIta mithyAtva tathA agRhIta mithyAtva choDanA cAhie kyoki saba prakAra ke bandha kA mUla kAraNa mithyAtva hai| mithyAtva ko Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 93 ) naSTa kiye vinA avirati, pramAda, kaSAya Adi kabhI dUra nahIM hAte, isalie sabase pahale mithyAtva ko dUra karanA caahie| prazna 106-mithyAtva ko sabase pahale kyo dUra karanA cAhie? uttara-mithyAtva sAta vyasano se bhI baDhakara bhayakara mahApApa hai, isalie jainadharma sarvaprathama mithyAtva ko choDane kA upadeza detA prazna 107-AcAryakalpa paM0 ToDaramala jI ne mithyAtva ke viSaya meM kyA kahA hai? uttara-he bhavyo / kiMcit mAtra lobha se va bhava se kudevAdika kA sevana karake, jisase anantakAla paryanta mahAdu kha sahanA hotA hai aisA mithyAtvabhAva kA karanA yogya nahIM hai| jina dharma me to yaha AmnAya hai ki pahale baDA pApa chuDAkara phira choTA pApa chuDAyA hai, isalie isa mithyAtva ko sapta vyasanAdika se bhI vaDA pApa jAnakara chuDAyA hai / isalie jo pApa ke phala se Darate haiM, apane AtmA ko dukha samudra me DuvAnA nahI cAhate, ve jIva isa mithyAtva ko avazya choddo| (mokSamArga prakAzaka) prazna 108-jo jIva ina mithyAtvo ke prakAro ko jAnakara dUsare kA doSa dekhate haiM apanA nahIM dekhte| usake lie AcAryakalpa pa0 ToDara mala ne kyA kahA hai ? uttara-"mithyAtva ke prakAro ko pahicAnakara apane me aisA doSa ho, to use dUra karake samyak zraddhAnI honA, auro ke hI aise doSa dekha-dekhakara kapAyI nahI honA, kyoki apanA bhalA-burA to apane pariNAmo se hai| auro ko to rucivAna dekheM, to kucha upadeza dekara unakA bhI bhalA kre| isaliye apane pariNAma sudhArane kA upAya karanA yAgya hai, saba prakAra ke mithyAtva bhAva choDakara samyagdRSTi honA yogya hai, kyoki sasAra kA mUla mithyAtva hai aura mokSa kA mUla samyaktva hai aura mithyAtva ke samAna anya pApa nahI haiM / isalie jisa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) tisa upAya se sarva prakAra se mithyAtva kA nAza karanA yogya hai| (mokSamArga prakAzaka) prazna 106-mokSa ke prayatna meM kitanI bAteM eka sAtha hotI haiM, aura kauna-kauna sI hotI haiM ? uttara-mokSa ke prayatna me pAca bAte eka sAtha hotI haiN| (1) jJAyaka svabhAva (2) puruSArtha, (3) kAlalabdhi (4) bhavitavya, aura (5) karma ke upshmaadi| yaha pAMca bAteM dharma karane kI eka sAtha hotI haiN| prazta 110-yaha svabhAva Adi pAMca bAteM kAraNa haiM yA kArya hai ? uttara-kAraNa haiM, kArya nahI haiN| prazna 111-svabhAva kyA hai ? uttara-ananta guNo kA abheda piNDa jJAyaka bhagavAna AtmA apanA svabhAva hai| prazna 112-puruSArtha kyA hai ? uttara-apane jJAna guNa kI paryAya jo para sanmukha hai, use apane svabhAva ke sanmukha karanA yaha puruSArtha hai| yaha kSaNika upAdAna kAraNa prazna 113-kAlalabdhi kyA hai ? uttara-(1) vaha koI vastu nahI kintu jisa kAla me kArya bane vahI kAlalabdhi hai| (2) yahA~ kAlAdi labdhi me kAlalabdhi kA artha svakAla kI prApti hotA hai / (3) bhagavAna zrI jayasenAcArya ne samayasAra gA071 me kAlalabdhi ko dharma pAne ke samaya "zrI dharmakAlalabdhi" ke nAma se sambodhana kiyA hai| prazna 114-bhavitavya kyA hai ? uttara-(1) bhavitavya athavA niyati, usa samaya paryAya kI yogyatA hai yaha bhI kSaNika upAdAna kAraNa hai| (2) jo kArya honA thA, so huA isako bhavitavya kahate haiN| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 65 ) prazna 115-pharma ke upazamAdi kyA hai ? uttara-pudgala dravya kI avasthA hai| prazna 116-karma ke upazamAdika kA kartA kona hai aura kauna uttara-karma ke upazamAdika to pudgala kI paryAye haiN| unakA kartA kArmANavargaNA hai, jIva aura anya vargaNA me inakA kartA nahIM haiN| prazna 117-karma ke upazamAdika kA aura AtmA kA kaisA sambandha hai ? uttara-java AtmA yathArtha puruSArtha karatA hai tava karma ke upazamAdika svaya svata ho jAte haiN| inakA svatantra rUpa se nimittanaimittika sambandha hai| jo svatantratA kA sUcaka hai, paratantratA kA sUcaka nahI hai| prazna 118-ina pAMca kAraNo me se kisake dvArA mokSa kA upAya banatA hai ? uttara-java jIva apane jJAyaka svabhAva ke sanmukha hokara yathArtha puruSArya karatA hai, taba kAlalabdhi, bhavitavya aura karma ke upazamAdika svayameva ho jAte haiN| prazna 116-'samavAya' kise kahate haiM ? uttara-milApa, samUha ko samavAya kahate haiN| prazna 120--mokSa me kisakI mukhyatA hai ? uttara-puruSArtha kI mukhyatA hai| prazna 121-jIva kA kartavya kyA hai ? uttara-jIva kA kartavya to tattvanirNaya kA abhyAsa (apane svabhAva kA Azraya)hI hai| vaha kare taba darzanamoha kA upazama svayameva hotA hai, kintu dravyakarma me jIva kA kucha bhI kartavya nahIM hai| prazna 122-mokSa ke upAya ke lie kyA karanA cAhie ? Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) uttara -- jinezvara deva ke upadezAnusAra puruSArtha pUrvaka upAya karanA cAhie | isame nimitta aura upAdAna dono A jAte haiM / prazna 123 - jinezvara deva ne mokSa ke lie kyA upAya batAyA hai ? uttara - jo jIva puruSArtha pUrvaka mokSa kA upAya karatA hai, use to sarvakAraNa milate hai aura avazya mokSa kI prApti hotI hai / kAlalabdhi, bhavitavya, karma ke upazamAdika kAraNa milAnA nahI paDate, kintu jo jIva puruSArtha pUrvaka mokSa kA upAya karatA hai, use to sava kAraNa mila jAte hai aura jo upAya nahI karatA, use koI kAraNa nahI milte| aura nA use dharma kI prApti hotI hai / aisA nizcaya karanA / [ mokSamArga prakAzaka ] prazna 124 - kyA jIva ko kAlalabdhi, bhavitavya aura karma ke upazamAdika juTAne nahIM paTate hai ? uttara- -juTAne nahI paDate hai vAstava me jaba jIva svabhAva sanmukha yathArtha puruSArtha karatA hai taba ve kAraNa svaya hote haiM / prazna 125 - rAgAdika kaise dUra ho ? uttara - jaise - putra kA arthI vivAhAdi kA to udyama kare aura bhavitavya svayameva ho tava putra hogA, usI prakAra vibhAva dUra karane kA kAraNa to buddhipUrvaka tatva vicArAdi ( ruci aura lInatA ) hai aura abuddhipUrvaka mohakarma ke upazamAdika haiM / so tatva kA arthI ( saccA sukha pAne kA arthI) tatva vicArAdika kA to udyama kare aura mohakarma ke upazamAdika svayameva ho taba rAgAdika dUra hote hai / prazna 126 - zrI samayasAra nATaka se 'zinamArga' kise kahA hai ? uttara - svabhAva Adi pA~co ko sarvAMgI mAnanA use zivamArga kahA hai / aura kisI eka ko hI mAnanA, yaha pakSapAta hone se mithyAmArga kahA hai / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 67 ) prazna 127 - koI kahe kAlalandhi pakegI tabhI dharma hogA kyA yaha mAnyatA barAbara hai| ? uttara - yaha mAnyatA khoTI hai, kyoki aisI mAnyatA vAle ne pA~ca samavAyo ko eka sAtha nahI mAnA, mAtra eka kAlalabdhi ko hI mAnA isalie vaha ekAnta kAlavAdI gRhIta mithyAdRSTi hai / prazna 128 - jagata meM saba bhavitavya ke AdhIna haiM jaba dharma honA hogA taba hogA, kyA yaha mAnyatA barAbara hai ? uttara - bilkula nahI, kyoki isa mAnyatA vAle ne pA~co samavAyoM ko eka sAtha nahI mAnA, mAtra eka bhavitavya ko hI mAnA isalie vaha ekAnta niyativAdI gRhIta mithyAdRSTi hai / prazna 126 - koI akele mAtra dravyakarma ko hI mAne to kyA ThIka hai uttara - yaha bhI mithyA hai, kyoki isa mAnyatA vAle ne pAMca samavAyo ko eka sAtha nahI mAnA, mAtra eka dravyakarma ke upazamAdika ko hI mAnA isalie vaha ekAnta karmavAdI gRhIta mithyAdRSTi hai / prazna 130 - koI mAtra svabhAva ko hI mAne kyA ThIka hai ? uttara - bilkula nahI, kyoki isa mAnyatA vAle ne pA~co samavAyo ko eka sAtha nahI mAnA mAtra svabhAva ko hI mAnA isalie yaha svabhAvavAdI gRhIta mithyAdRSTi hai aura vedAnta kI mAnyatA vAlA hai / prazna 131 - koI mAtra puruSArtha hI cillAye aura bAkI svabhAva Adi ko na mAne to kyA ThIka hai ? uttara -- bilkula galata hai, isa mAnyatA vAle ne bhI pA~ca samavAyo ko eka sAtha nahI mAnA, mAtra puruSArtha ko hI mAnA isalie yaha bIddha matAvalamvI gRhIta mithyAdRSTi hai / prazna 132 - pAMco samavAyo meM dravya-guNa-paryAya kauna-kauna haiM uttara - sAmAnya jJAyaka svabhAva vaha dravya hai / aura zeSa cAra paryAyeM haiM / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) prazna 133--koI tattvanirNaya nA hone me karma kA hI doSa nikAle, To phyA ThIka hai| uttara-tatvanirNaya na karane meM karma kA koI doSa nahI hai kintu jIra kA hI doSa hai / jo jIva karma kA doSa nikAlatA hai, vaha apanA doSa hone para bhI karma para dopa DAlatA hai, vaha anIti hai| jo sarvajJa "bhagavAna kI AjJA mAne usake aisI anIti nahI ho sakatI hai| jise parma karanA acchA nahIM lagatA, vaha aisA jhUTha bolatA hai| jise mokSa sunla kI saccI abhilApA ho, vaha aisI jhUThI yukti nahIM bnaayegaa| [mokSamArga prakAzaka] prazna 134-kyA kare, to samyagdarzanAdi kI prApti hokara niyama se mokSa ho ? uttara-(1) jIva kA kartavya to tatvajJAna kA abhyAsa hI hai aura usI se svayameva darzanamoha kA upazama hotA hai| darzanamoha ke upazamAdika me jIva kA kartavya kucha bhI nahI hai| (2) tatpazcAta "tyoM-tyo jIva svasanmukhatA dvArA vItarAgatA me vRddhi karatA hai tyolyoM zAvakadazA, munidazA pragaTa hotI hai| (3) usa dazA me bhI jIva apane jJAyaka svabhAva me ramaNatArUpa puruSArtha dvArA dharma pariNati (zreNI) ko baDhAtA hai vahAM pariNAma sarvathA zuddha hone para kevalajJAna, kivaladarzana aura mokSadazArUpa siddha pada prApta karatA hai| prazna 135-svabhAva, puruSArtha Adi pAMco samavAya kisameM lagate uttara-sasAra me jitane bhI kArya haiM una saba me yaha pA~co sama"bAya eka sAtha lagate haiN| lekina yahA~ para mokSa kI bAta hai| prazna 136-sasAra meM jo kArya hama karate haiM, kyA vaha saba puru(mArya se karate haiM? uttara-bilkula nhiiN| kyoki -(1) dhanAdika bhI prApti me 'AtmA kA vartamAna puruSArtha kiMcita mAtra bhI kAryakArI nahI hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T 1 I ( 66 ) (2) laukika jJAna kI prApti me bhI vartamAna puruSArtha kiMcit mAtra kAryakArI nahI hai / prazna 137 - hamane paisA kamAne kA bhAva kiyA, tabhI to paisoM kI prApti huI nA ? uttara - are bhAI bilkula nahI, pApabhAva hai / pApa kare aura paisA mile, hai / kyoki paisA kamAne kA bhAva aisA kabhI bhI nahI ho sakatA prazna 138 - Ajakala jamAne meM jhUTha nA bole, corI nA kare to bhUkhe mara jAve ? uttara - bilkula nahI, kyoki jhUTha aura corI kAraNa ho aura paisA mile yaha kArya, aisA kabhI nahI ho sakatA hai / prazna 136 - jhUTha bolakara corI karane se paisA dekhane meM to AtA hai ? uttara - pahile janma me koI zubhabhAva yA azubhabhAva kiyA to usake nimittanaimittika sambandha kI apekSA sAtA - asAtA kA sayoga dekhane me AtA hai / usame ( rupayA paisA kamAne me) jIva kA puruSArtha kiMcit mAtra bhI kAryakArI nahI hai / prazna 140 -- kyA laukika jJAna kI prApti me bhI vartanAna puruSArthaM kicit mAtra kAryakArI nahIM hai ? uttara - vilkula nahI hai, kyoki vicAro meDhaka cIsa to jJAna vaDhA, kyA yaha ThIka hai ? Apa kahege aisA hI dekhate haiN| to bhAI eka meDhaka cIrane se jJAna vaDhatA ho, to sau meDhaka cIrane se jyAdA jJAna baDhanA cAhiye, so aisA hotA nahI hai / - prazna 141 - kisI ke kama jJAna kisI ko jyAdA jJAna aisA dekhane me AtA hai ? uttara -- pUrva bhava me jJAna ke vikAsa samvandhI manda kapAya 11 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 100 ) to jJAnAvaraNIya kA manda rasa hone se jJAna kA ughADa dekhane me AtA prazna 142-ajJAniyo ko prayatna karane para bhI samyagdarzana kI prApti kyo nahIM hotI hai ? uttara-ajJAnI kA ulTA prayatna hone se samyagdarzana kI prApti nahI hotI hai, kyoki samyagdarzana AtmA ke Azraya se zraddhA guNa me se AtA hai / ajJAnI DhUMDhatA hai darzanamohanIya ke upazamAdi me aura deva-guru zAstra me| prazna 143'ajJAniyo ko sukha kI prApti kyo nahIM hotI hai ? uttara-AtmA ke Azraya se sukha guNa me se sukhadazA pragaTa hotI hai ajJAnI pAMco indriyo ke viSayo me se sukha mAnatA hai| isalie sukha kI prApti nahI hotI hai| prazna 144-ajJAniyo ko samyagdarzana kI prApti kyo nahIM hotI - uttara-AtmA ke Azraya se jJAnaguNa me se samyagjJAna AtA hai aura ajJAnI deva-guru zAstra ke Azraya se, jJeyo ke Azraya se, jJAnAvaraNIya ke kSayopazamAdi se mAnatA hai| isalie samyagjJAna kI prApti nahIM hotI hai| . prazna 145-ajJAnI ko samyakcAritra kI prApti kyo nahIM hotI uttara-AtmA ke Azraya se cAritraguNa me se samyakcAritra kI prApti hotI hai| ajJAnI aNavratAdi, mahAvatAdi ke Azraya se tathA bAharI kriyAo se mAnatA hai isalie samyaka cAritra kI prApti nahI hotI hai| prazna 146-jise jAnane se mokSamArga kI pravRtti ho, vaisA avazya jAnane yogya-prayojana bhUta kyA-kyA hai ? uttara--(1) heya-upAdeya tatvo kI parIkSA karanA / (2) jIvAdi Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ( 101 ) dravya, sAta tatva, sva-para ko pahicAnanA tathA deva - guru-dharma ko pahicAnanA / (3) tyAgane yogya mithyAtva - rAgAdika, tathA grahaNa karane yogya samyagdarzana-jJAnAdika kA svarUpa pahicAnanA ( 4 ) nimitta naimittika, nizcaya vyavahAra, upAdAna - upAdeya, chaha kAraka, cAra abhAva, chaha sAmAnya guNa Adi ko jaise haiM, vaise hI jAnanA, ityAdi jinake jAnane se mokSamArga me pravRtti ho unhe avazya jAnanA cAhie, kyoki yaha saba mokSamArga me prayojanabhUta haiM / prazna 147 -- prayojanabhUta tatvoM ko jIva yathArtha jAne-mAne to use kyA lAbha hogA ? uttara -- yadi unhe yathArtha rUpa se jAne-zraddhAna kare to usakA saccA sudhAra hotA hai arthAt samyagdarzana pragaTa hokara pUrNadazA ko prApti ho jAtI hai / ? prazna 148 - jIva ko dharma samajhane kA krama kyA hai uttara- ( 1 ) prathama to parIkSA dvArA kudeva, kuguru aura kudharma kI mAnyatA choDakara arahata devAdikA zraddhAna karanA cAhie, kyoki unakA zraddhAna karane se gRhIta mithyAtva kA abhAva hotA hai| (2) phira jinamata me kahe hue jIvAdi tatvo kA vicAra karanA cAhie, unake nAma lakSaNAdi sIkhanA cAhiye, kyoki usa abhyAsa se tatva zraddhAna kI prApti hotI hai / (3) phira jinase sva-para kA bhinnatva bhAsita ho vaise vicAra karate rahanA cAhie, kyoki usa abhyAsa se bhedajJAna hotA hai / ( 4 ) tatpazcAt eka sva me sva-panA mAnane ke hetu svarUpa kA vicAra karane rahanA cAhie, kyoki usa abhyAsa se AtmAnubhava kI prApti hotI hai / isa prakAra anukrama se unhe agIkAra karake phira usI mese, kisI samaya devAdi ke vicAra meM, kabhI tatva vicAra meM, kabhI sva-para ke vicAra me tathA kabhI Atma vicAra upayoga ko lagAnA cAhiye / yadi pAtrajIva puruSArtha cAlU rakkhe to isI anukrama se use samyakdarzanAdi kI prApti ho jAtI hai / [ mokSamArga prakAzaka ] Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 102 ) prazna 146 - jinadeva ke sarva upadeza kA kyA tAtparya hai ? uttara - mokSa ko hitarUpa jAnakara eka mokSa kA upAya karanA hI sarva upadeza kA tAtparya hai / prazna 150 - cAritra kA lakSaNa (svarUpa) kyA hai ? uttara - (1) moha aura kSobha rahita AtmA kA pariNAma vaha cAritra hai / (2) svarUpa me caranA vaha cAritra hai / (3) apane svabhAva me pravartana karanA zuddha caitanya kA prakAzita honA vaha cAritra hai / ( 4 ) vahI vastu kA svabhAva hone se dharma hai / jo dharma hai vaha cAritra hai / (5) yahI yathAsthita AtmA kA guNa hone se (arthAt vipamatA rahitasusthita AtmA kA guNa hone se ) sAmya hai / (6) moha-kSobha ke abhAva ke kAraNa atyanta nirvikAra aisA jIva kA pariNAma hai / [ pravacanasAra gA0 7 tathA TIkA se ] prazna 151 - vyavahAra samyaktva kisa guNa kI paryAya hai uttara - saccA deva - guru-zAstra, chaha dravya aura sAta tatvo kI zraddhA kA rAga hone se yaha cAritra guNa kI azuddha paryAya hai, kintu zraddhAguNa kI paryAya nahI hai / prazna 152 -- jisako saccA deva guru-dharma kA nimitta bane, vaha apanA kalyANa nA kare, to isa viSaya me bhagavAna kI kyA AjJA hai ? uttara- (1) jaise -- kisI mahAna daridrI ko avalokana mAtra se cintAmaNi kI prApti hone para bhI usako na avaloke / tathA jaisekisI koDhI ko amRta pAna karAne para bhI vaha na kare, usI prakA sasAra pIDita jIva ko sugama mokSamArga ke upadeza kA nimitta bana para bhI, vaha abhyAsa nA kare, to usake abhAgya kI mahimA kauna ka sake / (2) vartamAna me satguru kA yoga milane para bhI tatvanirNaya karane kA puruSArtha nA kare, pramAda se kAla ga~vAye, yA manda rAgAdi sahita viSaya kaSAyo me hI pravarte yA vyavahAra dharma kAryo me pravarte to avasa calA jAyegA aura sasAra me hI bhramaNa rahegA / (3) yaha avasara cUkanA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 103 ) yogya nahI, aba sarva prakAra se avasara AyA hai, aisA avasara pAnA kaThina hai| isalie vartamAna me zrIsatguru dayAlu hokara mokSamArga kA upadeza dete haiM / bhavya jIvo ko uname pravRtti karanI caahie| [mokSamArga prakAzaka] prazna 153--samyagdarzana kA lakSaNa paM0 ToDaramala jI ne kise kahA hai aura samyagdarzana kyA hai ? uttara-viparItAbhiniveza rahita jIvAdika tatvArtha zraddhAna vaha samyagdarzana kA lakSaNa hai aura samyagdarzana AtmA ke zraddhA guNa kI svabhAva artha paryAya hai| prazna 154-samyagdarzana savikalpa hai yA nirvikalpa hai ? uttara- samyagdarzana nirvikalpa zuddha bhAvarUpa pariNamana haiM aura kisI bhI prakAra se samyagdarzana savikalpa nahIM hai| yaha cauthe guNasthAna se siddhadazA taka ekarUpa hai| prazna 155-50 ToDaramala jI ne cauthe guNasthAna se siddhavazaE taka samyagdarzana eka samAna hai, isa viSaya meM kyA kahA hai ? uttara-jJAnAdika kI hInatA-adhikatA hone para bhI tiyaM cAdika va kevalI siddha bhagavAna ke samyaktva guNa samAna hI kahA hai" / tathA ciTThI me likhA hai ki "cauthe guNasthAna me siddha samAna kSAyika samyaktva ho jAtA hai| isalie samyaktva to yathArtha zraddhAna rUpa hI hai"| "nizcayasamyaktva pratyakSa hai aura vyavahAra samyaktva parokSa hai" aisA nahIM hai| isalie samyaktva ke pratyakSa-parokSa bheda nahI maannaa| prazna 156-kyA nizcaya aura vyavahAra-aise do prakAra ke samyagdarzana haiM ? uttara-bilkula nahI, samyagdarzana eka hI prakAra kA hai, do prakAra kA nahI hai kintu usakA kathana do prakAra se hai| prazna 157-cAro anuyogo me prathama samyagdarzana kA upadeza kyoM. kiyA? Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 104 ) uttara-yama-niyamAdi karane para bhI samyagdarzana ke vinA dharma kI zuruAta, vRddhi, pUrNatA nahI hotI hai| isalie cAge anuyogo me prathama samyagdarzana kA hI upadeza diyA hai| prazna 158-kyA samyagdarzana prApta kiye binA vyavahAra nahIM hotA hai ? uttara-nahI hotA hai, kyoki samyagdarzana svaya vyavahAra hai aura trikAlI jJAyaka svabhAva vaha nizcaya hai / prazna 156-samyagdarzana prApta kiye binA vyavahAra nahIM hotA hai aisA kahAM kahA hai| uttara- cAro anuyogo me kahA hai| mukhya rUpa se zrI pravacanasAra gA0 64 me "mAtra acalita cetanA vaha hI maiM hU~ aisA mAnanApariNamita honA so Atma vyavahAra hai" arthAt AtmA ke Azraya se jo samyagdarzana-jJAna cAritra pragaTa hotA hai vaha vyavahAra hai| prazna 160-ajJAnI vyavahAra kise kahatA hai aura usakA phala kyA hai ? uttara-bAharI kriyA aura zubha vikArI bhAvo ko vyavahAra kahatA hai aura usakA phala cAro gatiyo kA paribhramaNa hai| prazna 161-samyagdarzana hone para saMsAra kA kyA hotA hai ? uttara-jaise-patthara para vijalI par3ane para TUTa jAne se vaha phira juDatA nahI hai, usI prakAra samyagdarzana hone para jJAnI sasAra me juDatA nahI hai, varika dhAvaka, muni zreNI mAMDakara parama nirvANa ko prApta karatA hai| prazna 162-Apa prathama samyagdarzana kI hI bAta kyo karate ho, vrata-dAna-pUjAdi kI bAta tathA zAstra par3hane Adi kI bAta kyo nahIM karate ho? uttara- samyagdarzana prApta kie binA vrata, dAna, pUjAdi mithyA cAritra tathA zAstra paDhanA Adi mithyAjJAna hai| isalie hama vrata Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 3 ( 105 ) dAnAdi kI prathama bAta nahI karate, balki samyagdarzana kI bAta karate haiM / kyoki samyagdarzana prApta hone para jitanA jJAna hai vaha samyagjJAna hai aura jo cAritra hai vaha samyak cAritra hai / isalie prathama samyagdarzana kI bAta karate haiN| chahaDhAlA meM kahA hai ---- mokSamahala kI prathama soDhI, yA bina jJAna-caritrA, samyaktA na lahe, so darzana, dhAro bhavya pavitrA | "daula" samajha, suna, ceta, sayAne, kAla vRthA mata khovaM, yaha nara bhava phira milana kaThina hai jo samyak nahi hove // prazna 163 - zubhabhAva se mokSamArga kyo nahIM hai ? uttara- ( 1 ) zrI pravacanasAra gA0 11 kI TIkA meM kahA hai ki " zuddhopayoga upAdeya hai aura zubhopayoga heya hai" / (2) puruSArthasiddhayupAya gAthA 220 me kahA hai "zubhopayoga aparAgha hai" cAro anuyogo me ekamAtra apane bhUtArtha ke Azraya se hI mokSamArga aura mokSa bhagavAna ne kahA hai aura zubhabhAva kisI kA bhI ho vaha to sasAra kA hI kAraNa hai| isalie zubhabhAva se kabhI bhI mokSamArga aura mokSa nahI hotA hai / prazna 164 - mizradazA kyA hai ? uttara -- jisane apane svabhAva kA Azraya liyA use mokSa to nahI huA, parantu mokSamArga huA / (1) mokSamArga me kucha vItarAga huA hai kucha sarAga rahA hai / (2) jo aza vItarAga hue uname savara - nirjarA hai aura jo aga sarAga rahe unase badha hai / aise bhAva ko mizradazA kahate haiM / prazna 165 --- mizradazA me nimittanaimittika kyA hai ? uttara - jo zuddhi pragaTI vaha naimittika hai aura bhUmikAnusAra rAga vaha nimitta hai / prazna 166 - kyA jAne to dharma kI prApti ho ? uttara- (1) merA svabhAva anAdiananta ekarUpa hai / (2) merI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 106 ) vartamAna paryAya me mere hI aparAdha se eka samaya kI bhUla hai| usa bhUla me nimitta kAraNa dravyakarma-nokarma hai, maiM nahI haiN| aisA jAnakara apane anAdiananta ekarUpa svabhAva kA Azraya le, to dharma kI prApti karake kama se mokSa kA pathika bane ? jina, jinavara, jinavaravRpabha kathita mokSamArga adhikAra sampUrNa jIva ke asAdhAraNa pA~ca bhAvo kA tIsarA adhikAra nahiM sthAna kSAyika bhAva ke, kSAyopazamika tathA nahIM / nahiM sthAna upazama bhAva ke hote udaya ke sthAna nahIM // 41 // prazna 1-apane AtmA kA hita cAhane vAlo ko kyA karanA cAhie? uttara-atyanta bhinna para padArthoM se, audArika-taijasa-kArmANazarIro se, bhApA se aura mana se to merA kisI bhI prakAra kA kisI bhI apekSA kartA-bhoktA kA sambandha hai hI nhii| mAtra vyavahAra se inakA jJeya-jJAyaka sambandha hai| aisA jAnakara pAtra jIvo ko apane nija bhAvo kI pahacAna karanI caahie| prazna 2-apane nija bhAvo ko pahicAna kyo karanI cAhie? uttara-(1) kauna sA nija bhAva Azraya karane yogya hai| (2) kauna sA bhAva choDane yogya hai| (3) kauna sA bhAva pragaTa karane yogya Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 107 ) hai| isaliye prayojanabhUta bAto kA nirNaya karane ke lie pAMca asAdhAraNa bhAvo kA svarUpa jAnanA Avazyaka hai| prazna 3-50 ToDaramala ne isa viSaya me kyA kahA hai ? uttara-jIva ko tatvAdika kA nizcaya karane kA udyama karanA cAhie, kyoki isase aupazamikAdi samyaktva svayameva hotA hai / dravyakarma ke upazamAdi pudgala kI paryAye haiN| jIva usakA kartA-hartA nahI hai| prazna 4-jIva ke asAdhAraNa bhAvoM ke lie AcAryoM ne koI sUtra kahA hai ? uttara-"aupazamikakSAyiko bhAvI mizrazca jIvasya svatatvamaudayika pAriNAmiko ca" [tatvArthasUtra, adhyAya dUsarA sUtra prathama] prazna 5-jIva ke asAdhAraNa bhAva kitane haiM ? uttara-pAMca haiM, (1) aupazamika, (2) kSAyika, (3) kSAyopaza-- mika, (4) audayika, aura (5) pAriNAmika yaha pA~ca bhAva jIvo ke nijabhAva haiM / jova ke atirikta anya kisI me nahI hote haiN| prazna 6-ina pAMco bhAvo meM yaha krama hone kA kyA kAraNa hai ? uttara-(1) sabase kama sakhyA aupazamika bhAva vAle jIvo kI hai| (2) aupazamika bhAva vAlo se adhika saMkhyA kSAyika bhAva vAle jIvo kI hai| (3) kSAyikabhAva vAlo se adhika saMkhyA kSAyopazamika bhAva vAle jIvo kI hai| (4) kSAyopazamika bhAva vAlo se bhI adhika sakhyA audayika bhAva vAle jIvo kI hai| (5) sabase adhika saMkhyA pAriNAmika bhAva vAle jIvo kI hai| isI krama ko lakSya me rakhakara bhAvo kA krama rakhA gayA hai| prazna 7-kauna-kauna se bhAva me kauna-kauna se jIva Aye aura kauna-kauna se nikala gaye? uttara-(1) pAriNAmika bhAva me nigoda se lagAkara siddha ta saba jIva A gye| (2) audayikabhAva me siddha kama ho gaye Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 108 ) - (3) kSAyopazamika bhAva me arahata aura kama ho gaye / ( 4 ) kSAyika bhAva meM chadamastha nikala gaye, mAtra arahata - siddha raha gaye ( kSAyika samyaktvI aura kSAyika cAritra vAle jIva gauNa hai) (5) opazamika bhAva me mAtra auparAmika samyagdRSTi tathA aupazamika cAritra vAle jIva rahe / prazna 8 - aupazamika bhAva ko prathama lene kA kyA kAraNa hai ? uttara -- tatvArtha sUtra me bhagavAna umAsvAmI ne prathama adhyAya me prathama samyagdarzana kI bAta kI hai; kyoki isake vinA dharma kI zuruAta nahI hotI hai / usI prakAra dUsare adhyAya ke prathama sUtra me aupazamaka bhAva kI bAta ko hai kyoki aupazamika bhAva ke binA samyagdarzana nahI hotA hai / isalie prathama aupazamika bhAva ko liyA hai / prazna -ina pAMco bhAvo se kyA siddha huA ? uttara- (1) pAriNAmika bhAva ke binA koI jIva nahI / (2) oyika bhAva ke binA koI sasArI nahI / ( 3 ) kSAyopazamika bhAva ke binA koI chadamastha nahI / ( 4 ) kSAyika bhAva ke binA arahata aura siddha nahI arthAt kSAyika bhAva ke vinA kevalajJAna aura mokSa nahI / (5) opazamika bhAva ke binA dharma kI zuruAta nahI / prazna 10 - asAdhAraNa bhAva kise kahate haiM ? uttara- ( 1 ) asAdhAraNa kA artha to yaha hai ki ye bhAva AtmA meM hI pAye jAte haiM, anya pA~ca dravyo me nahI pAye jAte haiM / (2) AtmA me kisa-kisa jAti ke bhAva (pariNAma) pAye jAte haiM aura inake dvArA jIva ko svaya kA spaSTa sampUrNa jJAna dravya-guNa paryAya sahita ho jAtA hai / prazna 11 - ina bhAvo ke jAnane se jJAna me spaSTatA kaise A jAtI hai ? uttara- hAnikAraka lAbhadAyaka pariNAmo kA jJAna ho jAtA hai jaise - (1) odayika bhAva hAnikAraka aura dukharUpa hai / ( 2 ) aupa Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 106 ) zamika bhAva aura dharma kA kSAyopazamika bhAva mokSamArga rUpa hai| (3) kSAyika bhAva mokSa svarUpa hai| (4) pAriNAmika bhAva Azraya karane yogya dhyeyarUpa hai| (5) kSAyika jJAna-darzana, vIrya jIva kA pUrNa svabhAva paryAya me hai aura kSAyopazamika ekadeza svabhAva bhI paryAya meM hai| mithyAdRSTi kA jJAna mithyAjJAna hai isa prakAra acche-bure pariNAmo kA jJAna ho jAtA hai| prazna 12-aupazamika bhAva kise kahate haiM ? uttara-karmoM ke upazama ke sAtha sambandhavAlA AtmA kA jo bhAva hotA hai use aupazamika bhAva kahate haiN| prazna 13-karma kA upazama kyA hai ? uttara-AtmA ke puruSArtha kA nimitta pAkara jaDa karma kA pragaTa rUpa phala jaDa karma rUpa me na AnA vaha karma kA upazama hai| prazna 14-aupazamika bhAva ke kitane bheda haiM ? / uttara-do bheda hai-aupagamika samyaktva, aupazamika cAritra / prazna 15-aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra kyA - uttara-aupazamika samyaktva zraddhA guNa kI kSaNika svabhAva artha paryAya hai| aura aupazamika cAritra guNa kI kSaNika svabhAva artha paryAya hai / yaha dono bhAva sAdisAnta haiN| prazna 16--aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra kaunakauna se guNasthAna me hotA hai ? / ___ uttara-aupazamika samyaktva cauthe se sAtave guNasthAna taka ho sakatA hai| aura aupazamika cAritra mAtra gyArahaveM guNasthAna me hotA prazna 17-kSAyikabhAva kise kahate haiM ? uttara - karmoM ke sarvathA nAza ke sAtha sambandha vAlA AtmA kA atyanta zuddhabhAva kA pragaTa honA yaha kSAyikabhAva hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 110 ) prazna 18-karma kA kSaya kyA hai ? uttara-AtmA ke puruSArtha kA nimitta pAkara karma AvaraNa kA nAza honA vaha karma kA kSaya hai / prazna 16-kSAyikabhAva ke kitane bheda haiM ? uttara--nau bheda hai -(1) kSAyika samyaktva, (2) kSAyikacAritra (3) kSAyika jJAna, (4) kSAyikadarzana, (5) kSAyikadAna (6) kSAyikalAbha, (7) kSAyikabhoga, (8) kSAyika upabhoga, (6) kSAyika vIrya hai tathA isako kSAyikalabdhi bhI kahate hai| prazna 20-ye nau kSAyikabhAva kyA haiM ? uttara-AtmA ke bhinna-bhinna anujIvI guNo kI kSAyika svabhAva artha paryAyeM hai| prazna 21-ye nau kSAyikabhAva kaba pragaTa hote haiM aura kaba taka rahate haiM ? uttara-yaha bhAva 13ve guNasthAna meM prakaTa hokara siddhadazA me anantakAla taka dhArA pravAharUpa se sAdiananta rahate haiN| kSAyikasamyaktva kisI-kisI ko cauthe guNasthAna me, kisI-kisI ko pAMcave me, kisI-kisI ko chaThe me, kisI-kisI ko sAtave guNasthAna me ho jAtA hai| kSAyika cAritra 12ve guNasthAna meM prakaTa ho jAtA hai aura pragaTa hone para sAdiananta rahatA hai| prazna 22-kSAyopazamika bhAva kise kahate haiM ? uttara-karmoM ke kSayopazama ke sAtha sambandha vAlA jo bhAva hotA hai use kSAyopazamika bhAva kahate haiN| prazna 23-karma kA kSayopazama kyA hai ? uttara-AtmA ke purupArtha kA nimitta pAkara karma kA svaya azata kSaya aura svaya azata upazama yaha karma kA kSayopazama hai| prazna 24-kSAyopamika bhAva ke kitane bheda haiM ? uttara-18 bheda haiM -4 jJAna [mati, zruta avadhi, mana paryaya] Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 111 ) 3 ajJAna [kumati, kuzruta, kuavadhi] 3 darzana [cakSu, acakSu, avadhi] 5 kSAyopazamika [dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya] 1 kSAyopazamikasamyaktva, 1kSAyopazamikacAritra, 1 symaasym| yaha saba bhAva sAdisAnta hai| prazna 25-18 kSAyopazamika bhAva kisa-kisa guNa kI kauna-kauna sI paryAya hai? uttara-4 jJAna=yaha jJAna guNa kI ekadeza svabhAva artha paryAye hai| 3 ajJAna = yaha jJAnaguNa kI vibhAva arthaparyAyeM haiN| 3 darzana = yaha darzana guNa kI arthaparyAye haiM / dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya yaha AtmA me pAMca svatantra guNa haiN| yaha pAMca svatatra guNa eka deza svabhAva artha paryAye hai aura ajJAnI kI vibhAva artha paryAyeM haiN| (1) kSAyopazamika samyaktva-zraddhAguNa kI kSAyopazamika svabhAva artha paryAya hai| (2) kSAyopazamika sayama aura sayamAsayama cAritraguNa kI ekadeza svabhAva artha paryAyeM haiN| prazna 26- yaha kSAyopazamika bhAva kauna-kauna se guNasthAna me pAye jAte haiM ? uttara-(1) 4 jJAna =cauthe se 12veM guNasthAnoM taka pAye jAte haiM / (2) 3 ajJAna-pahale tIna guNasthAno me pAye jAte haiN| (3) 3 darzana aura 5 dAnAdika=pahale se 12veM guNasthAna taka pAye jAte haiN| (4) kSAyopazamika samyaktva = cauthe se sAtaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| (5) sayamAsayama pA~cave guNasthAna meM pAyA jAtA hai| (6) kSAyopazamika sayama (cAritra) chaThe se dasaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| prazna 27-auyikabhAva kise kahate haiM ? uttara-karmoM ke udaya ke sAtha sambandha rakhane vAlA AtmA kA jo vikArIbhAva hotA hai use audayika bhAva kahate haiN| prazna 28-audayikabhAva ke kitane bheda haiM ? Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 112 ) uttara-21 bheda hai, 4 gati bhAva; 4 kaSAya bhAva, 3 liMga bhAva, 1 mithyAdarzana bhAva, 1 ajJAna bhAva, 1 asayamabhAva, 1 asiddhatva bhAva, chaha lezyA bhaav| prazna 26-gati nAma kA audayikabhAva kitane prakAra kA hai ? uttara-do prakAra kA hai| (1) jIva ke gati viSayaka mohabhAva jo bandha kA kAraNa hai vaha audayika bhAva hai| (2) jIva me sUkSmatva pratijIvI guNa hai usakA azuddha pariNamana 14 ve guNasthAna taka hai vaha naimittika hai aura aghAti karmoM me nAmakarma aura nAmakarma ke antargata gatikarma tathA oNgopAga nAmakarma nimitta hai| yaha audayika gati rUpa jIva kA upAdAna pariNAma hai jo bandha kA kAraNa nahIM hai| ___ gati nAmakarma ke sAmane jIva kI manuSya AkArAdi vibhAva artha paryAya aura vibhAva vyajana paryAya me sthUlapane kA vyavahAra sasAra dazA taka cAlU rahatA hai yaha gati audayika bhAva jova me hai, jo caudahave guNasthAna taka rahatA hai| yAda rahe-adhAti ke udayavAlA gati audayika bhAva to bandha kA kAraNa nahIM hai| parantu moha hI gati audayika bhAva vandha kA kAraNa hone se hAnikAraka hai| prazna 30-mohaja gati audayikabhAva me nimitta-naimittika kyA uttara- gati sambandha audayikabhAva mithyAtva rAga-dveSa rUpa naimittika hai aura darzanamohanIya kA udaya nimitta hai| prazna 31-aghAti gati audayika bhAva me mohaja gati sambandhI rAga-dveSa mithyAtva ko kyo milA diyA? uttara--moha ke udaya ko gati ke udaya para Aropa karake nirUpaNa karane kI Agama kI paddhati hai| isalie cAro gatiyo me jo usa-usa gati ke anusAra mithyAtva rAga-dveSarUpa bhAva haiM-ve hI usa gati ke audayikabhAva haiN| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 113 ) prazna 32 - moha rAga-dveSa sambandhI gati audayika bhAva ko jarA draSTAnta dekara samajhAo ? uttara -- jaise -- dillI ko cUhA pakaDane kA mohaja bhAva hai vaha usa tiryacagati kA gatiodayika bhAva ke nAma se loka tathA Agama me prasiddha hai / isI prakAra cAro gatiyo me usa usa prakAra ke gati audayika bhAva hai / jaise- ( 1 ) strI me strI jaisA rAga, puruSa me puruSa jaisA rAga, deva me deva jaisA rAga, bandara me vandara jaisA rAga, kutto me kutto jaisA rAga, yaha gati audayika bhAvo kA sAra hai / THE prazna 33 -- gati ke anusAra aisA audayikabhAva kyo hai ? uttara--" jaisI gati, vaisI mati" aisA nimitta naimittika sambandha hai | prazna 34 -- gati audayika bhAva meM nimitta naimittika kyA hai ? uttara- ( 1 ) sUkSmatva pratijIvI guNa kI vikArI dazA naimittika hai aura nAmakarma kA udaya nimitta hai parantu yaha bandha kA kAraNa nahI hai | prazna 35 --- mohaja gati odayikabhAva me nimittanaimittika phona hai ? uttara - gati sambandhI moha-rAga-dveSa bhAva naimittika hai aura darzanamohanIya, cAritramohanIya kA udaya nimitta hai / prazna 36-- kaSAya, liMga, asaMyama me nimittanaimittika kyA hai ? uttara - cAritra guNa kI vikArI dazA naimittika hai aura cAritra mohanIya kA udaya nimitta hai / prazna 37 - ajJAna audayika bhAva me nimittanaimittika kyA hai ? uttara - AtmA me jitanA jJAna sujJAnarUpa se yA kumati Adi rUpa se vidyamAna hai vaha saba to kSAyopazamika jJAna bhAva hai ora jIva kA pUrNa svabhAva kevalajJAna hai / jitanA jJAna kA pragaTapanA hai utanA kSayopazamika jJAna bhAva hai / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 114 ) aura jitanA jJAna kA apragaTapanA hai usako ajJAna audayika bhAva kahate haiM, ata ajJAnabhAva naimittika hai aura jJAnAvaraNIya kA udaya nimitta hai| yaha saklezarUpa to nahI hai, kyoki saklezarUpa to rAgadvaipa mohabhAva hai isIlie yaha bandha kA kAraNa nahI hai| kintu dukharUpa avazya hai kyoki isake kAraNa svabhAvika jJAna aura sukha kA abhAva ho rahA hai| prazna 38-mithyAdarzana me nimitta-naimittika kyA hai ? uttara-mithyAdarzana naimittika hai aura darzanamohanIya kA udaya nimitta hai| prazna 39- asiddhatva bhAva meM nimitta-naimittika kyA hai ? uttara-jaise-siddhadazA ko siddhatva bhAva kahate haiM, siddhatva bhAva naimittika hai aura karmoM kA sarvathA abhAva nimitta hai, usI prakAra 'pahile guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka asiddhatva bhAva rahatA hai vaha naimittika hai aura ATho karmoM kA udaya nimitta hai| prazna 40-Apane asiddhatva bhAva ko naimittika kahA aura ATho karmoM ko nimitta kahA, parantu asiddhatvabhAva 14veM guNasthAna taka hotA hai vahAM ATho karmoM kA nimitta kahA~ hai ? uttara-jitanI mAtrA me bhI AtmA me sasAra tatva hai vaha asiddhatva hai kisI bhI prakAra kA vikAra ho cAhe vaha kevala yoga janita ho yA pratijIvI guNo kA hI viparIta pariNamana ho vaha saba asiddhatvabhAva hai vaha naimittika hai, vahA~ para jaisA-jaisA karma kA udaya ho utanA 'nimitta smjhnaa| jaise-arahatadazA me pratijIvI guNo kA vikAra naimittika hai aura cAra aghAtiyA~ karma nimitta haiN| prazna 41-lezyA ke bhAvo meM nimitta naimittika kyA hai ? uttara- kaSAya se anurajita yoga ko lezyA kahate hai / ata lezyA kA bhAva naimittika hai jo yoga sahacara hai aura mohanIya karma kA udaya 'nimitta hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 115 ) prazna 42-audayika bhAvo se kyA tAtparya hai ? uttara-ajJAna aura asiddhatva bhAva ko choDakara 16 audayikabhAva to mohabhAva ke avAntara bheda hai bandha sAdhaka hai jIva ke lie mahA aniSTakAraka hai ananta sasAra kA kAraNa haiN| vaise vAstava me to mithyAtva (moha) hI ananta sasAra hai| parantu moha nimitta hone se gati Adi ko dukha kA kAraNa kahA jAtA hai| hai nhii| ajJAna audayika bhAva abhAvarUpa hai| isame sIdhA puruSArtha nahIM cala sakatA hai kintu mohabhAvo kA abhAva hone para yaha svaya hI naSTa ho jAtA hai| isalie eka parama pAriNAmika bhAva kA Azraya lekara modayika bhAvo kA abhAva karake pAtra jIvo ko apane svabhAvika siddhatvapanA paryAya me pragaTa kara lenA yaha audayikabhAvo ke jAnane kA sAra hai| prazna 43-kyA sarva audayikabhAva badha ke kAraNa haiM ? uttara-sarva audayika bhAva badha ke kAraNa haiM aisA nahI samajhanA cAhie, mAtra mithyAtva, asayama, kaSAya aura yoga yaha cAra vandha ke . kAraNa hai / (dhavalA pustaka 7 pRSTha 6) prazna 44-kyA karma kA udaya baMdha kA kAraNa hai ? uttara-(1) yadi jIva moha ke udaya yukta ho to vadha hotA hai, dravyamoha kA udaya hone para bhI yadi jIva zuddhAtmabhAvanA (ekAgratA) ke bala dvArA mohabhAvarUpa pariNamita nA ho to bandha nahIM hotA / (2) yadi jIva ko karmodaya ke kAraNa bandha hotA ho to sasArI ko sarvadA karma kA udaya vidyamAna hai isalie use sarvadA badha hI hogA kabhI mokSa hogA hI nhiiN| (3) isalie aisA samajhanA ki karma kA udaya bandha kA kAraNa nahI hai kintu jIva kA mohabhAvarUpa pariNamana hI vadha kA kAraNa hai| (pravacanasAra hindI jayasenAcArya gA0 45 kI TIkA se) prazna 45-audayika bhAvoM me jo ajJAna bhAva hai aura kSAyopazamika bhAvoM me jo ajJAna bhAva hai usame kyA antara hai ? / uttara-"audayika bhAvo me jo ajJAnabhAva hai vaha abhAva rUpa hai Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) aura kSAyopazamika bhAva me jo ajJAnabhAva hai vaha mithyAdarzana ke kAraNa dUpita hotA hai| [mokSazAstra hindI pa0 phUlacanda jI sapAdita pRSTha 31 kA phuTanoTa] prazna 46-pAriNAmika bhAva kise kahate haiM ? uttara-(1) karmoM kA upazama, kSaya, kSayopazama, athavA udaya kI apekSA rakhe binA jIva kA jo svabhAva mAtra ho use pAriNAmika bhAva kahate haiN| (2) jinakA nirantara sadabhAva rahe use pAriNAmika bhAva kahate haiN| sarvabheda jisame gabhita haiM aisA caitanya bhAva hI jIva kA pAriNAmika bhAva hai| [mokSamArga prakAzaka pRSTha 194] prazna 47-pA~ca bhAvo kA koI draSTAnta dekara smjhaaiye| uttara--(1) jaise- eka kAMca ke gilAsa me pAnI aura miTTI / ekameka dikhatI hai; usI prakAra jIva ke jisa bhAva ke sAtha karma ke udaya kA sambandha hai vaha audayikabhAva hai| (2) pAnI kIcaDa sahita gilAsa me katakaphala DAlane se kIcaDa nIce baiTha gayA nirmala pAnI Upara A gayA, usI prakAra karma ke upazama ke sAtha vAlA jIva ke bhAva ko aupazamika bhAva kahate haiN| (3) kIcaDa baiThe hue pAnI ke gilAsa me kakaDa DAlI to koI-koI maila Upara A gayA; usI prakAra karma ke kSayopazama ke sAtha vAlA jIva kA bhAva kSAmopazamika bhAva hai| (4) kIcaDa alaga pAnI alaga kiyA, usI prakAra karma ke kSaya ke sambandha vAlA bhAva kSAyika bhAva hai| (5) jisame kIcaDa Adi kisI bhI prakAra kA sambandha nahI hai, usI prakAra jisame karma ke udaya, kSaya, kSayopazama aura upazama kI koI bhI apekSA nahI hai aisA anAdiananta ekarUpa bhAva vaha pAriNAmika bhAva hai| prazna 48-pAriNAmika bhAva ke kitane bheda haiM ? uttara-(1) jIvatva (2) bhavyatva (3) abhavyatva / prazna 46-jIvatva bhAva ke paryAyavAcI zabda kyA-kyA hai ? Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 117 ) uttara-jJAyakabhAva, pAriNAmikabhAva, parama pAriNAmika bhAva, parama pUjya pacamabhAva, kAraNa zuddha paryAya Adi aneka nAma hai| prazna 50-pAriNAmika bhAva kyA batAtA hai ? uttara-~jIva kA anAdiananta zuddha caitanya svabhAva hai arthAta bhagavAna banane kI zakti hai yaha pAriNAmikabhAva siddha karatA hai| prazna 51-audAyika bhAva kyA batAtA hai ? / uttara-(1) jIva me bhagavAna banane kI zakti hone para bhI usako avasthA me vikAra hai aisA audayikamAva siddha karatA hai| (2) jaDakarma ke sAtha jIva kA anAdikAla se eka-eka samaya kA sambandha hai jIva usake vaza hotA hai isalie vikAra hotA hai| kintu karma ke kAraNa vikArabhAva nahI hotA aisA bhI audayikabhAva siddha karatA hai| prazna 52-kSAyopazamika bhAva kyA batAtA hai ? uttara-(1) jIva anAdi se vikAra karatA A rahA hai tathApi vaha jaDa nahI ho jAtA aura usake jJAna, darzana tathA vIrya kA azata vikAsa to sadaiva rahatA hai aisA kSAyopazamika bhAva siddha karatA hai| (2) saccI samajha ke pazcAta jIva jyo-jyo satya puruSArtha vaDhAtA hai tyo tyo moha azata dUra hotA jAtA hai aisA bhI kSAyopazamika bhAva siddha karatA hai| prazna 53---aupazamika bhAva kyA batAtA hai ? uttara-(1) AtmA kA svarUpa yathArthatayA samajhakara jaba jIva apane pAriNAmika bhAva kA Azraya karatA hai tava audayika bhAva dUra honA prArambha hotA hai aura prathama zraddhA guNa kA audayika bhAva dUra hotA hai aisA aupazamika bhAva siddha karatA hai| (2) yadi jIva prati hatabhAva se puruSArtha me Age baDheto cAritra moha svaya daba jAtA hai aura aupazamika cAritra pragaTa hotA hai| aisA bhI aupazamika bhAva siddha karatA hai| prazna 54-kSAyika bhAva kyA sikha karatA hai ? Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) uttara-(1) apratihata purupArtha dvArA pAriNAmika bhAva kA Azraya baDhane para vikAra kA nAza ho sakatA hai aisA kSAyikabhAva siddha karatA hai / (2) yadyapi karma ke sAtha kA sambandha pravAha rUpa se anAdikAlIna hai / tathApi pratisamaya purAne karma jAte haiM aura naye karmoM kA sambandha hotA rahatA hai| usa apekSA se usame prArambhikatA rahane se (sAdi hone se) vaha karmoM ke sAtha kA sambandha sarvathA dUra ho jAtA hai, aisA kSAyika bhAva siddha karatA hai| prazna 55-aupazamika bhAva, sAdhakadazA kA kSAyopazamika bhAva aura kSAyikabhAva kyA siddha karate haiM ? uttara-(1) koI nimitta vikAra nahIM karAtA kintu jIva svaya nimittAdhIna hokara vikAra karatA hai| (2) jIva jaba pAriNAmika bhAva rUpa apane svabhAva kI ora lakSa karake svAdhInatA pragaTa karatA hai taba nimitta kI AdhInatA dUra hokara zuddhatA pragaTa hotI hai aisA aupazamika bhAva, sAdhakadazA kA kSayopazama bhAva aura kSAyika bhAva siddha karatA hai| prazna 56~-pAMca bhAvo me se kisa bhAva kI ora sanmukhatA se dharma kI zurUAta, vRddhi aura pUrNatA hotI hai ? uttara-(1) pAriNAmika bhAva ke atirikta cAro bhAva kSaNika hai / (2) kSAyikabhAva to vartamAna hai hI nhiiN| (3) aupazamika bhAva ho to vaha alpakAla TikatA hai| (4) audayikabhAva aura kSAyopazamika bhAva bhI prati samaya badalate rahate hai| (5) isalie ina cAro bhAvo para lakSya kare to ekAgratA nahI ho sakatI hai aura nA hI dharma pragaTa ho sakatA hai| (6) trikAla svabhAvI pAriNAmika bhAva kA mAhAtmya jAnakara usa ora jIva apanI vRtti kare (jhukAva kare) to dharma kA prArambha hotA hai aura usa bhAva kI ekAgratA ke bala se vRddhi hokara dharma kI pUrNatA hotI hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) prazna 57 - jJAna- darzana - vIrya guNa meM aupazamikabhAva kyo nahIM hotA hai ? uttara- inakA aupazamika ho jAve to kevalajJAna, kevaladarzana Adi pragaTa ho jAve aura karma sattA me par3A rahe lekina aisA nahI ho sakatA hai / isalie jJAna-darzana vIryaguNa me aupazamika bhAva nahI hotA hai / prazna 58 - kyA mati, zruti, avadhi, mana paryaya aura kevalajJAna pAriNAmika bhAva haiM ? uttara- nahI hai, yaha to pA~ca jJAna guNa kI paryAye hai yaha pAri-NAmika bhAva nahI hai / prazna 56 - jIva me vikAra yaha kaunamA bhAva batAtA hai ? uttara- audayika bhAva batAtA hai / prazna 60 - vikAra me pharma kA udaya nimitta hone para bhI karma vikAra nahIM karAtA hai yaha kaunasA bhAva batAtA hai ? uttara- audayika bhAva batAtA hai / prazna 61 - vikAra hone para bhI jJAna, darzana, vIrya kA sarvathA abhAva nahIM hotA hai yaha kaunasA bhAva batAtA hai ? uttara - kSAyopazamika bhAva batAtA hai / prazna 62 - pAtrajIva apane mAnasika jJAna meM (1) maiM AtmA hU~ aura mere me bhagavAnapane kI zakti hai| (2) vikAra eka samaya kA audayikabhAva hai / ( 3 ) aura mai apane svabhAva kA Azraya lUM to kalyANa ho aisA nirNaya, kaunasA bhAva batAtA hai ? uttara - ajJAna dazA me pAtra jIvo ko aisA kSAyopazamika bhAva batAtA hai / ? prazna 63- -dharma kI zurUAta kaunasA bhAva batAtA hai uttara- aupazamika bhAva, dharma kA kSAyopazamika bhAva aura zraddhA kA kSAyika bhAva batAtA hai / -- Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120 ) prazna 64-11veM guNasyAna meM jo cAritra hai vaha kauna sA bhAva batAtA hai ? uttara-cAritra kA aupazamika bhAva batAtA hai| prazna 65-paripUrNazuddhi kA pragaTa honA kaunasA bhAva batAtA hai ? uttara-kSAyika bhAva batAtA hai| prazna 66--kisa bhAva ke Azraya se dharma kI zurUAta hotI hai ? uttara--eka mAtra pAriNAmika bhAva ke Azraya se hI hotI hai| prazna 67-ajJAnI kA kumati Adi jJAna dukharUpa hai yA sukharUpa hai ? uttara-ajJAnI kA jJAna dukharUpa nahI hai usake sAtha moha kA juDAna hone ke kAraNa du kha kA kAraNa kahA jAtA hai, kyoki vaha apane jJAna ko prayojanabhUta kArya me nA lagAkara aprayojanabhUta kArya me lagAtA prazna 68-siddha avasthA me kitane bhAva hote haiM ? uttara-pAriNAmika bhAva aura kSAyikabhAva do hote hai / prazna 69-caudahaveM guNasthAna me kitane bhAva hote haiM ? uttara-tIna haiM / pAriNAmika, kSAyika aura audayika bhAva / prazna 70-13 veM guNasthAna meM kitane bhAva hote haiM ? uttara-tIna hai / pAriNAmika, kSAyika aura audayika bhAva / prazna 71-bArahaveM guNasthAna me kitane bhAva hote haiM ? uttara-cAra hai| pAriNAmika bhAva, zraddhA aura cAritra kA kSAyika bhAva, audayika bhAva aura kSAyopazamika bhaav|| prazna 72- gyArahaveM guNasthAna meM kitane bhAva hote haiM ? uttara-(1) yadi kSAyika samyadRSTi jIva upazama zreNI mAMDatA hai to 11ve guNasthAna me pAMco bhAva hote hai / (2) yadi dvitIyopazama samyagdRSTi zreNI mAMDatA hai to 11ve guNasthAna meM kSAyika bhAva ko choDakara cAra bhAva hote hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 121 ) prazna 73-daza guNasthAna meM kitane bhAva hote haiM ? uttara-(1) kSAyika samyagdRSTi jIva haiM to aupazamika bhAva ko choDakara cAra bhAva hai| (2) yadi dvitIyopazama samyagdRSTi jIva hai to kSAyika bhAva ko choDakara cAra bhAva hai| prazna 74-8 veM aura veM guNasthAna meM kitane bhAva hote haiM ? uttara-(1) yadi kSAyika samyagdRSTi jIva hai aupazamika bhAva ko choDakara cAra bhAva hai| (2) yadi dvitIyopazama samyagdRSTi jIva hai to kSAyika bhAva ko choDakara cAra bhAva haiN| prazna 75--sAtaveM guNasthAna me kitane bhAva hote haiM ? uttara-(1) kSAyika samyagdRSTi ko to pAriNAmika bhAva, kSAyopazamika bhAva, audayika bhAva, kSAyika bhAva ye cAra bhAva hote hai| (2) aupazamika samyagdRSTi ho to kSAyika bhAva ko choDakara cAra bhAva hote hai| (3) kSayopazama samyagdRSTi ho to kSAyika aura aupazamika ko choDakara tIna bhAva hote haiN| prazna 76-chaThe, pAMcaveM, cauthe guNasthAna meM kitane bhAva hote haiM ? uttara-(1) kSAyika samyagdRSTi ho to aupazamika bhAva ko choDakara cAra hote hai| (2) aupazamika samyagdRSTi ho to kSAyika bhAva ko choDakara cAra hote hai| (3) kSayopazama samyagdRSTi ho to kSAyika bhAva aura aupazamika bhAva ko choDakara tIna bhAva hote haiN| prazna 77-tIsare guNasthAna meM kitane bhAva hote haiM ? uttara--pAriNAmika, audayika aura kSAyopamika bhAva tIna hote haiN| prazna 78-dUsare guNasthAna meM kitane bhAva hote haiM ? uttara--pAriNAmika bhAva, audayika bhAva, kSAyopazamika bhAva tathA darzanamohanIya kI apekSA se pAriNAmika bhAva isa prakAra cAra hote hai| prazna 76-pahale guNasthAna meM kitane bhAva hote haiM ? Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ( 122 ) uttara - pAriNAmika bhAva, audayika bhAva, kSAyopazamika bhAva tIna hote hai / prazna 80 - cauthe se caudahaveM guNasthAna taka kauna-sA bhAva ho sakatA hai ? uttara - kSAyikabhAva ho sakatA hai| prazna 81 - cauthe se gyArahaveM taka kauna-sA bhAva ho sakatA hai ? uttara - pazamika bhAva ho sakatA hai / prazna 82 - pahale guNasyAna se 14Tho taka kauna-sA bhAva hotA hai 7. uttara - odayika bhAva ho sakatA hai / prazna 83- pahale guNasthAna se lekara 12ve guNasthAna taka kaunasA bhAva hotA hai uttara - kSAyopazamika bhAva ho sakatA hai / prazna 84 - siddha aura saba saMsAriyo meM bhI hove, aisA kauna-sA bhAva hai ? uttara - pAriNAmika bhAva siddha aura sasArI dono me haiM / prazna 85 - siddho me nA hove aise kauna-kauna se bhAva haiM ? uttara- audayika, kSAyopazamika aura apazamika bhAva siddho me nahI haiM / prazna 86 - sasArI me nA hove aise kauna-kauna se bhAva haiM ? uttara- aisA koI bhI nahI hai kyoki samuccayarUpa se sasAriyo me pA~co bhAva ho sakate hai / prazna 87 - saba saMsArI jIvo meM hove vaha kauna sA bhAva hai uttara- audayika bhAva hai jo nigoda se lekara 14ve guNasthAna taka saba jIvo me hai / prazna 85- - nigoda se lagAkara siddha taka ke jyAdA jIvoM meM hove vaha kauna sA bhAva hai ? uttara- audayika bhAva hai / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 123 ) prazra 86 - saMsAra me sabase thor3e jIvo meM hove vaha kauna-sA bhAva hai ? uttara- aupazamika bhAva hai / prazna 60 - sampUrNa chadmasya jIvo ko hove vaha kauna sA bhAva hai ? uttara- audayika bhAva aura kSAyopazamika bhAva hai / prazna 61- jJAna guNa kI paryAya ke sAtha kaunase bhAva kA sambandha nahIM hai ? uttara - opazamika bhAva kA sambandha nahI hai | prazna 62 -- darzanaguNa kI paryAya ke sAtha kauna se bhAva kA sambandha nahIM hai ? uttara- aupazamika bhAva kA sambandha nahI hai / prazna 63 - vIryaguNa kI paryAya ke sAtha kauna se bhAva kA sambandha nahIM hai ? uttara- aupazamika bhAva kA sambandha nahI hai / prazna 64 - java jIva ke prathama dharma kI zuruAta hotI hai taba kauna-kauna se bhAva hote haiM ? uttara - aupazamika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika bhAva / prazna 65 - devagati me kauna-kauna se bhAva ho sakate haiM ? uttara - devagati me pAMco bhAva ho sakate haiM / ? prazna 66 - manuSyagati me kauna-kauna se bhAva ho sakate haiM uttara - manuSyagati me pA~co bhAva ho sakate haiM / prazna 67 - narakagati meM kauna-kauna se bhAva ho sakate haiM ? uttara - narakagati me pA~co bhAva ho sakate haiM / prazna 68--tiyaMcagati se kauna-kauna se bhAva ho sakate haiM ? uttara- tiryaMcagati me pA~co bhAva ho sakate haiM / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ( 124 } prazna 66-- zraddhA kA kSAyika bhAva kauna se guNasthAna me aura kahA~ taka ho sakatA hai ? uttara - cauthe se 14ve guNasthAna taka tathA siddha me hotA hai / prazna 100 - jJAnaguNa kA kSAyikabhAva kauna se guNasthAna me hotA hai? uttara - 13ve guNasthAna se lekara siddha taka jJAna kA kSAyika bhAva hotA hai / prazna 101 - cAritra kA kSAdhikabhAva kauna se guNasthAna meM hotA hai ? uttara--12ve guNasthAna se lekara siddha dazA taka hotA hai / prazna 102 - pAMca bhAvo me se sabase kama bhAva kisa jIva me hote haiM ? uttara - siddha jIyo me pAriNAmika aura kSAyika bhAva hI hote hai | prazna 103 - eka sAtha pA~ca bhAva kisa jIva ko kisa guNasthAna me ho sakate haiM ? uttara - yadi kSAyika samyagdRSTi jIva upazama zreNI mAMDe to 11 ve guNasthAna me pA~co bhAva ho sakate hai / 11ve prazna 104 - 15vAM guNasthAna kauna sA hai ? uttara - 15vA~ guNasthAna nahI hotA hai parantu 14ve guNasthAna se pAra siddhadazA hai use kisI apekSA 15vA~ guNasthAna kaha dete haiM, hai nahI / prazna 105 - aupazamika samyaktvI jIva kSapakazreNI mAMDa sakatA hai ? uttara - bilkula nahI moDa sakatA hai / prazna 106 - kyA kSAyika samyaktvI ko upazamazreNI ho sakatI hai ? Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 125 ) uttara--haoN, ho sakatI hai| prazna 107-kyA kSapakazreNI vAlA jIva svarga me jAve ? uttara-kabhI bhI nahI, kyoki vaha niyama se mokSa hI jAtA hai / / prazna 108-aupazamika samyaktvI jIva svarga meM jAve ? uttara-hA~ jaave| prazna 106-mana.paryaya jJAna kauna sA bhAva hai ? uttara-kSAyopazamika bhAva hai| prazna 110-kevalajJAna kauna sA bhAva hai ? uttara-kSAyika bhAva hai| prazna 111-samyagdarzana kauna sA bhAva hai ? uttara-aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyikabhAva tIno ho sakate hai, parantu eka samaya me eka hI hogA tIna yA do nhiiN| prazna 112-pUrNa vItarAgatA kauna sA bhAva hai ? uttara-aupazamika aura kSAyika bhAva hai| prazna 113-vartamAna samaya me bharatakSetra me utpanna jIvo ko kauna-kauna se bhAva ho sakate haiM ? uttara-aupazamika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika bhAva ho sakate haiM parantu kSAyikabhAva nahI ho sakatA hai| prazna 114-ATha karmoM me se udayabhAva kitane karmoM meM hotA hai? uttara-udaya ATho me hotA hai| prazna 115-ATha karmoM me se kSaya kitane karmoM meM hotA hai ? uttara-kSaya bhI ATho me hotA hai / prazna 116-ATha karmoM me se upazama kitane karmoM meM hotA hai ? uttara-mAtra mohanIya karma me hI hotA hai| prazna 117-ATho karmoM me se kSayopazama kSitane karmoM meM hotA uttara-kSayopazama cAra ghAtI karmo me hotA hai| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 126 ) prazna 118-anAdiananta kauna sA bhAva hai ? uttara-pAriNAmika bhAva hai| prazna 116-sAdiananta kauna sA bhAva hai ? uttara-kSAyika bhAva hai| prazna 120-anAdisAnta kauna sA bhAva hai ? uttara-audayika bhAva aura kSAyopazamika bhAva hai| prazna 121-sAdisAnta kauna sA bhAva hai ? uttara-aupazamika bhAva hai| prazna 122--dravyaliMgI muni meM kauna-kauna se bhAva haiM ? uttara-audayika, pAriNAmika aura kSAyopazamika bhAva haiM / prazna 123-dharmAtmA ko kauna-kauna se bhAva ho sakate haiM ? uttara-dharmAtmA ko pA~co bhAva ho sakate hai / prazna 124-kundakunda bhagavAna ko vartamAna meM kauna-kauna se bhAva haiM? uttara-kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika bhAva hai| prazna 125-videhakSetra ke dharmAtmAo ko kauna-kauna se bhAva ho sakate haiM ? uttara-pAMco bhAva ho sakate haiN| prazna 126-pahale guNasthAna me hoveM aura 13-14veM guNasthAna meM nA hove aisA kauna sA bhAva hai ? uttara-kSAyopazamika bhAva hai / __ prazna 127-pahale guNasthAna me bhI hove aura 13-14veM guNasthAna me bhI hove parantu siddha meM nA hove, vaha kauna sA bhAva hai ? uttara-audayika bhAva hai| prazna 128-pahale guNasthAna me bhI nA ho aura 12-13-14veM guNasthAna me bhI na ho, aisA kauna sA bhAva hai ? uttara-aupazamika bhAva hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 127 ) prazna 126-saMsAradazA meM barAbara rahane vAlA kauna sA bhAva hai ? uttara-audayika bhAva hai| prazna 130-prApta hone para kabhI bhI abhAva na hove aisA kaunasA bhAva hai ? uttara-kSAyika bhAva hai| prazna 131-jJAna kA kSAyika bhAva kona sI gati me ho sakatA uttara-mAtra manuSyagati me ho sakatA hai dUsarI gatiyo me nahI ho sakatA hai| prazna 132-zraddhA kA kSAyikabhAva kauna sI gati meM ho sakatA uttara-cAro gatiyo me ho sakatA hai| prazna 133-cAritra kA kSAyikabhAva kauna sI gati meM ho sakatA hai ? uttara-mAtra manuSya gati me ho sakatA hai dUsarI gatiyo me nahI ho sakatA hai| prazna 134-zraddhA kA kSAyopazamika bhAva kauna-kaunasI gati me ho sakatA hai? uttara-cAro gatiyo me ho sakatA hai| prazna 135-jo cAritra nAma pAve aisA cAritra kA kSayopazama kona sI gati meM ho sakatA hai ? uttara-manupya aura tiryaMca me hI ho sakatA hai| prazna 136-jJAna kA kSayopazama bhAva nA hove taba kyA hove ? uttara-jJAna kA kSAyika bhAva arthAt kevalajJAna hove| prazna 137-darzana kA kSayopazamika nA hove taba kyA hove ? uttara-darzana kA kSAyika bhAva arthAt kevaladarzana hove / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 128 ) prazna 138-eka bAra nAza hone para phira A sake aisA kauna-sA bhAva hai ? uttara-aupazamika bhAva hai| prazna 136-kSAyopazamika bhAva kA nAza hone para kauna sA guNasthAna hotA hai ? uttara-13vA~ aura 14vA~ guNasthAna hotA hai| prazna 140-~-eka vAra nAza ho jAve, phira kabhI bhI utpanna nA hove aise bhAva kA kyA nAma hai ? uttara--mIdayika bhAva aura kSAyopazamika bhAva haiN| prazna 141-rAga kauna se bhAva ko batAtA hai ? uttara-audayika bhAva ko batAtA hai| prazna 142-matijJAna aura zrutajJAna kauna sA bhAva hai ? uttara-kSAyopazamika bhAva hai| prazna 143--mokSa kauna sA bhAva hai ? uttara-pUrNa kSAyika bhAva hai| prazna 144-jJAnAvaraNIya dravyakarma kA sampUrNa nAza hone para kauna sA bhAva pragaTa hotA hai? uttara-jJAna kA kSAyika bhAva arthAta kevalajJAna pragaTa hotA hai| prazna 145-audayikabhAva ke sAtha sadA hI rahave usa bhAva kA kyA nAma hai? uttara-pAriNAmika bhAva hai| prazna 146-cauthe guNasthAna se pahale nA hove aise kauna-kauna se bhAva haiM ? uttara-aupazamika, dharma kA kSAyopazamabhAva aura kSAyika bhAva prazna 147-11veM guNasthAna ke bAda se nA hove aisA kauna sA bhAva hai ? Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 126 ) uttara-aupazamika bhAva hai| prazna 148-12veM guNasthAna ke bAda me nA hove aisA kauna sA bhAva hai ? uttara-aupazamika bhAva aura kSAyopamika bhAva haiM / prazna 146-sabase kama samaya rahane vAlA kauna sA bhAva hai ?' uttara-aupazamika bhAva hai| prazna 150-saMsAradazA me barAbara rahe aisA kauna sA bhAva hai ? uttara-audayika bhAva hai| prazna 151-sAdhaka bhAva ke kAraNarUpa kauna-kauna se bhAva hote haiM ?' uttara-aupazamika bhAva, zraddhA aura cAritra kA kSAyika bhAva aura dharma kA kSAyopazamika bhAva hai| prazna 152-sAdhakadazA kI zuruAta kauna se bhAva se hotI hai ? uttara-aupazamika bhAva se hotI hai| prazna 153-sAdhakadazA kI pUrNatA vAlA kauna sA bhAva hai ? uttara-kSAyika bhAva hai| prazna 154-sImandhara bhagavAna ko isa samaya kauna-kauna se bhAva uttara-audayikabhAva, kSAyikabhAva aura pAriNAmika bhAva haiN| prazna 155-mahAvIra bhagavAna ko isa samaya kauna-kauna se bhAva uttara-kSAyikabhAva aura pAriNAmika bhAva haiN| prazna 156-sImandhara bhagavAna ke gaNadhara ko isa samaya ko... kauna se bhAva ho sakate haiM ? uttara-audayika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ho sakate haiN| prazna 157-kyA bhagavAna ke gaNadhara ko upazamazreNI nahIMhotI hai ? Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (130) uttara-nahI hotI hai, kyoki vaha utkRSTa Rddhiyo kA svAmI prazna 158-pAMca bhAvo me se bandha kA kAraNa kauna sA bhAva hai ? / uttara-audayika bhAva hai| prazna 156-pAMca bhAvo me se mokSa kA kAraNa kauna-kauna se bhAva haiM ? uttara-aupaza mika, kSAyika aura dharma kA kSayopazamika bhAva hai| prazna 160-bandha-mokSa se rahita bhAva kA kyA nAma hai ? uttara--pAriNAmika bhAva hai| prazna 161-audayikabhAva kauna-kauna se guNasthAnoM meM hotA hai ? uttara-- sabhI guNasthAno me hotA hai| prazna 162--aupamika bhAva ke kauna-kauna se guNasthAna haiM ? uttara-4 guNasthAna se 11ve guNasthAna taka haiN| "prazna 163-~-kSAyopazamika bhAva ke kauna-kauna se guNasthAna haiM ? uttara-pahale guNasthAna se 12ve guNasthAna taka haiN| prazna 164-kSAyikabhAva kauna-kauna se guNasthAna meM ho sakatA uttara- kSAyikabhAva 4 guNasthAna se 14veM taka ho sakatA hai| prazna 165-aupazAmika bhAva vAle kitane jIva hote haiM ? uttara---asakhyAta hote haiN| prazna 166 -saMsAra meM aupazamika karatA kSAyika samyagdRSTi cAle phitane jIva hai? uttara asakhyAt guNA haiN| prazna 167--jagata meM aupazamika karatA kSAyikabhAva vAle kitane jIva haiM ? uttara ananta guNA adhika haiN| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 131 ) prazna 168-vartamAna meM somandhara bhagavAna meM nA hove aura hamAre meM hove aisA kauna sA bhAva hai ? uttara-kSAyopazamika bhAva hai| prazna 166-vartamAna meM sImandhara bhagavAna meM hove aura apane me abhI nA hove, vaha kauna sA bhAva hai ? uttara-kSAyika bhAva hai| prazna 170-sImandhara bhagavAna meM bhI hove aura hamAre meM bhI hove aise kauna-kauna se bhAva haiM ? uttara-audayika bhAva aura pAriNAmika bhAva hai| prazna 171-kevalajJAna hone para AtmA me se kauna sA bhAva nikala jAtA hai ? uttara-kSAyopazamika bhAva nikala jAtA hai| prazna 172--eka jIva arahata se siddha huA to kauna sA bhAva pRthak huA uttara-audayika bhAva pRthak huaa| prazna 173-bhAva hone para bhI baMdha nA ho kyA aisA ho sakatA - uttara--(1) kSAyopazamika samyagdarzana hone para abhI kamI hai parantu samyaktvamohanIya kA udaya hone para bhI samyaktva sambandhI bandha nahIM hotA hai| (2) dasaveM guNasthAna me sajvalana lobha kaSAya hone para aura cAritramohanIya sajvalana ke lobha kA udaya hone para bhI cAritra samvandhI bandha nahIM hotA hai| (3) 12veM guNasthAna me jJAna, darzana, vIrya kA kSAyopazamika bhAva hone para bhI aura jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAya kA kSayopazama hone para bhI bandha nahIM hotA hai| (4) 13ve aura 14veM guNasthAna me asiddhatva audayika bhAva hAne para bhI aura aghAtI karmoM kA udaya hone para bhI bandha nahI hotA hai / yahA~ para bhAva hone para bhI isa-isa prakAra kA bandha nahI hotA hai, kyoki Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaghanya aza bandha kA kAraNa nahI hotA hai aisA bhagavAna umAsvAmI ne kahA hai| prazna 174-karma kise kahate haiM aura ve kitane haiM ? uttara-AtmasvabhAva ke pratipakSI svabhAva ko dhAraNa karane vAle nimittarUpa kArmANavargaNA skandharUpa pariNamana ko dravyakarma kahate haiM / ve 8 haiM, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra, antraay| prazna 175-dravyakarma ke mUla bheda kitane haiM ? uttara-do hai-(1) ghAtikarma (2) aghAtikarma / prazna 176-ghAtikarma kise kahate haiM va kitane haiM ? uttara-jo jIva ke anujIvI guNo ke ghAta me nimitta mAtra kAraNa hai unhe ghAtiyA karma kahate haiN| ghAti karma cAra haiM, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antraay| prazna 177-aghAtikarma kise kahate hai aura kitane haiM ? uttara-(1) jo AtmA ke anujIvI guNo ke ghAta me nimitta nahI hai unhe aghAti karma kahate haiN| (2) jo AtmA ko para vastu ke sayoga me nimitta mAtra kAraNa ho unhe aghAti karma kahate haiN| (3) jo AtmA ke pratijIvI guNo ke ghAta me nimitta mAtra ho unhe aghAti karma kahate haiM / aghAti karma cAra hai, vedanIya, Ayu, nAma aura gotra / prazna 178-dravyakarma kI puNya aura pAparUpa prakRti kauna-kauna sI haiM ? uttara-ghAti karma prakRti saba pAparUpa hI haiM aura aghAti karmoM me puNya-pApa kA bheda paDatA hai| prazna 176-ghAti pApa prakRti hone para bhI jIva puNyarUpa pariNamana kare kyA aisA hotA hai ? uttara-mohanIya pApa prakRti hI hai, parantu mohanIya pApa prakRti ke udaya hone para jIva puNya bhAva kare to usa mohanIya kI pAparUpa Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 133 ) prakRti ko puNya prakRti kA Aropa AtA hai| vaise mohanIya pApaprakRti hI hai puNya prakRti nahI hai| prazna 180-aghAti karmoM meM kauna-kauna sI avasthA hotI hai ? uttara-udaya aura kSaya ye do avasthAyeM hotI haiN| prazna 181-aghAti karmoM kA udaya kaba se kaba taka rahatA hai aura kSaya kaba hotA hai ? ___ uttara-pahale guNasthAna se lekara 14veM guNasthAna taka udaya rahatA hai aura caudahaveM guNasthAna ke anta me atyanta abhAva (kSaya) hotA hai| prazna 182-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya karma meM kitanI-kitanI avasthAyeM hotI haiM ? uttara-tIna-tIna avasthAyeM hotI haiM-kSayopazama, kSaya aura udy| prazna 183-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAyakarma meM kSayopazama, kSaya aura udaya kaba se kaba taka rahatA hai ? uttara-(1) 12ve guNasthAna taka inakA kSayopazama hai| (2) 12veM guNasthAna taka jisa-jisa guNasthAna me jitanI-jitanI kamI hai vaha udaya hai| (3) bArahave guNasthAna ke anta me ina tIno kI kSaya avasthA hotI hai| prazna 184-mohanIya karma meM kitanI avasthA hotI haiM ? uttara-cAra hotI haiM udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama / prazna 185-mohanIya karma kA udaya-upazama-kSaya aura kSayopazama kauna-kauna se guNasthAna meM hotA hai ? uttara-mohanIya karma me-(1) cauthe se 11veM guNasthAna taka upazama ho sakatA hai| (2) cauthe se 10veM guNasthAna taka kSayopazama ho sakatA hai| (3) cauthe se prArambha hokara 12veM guNasthAna taka kSaya hotA hai (4) pahale se tIsare guNasthAna taka udaya rahatA hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSAyopa(1) cauthe guNa cAritra hai bApa kSaya ( 134 ) prazna 186-jIva ke cAritra gaNa ke pariNamana me audAyika, kSAyopazamika, aupazamika aura kSAyikapanA kisa-kisa prakAra hai ? uttara-(1) cauthe guNasthAna me anantAnuvandhI ke abhAvarUpa kSayopazama huA hai vaha to kSayopazamika cAritra hai bAkI audayikabhAvarUpa hai| (2) pA~cave guNasthAna me apratyAkhyAna ke abhAvarUpa kSayopazama hai vaha to kSAyopazarmikarUpa dezacAritra hai bAkI audayikabhAvarUpa hai / (3) chaThe guNasthAna me tIna caukar3I ke abhAvarUpa kSAyopazamika cAritra hai vaha to sakalacAritra hai vAkI audayikabhAvarUpa hai (4) sAtave guNasthAna me sajvalana kA manda udaya hai vaha audayikabhAva hai aura jo zuddha hai vaha kSAyopazamika cAritra hai (5) dasave guNasthAna me sajvalana ke lobha ko choDakara bAkI kA kSapayozamadazA hai vahA~ kSAyopazamika cAritra hai aura lobha kA audayika bhAva hai / (6) 11ve guNasthAna me aupazamikacAritra hai aura 12veM guNasthAna me kSAyikacAritra hai| cAritra me kSAyikapanA hone para sAdiananta rahatA hai| prazna 187-jJAnaguNa kI paryAya me nimitta-naimittika kyA hai ? uttara-(1) jJAnaguNa kI audayika, kSAyika aura kSAyopazamika tIna prakAra kI avasthA naimittika hai aura jJAnAvaraNIya karma kA udaya, kSaya aura kSayopazama tIna prakAra kI avasthA nimitta hai| (2) kSayopazama pahale guNasthAna se 12ve guNasthAna taka hotA hai vaha jJAna kA kSAyopazamika bhAva hai aura jitanA-jitanA udayarUpa hai vaha AMdayikabhAva hai| (3) 13veM guNasthAna se siddhadazA taka kSAyika kevalajJAna dazA hai| prazna 188-jJAna kI ATha paryAyo me se kSAyopamika dazA kitano me hai ? uttara-jJAna kI sAta paryAyo me kSAyopazamika dazA hai| prazna 186-jJAna kI ATha paryAyoM me se kSAyikadazA kitano meM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 135 ) uttara-mAtra eka paryAya me hotI hai aura vaha kevalajJAna hai| prazna 160-darzanaguNa kI paryAya meM nimitta-naimittika kyA hai ? uttara-darzanaguNa kI kSAyopazamika, audayika aura kSAyika tIna dazA naimittika hai aura darzanAvaraNIya karma kI kSayopazama, udaya aura. kSaya tIna dazA nimitta hai| prazna 161-darzanaguNa kI cAra paryAyo me se kSAyopazamika aura audayikapanA kitanoM meM haiM ? uttara-darzanaguNa kI tIna paryAyo me kSAyopazamikapanA hai aura kSayopazama ke sAtha jitanA-jitanA darzanAvaraNIya karma kA udaya hai utanA-utanA audayikapanA hai| prazna 192-darzanaguNa kI cAra paryAyo me se kSAyika kitanoM meM audadhikapa darzanaguNa satanA jitana uttara-mAtra eka meM hotA hai aura vaha kevaladarzana hai| prazna 163-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya kI paryAyoM meM nimitta naimittika kyA hai ? uttara-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya vaha AtmA ke svatantra guNa hai ina saba guNo kI kSAyopazamika, audayika aura kSAyikadazA naimittika hai aura antarAya karma kI kSayopazama, udaya aura kSaya dazA nimitta hai| prazna 194-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM kSAyopazamika aura audayika dazA kahA~ se kahA~ taka hai ? uttara-pahale guNasthAna se 12ve guNasthAna taba sabakI kSAyopazamika dazA aura jitanA-jitanA udaya hai utanA-utanA audayika bhAva hai| prazna 195-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya meM kSAyika - dazA kahA~ se kahA~ taka hai ? uttara-13ve guNasthAna se siddhadazA taka savakI kSAyika dazA hai|| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 136 ) prazna 166-zraddhAguNa kI paryAya meM nimitta-naimittika kyA hai ? uttara-zraddhAguNa me audayika, kSAyopazamika, aupazamika aura sAyika cAra prakAra kI dazA naimittika hai aura darzanamohanIya kI udaya, ayopazama, upazama aura kSayadazA nimitta hai| prazna 197-zraddhAguNa kI cAra dazA kA spaSTIkaraNa karo ? uttara-(1) zraddhAguNa kI pahale se tIsare guNasthAna taka mithyAsvalpa audayika dazA hai| (2) cauthe se sAtave guNasthAna taka prathama aupazamika avasthA hai| (3) AThave se 11ve guNasthAna taka dvitIyopazama avasthA hai| (4) cauthe se sAtave guNasthAna taka kSAyopazamika dazA hai / (5) cauthe guNasthAna se sidvadazA taka kSAyika dazA hai| yaha * sava naimittika dazA hai| prazna 198-darzanamohanIya ko cAra dazA kA spaSTIkaraNa karo ? uttara-(1) pahale se tIsare guNasthAna taka udayarUpa avasthA hai| (2) cauthe se sAtave guNasthAna taka prathama upazama dazA hai| (3) 8 se 11ve guNasthAna taka dvitIyopazama dazA hai / (5) cauthe se sAtaveM guNasthAna taka kSayopazama dazA hai| (6) cauthe guNasthAna se siddhadazA taka kSayarUpa dazA hai / yaha nimitta haiN| prazna 196-cAritraguNa kI paryAya meM nimitta-naimittika kyA hai ? uttara-cAritraguNa me kSAyopazamika, audayika, aupazamika aura sAyika dazA naimittika hai aura cAritramohanIya kA kSayopazama, udaya, upazama aura kSayadazA nimitta hai| prazna 200- cAritraguNa kI paryAya meM pUrNa vibhAvaspa pariNamana 'kauna se guNasthAna se kahA~ taka hai tathA usameM nimitta-naimittika kyA hai ? uttara-pahale se tIsare guNasthAna taka pUrNa vibhAvarUpa pariNamana hai use audayika bhAva kahate haiM yaha naimittika haiM aura cAritramohanIya kA udaya nimitta hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 137 ) prazna 201-cAritraguNa ke pariNamana meM kSAyopazamika cAritra kauna se guNasthAna se kauna se guNasthAna taka hai ? uttara-cauthe se 10ve guNa sthAna taka kSayopazamika cAritra hai yaha naimittika hai aura cAritra mohanIya kA kSayopazama nimitta hai| prazna 202---aupazamika cAritra meM nimitta-naimittika kyA hai aura kauna se guNasthAna meM hotA hai ? uttara-11ve guNasthAna me aupazamika cAritra pragaTa hotA hai yaha naimittika hai aura cAritra mohanIya karma kA upazama nimitta hai| prazna 203-cAritra guNa meM kSAyika pariNamana kaba se kahA~ taka hotA hai tathA isameM nimitta-naimittika kyA hai ? uttara-12ve guNasthAna se lekara siddhadazA taka kSAyika pariNamana naimittika hai aura cAritramohanIya karma kA kSaya nimitta hai| prazna 204-cauthe guNasthAna meM to zAstro meM asayamabhAva batAyA Apane kSAyopazamika cAritra kaise kaha diyA ? uttara-tuma zAstro ke kathana kA tAtparya nahI samajhate ho isalie aisA prazna kiyA hai| jaise-pA~cave guNasthAna me dezacAritra aura chaThe guNasthAna me sakalacAritra cAritra nAma pAtA hai vaisA cAritra na hone kI apekSA asayama kahA hai / parantu cauthe guNasthAna me anantAnuvadhI ke abhAvarUpa svarUpAcaraNa cAritra hotA hai| prazna 205-cauthe guNasthAna meM kSAyopazamika cAritra meM nimittanaimittika kyA hai ? uttara-svarUpAcaraNa cAritra naimittika hai aura anantAnubandhI krodhAdi kA kSayopazama nimitta hai| prazna 206-karmoM ke sAtha 'sabaghavAlA' se kyA tAtparya hai ? uttara-'sambandhavAlA' yaha jIva kA bhAva hai aura dravyakarma yaha kArmANavargaNA kA kArya hai| dono me nimitta-naimittika sambandha hone me "sambandhavAlA" zabda joDA hai / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 138 ) prazna 207-karma jIva ko duHkha detA hai kyA yaha bAta satya hai ? uttara-(1) vilkula jhUTha hai, kyoki jaDakarma sparza-rasa-gandha-varNa vAlA hai| AtmA sparzAdika se rahita hai| dono me atyantAbhAva hai| (2) karma du kha kA kAraNa nahI hai audayika bhAva du kha kA kAraNa hai| (3) karma me jJAna nahI hai jIva me jJAna hai / karmajaDa jJAnavata ko dukhI kare-kyA kabhI aisA ho sakatA hai ? kabhI nhii| (4) kyoki candraprabhu kI pUjA me AyA hai| karma vicAre kauna, bhUla merI adhikAI, agni sahe ghana ghAta, lohe kI saMgati pAI // artha :-karma vecArA kauna ? (kisa ginatI me) bhUla to merI hI baDI hai| jisa prakAra agni lohe kI sagati karatI hai to use ghano ke AghAta sahanA paDate haiM, usI prakAra yadi jIva karmodaya se yukta ho to use rAga-dveSAdi vikAra hote hai| (5) deva-guru-zAstra kI pUjA me bhI AyA hai ki "jaDakarma ghumAtA hai mujhako, yaha mithyA bhrAnti rahI merI" / prazna 208-kyA jIva ko karma kA upazama, kSayopazama aura udaya karanA par3atA hai ? uttara-bilkula nahI, kyoki karma ko avasthA kA kArmANavargaNA kA kArya hai| karma eka kArya hai usakA kartA kANivargaNA hai| jIva tathA dUsarI vargaNAye nahI hai| prazna 209-chadmastha kA kyA artha hai ? uttara-chada=AvaraNa / stha-sthiti / arthAta AvaraNavAlI sthiti ho use chadmastha kahate hai| prazna 210-chadmastha ke ktine bheda haiM ? uttara-sAdhaka aura bAdhaka yaha do bheda haiM-tIsare guNasthAna taka bAdhaka hai aura cauthe se 12ve guNasthAna taka sAdhaka hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 136 ) prazna 211-pAriNAmika bhAva ko 320 gAthA jayasenAcArya kI TIkA meM kisa nAma se kahA hai ? uttara-"sakala nirAvaraNa-akhaNDa-eka-pratyakSa-pratibhAsamaya avinazvara zuddha-pAriNAmika-paramabhAva lakSaNa-nija paramAtmadravya vahI maiM huuN|" isa nAma se sambodhana kiyA hai| prazna 212-mokSa kA kAraNa kise kahA hai ? uttara--zuddha pAriNAmika bhAva kA avalamvana lene se jo zuddha dazArUpa aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika bhAva haiN| jo vaha vyavahAra ratnatrayAdi se rahita haiM vaha zuddha upAdAnakAraNa (kSaNika upAdAna) hone se mokSa ke kAraNa hai| yaha pragaTarUpa mokSa kI bAta hai| prazna 213---zuddha pAriNAmika bhAva kyA hai ? uttara-dhyeyarUpa hai dhyAnarUpa nahIM hai| prazna 214--zuddha pAriNAmika bhAva dhyAnarUpa kyo nahIM hai ? uttara-dhyAna vinazvara hai aura zuddha pAriNAmika bhAva to avinAzI hai| prazna 215--- jJAnI svaya dhyAnarUpa pariNAmita hai to vaha kisakA dhyAna karatA hai? uttara-ekamAtra trikAlI parama pAriNAmika bhAva nija paramAtma dravya vahI maiM huuN| prazna 216-jJAnI kI dRSTi kisa bhAva para hotI hai ? uttara-jJAnI kI dRSTi zuddha paryAya para bhI nahI hotI, tava vikAra aura para dravyo kI to bAta hI nahIM hai, mAtra apane eka akhaNDa svabhAva para hotI hai| prazna 217--saMsAra ke kAryoM meM pravartate hue hama jJAnI ko dekhate uttara-jaise-laDakI kI zAdI hone para mAM-bApa ke ghara Ane para bhI ghara kA sArA kAma kAja karate hue bhI dRSTi apane pati para hI Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 140 ) hotI hai| usI prakAra jJAniyo kI dRSTi cAhe vaha sasAra ke kAryoM me dIkhe aura kahI yuddha me dIkhe, unakI dRSTi ekamAtra apane svabhAva para hI hotI hai| prazna 218-hamArA kalyANa kaise ho ? uttara-jo anAdiananta trikAlI svabhAva hai usakI dRSTi kare to dharma kI zuruAta hokara krama se vRddhi hokara siddha paramAtmA bana jaavegaa| prazna 216-zuddhopayoga kise kahA hai ? uttara-"zuddhAtmAbhimukha pariNAma" ko zuddhopayoga kahA hai| prazna 220-Agama bhASA me zuddhopayoga kise kahA jAtA hai ? uttara-aupazamikabhAva, dharma kA kSAyopazamikabhAva aura kSAyika bhAva, ina-ina bhAvo ko zuddhopayoga kahA hai| prazna 221-pAMca bhAvo kA svarUpa paMcAstikAya meM kyA batAyA uttara-pacAstikAya gA0 56 me batAyA gayA hai ki "karmoM kA phala dAna sAmathyarUpa se udabhava so "udaya" hai, anudabhava so 'upazama' hai, udabhava tathA anudabhava so 'kSayopazama' hai atyanta vizleSa (viyoga) so kSaya hai| dravya kA AtmalAbha (astitva) jisakA hetu hai vaha "pariNAma" hai| vahA~ udaya se yukta vaha "audayika" hai, upazama se yukta vaha 'aupazamika' hai, kSayopazama se yukta vaha 'kSAyopazamika' hai, kSaya se yukta vaha 'kSAyika' hai, pariNAma se yukta vaha "pAriNAmika" hai| karmopAdhikI cAra prakAra kI dazA (udaya, upazama, kSayopazama aura kSaya) jinakA nimitta hai aise cAra bhAva haiM jisame karmopAdhirUpa nimitta vilkula nahI hai mAtra dravya svabhAva hI jinakA kAraNa hai aisA eka pAriNAmika bhAva hai| jina, jinavara aura jinavara vRSabhoM ke dvArA pAMca asAdhAraNa bhAvoM 'kA varNana pUrA huaa| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 141 ) mokSamArga sambandhI praznottara cauthA adhikAra prazna 1-azubhakarma burA, zubhakarma acchA yaha mAnyatA kaisI hai ? uttara--yaha mAnyatA ananta sasAra kA kAraNa hai (1) kyoki "jaise azubha karma jIva ko dukha karatA hai| usI prakAra zubha karma bhI jIva ko dukha karatA hai| karma me to bhalA koI nahI hai| apane moha ko lie hue mithyAdRSTi jIva karma ko bhalA karake mAnatA hai| (samayasAra kalaza TIkA kalaza na 100) (2) "zubha azubha badha ke phala majhAra, rati arati karai nijapada visAra" chahaDhAlA me bhI likhA hai| jisako apanA patA nahI aisA mithyAdRSTi zubha acchA, azubha burA mAnatA hai| (3) jo zubha-azubha me antara mAnatA hai vaha jIva ghora apAra sasAra me bhramaNa karatA hai| [pravacanasAra gA0 77] (4) puruSArthasiddhayupAya gA0 14 me aisI mAnyatA ko sasAra kA bIja kahA hai| prazna 2-zubhopayoga bhalA, usase (zubhopayoga se) karma ko nirjarA hokara mokSa kI prApti hotI hai yaha mAnyatA kaisI hai ? uttara-yaha mAnyatA zvetAmbaro kI hai aura jo digambara dharmI kahalAne para zubhopayoga se savara, nirjarA aura mokSa mAnate haiM vaha digambara dharma kI ADa me zvetAmbara mata kI puSTi karane vAle sasAra ke pAtra hai| (1) "koI jIva zubhopayogI hotA huA yati kriyA me magna hotA huA zuddhopayoga ko nahI jAnatA, kevala yati kriyA mAtra magna hai| vaha jIva aisA mAnatA hai ki maiM to munIzvara, hamako viSaya-kaSAya sAmagrI niSiddha hai| aisA jAnakara viSaya kaSAya sAmagrI ko choDatA hai, Apako dhanyapanA mAnatA hai, mokSamArga mAnatA hai so aisA vicAra Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 142 ) karane para aisA jIva mithyAdRSTi hai| karma bandha ko karatA hai, koI bhalApana to nahIM hai| [samayasAra kalaza TIkA kalaza na0 101] (2) zubhabhAva se savara-nirjarA mAnane vAle ko samayasAra gA0 154 me 'napuMsaka' kahA hai aura gA0 156 me ajJAnI loga vrata-tapAdi ko mokSa hetu mAnate hai usakA niSedha kiyA hai| prazna 3-zubha-azubha kriyA Adi baMdha kA hI kAraNa hai mokSa kA kAraNa nahIM hai aisA zrI rAjamalla jI ne kahIM kucha kahA hai ? uttara-(1) "jo zubha-azubha kriyA, sUkSma-sthUla antarjalpa bahirjalpa rUpa jitanA vikalparUpa AcaraNa hai vaha saba karma kA udayarUpa pariNamana hai jIva kA zuddha pariNamana nahIM hai isalie samasta hI AcaraNa mokSa kA kAraNa nahIM hai, bandha kA kAraNa hai|" (2) "yahA~ koI jAnegA ki zubha-azubha kriyA rUpa jo AcaraNa rUpa cAritra hai so karane yogya nahI hai, usI prakAra varjana karane yogya bhI nahI hai ? uttara diyA hai varjana karane yogya hai| kAraNa ki vyavahAra cAritra hotA huA duSTa hai, aniSTa hai, ghAtaka hai, isalie viSaya-kaSAya ke samAna kriyA rUpa cAritra niSiddha hai|"[klg TIkA kalaza na0107 tathA 108] prazna 4-zrI rAjamala jI ne kalaza TIkA kalaza naM0 102 me likhA hai ki "zubha karma ke udaya meM uttama paryAya hotI hai| vahA~ dharma ko sAmagrI milatI hai, usa dharma kI sAmagrI se jIva mokSa jAtA hai isalie mokSa kI paripATI zubha karma hai" vaha kyo likhA ? uttara-are bhAI tumane prazna ko bhI acchI taraha nahI paDhA aisA lagatA hai, kyoki isa prazna ko pUre karane se pahale likhA hai "aisA koI mithyAvAdI mAnatA hai aura usako uttara diyA hai 'koI karma zubha rUpa, koI karma azubha rUpa aisA bheda to nahIM hai . * . aisA artha nizcita huaa| prazna 5-kyA mokSArtho ko jarA bho rAga nahIM karanA cAhie? uttara-~(1) "mokSArthI ko sarvatra kiMcit bhI rAga nahIM karanA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duSTa, anila ko upAdeya mANa hai, (5) jJAna kA kAraNa ( 143 ) cAhie" aisA karane se "vaha bhavya jIva vItarAga hokara bhava sAgara se taratA hai|" [pacAstikAya gA0 172] (2) rAga kaisA bhI ho, vaha anartha santati kA klezarUpa vilAsa hI hai| [pacAstikAya gA0 168] (3) jJAnI kA asthiratA sambandhI rAga bho mokSa kA ghAtaka, duSTa, aniSTa hai aura vadha kA kAraNa hai| (4) mithyAdRSTi aNuvratamahAvratAdi ko upAdeya mAnatA hai isalie usakA zubhabhAva anartha paramparA nigoda kA kAraNa hai, (5) jJAnI kA rAga puNya vadha kA kAraNa hai aura mithyAdRSTi kA zubharAga pApa badha kA kAraNa hai| paramAtmaprakAza adhyAya prathama gA068] prazna 6-vyavahAra bar3he, to nizcaya baDhe kyA yaha kahanA ThIka hai? uttara-vilkula galata hai kyoki -(1) dravyaliMgI ko vyavahArAbhAsa jinAgama anusAra hai, use nizcaya hotA hI nahI hai| (2) 8, 6, 10 guNasthAno me nizcaya hai, vahAM para deva-guru-zAstra kA rAga, aNuvrata, mahAvatAdi kA rAga nahIM hai| (3) kevalI bhagavAna ko nizcaya hai aura vyavahAra hai hI nhii| isalie vyavahAra ho, to nizcaya baDhe-yaha anya mithyAdRSTiyo kI mAnyatAye haiM, jina-jinavara-jinavaravRSabho kI mAnyatA nahI hai| prazna 7-jo jIva jainadharma kA sevana AjIvikAdi ke lie karate haiM unheM bhagavAna ne kyA-kyA kahA hai ? uttara-(1) jainadharma kA sevana to sasAra ke nAza ke lie kiyA jAtA hai, jo usake dvArA sAsArika prayojana sAdhanA cAhate haiM vaha baDA anyAya karate haiM, isalie ve to mithyAdRSTi haiM hii| (2) sAsArika prayojana sahita jo dharma sAdhate haiM, ve pApI bhI hai aura mithyAdRSTi to haiM hii| (3) jo jIva prathama se hI sAsArika prayojana sahita bhakti karatA hai usake pApa kA hI abhiprAya humaa| [mo0 pra0 pRSTha 216 se 222] (4) isa prayojana hetu arahantAdika kI bhakti karane se bhI tIvra kaSAya hone ke kAraNa pApabandha hI hotA hai| [mo0 pra0 pRSTha 3 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 144 ) (5) zAstra bA~cakara, pUjA karake, AjIvikA Adi laukika kArya sAdhanA ananta sasAra kA kAraNa hai| prazna 8-kyA bAhya sAmagrI se sukha-duHkha hotA hai ? uttara-vilkula nahIM, kyoki AkulatA kA ghaTanA-vaDhanA rAgAdika kaSAya ghaTane-baDhane ke anusAra hai isalie vAhya sAmagrI se sukha dukha mAnanA, mAtra bhrama hI hai| prazna :-~-krodhAdika kyoM utpanna hote haiM ? uttara-padArtha aniSTa-iSTa bhAsita hone se ajJAniyo ko krodhAdika utpanna hote hai| prazna 10-krodhAdika ke abhAva ke lie kyA kareM ? uttara-jaba tatvajJAna ke abhyAsa se koI padArtha iSTa-aniSTa bhAsita nA ho, taba svayameva hI krodhAdi utpanna nahI hote tava sacce dharma kI prApti hotI hai| prazna 11-kyA zubhabhAva paramparA mokSa kA kAraNa hai? uttara-bilkula nahIM, kyoki zubhabhAva kisI kA bhI ho vaha badha kAhI kAraNa hai| (a) jaise-sAtave guNasthAna kI dazA sAkSAt mokSa kA kAraNa ho to isakI apekSA chaThe guNasthAna me jo tIna caukaDI ke abhAvarUpa zuddhapariNati hai vaha paramparA mokSa kA kAraNa hai| (A) zuddha pariNati akelI nahI hotI usake sAtha bhUmikAnusAra zubhabhAva bhI hotA hai usame zuddha pariNati savara-nirjarArUpa hai aura rAga bandha rUpa hai / jJAnI usa zubhabhAva ko heyarUpa zraddhA karatA hai aura niyama se usakA abhAva karake zuddhadazA me A jAtA hai, isalie gAstro me kahI-kahI jJAnI ke zubhabhAvo ke abhAva ko paramparA mokSa kA kAraNa kahA hai / kahane ke lie mokSa kA kAraNa hai vAstava me bandharUpa ho hai| prazna 12-jJAniyo ko bIca meM vyavahAra kyo AtA hai ? Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 145 ) uttara-(a) jaise-dehalI jAte hue rAste me sTezana paDate haiM vaha choDane ke lie haiN| (A) vAdAma me jo chilakA hai aura ganne meM jo chilakA hai vaha phakane ke lie hai, usI prakAra jJAniyo ko jo vyavahAra bIca me AtA hai vaha phekane ke lie hai kyoki jJAnI use halAhala jahara mokSa kA ghAtaka mAnate hai isalie sampUrNa vyavahAra abhUtArtha hai| prazna 13---siddha bhagavAna me jitano zaktiyA~ haiM utano hI pratyeka AtmA me bhI hai, parantu unako pahicAna vinA unakI koI kImata nahI hai, aisA kyoM kahA jAtA hai ? uttara-bhagavAna kI vANI me AyA hai ki pratyeka AtmA siddha ke samAna caitanyaratnAkara hai| pratyeka ke pAsa anantaguNo kA bhaNDAra hai| usakI eka-eka nirmala paryAya kI apAra kImata hai| duniyA ke vaibhava ke sAmane usakI barAbarI nahI ho sakatI, parantu ajJAnI apane ko hIna mAnakara puNya se bhIkha mAMgatA hai| usake pAsa kImatI guNo kA bhaNDAra usakI pahicAna nA hone se cAro gatiyo me ghUmatA huA anantabAra nigoda calA gyaa| jaise-koI manuSya apane ko garIva mAnakara seTha ke pAsa bhIkha mAMgane gayA / seTha usake pAsa rahe hue ratna kA prakAza dekhakara Azcaryacakita huA aura bolA, are bhAI / tU bhIkha kyo mAMgatA hai, tU to garIva nahI hai| dekha, tere pAsa jo yaha ratna hai, yaha mahAna kImata kA hai| mere pAsa eka hajAra sone kI mohara hai| tU una sava moharo ko le le aura mujhe yaha ratna de de| vaha garIba manuSya Azcarya cakita huA ki mere pAsa itanA kImatI ratna hai, sunakara Anandita huaa| seTha kA upakAra mAnakara bolA, seTha jI yaha ratna to hamAre ghara me vahuta samaya se paDA thA parantu mujhe isakI khabara nahIM thI, isI prakAra vartamAna me saccA digamvara dharma milane para bhI ajJAnI jIva sayoga aura sayogI bhAvo me pAgala hokara dauDA-dauDa kara rahA hai| mahAbhAgya se vartamAna me pUjya gurudeva kA samAgama milaa| unhone kahA, are jIva | tU kyo sayoga aura sayogI bhAvo me pAgala ho rahA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (146 ) tere pAna ananta guNoM kA abheda piNDa tanya ratnAkara hai| tere caitanya ratnAvara ke sAmane nasAra yA vaibhava nRNa samAna hai aura tere caitanya gralAkAra kI apAra kImata hai| tu apane caitanya ratnAkara ke svamanmukha ho, to tu apane vaibhava kI pahicAna ho / itanA sunate hI anAdikAla phA ajJAnI Adaryacakita ho, mbamanmukha huaa| apanI AtmA me amUpa banA hai, une jAnakara Anandita huaa| taba pUjya gurudeva ke prati bahumAna AyA aura bolA, hai pUjya gurudeva / aisA mAtmasvabhAva to anAdikAla se mere pAsa hI thA, parantu mujhe isakI khabara nahIM thii| isalie maiM sayoga aura yogI bhAvo meM pAgala ho rahA thaa| aba ApakI paramapA ne mujhe apane caitanya ratnAkara kA bhAna huA, ananta saMsAra miTA, Apa dhanya haiM / dhanya haiM / yadyapi nAtmA me ananta zaktiyA~ haiM phira bhI usakI pahicAna nA hone se usakI koI komatI nahI haiaisA bhagavAna kI vANI meM AyA hai| prazna 14---siddha samAna svayaM caitanya ratnAkara hone para bhI jo usako pahicAna nahIM karatA, parantu saMsAra ke kAryoM me apanI caturAI ko lagAtA hai-yaha jIva kisake yogya hai ? uttara-jaise-rAjA ke darabAra meM koI paradezI eka bAra eka hIrA lekara AyA aura rAjA se kahA, Apa apane jIhariyo se isa hIre kI kImata kraao| zahara ke tamAma joharo ikaTThe hue| parantu usa hIre kI kImata nA batA ske| rAjA ko bar3I cintA huI ki isase to hamAre rAjya kI vadanAmI hogii| AkhirakAra tajurbekAra vRddha jauharI ko bulaayaa| usa jauharI ne hIre ko dekhakara usakA sahI mUlya vatA diyA / taba rAjA ne paradezI se pUchA, kyA tumhAre hIre kI kImata ThIka batAI hai ? usane kahA, mahArAja vilkula ThIka batAI hai| rAjA ne prasanna hokara divAna ko hukma diyA hai ki jauharI ko inAma do| divAna jI dharma kA jAnane vAlA thaa| usane socA ki ava vRddha jauharI ke lie hita kA avakAza hai / divAna ne jauharI se kahA, joharI jI ] Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 147 ) tamAma jindagI hIre parakhane me hI bitAyI, aba AkharI vakta AyA hai / taba bhI tumhe yaha nahI sUjhatA ki maiM apane caitanya hIre kI pahicAna kara luuN| itanA sunate hI jauharI kI AtmA jAga uThI aura divAna jI kA upakAra maanaa| jaba divAna jI ne inAma mA~gane ko kahA to jauharI ne kahA, kala maaNguuNgaa| agale dina jauharI ne rAjA se kahA, maiM inAma ke lAyaka nahI huuN| yadi Apa inAma denA hI cAhate haiM to mere sira para sAta jUte lagavAo, kyoki maiMne apane caitanya hIre kI pahicAna nA kI aura tamAma umra hIro kI pahicAna me hI vitaaii| usI prakAra sarvajJa rAjA ke divAna ke rUpa me pUjya gurudeva kahate hai ki are jIva | bAhara ke padArthoM ke jAnane me anantakAla gamAyA aura anantazakti sampanna apane caitanya hIre kI pahicAna nA kii| to jauharI kI bhA~ti tU sAta jUto ke lAyaka hai| isalie he bhavya / tU jAga aura apane caitanya hIre kI amUlya mahimA hai, aisA jAnakara tatkAla dharma kI prApti kr| prazna 15-hame to jJAna kA alpa ughAr3a hai| isa kama jJAna ke ughADa me caitanya hIre kI pahicAna kaise kI jAtI hai hame to aisA upAya batAo jisase kama ughADa me caitanya hIre kI pahicAna ho jAve? uttara-bhagavAna kI vANI me AyA hai ki pratyeka sajJI pacendriya jIva ko itanA to jJAna kA ughADa hai hI, ki usa jJAna ke sampUrNa ughADa ko apane caitanya hIre kI tarapha lagA de, to tatkAla samyagdarzanAdika kI prApti hokara krama se mokSa kA pathika bane / jaise-vambaI ke bAjAra me eka holasela khilauno kI dukAna thii| usa khilauno kI dukAna ke sAmane eka laDakA eka khilaune ko dekha-dekhakara prasanna ho rahA thaa| vyApArI ne laDake se pUchA, kyA cAhie ? laDake ne khilaune ke lie izArA kiyA / vyApArI ne kahA, isakI kImata pA~ca rupayA hai / laDake ne kahA, mere pAsa to kula dasa paisA hai| dukAnadAra ne prasanna hokara dasa paisA lekara khilaunA de diyA, laDakA bahuta prasanna Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 148 ) huA aura khilaunA lekara ghara phuNcaa| usake pitA ne pUchA, yaha khilonA kitane kA hai aura kahA~ se lAyA hai ? usane batA diyaa| laDake kA pitA usa dukAnadAra ke pAsa gayA aura do sau khilono kA ArDara likhA diyaa| dukAnadAra ne turanta eka hajAra kA vila banAkara, usake hAtha me de diyaa| usane kahA, abhI-abhI tumane hamAre lar3ake ko yaha khilInA dasa paise kA diyA hai aura hamase pA~ca kAkA yI mAMgatA hai ? vyApArI ne kahA, are bhAI | usake pAsa kula jamA pU~jI dasa paisA hI thI, usane sava jamApUMjI isa khilAne ke kharIdane me lagA dI / tuma to vecane ko le jA rahe ho aura tumhAre pAsa to lAkho rupayA hai, kyA tuma hame saba rupayA de doge ? usI prakAra vartamAna me pUjya gurudeva kahate hai ki jA jIva apane mati-zrutajJAna ke sampUrNa ughADa ko apane 'caitanya ratnAkara kI ora lagA de to use tatkAla dharma kI prApti ho| parantu jo jIva apane mati-zrutajJAna ke ukhADa ko ghara ke kAryo me, laukika paDhAI me, vyApAra dhandhe rUpa ityAdi azubhabhAvo me aura vratazIla-sayama-aNuvrata-mahAvratAdi zubhabhAvo me hI lagA detA hai vaha Atmadharma kI prApti nahI kara sktaa| prazna 16-nirjarA kise kahate haiM ? uttara-akhaNDAnanda zuddha AtmasvabhAva ke lakSa ke vala se AMzika zuddhi kI vRddhi aura azuddha (zubhAzubha icchArUpa) avasthA kI oNzika hAni karanA vaha bhAva nirjarA hai aura usakA nimitta pAkara jaDa karma kA azata khira jAnA vaha dravya nirjarA hai| prazna 17-nirjarA kitane prakAra kI hai ? uttara-cAra prakAra kI hai -sakAma nirjarA, akAma nirjarA, - savipAka nirjarA aura avipAka nirjraa| prazna 18-sakAma nirjarA kise kahate haiM ? uttara-AtmA zuddha cidAnanda bhagavAna hai, satya purupArtha pUrvaka usake sanmukha hokara zuddhi kI vRddhi honA sakAma nirjarA hai / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 146 ) prazna 16-akAma nirjarA kise kahate haiM ? uttara-bAhya pratimala sayoga hone ke samaya mandakaSAyarUpa bhAva kA honA, akAma nirjarA hai| jaise-choTI umra meM koI vidhavA ho jAve tava mandakapAya rakkhe, brahmacarya se rahe, khAne ko nAja nA mile usa samaya tIvra AkulatA nA kare, kintu kaSAya manda rakkhe, kisI ko jela ho jAve, vahA~ tIvra AkulatA nA kare, kintu kaSAyamanda rakkhe ityAdi yaha sava akAma nirjarA hai| isame pApa kI nirjarA hotI hai aura devAdi puNya kA bandha hotA hai| prazna 20-savipAka nirjarA kise kahate haiM ? uttara-sasArI jIvo ko karma ke udayakAla meM samaya-samaya apanI sthini pUrNa hone para jo karma ke paramANu khira jAte hai use savipAka nirjarA kahate haiN| prazna 21-avipAka nirjarA kise kahate haiM ? uttara-saccI dRSTi hone para AtmA ke puruSArtha dvArA udayakAla prApta hone ke pahale karmoM kA khira jAnA, avipAka nirjarA hai| prazna 22-ajJAnI ko kauna-kauna sI nirjarA ho sakatI hai ? uttara-ajJAnI ko savipAka nirjarA hara samaya hotI hai aura kisI-kisI samaya akAma nirjarA bhI hotI hai| isa prakAra ajJAnI ko cAhe vaha dravyaliMgI muni ho, use savipAka nirjarA aura akAma nirjarA hI ho sakatI hai| prazna 23-jJAnI ko kitane prakAra kI nirjarA ho sakatI hai ? uttara-jJAnI ko cAro prakAra kI nirjarA ho sakatI hai| prazna 24-~-mithyAvRSTi ko kucha nahIM karanA ho taba vaha apane aura dUsaro ko dhokA dene ke lie zraddhAna-jJAna aura cAritra kI apekSA kisa-kisa ko yAda karatA hai ? uttara-(1) tatva zraddhAna kI bAta Ave taba tiryaMco ko yAda karatA hai, (1) jJAna kI bAta Ave taba zivabhUti muni ko yAda karatA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 150 ) hai, (3) cAritra kI bAta Ave tava bharatajI ko yAda karatA hai-yaha saba svacchandatA kI bAta hai| prazna 25-~zraddhA kisako svIkAra karatI hai aura kisako svIkAra nahIM karatI ? uttara-zraddhA ekamAtra trikAlI jJAyaka svabhAva ko hI svIkAratI hai, parako, dravyakarmoM ko, vikArI bhAvo ko, apUrNa aura pUrNa zuddha paryAya ko tathA guNa bheda ko svIkAra nahI karatI hai arthAta inakA Azraya nahI letI hai| sAdhaka jJAnI ko rAga-dveSa hai hI nahIM, aisA jo kahA jAtA hai vaha zraddhA kI apekSA jAnanA caahie| prazna 26-samyagdarzana hone para samyagjJAna kyA jAnatA hai ? uttara-jaise-dauja kA candramA dauja ke prakAza ko batAtA hai, jitanA prakAza bAkI hai use batAtA hai, pUrNa prakAza kitanA hai usako batAtA hai aura trikAla pUrNa prakAzamaya candramA kaisA honA cAhie use bhI batAtA hai; usI prakAra samyagdRSTi kA jJAna jitanI zuddhi pragaTI hai use jAnatA hai, jitanI azuddhi bAkI hai use jAnatA hai, zuddhi kI pUrNatA kisa prakAra kI hotI hai use jAnatA hai aura trikAlI zuddha AtmA jisake Azraya se zuddhi AtI hai use bhI jAnatA hai / prazna 27-cAritra ko apekSA samyagdaSTi kyA jAnatA hai ? uttara-jitanI zuddhi pragaTI hai vaha mokSamArgarUpa hai aura jitanI azuddhi hai vaha saba bandharUpa hai, alpabandha kA kAraNa hai, jJAna kA jJeya hai, heya hai| prazna 28-cAroM anuyogo kA tAtparya kyA hai, isakA dRSTAnta dekara samajhAo? uttara-are bhAI | cAro anuyogo kI kathana zailI me phera hone para bhI sabakA Azaya eka hai arthAta vItarAgatA kI prApti karAnA hai| (1) prathamAnuyoga kahatA hai-'aisA thA' (2) caraNAnuyoga kahatA hai -'use choDo' (3) karaNAnuyoga kahatA hai-'aisA hai to aisA hai Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 151 ) (4) dravyAnuyoga kahatA hai-'aisA hI hai|' dRSTAnta ke rUpa me upavAsa ko cAro anuyogo para ghaTAnA hai aura usakA phala vItarAgatA hai| vicAriye--(1)dravyAnuyoga upavAsa kise kahatA hai ? upa =najadIka, vAsa =rahanA, arthAt jJAyaka svabhAvI AtmA ke najadIka me rahanA vaha upavAsa hai| (2) karuNAnuyoga upavAsa kise kahatA hai ? khAne kA rAga choDA use upavAsa kahatA hai| jo apane me vAsa karegA, kyA usa samaya use khAne kA rAga hogA ? kabhI nahIM / (3) caraNAnuyoga upavAsa kise kahatA hai ? AhAra ke tyAga ko upavAsa kahatA hai / jaba AtmA me lIna hogA, to kyA roTI khAtA huA dikhegA ? kabhI bhI nhiiN| caraNAnuyoga me kahA jAtA hai ki AhAra kA tyAga kiyaa| (4) prathamAnuyoga itanA zubhabhAva kiyA to aisA puNyavandha huA aura usakA phala acchA sayoga hai, yaha prathamAnuyoga batAtA hai / prazna 26-subhASiratna sadoha me upavAsa kise kahA hai ? uttara-"kaSAyavipayAhAro tyAgo tatra vidhIyate / upavAsa sa vijJeya zepa laghanaka vidu / artha-jahA~ kaSAya, vipaya aura AhAra kA tyAga kiyA jAtA hai use upavAsa jAnanA / zepa ko zrI guru laghana kahate haiN| prazna 30-upayoga zabda kitane arthoM me kisa-kisa prakAra prayukta hotA hai? uttara-(1) caitanyAnuvidhAyI Atma pariNAma arthAta caitanya-guNa ke sAtha sambandha rakhane vAlA jIva ke pariNAma ko upayoga kahate haiM, (2) jJAna-darzana guNa ko bhI upayoga kahate hai, (3) jJAna-darzana guNa kI paryAya ko bhI upayoga kahate haiN| (4) AtmA ke cAritra guNa ke azubha-zubha aura zuddha bhAva ko bhI upayoga kahate haiN| prazna 31-kyA-kyA jAne to ananta sasAra kA paribhramaNa kSaNa bhara meM abhAva ho jAve? uttara-(1) vastu ke svabhAva kI vyavasthA, (2) sarvajJa kA svI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 152 ) kAra (3) pratyeka kArya kA saccA kAraNa usa samaya paryAya kI yogyatA hI hai| prazna 32-kyA mAne to AkulatA kI utpatti ho aura kyA mAne to atIndriya Ananda kI prApti ho? ___ uttara-apanI icchAnusAra para padArthoM kA pariNamana honA mAne to hapa hotA hai vaha to rAga hai aura usame AkulatA kI vRddhi hotI hai / jAna ke anusAra sava padArthoM kA pariNamana bane to atIndriya Ananda kI prApti hotI hai| prazna 33---siddhAnta kise kahate haiM ? uttara-tIna kAla aura tIna loka me jisame jarA bhI hera-phera nA ho sake use siddhAnta kahate hai| jaise eka aura eka do hote haiN| Apa lsa jAvo, amerikA jAvo, cIna jAo, saba jagaha eka aura eka do hI hoge| prazna 34-jinendra bhagavAna ke siddhAnta kyA-kyA haiM, jisameM kamI bhI jarA bhI hera-phera nahIM ho sakatA hai ? uttara-(1) eka dravya kA dUsare dravya se kartA-bhoktA kA sambandha kisI bhI apekSA nahIM hai| (2) AtmA kA sarva padArthoM ke sAtha vyavahAra me jJeya-jJAyaka savadha hai| (3) eka mAtra apane bhUtArtha svabhAva ke Azraya se hI samyagdarzana se lekara siddha dazA taka kI prApti hotI hai, para ke, vikAra ke aura eka samaya kI paryAya ke A - ya se nahI / (4) kArya hamezA upAdAna se hI hotA hai nimitta se nahIM hotaa| parantu jabajaba upAdAna me kArya hotA hai, vahA~ ucita nimitta kI sannidhi hotI hai-aisA vastu kA svabhAva hai| prazna 35-chaha dravyo kA svabhAva kyA hai, inako yathArtha samajhane se hameM kyA bodhapATha milatA hai aura zAnti kI prApti kaise ho sakatI uttara-~-jAti apekSA chaha dravyo me tIna joDe banate haiM ? ., Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 153 ) (1) jIva kA svabhAva jAnane kA hai, pudgala kA svabhAva kucha bhI nahI jAnane kA hai, dono kA eka-dUsare se viruddha svabhAva hai| (2) dharma dravya jIva-pudagala ko calane me nimitta hai, adharma dravya unako Thaharane me nimitta hai, dono kA svabhAva eka-dUsare se viruddha hai| (3) AkAza kA svabhAva tiryaka pracaya hai, kAla kA svabhAva Urdhva pracaya hai, dono kA svabhAva eka-dUsare se viruddha hai| inakA anAdi ananta virada svabhAva hote hue bhI eka sAtha raha sakate haiM aura tere ghara me chaha AdamI haiN| paramArtha se saba jJAna svabhAvI haiM vyavahAra se rAgI haiN| mAna lo ki alpakAla ke lie kabhI unake sAtha virodha ho gayA ho, phira bhI yadi tU unake sAtha sumela se rahanA nahIM jAnatA, to vItarAgI kaise bana sakegA ? isalie jaba ki anAdi ananta viruddha svabhAvI dravya eka sAtha raha sakate hai, so tujhe rahane me koI Apatti nahI, aisA samajhe to jIvana me zAnti aave| prazna 36-'kAraNa zuddha paryAya' kA viSaya kaisA hai ? uttara--kAraNa zuddha paryAya kA viSaya bahuta sUkSma aura sarala hai parantu pratyakSa jJAniyo ke satsamAgama se samajhane yogya hai| prazna 37-apekSita bhAva kauna-kauna se haiM aura kyA ye bhAva samyagdarzana ke kAraNa nahIM hai ? / uttara-audayika bhAva, aupazamika bhAva, kSAyopazamika bhAva kSAyika bhAva sApekSa hai, utpAda-vyaya vAlI paryAya rUpa hai| jaise-- samudra me tarageM uThatI hai, usI prakAra AtmA me rAgAdi vikArI bhAvo athavA usake abhAva se pragaTa hone vAlI nirmala paryAye haiN| yaha saba apekSita bhAva hai kSaNika utpAda-vyayarUpa haiM isalie ye cAro bhAva samyagdarzana ke Azraya bhUta nahI haiM / prazna 38-kAraNa zuddha paryAya kyA hai ? uttara-kAraNa zuddha paryAya arthAt vizeSa pAriNAmika bhAva, vaha nirapekSa hai| isame audayika Adi bAra bhAvo kI apekSA nahI haiN| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 154 ) ata ise nirapekSa paryAya arthAta dhra va paryAya bhI kahate haiN| jaise-samudra me pAnI ke dala kI sapATI eka svabhAva hai, usI prakAra AtmA me "kAraNa zuddha paryAya" hai| vaha sadA eka samAna hai| usako audayika Adi cAra bhAvo kI apekSA nahI lagatI hai| yaha vizeSa pAriNAmika bhAva rUpa hai| yaha AtmA me hamezA sadRzapane vartatI hai| yaha kAraNa zuddha paryAya pratyeka guNa me bhI hai| prazna 36-pAriNAmika bhAva kI pUrNatA kisase hai aura samyagdarzana kA kAraNa kauna hai ? uttara-sAmAnya pAriNAmika bhAva aura vizeSa pAriNAmika bhAva yaha dono milakara pAriNAmika bhAva kI pUrNatA hai| ise nirapekSa svabhAva arthAta zuddha nirajana eka svabhAva, anAdinidhana bhAva bhI kahate hai / jaise-samudra me pAnI kA dala, pAnI kA zItala svabhAva aura pAnI kI sapATI ye tIno abhedarUpa vaha samudra hai| ye tIno hamezA aise ke aise' hI rahate hai, usI prakAra AtmA me Atmadravya usake jJAna, darzana, cAritra Adi guNa aura usakA sadRzarUpa-dhra va-vartamAna arthAta kAraNa zuddha paryAya ye tIno milakara vastu svarUpa kI pUrNatA hai| yahI parama pAriNAmika bhAva hai aura yahI samyagdarzana kA AzrayabhUta hai| prazna 40-kyA dravya, guNa aura kAraNa zuddha paryAya bhinna-bhinna uttara-bilkula nahI; parantu jaise-'samudra kI sapATI' aisA volane me AtA hai| phira bhI samudra kA pAnI, usakI zItalatA aura usakI vartamAna ekarUpa sapATI ye tIno bhinna-bhinna nahI hai, usI prakAra AtmA me dravya, guNa jo ki sAmAnya pAriNAmika bhAva hai aura usakI kAraNa zuddha paryAya vaha vizeSa pAriNAmika bhAva hai| phira bhI dravya, guNa aura usakA dhra va rUpa vartamAna ye tIno arthAta sAmAnya pAriNAmika bhAva aura vizeSa pAriNAmika bhAva vAstava me bhinnabhinna nahIM haiM, abheda hI hai| yahI vastu svabhAva kI pUrNatA hai| isI Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 155 ) ke Azraya se samyagdarzana, zrAvakapanA, munipanA, zreNIpanA, arahatapanA aura siddhapane kI prApti hotI hai| prazna 41-dravya, guNa sAmAnya pAriNAmikabhAva aura kAraNa zuddha paryAya arthAt vizeSa pAriNAmika bhAva kA spaSTIkaraNa kariye tAki spaSTa samajha meM A jAve ? uttara-(1) dravyaguNa-paryAya me sajJA lakSaNAdi bheda dikhate haiM parantu vastu svarUpa se bhinna nahI hai| (2) jo dravya-guNa tathA nirapekSa kAraNa zuddha paryAya hai / vaha trikAla eka rUpa hai / usame hamezA sadRza pariNamana haiN| apekSita paryAyo me utpAda-vyayarUpa visadRza pariNamana hai / yAda rahe sasAra aura mokSa dono paryAyo ko apekSita paryAyo me ginA hai| (3) jaba apekSita paryAya kA jhukAva dhra va vastu kI tarapha parama pAriNAmika bhAva kI tarapha jAtA hai taba vaha dhra vavastu ekarUpa sampUrNa hone se vahA~ usa paryAya kA upayoga sthira raha sakatA hai vaha dharma kI prApti hai| aura phira jaise-jaise sthiratA baDhatI jAtI hai vaise-vaise usa paryAya kI nirmalatA baDhatI jAtI hai| (4) parama pAriNAmika ke svarUpa ko zraddhA me lenA, vahI samyagdarzana hai| (5) samyagdarzana ke dhyeyarUpa parama pAriNAmika bhAva dhruva hai aura usake sAtha me trikAla abheda rUpa rahI huI kAraNa zuddha paryAya hai usako "pUjita pacamabhAva pariNati" kahane me AtA hai| (6) dravyadRSTi me jo paryAya gauNa karane kI bAta AtI hai vaha to audayika Adi cAra bhAvo kI paryAya samajhanA caahie| pacama bhAva pariNati arthAt kAraNa zuddha paryAya gauNa ho nahIM sakatI hai, kyoki vaha to vastu ke sAtha me trikAla abheda hai| samyagdarzanAdi nirmala paryAyo ko dravya-guNa aura kAraNa zuddha paryAya-tIno kI abhedatA kA hI avalambana hai| tIno kA bhinna-bhinna avalambana nahI hai| (7) dharma, adharma, AkAza aura kAla dravyo kI paryAya sadA eka rUpa pAriNAmika bhAva se hI vartatI hai| usakA jJAtA jIva hai| jIva Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (. 156 ) kI pragaTa paryAya me to sasAra mokSa Adi visadRzatA hai parantu usake alAvA ekarUpa, eka sadRza nirapekSa "kAraNa zuddha paryAya" hamezA pAriNAmika bhAva se vartatI hai| vaha saba prakAra kI upAdhi se rahita hai aura sabhI nirmala paryAya pragaTa hone kA kAraNa hai| dravya ke sAtha me sadaiva abheda rUpa vartatI hai| isa kAraNa zuddha paryAya ko 'parama pAriNAmika bhAva kI pariNati" kaha karake, aisA batAyA hai ki jaisI trikAla sAmAnya vastu hai baMsI hI vizeSa bhI sadRzapane vartatI hai| (8) isa kAraNa zuddha paryAya kA vyaktapane kA bhoganA hotA nahIM hai kyoki bhoganA kArya to paryAya me hotA hai| sasAra mokSa dono paryAye hai| (8) jagata me sasAra paryAya, sAdhaka paryAya vA siddhaparyAya sAmAnyarUpa se anAdiananta hai| vaise yaha kAraNa zuddhaparyAya eka-eka jIva me anAdi ananta sadRzarUpa se hai usakA viraha nahI hai| kAraNa zuddha paryAya naI pragaTa nahI hotI hai parantu kAraNa zuddha paryAya ko samajha karane vAle jIva ko samyagdarzanAdika kArya nayA pragaTa hotA hai| prazna 42-kaI vidvAna kahe jAne vAle kevalajJAna ko guNa kahate haiM, kyA yaha unakA kahanA satya hai ? uttara-unakA kahanA asatya hai kyoki kevalajJAna paryAya hai / prazna 43-kevalajJAna paryAya hai aisA kahIM SaTkhaDAgama me AyA uttara-SaT khaDAgama-jIvasthAna--cUllikA khaDa eka sampAdaka hIrAlAla jI pustaka 6 pustakAkAra pRSTha 34 me tathA zAstrAkAra pRSTha 17 me likhA hai ki "kevalajJAnameva AtmArthAvabhAsakamiti kecit kevaladarzanAsya bhAvamAcakSate / tanna paryAyasya kevalajJAnasya paryAyAbhAvata saamrthydvyaabhaavaat| bhAve va anavasthA na kaishcinnivaaryte| tasmAdAtmA svaparAvabhAsaka iti nizcetavyam / tatra svabhAvata kevala darzanam / parAvabhAsa kevalajJAnam tathA. sati katha kevalajJAna darzanayA. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 157 ) sAmyamiti cenna, jJeyapramANa jJAnAtmakAnubhavasya jJAnapramANa tvA virodhAt / iti zabdaH aitavadarthe darzanAvaraNIya sya karmaNa aitAvatya eva prakRtayo nAdhikA ityartha / artha -kevalajJAna hI apane ApakA aura anya padArtho kA jAnane vAlA hai isa prakAra mAnakara kitane ho loga kevaladarzana ke abhAva ko kahate haiN| kintu unakA yaha kathana yuktisagata nahIM hai kyoki kevalajJAna svaya paryAya hai| paryAya se dUsarI paryAya hotI nahIM, isalie kevalajJAna ke sva-para ke jAnane vAlI do prakAra kI zaktiyo kA abhAva hai| yadi eka paryAya se dUsarI paryAya kA sadabhAva mAnA jAvegA to Ane vAlA anavasthA doSa kisI ke dvArA bhI nahIM rokA jA sakatA / isalie AtmA hI svapara ko jAnanevAlA hai aisA nizcaya karanA caahie| uname sva pratibhAsa ko kevaladarzana kahate haiM aura para pratibhAsa ko kevalajJAna kahate haiN| __zakA-ukta prakAra kI vyavasthA mAnane para kevalajJAna va kevaladarzana me samAnatA kaise raha sakegI? samAdhAna nahI, kyoki jJeyapramANa jJAnAtmaka AtmAnubhava ke jJAna ke pramANa hone me koI virodha nahI hai / prazna 44-~-kaisI bhagavAna kI mUrti ko vandanIya kahA hai ? uttara-bhagavat jinasenAcArya ne jina sahasranAma stotra me kahA hai ki - "vyomamUrtiramUtmiA, nirlepo nirmalo'cala / somamUrti susaumyAtmA, sUryamatirmahAprabha. // 7 // prazna 45-divAna amaracanda jayapura meM bar3e dAnI the, aisA dAna karate the kisI ko patA bhI nA cale-eka bAra unake viSaya meM darabAra me pUchA ki: "kahAM sIkhe dIvAna jI, aisI denI dena / jyo jyo kara UMce bhae, tyo tyo nIce naina / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 158 ) uttara-divAna jI kA -maiM usakA svAmI nahIM, yaha AtI dina rena / loga bharama aisI gine-yAte nIce naina / prazna 46-pravacanasAra ke 47 nayo kA saccA kisako jJAna hotA hai aura kisako nahIM hotA hai ? uttara-jJAniyo ko hI hotA hai| ajJAniyo ko nahI hotA hai| kyoki naya zrutajJAna pramANa kA aza hai| pramANa jJAna ko pramANatA tabhI prApta hotI hai java antaradRSTi me vibhAva tathA paryAya bhedo se rahita apane zuddhAtmarUpa dhruva jJAyaka kI zraddhA ke avalambana kA jora satata vartatA ho| dhra va jJAyaka svabhAva ke avalambana kA bala jJAnI ko sadaiva vartatA hone ke kAraNa usakA jJAna samyaka pramANa hai aura jJAnI ko hI kriyAnaya, jJAnanaya, vyavahAranaya tathA nizcayanayAdi nayo dvArA varNita dharmoM kA saccAjJAna hotA hai / ajJAnI mithyAdRSTiyo ko nahI hotA hai kyoki ajJAnI ko nija zuddhAtmarUpa dhruva jJAyaka svabhAva kI pratIti nA hone se usakA jJAna apramANa hai mithyA hai| prazna 47-jJAnI kI dazA kaisI hotI hai ? uttara-(1) jJAnI kI pariNati sahaja rUpa hotI hai| samaya-samaya bheda jJAna ko yAda karanA nahIM pdd'taa| parantu jJAnI kA to sahaja rUpa pariNamana ho gayA hai| jisase AtmA me eka dhArA pariNamana huA hI karatA hai / (2) kisako apanA anubhava ho jAtA hai| vaha saba jIvo ko caitanyamayI bhagavAna hI dekhatA hai| (3) jJAnI kI dRSTi apane svabhAva para hI hotI hai| svAnubhUti ke samaya yA savikalpa dazA ke samaya bAhara upayoga hove to bhI dRSTi svabhAva se chUTatI nahI hai / (4) jaise-vRkSa kA mUla pakaDane se saba hAtho me A jAtA hai / vaise hI jJAyaka para dRSTi jAte hI saba hAtha me A jAtA hai / jisane mUla svabhAva kI dRSTi me le liyA cAhe jaise prasago me ho zAnti vartagI aura jJAtA dRSTArUpa hI rhegaa| (5) jaise-AkAza me pataga uDatI hai parantu DorA hAtha me hI rahatA hai, usI prakAra vikalA Ate hai parantu Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 156 ) jJAnI kI dRSTi apane eka caitanya svabhAva para hI rahatI hai (6) jJAniyo ko asthiratA sambandhI rAga kAle sarpa jaisA lagatA hai| kyoki jJAnI vibhAva bhAvo me hone para bhI vibhAva bhAvo ko apane se pRthak jAnatA hai| (7) vartamAna kAla me samyaktva prApta karatA hai yaha 'acambhA hai' kyoki vartamAna me koI balavAna yogya dekhane me nahI AtA hai| eka mAtra kahI-kahI samyakadRSTi kA hI yoga hai| [paramAtma prakAza adhyAya dUsarA zloka 136] (8) samyagdRSTi ko jJAna-vairAgya kI zakti pragaTa huI hai| vaha gRhasthAzrama me hone para bhI sasAra ke kAryoM me khaDA huA dikhe parantu usame lipta nahI hotA hai| nilepa rahatA hai kyoki jJAna dhArA aura udayadhArA kA pariNamana pRthaka-pRthaka hai| asthiratA ke rAga kA jJAnI jJAtA rahatA hai| (8) jaise-musAphira eka nagara se dUsare nagara jAtA hai taba bIca ke nagara choDatA jAtA hai uname rukatA nahI hai / usI prakAra sAdhaka dazA me zubhAzubha bIca me Ate haiM / jJAnI unhe choDatA jAtA hai| uname rukatA nahI hai / (10) eka samaya mAtra svabhAva se dRSTi jJAnI kI haTatI nahIM hai| yadi eka samaya mAtra bhI svabhAva se dRSTi haTa jAve to ajJAnI ho jAtA hai| prazna 48-ari-raja-rahasa kA kyA artha hai aura kisa zAstra me yaha artha kiyA hai ? uttara-ari=mohanIya karma / rj-jnyaanaavrnniiy-drshnaavrnniiy| rahasa= antarAya / vRhata dravyasagraha gAthA 50 kI TIkA me tathA cAritra pAhuDa gAthA 1-2 kI TIkA me kiyA hai| prazna 46-paramAtmaprakAza prathama adhikAra gAthA 7 me kisako upAdeya aura kisako tyAgane yogya kahA hai ? ____ uttara-(1)pA~ca astikAyo me nijazuddha jIvAstikAya ko, (2) paT dravyo me nijazuddha dravya ko, (3) sapta tatvo me nija zuddha jIvatatva ko, (4) nava padArtho me nija zuddha jIva padArtha ko upAdeya kahA hai / anya saba tyAgane yogya hai| aisA kahA hai| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 160 ) prazna 50~~-paramAtma prakAza 12vIM gAthA kI TIkA meM kyA batAyA hai ? uttara-sva samvedana jJAna prathama avasthA me cauthe-pA~cave guNasthAna vAle gRhastha ko bhI hotA hai| prazna 51-paramAtma prakAza 23veM zloka meM kyA batAyA hai ? uttara-kevalI kI divyadhvani se, mahAmuniyo ke vacano se tathA indriya mana se bhI zudvAtmA jAnA nahI jAtA hai| prazna 52-paramAtma prakAza 34 zloka se kyA batAyA hai ? uttara---isa deha me rahatA huA bhI deha ko sparza nahI karatA, usI ko tU paramAtmA jaan| prazna 53-paramAtma prakAza 68 zloka me kyA batAyA hai ? uttara---pratyeka bhagavAna AtmA utpAda-vyaya rahita badha-mokSa kI paryAya se rahita aura badha-mokSa ke kAraNa rahita hai| zuddha nizcayanaya se nityAnada dhra va AtmA hai| vaha bhagavAna AtmA utpanna nahI hotA arthAta utpAda kI paryAya me nahI AtA, maratA nahIM arthAt vyaya me bhI nahIM aataa| ekendriya kI paryAya ho yA siddha kI paryAya ho dhruva bhagavAna to sadA jJAnAnanda rUpa hI rahatA hai| prazna 54-paramAtma prakAza adhyAya do gAthA 63 meM kyA batAyA uttara-yaha jIva pApa ke udaya se narakagati aura tiryaMcagati pAtA hai| puNya se deva hotA hai / puNya aura pApa dono ke mela se manuSya gati ko pAtA hai / aura puNya-pApa dono ke hI nAza hone se mokSa pAtA hai / aisA jaano| prazna 55 - mumukSu ko kyA jAnanA Avazyaka hai ? uttara-(1) mujha jIvatatva kA dUsare dravyo se sarvathA sambandha nahIM hai| (2) mujha jIva tatva se vikAra atyanta bhinna hai| (3) mujha jIva tatva se nirmala paryAya bhI bhinna hai kyoki dravya paryAya ko sparzatA nahIM Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 161 ) hai aura paryAya mujha jIvatatva ko sparzatI nahIM hai| (4) dravya kA vedana nahI hotA hai, vedana to paryAya kA hai| prazna 56-jJAniyo ko para kI mahimA kaise ur3a jAtI hai ? uttara-jaise-gAya-bhaiMsa Adi jAnavaro kA gobara milane para garIba striyA~ prasanna ho jAtI haiM aura dhana-vaibhava milane para seTha prasanna ho jAtA hai| parantu gobara aura dhanAdi me jarA bhI phera nahI hai / usI prakAra jJAnI banate hI apane caitanya nidhAna ko dekhate hI bAhara ke kahe jAne vAle nidhAno kI aura vikArI bhAvo kI mahimA uDa jAtI hai| prazna 57---jJAnI dUsare ko apanA nAtha kyo nahIM banAtA hai ? uttara-jise apane caitanya svabhAva ke sAtha prema hai aisA samyagdRSTi paca parameSTI ke sAtha bhI prema gATha bAdhatA nahIM hai, kyoki apanI AtmA me anantI siddhadazA virAja rahI hai| arthAt ananta paramAtmA-dazA jJAnI ke dhruva pada me paDI hai aisA jJAnI AtmA dUsare ko apanA nAtha kyo vanAve ? kabhI bhI na banAve / prazna 58-deva-guru-zAstra kyA batAte haiM ? uttara-tujhe apanI mahimA Ave to usame hamArI mahimA A jAtI hai aura tujhe apanI mahimA nahI AtI to tujhe hamArI bhI mahimA nahI A sakatI hai| prazna 56-jaina kA saccA saMskAra kyA hai ? uttara--rAga se bhinna caitanya ko mAnanA vaha hI jaina kA saccA, saskAra hai| prazna 60-cakravartI kI sampadA, indra sarIkhe bhog| kAga bITa sama ginata hai, samyagdRSTi loga / / yaha dohA kahA~ likhA hai ? uttara-zIzamahala mandira indaura me likhA hai| prazna 61-niyamasAra me kaisA dravya Azraya karane yogya hai|- yaha batAyA hai ? Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 162 ) uttara-(1) kevalajJAnAdipUrNa nirmala paryAya / (2) matizrutajJAnAdi apUrNa paryAya / (3) agurulaghutva kI paryAya / (4) nara-nArakAdi paryAya / paryAya sahita hone para bhI ina cAro prakAra kI paryAyoM se rahita aise zuddha jIva tatva ko-jJAyakatatva ko sakala artha kI siddhi ke lie arthAt mokSa kI siddhi ke lie namaskAra karatA hU~-bhajatA hU~ arthAt zuddha jIva tatva me ekAgra hotA huuN| prazna 62-paramAtmaprakAza adhyAya prathama zloka 43 me kaisA dravya Azraya karane yogya batAyA hai ? uttara- "yadyapi paryAyAthikanaya kara utpAda-vyaya kara sahita hai / to bhI dravyAthikanaya kara utpAda-vyaya rahita hai, sadA dhrava (avinAzI) hI hai| vahI paramAtmA nirvikalpa samAdhi ke bala se tIrthaMkara devo ne deha me bhI dekha liyA hai| prazna 63-paramAtmaprakAza adhyAya prathama sAtaveM zloka kI TIkA meM kaisA dravya Azraya karane yogya batAyA hai ? uttara-"anupacarita arthAt jo upacarita nahIM hai, isIse anAdi sambandha hai| parantu asadabhUta (mithyA) hai aisA vyavahAranayakara dravyakarma nokarma kA sambandha hotA hai usase rahita hai aura azuddha nizcayakara rAgAdi kA sambandha hai| usase tathA matijJAdi vibhAvaguNa ke sambandha se rahita aura naranArakAdi caturgatirUpa vibhAva paryAyo se rahita aisA jo cidAnanda cidrUpa eka akhaNDa svabhAva zuddhAtmatatva hai| vahI satya hai| usI ko samayasAra kahanA caahie| vahI sarvaprakAra se ArAdhane yogya hai| prazna 64-paramAtma prakAza adhyAya eka zloka 65veM me kaisA dravya Azraya karane yogya batAyA hai ? uttara-"yahA~ jo zuddha nizcayakara bandha-mokSa kA kartA nahI hai| vahI zuddhAtmA ArAdhane yogya hai|" Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 163 ) prazna 65-zAstro meM zrutajJAna ko parokSa kahA hai Apa pratyakSa kase kahate ho? uttara-(1) zrutajJAna pramANa parokSa hai, naya bhI parokSa hai / svAnubhUti me mana kI, rAga kI athavA para kI apekSA nahI hotI hai| isalie svAnubhUti pratyakSa hai| (2) asakhya pradezI sampUrNa AtmA jAnane me mahI AtA isalie mati-zrutajJAna ko parokSa kahA hai| anubhava to svaya svata se bhogatA hai isa apekSA pratyakSa hI hai| (3) kevalajJAnI kI taraha jaise asakhyAta pradezo sahita sampUrNa AtmA ko sIdhA nahIM jAnatA hone kI apekSA mati-zrutajJAna ko parokSa kahA hai| prazna 66--zuddha paryAya ko asat kyo kahA jAtA hai ? uttara-(1) jaise apanI AtmA kI apekSA para dravya anAtmA hai vaise hI trikAlI dravya kI apekSA paryAya asata hai| kyoki trikAlI dhra va dravya se pragaTa zuddha paryAya bhinna haiN| isalie asat hai| prazna 67-zuddha paryAya asat hai aisA koI zAstra kA pramANa hai ? uttara- (1) samayasAra gA0 46 kI TIkA me likhA hai ki vyaktatA (zuddha paryAya) avyaktatA (trikAlI dravya) ekameka mizritarUpa se pratibhApita hone para bhI vaha (dravya) vyaktatA ko (zuddhaparyAya ko) sparza nahIM karatA hai" / tathA pravacanasAra gAthA 172 me aliMga-grahaNa ke 16veM bola me kahA hai ki "paryAya ko dravya sparzatA nahI hai" yaha pramANa hai| prazna 68-jJAyaka bhAva to svabhAva kI apekSA anAdi se aisA kA aisA hI hai| parantu "vikalpa vaha maiM" aise mithyAbhAva kI Ar3a meM vaha sahaja svabhAva dRSTi meM nahIM AtA-isalie jJAyapha bhAva tirobhUta ho gayA hai / isa bAta ko dRSTAnta dvArA samajhAiye ? uttara-jaise-najara ke Age TeDhI agulI karane para sampUrNa samudra dikhatA nahI, isalie dekhane vAle ke lie samudra tirobhUta ho gayA hai aisA kahA jAtA hai| dRSTi me nahI AtA isalie tirobhAva kahA hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 164 ) parantu samudra to aisA kA aisA hI paDA hai, usI prakAra jAyaka bhAva to svabhAva se pUrNAnanda kA nAtha trikAlI nityAnanda prabhu ananta guNa kA piNDa anAdi kA aisA kA aisA hI hai| vaha koI tirobhUta nahI huA hai / parantu jAnane vAle kI dRSTi me "rAgAdi vaha maiM" aise mithyAbhAva kI ekatva buddhi hone se nAyakabhAva dRSTi meM nahI AtA hone kI apekSA tirobhUta ho gayA hai| aisA kahA jAtA hai / prazna 66-dravyasaMgraha gAthA 47 meM kyA batAyA hai ? uttara-nizcayamokSamArga aura vyavahAra mokSamArga dono eka sAtha kAlika AtmA me ekAgratA rUpa nizcaya dharmadhyAna se pragaTa hote hai|" prazna 70-ajJAnI ko jJeyo ke sAtha maitrI kyo vartatI hai ? uttara-traikAlika AtmA jJAna svarUpa hai, jAnanA-dekhanA usakA trikAla svabhAva hai| usa svabhAva kA anubhava na karake jo jJAna kI aneka prakAra kI bhinna-bhinna jAnane kI kriyAyeM hotI haiN| usame jJeya padArtha nimitta haiN| parantu ajJAnI ko aisA lagatA hai ki nimitta ke kAraNa jJAna kI bhinna-bhinna paryAye hotI haiN| jabaki jJAna kI bhinnabhinna paryAye apane kAraNa se huI hai, jJeya se nahIM huI hai| aisA na mAnane se ajJAniyo ke jJeya ke (nimitta-para padArthoM ke) sAtha maitrI vartatI hai| prazna 71-samyagdarzana ko mokSa mahala ko prathama sohI kyo kahA hai| uttara-(1) samyagdarzana hone para eka caitanya camatkAra mAtra prakAza rUpa pragaTa hai vaha spaSTa pratIti me AtA hai| (2) samyagdarzana hone para janmamaraNa ke dukho kA anta A jAtA hai| (3) atIndriya sukha kI prApti hotI hai| isalie samyagdarzana ko mokSa mahala ko prathama sIDhI kahA hai| prazna 72-saMsAracakra kA mUla kAraNa kauna hai aura kyo hai ? uttara-sasAra cakra kA mUla kAraNa ekamAtra mithyAtva aura rAgadveSa hI hai, kyoki mithyAtva, rAga-dveSa ke nimitta se karmabaMdha hotA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| karmabadha se gatiyo kI prApti hotI hai| gatiyo kI prApti se zarIra kA sambandha hotA hai| zarIra ke sambandha se indriyo kA sambandha hotA hai| indriyo ke sambandha se viSaya grahaNa kI icchA hotI hai| viSaya grahaNa ko icchA se rAga-dveSa hotA hai aura phira rAgadvepa se karmabadha hotA hai / isa prakAra sasAra cakra calatA hI rahatA hai| prazna 73-sasAra cakra kA abhAva kaise ho? uttara-rAgadvepa rahita apane jJAyaka svabhAva kA Azraya kare to karmabandha nahI hogA / karmabandha na hone se gati kI prApti nahI hogii| gati kI prApti nA hone se zarIra kA sayoga nahI hogaa| zarIra kA sayoga nA hone se indriyo kA sayoga nahI bnegaa| indriyo kA sayoga nA hone se vipaya grahaNa kI icchA nA rhegii| jaba viSaya grahaNa ko icchA nA rahegI to sasAra cakra kA abhAva ho jaavegaa| jina-jinavara aura jinavara vRSabho se kahA mokSa-mArga sambandhI prakaraNa samApta huaa| jaya mahAvIra-jaya mahAvIra pacAdhyAyI para 291 praznottara-pA~cavAM adhikAra (pa0 saranArAma kRta) pahale bhAga kA dRSTi parijJAna sata svabhAva se hI aneka dharmAtmaka rUpa banA huA akhaNDa piNDa hai| usakA jIva ko jJAna nahI hai| usakA jJAna karAne ke lie jaina Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 166 ) dharma dRSTiyo se kAma letA hai (1) jagata me abheda ko, binA bheda koI samajha nahIM sktaa| ata sabase prathama jIva ko bheda bhASA se aisA parijJAna karAte hai ki dravya hai, guNa hai, paryAya hai| pratyeka kA lakSaNa sikhalAte hai ki jo guNa paryAyo kA samUha hai vaha dravya hai ityAdi rUpa se| isa bheda rUpa paddhati ko vyavahAra naya kahate hai| yaha dRSTi dravya ko khaNDa-khaNDa kara detI hai / isa dRSTi kA kahanA hai ki dravya judA hai, guNa judA hai, paryAya judA hai| yahA taka ki eka-eka guNa, usakA ekaeka avibhAga praticheda aura eka-eka pradeza taka judA hai / yaha saba kucha sIkhakara ziSya ko aisA bhAna hone lagatA hai ki jisa prakAra eka vRkSa me phala, phUla, patte, skava, mUla, zAkhA judI-judo sattA vAle haiM aura unakA milakara eka sattA vAlA vRkSa banA hai, usa prakAra dravya me aneka avayava haiM aura unakA milakara banA huA eka dravya padArtha hai athavA jaise aneka bhinna-bhinna sattAvAlI davAiyo se ekagolI banatI hai vaise guNa paryAyo se banA huA dravya hai kintu padArtha aisA hai nahI / ata yaha to padArtha kA galata jJAna ho gyaa| taba (2) AcAryoM ko dUsarI dRSTi se kAma lenA par3A aura usako samajhAne ke lie ve ziSya se kahane lage ki dekha bhAI yaha vatA ki Ama me kitane guNa haiM vaha soca kara bolA cAra / sparza rasa gadha aura varNa / tava guru mahArAja kahane lage Thoka para aba aisA karo ki rasa to hame de do aura rUpa tuma le lo, sparza rAma ko de do aura gadha zyAma ko| ava ziSya cakkara meM par3A aura kahane lagA ki mahArAja yaha to nahI ho sakatA kyoki Ama to akhaNDa padArtha hai| usame aisA honA asabhava hai| basa bhAI jaise usa Ama me cAro kA lakSaNa judA-judA kiyA jAtA hai para bhinna nahIM kiye jA sakate ThIka usI prakAra yaha jo dravya hai isame ye guNa paryAya kevala lakSaNa bheda se bhinna-bhinna haiM vAstava me bhinna nahI kie jA skte| yaha to tujhe akhaNDa sat kA parijJAna karAne kA hamArA prayAsa thA, eka Dhaga thaa| vAstava me vaha bheda rUpa nahI hai abheda hai| aba ziSya ko A~kheM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 167 ) khulI aura yaha anubhava karane lagA ki vaha to svata siddha nivikalpa arthAt bheda rahita akhaNDa hai| isako kahate haiM zuddha dRSTi / yahA~ zuddha zabda kA artha rAga rahita nahI kintu bheda rahita hai| isa dRSTi kA pUrA nAma hai zuddha dravyAthika dRSTi arthAt vaha dRSTi jo sat ko abheda rUpa jJAna kraave| aura Age clie| guru jI ne ziSya se pUchA ki yaha pustaka kisakI hai to ziSya ne kahA mahArAja merii| aba usase pUchate haiM ki tU to jIva hai, cetana hai, pustaka to ajIva hai, jaDa hai / yaha terI kaisI ho gii| aba ziSya phira cakkara me paDA aura bahuta dera socane ke bAda jaba aura kucha uttara na bana par3A to kahane lagA, mahArAja isa samaya mere pAsa hai maiM paDhatA huuN| isalie vyavahAra se merI kaha dete haiM vAstava me merI nahIM hai| are basa yahI bAta hai| dravya hai, guNa hai, paryAya hai, yahA bhI bheda se aisA kaha dete haiM, yahA~ bhI yaha vyavahAra hai, vAstava meM aisA nahIM hai| vAstava nizcaya / jo dravya ko bheda rUpa kahe vaha vyavahAra aura jo abheda rUpa kahe vaha nizcaya / isalie isakA dUsarA nAma rakkhA nizcayanaya / isa prakAra isako zuddha dravyAthika dRSTi, nizcaya dRSTi, bheda niSedhaka dRSTi, vyavahAra niSedhaka dRSTi, akhaNDa dRSTi, abheda dRSTi, anirvacanIya dRSTi Adi aneko nAmo se Agama me kahA hai| aura Age caliye aba ziSya ko (3) tIsarI dRSTi kA parijJAna karAte haiN| AcArya kahane lage ki acchA batAo | AtmA me kitane pradeza haiM ? vaha bolA-asakhyAt / vyavahAra se yA nizcaya se ? vyavahAra se, kyoki aba to vaha jAna cukA thA ki bheda vyavahAra se hai| aura phira pUchA ki nizcaya se kaisA hai to volA akhaNDa desh| sAbAza ta honahAra hai hamArI bAta samajha gayA / dekha ve jo vyavahAra se asakhyAta hai ve hI nizcaya se eka akhaNDa deza hai| isI ko kahate haiM pramANa dRSTi / jo aisA hai vaho aisA hai / yahI isake bolane kI roti hai| yaha padArtha ko bhedAbhedAtmaka kahatA hai arthAt jo bheda rUpa hai vahI abheda rUpa hai| isa prakAra tonA dRSTiyA dvArA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtha kA vaha ThIka khyAla mahAra dRSTi kA paricaya dRSTi kA ( 168 ) padArtha kA ThIka-ThIka bodha ho jAtA hai aura jaisA padArtha svataH siddha banA huA hai vaisA vaha ThIka khyAla me pakaDa me A jAtA hai| so granthakAra ne yahA~ pahalI vyavahAra dRSTi kA parijJAna 747 ko dUsarI pakti me tathA 746 me karAyA hai| dUsarI nizcaya dRSTi kA parijJAna 747 kI prathama pakti tathA 750 kI prathama pakti me karAyA hai aura tIsarI pramANa dRSTi kA parijJAna 748 me tathA 750 ko dUsarI pakti me karAyA hai| aura isa grantha me na0 8 se 70 taka nizcaya abheda dRSTi se sat kA nirUpaNa kiyA hai aura 71 se 260 taka bheda dRSTi-vyavahAra dRSTi se sata kA nirUpaNa kiyA hai aura 261 me tIsarI pramANa dRSTi se sat kA nirUpaNa kiyA hai| zloka na0 84,88, 216 tathA 247 me bheda aura abheda dapTiyo ko lagA kara bhI dikhalAyA hai| isa prakAra dravya ke bhedabhedAtmaka svarUpa ko dikhalAyA hai| ___aba dUsarI bAta yaha jAnane kI hai ki aise bhedAbhedAtmaka dravya meM do svarUpa pAye jAte hai eka to yaha ki vaha apane svarUpa ko (svabhAva ko) trikAla eka rUpa banAe rakhatA hai aura dUsarA svabhAva yaha ki vaha usa svabhAva ko banAye rakhate hue bhI prati samaya svatantra nirapekSa svabhAva yA vibhAva* rUpa pariNamana kiyA karatA hai aura usa pariNamana me hAni-vRddhi bhI hotI hai| svabhAva kA nAma hai dravya, sattva, vastu, padArtha Adi aura usa pariNamana kA nAma hai paryAya, avasthA, dazA, pariNAma Adi / yahA bhI dravya ko do rUpa se dekhA jAtA hai jaba svabhAva ko dekhanA hai to sAre kA sArA dravya svabhAva rUpa, trikAla eka rUpa, avasthita najara AyegA isako kahate haiM dravya dRSTi, svabhAva dRSTi, * daisiye zrI samayasAra gAthA 116 se 125 taka tathA kalaza na0 64, 65 tathA zrI pacAstikAya gA0 62 TIkA tathA zrI tattvArthasAra tIsare ajIva adhikAra kA iloka na0 43, pravacanasAra gA0 16, 65 TIkA, pacAdhyAyI dUsarA bhAga 1030 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 169) anvaya dRSTi, trikAlI dRSTi, nizcaya dRSTi, sAmAnya dRSTi maadi|| jaba avasthA ko dekhanA ho to sAre kA sArA dravya pariNAma rUpa, paryAyarUpa, anavasthita, hAnivRddhi rUpa avasthA rUpa dRSTigata hogaa| isako kahate haiM paryAya dRSTi, vyavahAra dRSTi, vizeSa dRSTi Adi / yahA~ yaha vAta khAsa dhyAna rakhane kI hai ki aisA nahIM hai ki trikAlI svarUpa to kisI koThe me judA par3A hai aura paryAya kA svarUpa kahI Upara gharA ho| paryAyarUpa pariNamana usa svabhAvavAna kA hI hai| uname dono dharmoM ke pradeza to bhinna haiM nhii| para svarUpa dono isa kamAla se vastu me rahate haiM ki usako mApa cAhe jisa dRSTi se dekha lo hUbahU vaisI kI vasI najara aayegii| jaise eka jIva vartamAna meM manuSya hai| aba yadi svabhAva dRSTi se dekho to vaha cAhe manuSya hai yA deva, siddha hai yA saMsArI, jIva to eka jaisA hI hai| isalie to jagat me kahA jAtA hai ki jo kartA hai vaha bhogatA hai| siddha sasArI me kahI jIva ke svarUpa meM pharka nahI A gayA hai aura yadi paryAya dRSTi se dekhe, pariNAma dRSTi se dekheM to kahA~ deva kahA~ manuSya, kahA~ sasArI kahAM siddha / yaha pari mana svabhAva kA kamAla hai ki svakAla kI yogyatA anusAra kahI svabhAva ke adhika aza pragaTa haiM kahI kama aza pragaTa hai| kevala pragaTatA apagar3hatA ke kAraNa, avagAhana ke kAraNa, bhUtvAbhavana ke kAraNa, AkArAntara ke kAraNa yaha antara par3A hai| svabhAva ko banAye rakhanA agurulaghu guNa kA kAma hai| pariNamana karAte rahanA dravyatva guNa kA kAma hai / kyA kaheM vastu hI kucha aisI banI huI hai / isa grantha me isako 2.65, 66, 67 aura 168 me lagA kara dikhalAyA hai| 17 ziva eka bAta aura raha gii| kahI dravya dRSTi prathamavaNita abheda akhaNDa ke lie prayoga kI hai aura paryAya dRSTi bheda ke lie prayoga kI : hai.aura kahI dravya dRSTi svabhAva ke lie aura paryAya dRSTi pariNAma ke lie prayoga kI jAtI hai| aba kahA~ kyA artha hai yaha gurugama se bhalIbhAMti sIkha lene kI bAta hai, varanA artha kA anartha ho jAegA aura PM 1-4. c b + Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (170 ) 'padArtha kA bhAna na hogaa| jitanA grantha Apa par3ha cuke hai isame na0 84, 88, 216, 247 me abheda ke lie dravya dRSTi aura bheda ke lie paryAya dRSTi kA prayoga kiyA hai| aura na0 65, 66, 67, 168 me svabhAva ke lie dravya dRSTi aura pariNAma ke lie paryAya dRSTi kA prayoga kiyA hai / Apa sAvadhAna rahe isame baDe-baDe zAstrapAThI bhI bhUla kara jAte haiN| adhyAtma ke cakravartI zrI amRtacandra sUri ne puruSArthasiddhayupAya na0 58 me likhA hai ki isa ajJAnI AtmA ko vastu svarUpa kA bhAna karAne me nayacakra ko calAne me catura jJAnI guru hI zaraNa hI sakate hai| sadguru vinA na Aja taka kisI ne tattva pAyA hai na pA sakatA hai aisA hI anAdi ananta mArga hai / vastu svabhAva hai / koI kyA kre| artha isakA yaha hai ki jaba jIva me yathArtha bodha kI 'svakAla' me yogyatA hotI hai to sAmane apane kAraNa se vastu svabhAva niyamAtusAra jJAnI guru hote haiM / tava una para Aropa AtA hai ki gurudeva kI kRpA se vastu milI / nizcaya se AtmA kA guru AtmA hI hai / jagat me sat kA parijJAna huye binA kisI kI para me ekatvabuddhi, para katR tva bhoktRtva kA bhAva nahI miTatA tathA samyagdarzana kI prApti nahIM hotI aura sata kA parijJAna karane ke lie isase baDhiyA grantha jagata meM Aja upalabdha nahI hai| yaha grantharAja hai| yadi mokSamArgI banane kI icchA hai to isakA rucipUrvaka abhyAsa kriye| yaha nAvala kI taraha paDhana kA nahI hai| korsa grantha hai| isakA bAra-bAra mathana kIjie, vicAra kiijie| sadgurudeva kA samAgama kIjie to kucha hI dino meM padAya kA svarUpa Apako jhalakane lagegA / sadaguru deva kI jaya / AzAnti / kaNThastha karane yogya praznottara pramANa zloka naM0 dradhyatva adhikAra (1) prazna 1- zuddha dravyAyika naya se (nizcaya daSTi se-abheda dRSTi se) dravya kA kyA lakSaNa hai ? Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 171) uttara-jo sat svarUpa, svata siddha, anAdi ananta, svasahAya aura nivikalpa (akhaNDita) hai vaha dravya hai| (8, 747 prathama pakti, 750 prathama pakti) prazna 2-paryAyAthika naya se (vyavahAra dRSTi se-bheda dRSTi se) dravya kA kyA lakSaNa hai ? uttara-(1) guNaparyayavadravya (2) guNaparyayasamudAyo dravya (3) guNasamudAyo dravya (4) samaguNaparyAyo dravya (5) utpAdavyayadhrauvyayukta sat-sat dravya lakSaNa / ye saba paryAyavAcI haiN| saba guNa aura trikAlavartI saba paryAyo kA tanmaya piNDa dravya hai yaha isakA artha hai| (72, 73, 86, 747 dUsarI pakti, 746) prazna 3---pramANa se (bhedAbheda dRSTi se)dravya kA kyA lakSaNa hai ? uttara-jo dravya guNaparyAyavAlA hai vahI dravya, utpAdavyayadhrauvyayukta hai tathA vahI dravya, akhaNDasat anirvacanIya hai| (261 prathama pakti, 748, 750 dUsarI pakti) prazna 4-dravya ke nAmAntara batAo? uttara-dravya, tatva, satva, sattA, sata, anvaya, vastu, artha, padArtha, "sAmAnya, dharmI, deza, samavAya, samudAya, vidhi / (143) prazna 5-svataH siddha kise kahate haiM ? uttara-vastu para se siddha nahIM hai| IzvarAdi ko banAI huI nahI hai| svataH svabhAva se svaya siddha hai| prazna 6-anAdi ananta kise kahate haiM ? uttara-vastu kSaNika nahIM hai| sat kI utpatti nahIM hai, na sat kA nAza hai, vaha anAdi se hai aura ananta kAla taka rhegii| (8) prazna 7-svasahAya kise kahate haiM ? uttara-padArtha padArthAntara ke sambandha se padArtha nahIM hai| nimitta nyA anya padArtha se na TikatA hai aura na pariNamana karatA hai| anAdi -ananta svabhAva yA vibhAva rUpa se svaya apane pariNamana svabhAva ke (8) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 172 ) kAraNa pariNamatA hai| kabhI kisI padArtha kA aza na svaya apane me letA hai aura na apanA koI aga dUsare ko detA hai| (8) prazna -anAdi ananta aura svasahAya me payA antara hai ? uttara-anAdi ananta me use utpatti nAza se rahita batAnA hai aura svasahAya meM usakI svatantra sthiti tathA svatantra pariNamana vatAnA prazna :-nirvikalpa kise kahate haiM ? uttara-dravya ke pradeza bhinna, guNa ke pradeza se bhinna paryAya ke pradega bhinna, utpAda ke pradeza bhinna, vyaya ke pradeza bhinna, dhrava ke pradeza bhinna, jisame na ho arthAta jisake dravya se, kSetra se, kAla se, bhAva se kisI prakAra sarvathA khaNDa na ho sakate ho, use nirvikalpa yA akhaNDa kahate hai| (8) prazna 10-mahAsattA phisako kahate haiM ? uttara-sAmAnya ko, akhaNDa ko, abheda ko| (265) prazna 11--avAntarasattA phisako kahate haiM ? uttara-vizeSa ko, khaNDa ko, bheda ko| (266) prazna 12 mahAsattA avAntarasattA bhinna-bhinna hai kyA? uttara-nahI, pradeza eka hI hai, svarUpa eka hI hai, kevala apekSAkRta bheda hai| vastu sAmAnyavizeSAtmaka hai| abheda kI dRSTi se vaha sArI mahAsattA rUpa dIkhatI hai| bheda kI dRSTi se vahI sArI avAntara sattA rUpa dIkhatI hai jaise eka hI vastu ko sata rUpa dekhanA mahAsattA aura usI ko jIvarUpa dekhanA avAntara sattA hai| (15, 16, 264, 267, 268) prazna 13-sAmAnya vizeSa se kyA samajhate ho? uttara-dravya ko akhaNDa sat rUpa se dekhanA sAmAnya hai aura usI ko kisI bheda rUpa se dekhanA vizepa hai| jaise eka hI vastu ko sat rUpa dekhanA sAmAnya hai usI ko jIva rUpa dekhanA yaha vizeSa hai| vastu hai / vastu ubhayAtmaka hai| (15, 16) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 173 ) prazna 14-sat ko akhaNDa rUpa se dekhane vAlI dRSTiyo kA kyA nAma hai? uttara-sata ko abheda dRSTi se dekhane ko sAmAnya dRSTi, zuddha dravyAthika dRSTi, akhaNDa dRSTi, abheda dRSTi, nirvikalpa dRSTi, anirvacanIya dRSTi, nizcaya dRSTi, zuddha dRSTi Adi aneka nAmo se kahA jAtA (84, 18, 216, 247) prazna 15-sat ko khaNDa rUpa se dekhane vAlI dRSTiyo kA kyA nAma hai ? uttara-sata ko bheda dRSTi se dekhane ko vizeSa dRSTi, paryAya daSTi, aza dRSTi, khaNDa dRSTi, vyavahAra dRSTi, bheda dRSTi kahA jAtA hai| (84, 88, 247) prazna 16-dravya kA vibhAga kisa prakAra kiyA jAtA hai ? uttara-eka vistAra krama se, dUsarA pravAha krama se| vistAra krama me yaha jAnane kI AvazyakatA hai ki pratyeka dravya kitane pradezo kA akhaNDa piNDa hai aura pravAha krama me usake ananta guNa, pratyeka guNa ke ananta avibhAga praticheda tathA unakA anAdi ananta hInAdhika pariNamana jAnane kI AvazyakatA hai| prazna 17--dravyoM kA vistAra krama (lambAI) batAo? uttara-dharma adharma aura eka jIva dravya asakhyAt pradezI hai, AkAza ananta pradezI hai, kAlANu tathA zuddha pudgala paramANu apradezI arthAt eka pradezo hai| (25) prazna 18-eka dravya ke pratyeka pradeza ko eka svatantra dravya mAnane me kyA Apatti hai ? (31) uttara-guNa pariNamana pratyeka pradeza me bhinna-bhinna rUpa se honA cAhie jo pratyakSavAdhita hai| (32 se 37) prazna 16-dravya kA catuSTaya phise kahate haiM ? uttara-deza-dezAza-guNa-guNAza ko dravya kA catuSTaya kahate haiM / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 174 ) prazna 20-deza kise kahate haiM ? uttara pradezo ke abhinna piNDa ko deza yA dravya kahate haiN| prazna 21-dezAMza kise kahate haiM ? uttara-bhinna-bhinna pratyeka pradeza ko dezAza yA kSetra kahate haiN| prazna 22-~-guNa kise kahate haiM ? uttara-trikAlI zaktiyo ko guNa yA bhAva kahate hai| prazna 23---guNAMza kise kahate haiM ? uttara-guNa ke eka-eka avibhAga praticheda ko guNAza yA paryAya kahate hai| prazna 24-deza dezAMza ke mAnane se kyA lAbha hai ? uttara-deza se dravya ke astitva kI pratIti hotI hai aura dezAza ke mAnane se kAyatva-akAyatva aura mahatva-amahatva kA anumAna hotA hai jaise kAla dravya akAyatva hai aura AtmA kAyatva hai tathA AkAza AtmA se mahAna hai| (28, 29, 30) prazna 25-~kAyatva, akAyatva, mahatva amahatva kise kahate haiM ? . uttara-bahupradezI ko kAyatva yA astikAya kahate hai aura apradezI arthAt eka pradegI ko akAyatva kahate haiN| vaDe choTe ke parijJAna ko mahatva amahatva kahate haiN| prazna 23--guNa-guNAMza ke mAnane se kyA lAbha hai ? (64) uttara-guNa dRSTi se vastu avasthita-trikAla eka rUpa hai, paryAya dRSTi se vastu anavasthita-samaya samaya bhinna rUpa hai isakA parijJAna hotA hai| prazna 27-dravya kA svabhAva kyA hai ? uttara-dravya svata. siddha pariNAmI hai| 'sthita rahatA huA badalA karatA hai' yahI usakA svabhAva hai| isa svabhAva ke kAraNa hI vaha guNaparyAyamaya yA utpAdavyayaghrauvyamaya hai| svata. siddha svabhAva ke kAraNa (198) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 175 ) / usame guNa dharma yA dhrauvyadharma hai| pariNamana svabhAva ke kAraNa usameM paryAyadharma yA utpAda vyayadharma hai| (86, 178) prazna 28-dravya aura paryAya vono mAnane kI kyA AvazyakatA - uttara-dravya dRSTi se vastu avasthita hai aura paryAya dRSTi se vastu anavasthita hai| dravya dRSTi ko nizcaya dRSTi anvaya dRSTi, sAmAnya dRSTi, bhI kahate haiN| paryAya dRSTi ko avasthA dRSTi, vizepa dRSTi vyavahAra dRSTi bhI kahate haiN| (65, 66, 67) prazna 26-avasthita anavasthita se kyA samajhate ho? uttara-yaha dravya 'vahI kA vahI' aura 'vaisA kA vaisA hI hai isako avasthita kahate haiM arthAt dravya kA trikAlo svarUpa sadA eka jaisA rahatA hai| isa apekSA vastu avasthita hai tathA pratyeka samaya paryAya me hInAdhika pariNamana huA karatA hai, isa apekSA anavasthita hai| prazna 30-avasthita na mAnane se kyA hAni hai ? uttara-mokSa kA puruSArtha jJAnI kisa ke Azraya se kareMge ? kisI ke bhI nhii| prazna 31-anavasthita na mAnane se kyA hAni hai ? uttara-mokSa aura sasAra kA antara miTa jAyegA, mokSa kA puruSArtha vyartha ho jaayegaa| prazna 32-avasthita ke paryAyavAcI nAma batAo? uttara-avasthita, dhra va, nitya, trikAla ekarUpa, dravya, guNa, sAmAnya, ttkotkiirnn| prazna 33-anavasthita ke paryAyavAcI nAma batAo? uttara-anavasthita, adhra va, anitya, samaya samaya me bhinna-bhinna rUpa, paryAya, vishess| . / guNatva adhikAra (2) prazna 34-guNa kise kahate haiM ? Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 176 ) uttara-(1) jo deza ke Azraya rahate ho, (2) deza ke vizeSa ho, (3) svaya nivizeSa ho, (4) saba ke saba unhI pradezo me ikaTThe rahate ho, (5) kathAcit pariNamanazIla ho, unhe guNa kahate hai ? (38, 103) prazna 35-guNo ke jAnane se kyA lAbha hai| uttara-inake dvArA pratyeka vastu bhinna-bhinna hAtha para rakkhI huI kI taraha dRSTigata ho jAtI hai jisase bheda vijJAna kI siddhi hotI hai aura para me kartRtva buddhi kA bhrama miTa jAtA hai| (204) prazna 36-eka dravya me kitane guNa hote hai ? uttara-pratyeka dravya me ananta guNa hote hai| (52) prazna 37-guNoM ke nAmAntara batAo? uttara---guNa, zakti, lakSaNa, vizepa, dharma, rUpa, svabhAva, dhruva, prakRti, zIla, AkRti, artha, anvayI sahabhU, dhruva, nitya, avasthita, TakotkIrNa, trikAla eka rUpa / (48, 138, 476) prazna 38-guNo ko sahabhU kyo kahate haiM ? uttara-kyoki ve saba milakara sAtha-sAtha rahate haiN| paryAyo kI taraha krama se nahIM hote| prazna 36-gaNa ko anvayI kyo kahate hai ? uttara-kyoki saba guNo kA anvaya dravya eka hai, saba milakara ikaTThe rahate haiM tathA saba aneka hokara bhI apane ko eka rUpa se pragaTa kara dete hai| (144-153 se 156) prazna 40-guNa ko artha kyo kahate haiM ? ___ uttara-kyoki ve svataH siddha pariNAmI hai| utpAda vyaya dhrauvya 'yukta hai| (158, 159) prazna 41-guNa ke bheda lakSaNa sahita batAgo ?. uttara-do, sAdhAraNa asAdhAraNa arthAt sAmAnya vizeSa / jo chaho dravyo me pAye jAve unhe sAmAnya guNa kahate haiM jaise astitva, Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 177 ) pradezatva ityaadi| jo chaho dravyo me na pAye jAkara kisI dravya me pAye jAte haiM, unhe vizeSa guNa kahate haiM jaise jIva me jJAna darzana yA pudgala me sparza rasa ityaadi| (160, 161) prazna 42-guNo ke isa bheda se kyA siddhi hai ? uttara-sAmAnya guNo se dravyatva siddha kiyA jAtA hai aura vizeSa guNo se dravya vizeSa siddha kiyA jAtA hai kyoki ubhayaguNAtmaka vastu hai| jo astitva guNa vAlA hai vahI jJAna guNa vAlA hai| inase pratyeka vastu bhinna-bhinna sAmAnya vizeSAtmaka siddha ho jAtI hai aura jIva kI anAdikAlona ekatva buddhi kA nAza hokara bheda vijJAna ko siddhi hotI hai| para me kartRtva buddhi kA nAza hotA hai| sva kA Azraya karake svabhAva paryAya pragaTa karane kI ruci jAgRta ho jAtI hai / (162, 163) paryAyatva adhikAra (3) prazna 43-paryAya kise kahate haiM ? uttara-akhaNDa sat me aza kalpanA ko paryAya kahate hai| (26, 61) prazna 44-paryAya ke nAmAntara batAo? uttara-paryAya, aza, bhAga, prakAra, bheda, cheda, bhaga, utpAdavyaya, kramavartI, kramabhU, vyatirekI, anitya, anavasthita / (60, 165) prazna 45-vyatirekI kise kahate haiM ? uttara-bhinna-bhinna ko vyatireko kahate haiM / 'yaha yahI hai yaha vaha nahI hai' yaha usakA lakSaNa hai| (152, 154) prazna 46-vyatireka ke bheda lakSaNa sahita likho? .. uttara-vyatireka cAra prakAra kA hotA hai (1) deza vyatireka (2) kSetra vyatireka (3) kAla vyatireka (4) bhAva vyatireka / ekaeka pradeza kA bhinnatva deza vyatireka hai| eka-eka pradeza kSetra kA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 178 ) bhinnatva kSetra vyatireka hai| eka dravya kI pratyeka paryAya kA bhinnatva paryAya vyatireka hai| eka-eka guNa ke eka-eka aza kA bhinnatva bhAva vyatireka hai| (147 se 150 taka) prazna 47-kramavartI kisako kahate haiM ? uttara-eka, phira dUsarI, phira tIsarI, phira cauthI, isa prakAra pravAha krama se jo vartana kare unhe kramavartI yA kramabhU kahate hai / krama vyatirekapUrvaka tathA vyatireka viziSTa hI hotA hai| (168) prazna 48-tathAtva anyathAtva kise kahate haiM ? uttara-yaha vahI hai isako tathAtva kahate haiM tathA yaha vaha nahI hai isako anyathAtva kahate haiN| jaise yaha vahI jIva hai jo pahale thA yaha tathAtva hai tathA jIva devajIva manuSya jIva nahI hai yaha anyathAtva hai| (174) prazna 46-paryAya ke kitane bheda haiM ? uttara-do / pradezavatva guNa kI paryAya ko dravya paryAya yA vyajana paryAya kahate haiN| zeSa guNo kI paryAyo ko guNa paryAya kahate haiM / (135, 61, 62, 63) prazna 50-paryAya ko utpAda vyaya kyo kahate haiM ? uttara-jo utpanna ho aura vinaSTa ho| paryAya sadA utpanna hotI hai aura vinaSTa hotI hai| koI bhI paryAya guNa kI taraha sadaiva nahIM rahatI, isalie paryAyo ko utpAda vyaya kahate hai| (165) utpAda vyaya dhrauvyatva adhikAra (4) prazna 51-utpAda kise kahate haiM ? uttara-dravya me navIna paryAya kI utpatti ko utpAda kahate haiN| jaise ki jIva me deva kA utpAda / / (201) prazna 52-vyaya kise kahate haiM ? Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 176 ) uttara-dravya me pUrva paryAya ke nAza ko vyaya kahate haiM jaise deva paryAya ke utpAda hone para manuSya paryAya kA nAza / (202) prazna 53-dhrauvya kise kahate haiM ? uttara-dono paryAyo me (utpAda aura vyaya me) dravya kA sadRzatA rUpa sthAyI rahanA, use dhrauvya kahate haiM, jaise ki deva aura manuSya paryAya me jIva kA nitya sthAyI rhnaa| (203) prazna 54-utpAda ke nAmAntara batAo? uttara-utpAda, sabhava, bhava, sarga, sRSTi, bhAva / prazna 55-vyaya ke nAmAntara batAo? uttara-vyaya, bhaga, dhvasa, sahAra, nAza, vinAza, abhAva, uccheda / prazna 56-dhruva ke nAmAntara batAo? uttara-dhruva, dhrauvya, sthiti, nitya, avasthita / prazna 57-utpAta vyaya prauvya ke bAre meM kucha kaho ? uttara-utpAda, vyaya dhrauvya me avinAbhAva hai| eka samaya me hote haiM / svaya sat kA utpAda, sat kA vyaya yA sat kA dhrauvya nahI hotA kintu sat kI kisI paryAya kA vyaya, kisI paryAya kA utpAda tathA koI paryAya dhrauvya hai| prazna 58-utpAda vyaya aura prauvya donoM ke mAnane se kyA lAbha hai uttara-dhrauvya dRSTi se vastu avasthita aura utpAda vyaya dRSTi se anavasthita hai| (198) antara adhikAra (5) prazna 56-utpAda vyaya dhrauvya me aura sat me kyA antara hai ? uttara-abheda dRSTi se sat guNa kahate hai aura bheda dRSTi se usI ko utpAda vyaya dhrauvya kahate haiN| (87) prazna 60-sat aura dravya meM kyA antara hai ? Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 180 ) uttara-bheda dRSTi se sat guNa aura dravya guNI kahalAtA hai| abheda dRSTi se jo sat guNa hai vahI dravya guNI hai| (88) prazna 61-dravya aura guNa me kyA antara hai ? uttara-dravya avayavI hai aura pratyeka guNa usakA eka-eka avayava prazna 62-guNa aura paryAya meM kyA antara hai ? uttara-guNa trikAlI zakti ko kahate hai aura paryAya usake eka avibhAga praticcheda ko yA eka samaya ke pariNamana ko kahate haiN| prazna 63-utpAda vyaya aura dhruva meM kyA antara hai ? uttara-dhra va to dravya ke svata siddha svabhAva ko kahate haiM aura utpAda vyaya usake pariNamana svabhAva ko kahate haiM prazna 64- vyatirekI aura anvayI me kyA antara hai ? uttara-vyatirekI aneko ko, bhinna-bhinna ko kahate haiM, ye paryAya haiM aura jo aneka hokara bhI eka ho unhe anvayI kahate haiM, ve guNa haiM / prazna 65-vyatirekI aura kramavartI meM kyA antara hai ? uttara-haiM to dono eka samaya kI paryAya ke vAcaka, para pratyeka paryAya kI bhinnatA ko vyatirekI kahate haiM tathA paryAya ke kramabaddha utpAda ko kramavartI kahate haiN| prazna 66-vyatireka aura anvaya ke lakSaNa batAo? uttara-'yaha vaha nahI hai' yaha vyatireka kA lakSaNa hai tathA 'yaha vahI hai' yaha anvaya kA lakSaNa hai| prazna 67-dravya aura paryAya meM kyA antara hai ? uttara-svata siddha svabhAva ko dravya kahate haiM aura usake pariNamana ko paryAya kahate haiN| naya pramANa adhikAra, (6) prazna 68-paryAyAthika naya kA viSaya kyA hai ? Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 181 ) uttara-jo dravya kA bheda rUpa jJAna karAve jaise dravya hai, guNa hai, paryAya hai, utpAda hai, vyaya hai, dhrauvya hai, saba bhinna-bhinna haiN| jo dravya hai vaha guNa nahI hai, jo guNa hai vaha dravya nahI hai jo dravya guNa hai vaha paryAya nahI hai, jo uttAda hai vaha vyaya dhrauvya nahI hai ityAdi / (84, 88, 247, 747 dUsarI pakti, 746) prazna 66-zuddha dravyAthika naya kA viSaya kyA hai ? uttara-jo dravya kA abheda rUpa jJAna karAve jaise bheda rUpa se na dravya hai, na guNa hai, na paryAya hai, na utpAda hai, na vyaya hai, na dhrauvya hai eka akhaNDa sat anirvacanIya hai athavA jo dravya hai vahI guNa hai, vahI paryAya hai, vahI utpAda hai, vahI vyaya hai, vahI dhrauvya hai arthAt eka akhaNDa sat hai| (8,84, 88, 216, 247, 447 prathama kti, 750 prathama pakti) prazna 70-pramANa kA viSaya kyA hai ? uttara-jo dravya kA sAmAnyavizeSAtmaka joDa rUpa jJAna karAve jaise jo bheda rUpa hai vahI abheda rUpa hai| jo guNa paryAya vAlA hai vahI guNa paryAya vAlA nahI bhI hai| jo utpAda vyaya dhrauvya yukta hai vahI utpAda vyaya dhrauvya yukta nahI bhI hai| jo dravya, guNa paryAya vAlA hai vahI dravya, utpAda vyaya dhrauvya yukta hai tathA vahI dravya, anirvacanIya hai| yaha eka sAtha dono koTi kA jJAna karA detA hai| aura dono virodhI dharmoM ko dravya me sApekSapane se, maitrIbhAva se, avirodha rUpa se siddha karatA hai| (261 prathama pakti, 748 tathA 750 kI dUsarI pakti) prazna 71-dravya dRSTi aura paryAya dRSTi kA dUsarA artha kyA hai ? uttara-vastu jaise svabhAva ke svata siddha hai vaise hI vaha svabhAva se pariNamana zIla bhI hai| usa svabhAva ko dravya, vastu, padArtha, anvaya sAmAnya Adi kahate haiN| pariNamana svabhAva ke kAraNa usame paryAya avasthA pariNAma kI utpatti hotI hai| jo dRSTi pariNAma ko gauNa Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 182 ) karake svabhAva ko mukhyatA se kahe use dravyadRSTi, anvayadRSTi, vastu dRSTi, nizcaya dRSTi, sAmAnya dRSTi Adi nAmo se kahA jAtA hai aura jo dRSTi svabhAva ko gauNa karake pariNAma ko mukhyatA se kahe use paryAya dRSTi, avasthA dRSTi, vizeSa dRSTi Adi nAmo se kahate haiM / jisakI mukhyatA hotI hai sArI vastu usI rUpa dIkhane lagatI hai| (65, 66, 67, 198) isa lekha me pahale nizyAbhAsI kA khaNDana kiyA hai phira vyavahArAbhAsI kA khaNDana kiyA hai phira 'samyagdarzanazAnacAritrANi mokSamArgaH' samajhAyA hai / isakA sAra tatva : yo to AtmA ananta guNo kA piNDa hai para mokSamArga kI apekSA tIna guNo se prayojana hai| jJAna, zraddhAna aura cAritra / sabase pahale jaba jIva ko hita kI abhilASA hotI hai to jJAna se kAma liyA jAtA hai| pahale jJAna dvArA padArtha kA svarUpa, usakA lakSaNa tathA parIkSA sIkhanI paDatI hai| padArtha sAmAnyavizeSAtmaka hai| ata pahale sAmAnya padArtha kA jJAna karAnA hotA hai phira vizepa kA kyoki jo vastu sat rUpa hai vahI to jIva rUpa hai| sAmAnya vastu ko sat bhI kahate haiN| so pahale Apako sat kA parijJAna karAyA jA rahA hai| sat kA Apako abhedarUpa, bhedarUpa, ubhayarUpa hara prakAra se jJAna kraayaa| isako kahate haiM jJAnadRSTi yA paNDitAI kI dRSTi / isase jova ko padArtha jJAna hotA calA jAtA hai aura vaha gyAraha aga taka paDha letA hai para mokSamAgI racamAtra bhI nahI bntaa| yaha jJAna mokSamArga me kaba sahAI hotA hai java jIva kA dUsarA jo zraddhAguNa hai usase kAma liyA jAya arthAt mithyAdarzana se samyagdarzana utpanna kiyA jaay| vaha kyA hai ? anAdikAla kI jIva kI para me ekatvabuddhi hai| ahakAra mamakAra bhAva hai| arthAt yaha hai so maiM hU~ aura yaha merA hai / tathA para me kartRtvabhoktRtva bhAva arthAta maiM para kI paryAya phera sakatA hU~ aura maiM para padArtha kA bhoga sakatA hai| isake miTane kA nAma hai samyagdarzana / vaha kaise miTe / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 183 ) vaha jaba miTe jaba Apako yaha parijJAna ho ki pratyeka padArtha svatantra sata hai| anAdinidhina hai / svasahAya hai / usakA acchA yA burA pariNamana solaha Ane usI ke AdhIna hai / jaba taka svatantra sat kA jJAna na ho taba taka para me ekatva, kartRtva, bhoktRtva bhAva na kisI kA miTa sakatA hai na miTA hai| isalie pahale jJAnaguNa ke dvArA sat kA jJAna karanA paDatA hai kyoki vaha jJAna samyagdarzana me kAraNa paDatA hI hai| para vyApti udhara se hai idhara se nahIM hai arthAt saba jAnane vAlo ko samyagdarzana ho hI aisA mahI hai kintu jinako hotA hai unako sat ke jJAnapUrvaka hI hotA hai| isase patA calatA hai ki jJAnaguNa svatantra hai aura zraddhAguNa svatantra hai| dRSTAnta bhI milate haiN| abhavyasena jaise gyAraha aga ke pAThI zraddhA na karane se naraka me cale gaye aura zraddhA karane vAle alpazruti bhI mokSamArgI ho ge| isalie paNDitAI dUsarI cIja hai / mokSamArgI dUsarI cIja hai| binA mokSamArgI hue kore jJAna se jIva kA racamAtra bhI bhalA nahIM hai| paNDitAI kI dRSTi to bhedAtmaka jJAna, abhedAtmaka jJAna aura ubhayAtmaka jJAna hai so Apako karA hI diyaa| __ jaise jo zraddhA guNa se kAma na lekara kevalajJAna se kAma lete haiM ve kore paNDita raha jAte haiM aura mokSamArgI nahI bana pAte usI prakAra jo zraddhA se kAma na lekara pahale cAritra se kAma lene lagate hai aura bAvA jI banane kA prayatna karate haiM ve kevala mAna kA poSaNa karate haiN| mokSamArga uname kahA~ / jaba taka pariNati svarUpa ko na pakaDe taba taka lAkha sayama upavAsa kare--unase kyA? zrI samayasAra jo me kahA hai korI kriyAo ko karatA mara bhI jAya to kyA ? are yaha to bhAna kara ki zuddha bhojana kI, para padArtha kI tathA zubha yA azubha zarIra ko kriyA to AtmA kara hI nahIM sktaa| iname to na pApa hai, na puNya hai, na dharma hai| yaha to svatantra dUsare dravya kI kriyA hai / aba rahI zubha vikalpa kI bAta vaha Asrava tattva hai, badha hai, pApa hai ? soca to tU kara Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 184 ) kyA rahA hai aura ho kyA rahA hai| bhAI jaba taka pariNati svarUpa ko na grahe ye to pAkhaNDa hai| korA sasAra hai| pazuvat kriyA hai| chaha DhAle me roja to paDhatA hai 'munivratadhAra ananta bAra grIvaka upajAyo' vaha to zuddha vyavahArI kI dazA kahI / yahA~ to vyavahAra kA bhI patA nahIM aura samabhatA hai apane ko mokSa kA ThekedAra yA samAja me mahAna uuNcaa| mokSamArga meM niyama hai ki vikalpa (rAga) sasAra hai aura nirvikalpa (vItarAgatA) mokSamArga hai / aba vaha rAga kaise miTe aura vItarAgatA kaise pragaTa ho ? usakA vicAra karanA hai| dekhiye viSaya kaSAya kA / rAga to hai hI sasAra kAraNa / isameM to dvaita hI nahI hai jinakA piNDa abhI usase jarA bhI nahI chuTA ve to karege hI kyA ? aise apAtro kI to yahA~ bAta hI nahI hai| yahA~ to mumukSu kA prakaraNa hai| so use kahate hai ki bhAI yaha to ThIka hai ki vastu bhedAbhedAtmaka hI hai para bheda me yaha kharAbI hai ki usakA avinAbhAvI vikalpa uThatA hai aura vaha Asrava bandha tattva hai| isaliye yaha bheda ko viSaya karane vAlI vyavahAranaya tere liye hitakara nahI hai| abheda ko batalAne vAlI jo zuddha dravyAthika naya hai usakA vipaya vacanAtIta hai| vikalpAtIta hai / padArtha kA jJAna karake satuSTa ho jaa| bheda ke pIche mata par3A raha / yaha bhI viSaya kaSAya kI taraha eka bImArI hai| yaha to kevala abheda vastu pakaDAne kA sAdhana thaa| so vastu tUne pakaDa lii| aba 'vyavahAra se aisA hai' 'vyavahAra se aisA hai' are isa rAganI ko choDa aura prayojanabhUta kArya me lg| vaha prayojanabhUta kArya kyA hai ? suna | hama tujhe sikhA Aye haiM ki pratyeka sat svatantra hai| usakA catuSTaya svatantra hai isalie para ko apanA mAnanA chodd| dUsare jaba vastu kA pariNAma svatantra hai to tU usame kyA karegA ? agara vaha tere kI huI pariNamegI to usakA pariNamana svabhAva vyartha ho jAyegA aura jo zakti jisame hai hI nahI vaha dUsarA degA bhI kahA~ se ? isaliye maiM isakA aisA pariNamana karA dUM yA yaha yU~ pariName to ThIka / yaha para kI kartRtva buddhi chodd| tIsare Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 185 ) jaba eka dravya dUsare ko chU bhI nahI sakatA to bhoganA kyA ? ata. yaha jo para ke bhoga kI cAha hai ise chodd| yaha to nAsti kA upadeza hai kintu isa kArya kI siddhi 'asti' se hogI aura vaha isa prakAra hai ki jaisA ki tujhe sikhAyA hai terI AtmA me do svabhAva hai eka trikAlI svabhAva-avasthita, dUsarA pariNAma paryAya dharma / ajJAnI jagata to anAdi se apane ko paryAya buddhi se dekhakara usI me rata hai| tU to jJAnI bananA cAhatA hai| apane ko trikAlI svabhAva rUpa samajha | vaisA hI apane ko dekhane kA abhyAsa kr| yaha jo terA upayoga para me bhaTaka rahA hai| pAnI kI taraha isakA rukha palaTa / para kI ora na jAne de| svabhAva kI ora ise modd| jahA~ terI paryAya ne para kI bajAya apane ghara ko pakaDA aura nija samudra me milI ki svabhAva paryAya pragaTa huii| basa usa svabhAva paryAya pragaTa hone kA nAma hI samyagdarzana hai| tIna kAla aura tIna loka me isakI prApti kA dUsarA koI upAya nahI hai| isake hone para terA pUrva kA saba jJAna samyak hogaa| jJAna kA valana (vahAo, jhukAo, rukha) para se ruka kara sva me hone lgegaa| ye dono guNa jo anAdi se sasAra ke kAraNa bane hue the phira mokSamArga ke kAraNa hoge / jyo-jyo ye para se chUTa kara svadhara me Ate rahege tyo-tyo upayoga kI sthiratA AtmA me hotI rhegii| sva kI sthiratA kA nAma hI caritra hai| aura vaha sthiratA zanaizana pUrI ho kara tU apane svarUpa me jAmilegA (arthAt siddha ho jaayegaa)| sadgurudeva kI jaya | o shaanti| dUsare bhAga kA dRSTi parijJAna (2) / yaha lekha isa grantha ke 752 se 767 taka 16 zloko kA marma kholane ke liye likhA hai / (pRSTha 236 para) isa pustaka me cAra dRSTiyo se kAma liyA gayA hai unakA jAnanA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 186 ) parama Avazyaka hai anyathA Apa grantha kA rahasya na pA skege| A B do vyavahAra dRSTi C eka pramANa dRSTi D eka dravya dRSTi / AB (1) rAma acchA laDakA hai| yahA~ rAma vizeSya hai aura acchA usakA vizeSaNa hai| jisake bAre me kucha kahA jAya use vizeSya kahate hai aura jo kahA jAya use vizeSaNa kahate hai| isI prakAra yahA 'sata' vizeSya hai aura cAra yugala arthAt ATha usake vizeSaNa haiN| sat sAmAnya rUpa bhI hai aura vizepa rUpa bhI hai| ata yaha kahanA ki 'sat sAmAnya hai' yahA sat vizeSya hai aura sAmAnya usakA vizeSaNa hai / isa vAkya ne sat ke do khaNDa kara diye, eka sAmAnya eka vizeSa / usame se sAmAnya ko kahA / so jo vizeSya vizeSaNa rUpa se kahe vaha avazya sata ko bheda karatA hai jo bheda kare usako vyavahAra naya kahate haiM / kauna sI vyavahAra naya kahate hai ? to uttara dete haiM ki jisa rUpa kahe vahI usa naya kA nAma hai / yaha sAmAnya vyavahAra naya hai| (2) phira hamArI dRSTi vizeSa para gaI / hamane kahA 'sat vizeSa hai' yahA~ sat vizeSya hai aura vizeSa usakA vizeSaNa hai yaha vizeSa nAmavAlI vyavahAra naya hai / jisa rUpa kahanA ho vaha asti dUsarA nAsti / asti arthAta mukhya, nAsti arthAta gauNa / inakA varNana na0 756, 757 me hai / sata rUpa dekhanA sAmAnya, jIva rUpa dekhanA vishess| aba nitya anitya naya ko samajhAte haiN| (3) ApakI dRSTi trikAlI svabhAva para gii| Apane kahA ki 'sat nitya hai' / sat vizeSya hai aura nitya usakA vizepaNa hai / yaha sat me bheda sUcaka nitya nAmA vyavahAra naya huii| isakA varNana na0 761 me hai| (4) phira ApakI dRSTi vastu ke pariNamana svabhAva para (pariNAma para, paryAya para) gaI Apane kahA 'sata anitya hai' yahA~ sat vizeSya hai aura anitya usakA vizepaNa hai| yaha anitya nAmA vyavahAra naya hai| isakA varNana na0 760 me hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 187 ) aba tat atat naya ko samajhAte hai| (5) jaba Apane vastu ko pariNamana karate dekhA, to ApakI dRSTi huI ki are yaha to vahI kA vahI hai jisane manuSya gati me puNya kamAyA thA vahI svarga me phala bhoga rahA hai| to Apane kahA 'sat tat hai' / yaha tat nAmA vyavahAra naya hai| isakA varNana na0 765 me hai / (6) phira ApakI dRSTi pariNAma para gaI Apane kahA are vaha to manuSya thA, yaha deva hai, dUsarA hI hai, to Apane kahA 'sat atata hai' yaha atat nAmA vyavahAra naya hai isakA varNana na0 764 me hai| aba eka aneka kA parijJAna karAte haiM / (7) kisI ne Apase pUchA ki sat eka hai yA aneka : to pahale ApakI dRSTi eka dharma para pahucI, Apane socA, usame pradeza bheda to hai nahI, kaI sat milakara eka sat banA hI nahIM, to Apane jhaTa kahA ki 'sat eka hai' yaha eka nAmA vyavahAra naya hai isakA varNana na 6 753 me hai| (8) phira ApakI dRSTi aneka dharmoM para gaI, Apane socA, are dravya kA lakSaNa bhinna hai, guNa kA lakSaNa bhinna hai, paryAya kA lakSaNa bhinna hai, ina saba avayavo ko liye hue hI to sat hai to Apane kahA 'sat aneka hai' yaha aneka nAmA vyavahAra naya hai isakA varNana na0 752 me hai / isa prakAra isa grantha me ATha prakAra kI vyavahAra nayo kA parijJAna karAyA hai| (C) aba Apako pramANa dRSTi kA parijJAna karAte hai| jaba ApakI dRSTi sat ke eka-eka dharma para bhinna-bhinna rUpa se na pahuca kara ikaTThI dono dharmo ko pakaDatI hai to Apako sat dono rUpa dRSTigata hotA hai| dono ko saskRta me ubhaya kahate haiN| __(8) acchA batalAiye ki sat sAmAnya hai yA vizeSa / to Apa kahege jo sAmAnya sat rUpa hai vahI to vizeSa jIva rUpa hai dUsarA thoDA hI hai| sAmAnya vizeSa yadyapi dono virodhI dharma haiM / para pratyakSa vastu Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 188 ) me dono dharma dIkhate haiN| Apasa me premapUrvaka rahate hai kaho, yA paraspara kI sApekSatA se kaho, yA mitratA se kaho, yA avirodhapUrvaka kho| isalie jo dRSTi paraspara do virodhI dharmo ko avirodha rUpa se eka hI samaya eka hI vastu me kahe use pramANa dRSTi yA ubhaya dRSTi kahate hai / so sat sAmAnyavizepAtmaka hai yaha asti nAsti ko batAne vAlI pramANa dRSTi hai isakA varNana na0 759 me hai / (10) phira ApakI dRSTi vastu ke trikAlI svabhAva aura pariNamana svabhAvadono svabhAvo para eka sAtha pahuMcI to Apa kahane lage ki vastu nitya bhI hai anitya bhI hai| nityAnitya hai| ubhaya rUpa hai / yaha pramANa dRSTi hai isakA varNana na0 763 me hai| (11) phira pariNamana karatI huI vastu me ApakI dRSTi tat atat dharma para gii| Apako dIkhane lagA ki jo vahI kA vahI he vahI to nayA-nayA hai-anya-anya hai| dUsarA thoDA hI hai| isako kahate hai tat atat ko batalAne vAlI pramANa dRSTi / isakA varNana na0 767 me hai| (12) phira ApakI dRSTi vastu ke eka aneka dharmo para phucii| jaba Apa pradezo se dekhane lage to akhaNDa eka dokhane lagA, lakSaNo se dekhane lage to aneka dIkhane lagA to jhaTa Apane kahA ki vastu ekAneka hai / jo eka hai vahI to aneka hai| isako kahate hai eka aneka ko vatalAne vAlI pramANa dRSTi / isa dRSTi kA varNana 755 me hai| (D) aba Apako anubhaya dRSTi kA parijJAna karAte haiM / (13) Upara Apa yaha jAna cuke haiM ki eka dRSTi se vastu sAmAnya rUpa hai / dUsarI dRSTi se vastu vizeSa rUpa hai| tIsarI dRSTi se vastu sAmAnyavizeSAtmaka hai| aba eka cauthI dRSTi vastu ko dekhane kI aura hai| usa dRSTi kA nAma hai anubhaya dRsstti| jarA zAnti se vicAra kIjiye-vastu me na sAmAnya hai, na vizeSa hai, vaha to jo hai so hai / akhaNDa hai / yaha to Apako vastu kA parijJAna karAne kA eka Dhaga thaa| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 186 ) kahI sAmAnya ke pradeza bhinna aura vizeSa ke pradeza bhinna hai kyA ? nahI / isa dRSTi me Akara vastu kevala anubhava kA viSaya raha jAtI hai| zabda me Apa kaha hI nahI sakate kyoki zabda me to vizeSaNa vizeSya rUpa se hI bolane kA niyama hai| binA isa niyama ke koI zabda kahA hI nahI jA sakatA / jo Apa kahege vaha vizeSaNa vizeSya rUpa pddegaa| isaliye Apa ko anubhava me to barAbara Ane lagA ki vastu na sAmAnya rUpa hai na vizeSa rUpa hai, vaha to akhaNDa hai| jo hai so hai| anubhaya zabda kA artha hai-dono rUpa nahI / isaliye isa kA nAma rakhA anubhaya dRsstti| dono rUpa nahI kA bhAva yaha nahIM hai ki kucha bhI nahI kintu yaha hai ki dono rUpa arthAt bheda rUpa nahI kintu akhaNDa hai| bheda ke nipeva me akhaNDatA kA samarthana nihita (chupA huA) hai| (ka) kyoki isako vizeSaNa vizeSya rUpa se zabda me nahI bola sakate isaliye isakA nAma rakkhA anirvacanIya dRSTi yA avaktavya dRSTi / (kha) kyoki vastu me kisI prakAra bheda nahIM ho sakatA / bheda ko vyavahAra kahate hai, abheda ko nizcaya kahate haiN| isaliye isa dRSTi kA nAma rakkhA nizcaya dRSTi / (ga) kyoki ye bheda kA niSedha karatI hai isaliye isakA nAma huA bheda niSedhaka dRSTi yA vyavahAra nipedhaka dRSTi / (gha) zabda me jo kucha Apa bolege usame vastu ke eka aga kA nirUpaNa hogA, sArI kA nhii| 'dekhiye Apane kahA 'dravya' ye to dravyatva guNa kA dyotaka hai, vastu to ananta guNo kA piNDa hai| phira Apane kahA 'vstu'| vastu to vastutva guNa kI dyotaka hai para vastu me to ananta guNa haiM / phira Apane kahA 'sat' yA 'sattva' ye astitva guNa ke dyotaka haiN| phira Apane kahA 'anvaya' ye trikAlI svabhAva kA dyotaka hai, paryAya raha jAtI hai / Apa Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 160 ) kahI taka kahate caliye, jagata me koI aisA zabda nahI jo vastu ke pUre svarUpa ko eka zabda me kaha de| isaliye jo Apa kahege vaha vizeSaNa vizepya rUpa-bheda rUpa pddegaa| jaba Apa bheda rUpa se saba vastu kA nirUpaNa kara cukege aura phira yaha dRSTi Apake sAmane AyegI to Apa jhaTa kahege ki aisA nahI' isakA artha hai bheda rUpa nahIM kintu akhaNDa / isako saskRta me kahate haiM 'na iti' sadhi karake kahate haiM 'neti'| 'neti' kA yaha artha nahI ki kucha nahI kintu yaha artha hai ki bheda rUpa kucha nahI kintu abheda / zabda rUpa kucha nahI kintu anubhava gamya-isaliye isakA nAma rakkhA 'na iti dRSTi' yA 'neti dRsstti'| . (Da) jaina dharma me bheda ko azuddha bhI kahate haiM aura abheda ko zuddha kahate haiM / isaliye isakA nAma hai zuddha dRSTi / (ca) jaina dharma me akhaNDa ko dravya kahate haiM aura Apa zloka na0 26 me par3ha cuke haiM ki akhaNDa ke eka aza ko paryAya kahate haiM isaliye isakA nAma hai dravya dRSTi / dravya zabda kA artha akhaNDa dRSTi / (cha) kabhI isako vizeSa spaSTa karane ke liye zuddha aura dravya dono zabda ikaTThe milAkara bola dete hai taba isakA nAma hotA hai zuddha dravya dRSTi yA zuddha dravyArthika dRSTi / zuddha dRSTi bhI isI kA nAma hai, dravya dRSTi bhI isI kA nAma hai, zuddha dravya dRSTi bhI isI kA nAma hai / (ja) bheda ko jaina dharma me vikalpa bhI kahate hai| vikalpa nAma rAga kA bhI hai, bheda kA bhI hai| yahA~ bheda artha iSTa hai| isame bheda nahI hai isaliye isakA nAma hai nirvikalpa dRSTi yA vikalpAtIta dRSTi / (jha) abheda ko sAmAnya bhI kahate haiM / isaliye isakA nAma huA sAmAnya dRSTi / isa dRSTi kA varNana (13) sat me sAmAnya vizeSa kA bheda nahI hai isakA varNana to na0 758 me kiyA hai| (14) sat me nitya anitya kA bheda nahI hai isakA varNana 762 me kiyA hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 191 ) (15) sat me tat atat kA bheda nahIM hai isakA varNana na0 766 me kiyA hai| (16) sat me eka aneka kA bheda nahIM hai isakA varNana na0 754 me kiyA hai| __isa prakAra jitanA grantha kA bhAga Apake hAtha me hai arthAt 261 se 502 taka / isame uparyukta 16 dRSTiyo se kAma liyA hai / sAre kA nirUpaNa inhI 16 dRSTiyo ka AdhAra para hai jo mUla gratha me zloka na0 752 se 767 taka 16 zloko dvArA kahA gayA hai| hamane cAra-cAra zloka pratyeka avAntara adhikAra ke anta me pariziSTa ke rUpa me joDa diye haiM tAki Apa jahA~ yaha viSaya paDhe vahI Apa ko dRSTi parijJAna bhI ho jAya / hamArI hArdika bhAvanA yahI hai ki Apa kA bhalA ho Apa jJAnI bneN| yaha hama jAnate haiM ki koI kisI ko jJAnI nahI banA sakatA / na hamAre bhAva me aisI ekatvabuddhi hai kintu AzIrvAda rUpa se aisA bolane kI vyavahAra paddhati hai| jisake upAdAna me samajhane kI yogyatA hogI, unhe gratha nimitta rUpa me paDa jaayegaa| aisI alaukika phintu sundara vastu sthiti samajhAne vAle zrI kahAnaprabhu sadgurudeva kI jaya / o shaanti| saptabhaMgI vijJAna yaha lekha isa pratha ke zloka na0 287, 288, 335, 466 kA marma kholane ke liye likhA gayA hai| pramANa ke lie dekhie zrI pacAstikAya gAthA 14 tathA zrI pravacanasAra gA0 115 / eka pramANa saptabhaGgI hotI hai eka naya saptabhagI hotI hai| jo do dravyo para lagAI jAtI hai vaha pramANa sapta bhagI kahalAtI hai so zrI pacAstikAya kI uparyukta gAthA me to pramANa saptabhagI kA kathana hai 'jaise eka dravya kA dUsare dravya meM abhAva' vaha isa prakAra calatI hai| dUsarI naya saptabhagI hai vaha sAmAnya vizeSa para calatI hai jo zrIpravacanasAra kI uparyukta Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 192 ) gAthA me hai / yaha isa prakAra calatI hai ki sAmAnya kA vizeSa me abhAva, vizepa kA sAmAnya me abhAva / calAne kA tarIkA dono kA eka prakAra kA hai| zrI pacAstikAya me to cha dravyo kA vipaya thA, isaliye vahAM cha dravyo para lagane vAlI dravya saptabhagI kI AvazyakatA par3I aura zrIpravacanasAra me eka hI dravya ke sAmAnya vizepa kA vipaya cala rahA thA, isalie vahA~ naya saptabhagI btlaaii| isa aya me sava viSaya naya saptabhagI kA hai kyoki yaha sampUrNa gratha eka hI dravya para likhA gayA hai / dUsare dravya ko yaha spaze bhI nahIM krtaa| vaha saptabhagI yahAM sAmAnya vizeSa ke cAra yugalo para lagegI / so saba se pahale eka nitya anitya yugala para lagAkara dikhalAte hai| isa para Apako saralatA se samajha me A jaayegii| dekhiye dravya me do svabhAva haiM eka to yaha ki vaha apane svabhAva ko trikAla eka rUpa rakhatA hai| dUsarA yaha ki vaha hara samaya pariNamana karake nae-nae pariNAma utpanna karatA hai / svabhAva trikAla sthAyI hai| pariNAma eka samaya sthAI hai / ata dono bhinna haiN| aba jisako Apako kahanA ho, vaha mukhya ho jAtA hai / mukhya ko 'sva' kahate haiN| dUsarA dharma gauNa ho jAtA hai| gauNa ko para' kahate haiN| yaha dhyAna rahe ki sva yA para kisI khAsa kA nAma nahIM hai| jisake viSaya me kahanA ho, vahI sva kahalAtA hai| aba Apako trikAlI svabhAva ko kahanA hai to trikAlI svabhAva kA nAma sva ho jAyegA aura pariNAma kA nAma para ho jAyegA to Apa isa prakAra kahege (1) vastu sva se hai arthAt trikAlI svabhAva kI apekSA se hai| isa dRSTi vAle ko sabakI sava vastu eka svabhAva rUpa dRSTigata hogii| jIva rUpa dikhegI-manuSya deva rUpa nahIM dikhegii| vaha dharma bilkula gauNa ho jaaegaa| yaha pahalA asti naya hai| asti arthAt mukhyajisake rahane kI Apane mukhyatA kI hai| (2) usI samaya vastu para rUpa se nahIM hai arthAt pariNAma kI apekSA se nahI hai / isa dRSTi vAle ko vastu paryAya rUpa~manuSya rUpa Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 163 ) nahI dIkha rahI hai| vaha dharma bilkula gauNa hai, gauNa vAle ko nAsti kahate haiM / yaha dUsarA nAsti naya hai| yaha jJAniyo ke dekhane kI roti hai| aba ajJAnI kaise dekhate hai / yaha batAte hai unako dravya dRSTi kA to jJAna hI nahI / unakI kevala paryAya dRSTi hI rahatI hai| aba Apa bhI yadi isa dRSTi se dekhanA cAhate ho to paryAya ko mukhya kariye-svabhAva ko gauNa kriye| paryAya sva ho jaayegii| svabhAva para ho jaayegaa| ava kahiye (1) vastu sva se hai-asti, isako sArA jIva manuSya rUpa dRSTigata hogaa| (2) vastu para se nahIM hai / svabhAva atyanta gauNa hai| isa sapnabhagI kA prayoga to jJAnI hI jAnate haiM / Upara ajJAnI kA to dRSTAta rUpa se likhA hai / ajJAnI ko to ekatva dRSTi hai| saptabhagI kA prayoga to anekAnta dRSTi vAle jJAnI prayojana siddhi ke liye karate haiM / (3) aba dono dharmoM ko kramaza jJAna karAne ke liye kahate hai ki vastu sva (trikAlI svabhAva se hai) aura para (pariNAma) se nahIM hai yA vastu sva (pariNAma) se hai aura para (trikAlI svabhAva se nahIM hai) yaha asti-nAsti tIsarA bhaga hai| isakA lAbha yaha hai ki vastu ke dono paDakho kA kramazaH jJAna ho jAtA hai| (4) aba ve dono dharma vastu me to eka samaya me yugapata ikaTThe haiM aura Apa krama se kaha rahe haiM / aba ApakI icchA huI ki maiM eka sAtha hI kahU~ to usa bhAva ko pragaTa karane ke lie avaktavya zabda niyukta kiyA gayA / avaktavya kahane vAle tathA samajhane vAle kA isa zabda se yaha bhAva spaSTa prakAra ho jAtA hai ki vaha dono bhAvoM ko yugapata kaha rahI hai| yaha cauthA avetanya bhaga hai| eka bAta yahA~ khAsa samajhane kI hai ki yaha avaktavya nare' aura hai aura dRSTi parijJAna me jo anubhaya dRSTi batalAI thI vaha aura cIja hai / yahA~ vastu ke donodharmoM kI bhinnabhinna svIkAratA hai| kahane vAlA donoM ko eka samaya me kahanA cAhatA yaha yaha cauthA avestanya aura dRSTi parijJAnako bhinna Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 164 ) hai para zabda nahIM hai isaliye avaktavya naya nAma rakkhA / vahA~ sAmAnya vizepa kA bheda hI nahI hai / usakA lakSaNa aisA hai ki na sAmAnya hai na vizepa hai| yaha bheda hI jahA~ nahI hai| usakI dRSTi me vastu me bheda kahanA hI bhUla hai| jo hai so hai| usakA viSaya anubhava gamya hai / zabda me anirvacanIya hai / avaktavya hai| para vaha akhaNDa vastu kI dyotaka hai / nayabhagI me avaktavya naya vastu ke eka aza kI kahane vAlI hai| yaha bheda sahita dono dharmoM ko yugapata svIkAra karatI hai| vaha dono dharmoM ko hI vastu me svIkAra nahIM krtii| itanA antara hai vaha daSTi zrIsamayasAra gA0 272 se nikAlI hai| vahA~ usakA lakSaNa vyavahAra pratiSedha likhA hai| vaha AdhyAtmika vastu hai| yaha dRSTi zrI pacAstikAya gAthA 14 tathA zrI pravacanasAra gA0 115 se nikAlI hai| isa kA lakSaNa ina dono me aisA likhA hai 'syAdastyavaktavyameva svruupprruupyogpdyaabhyaa'| yaha Agama kI vastu hai| vaha nirvikalpa hai yaha savikalpa hai / vaha akhaNDa kI dyotaka hai yaha aza kI dyotaka hai / vaha nayAtIta avasthA hai yaha nayadRSTi hai| Agama me kahA~ anubhaya zabda yA avaktavya zabda yA anirvacanIya zavda kisake liye AyA hai| yaha gurugama se dhyAna rakhane kI bAta hai / bhAva Apake hRdaya me jhalakanA cAhiye phira Apa mAra nahI khaayege| bhAvabhAse binA to Agama kA nirUpaNa mokSazAstra me kahA hai ki sat (sacce) aura asat (jhUThe)kI vizeSatA vinA pAgala ke samAna icchAnusAra vakatA hai| yaha ApakI cauthI naya pUrI huii| zepa tIna to inake sayoga rUpa haiM aura uname koI khAsa bAta nahI hai| (B) aba eka aneka yugala para lagAte haiN| eka yA aneka jisa ko Apa kahanA cAhate haiN| yA jisa rUpa vastu ko dekhanA cAhate ho usakA nAma hogA sva aura dUsare kA para / mAno Apa eka rUpa se kahnA cAhate haiM to (1) vastu sva (eka rUpa)se hai| isame sArI vastu akhaNDa najara AyegI (2) aura usa samaya vastu para rUpa se (aneka rUpa se) Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1155 ( 195 ) jahI hai| yaha dharma vilkula gauNa ho jAyegA / yadi aneka rUpa dekhane kI 6. icchA hai to kahiye (1) vastu sva (aneka) rUpa se hai / isa dRSTi vAle ko dravya apane lakSaNa se bhinna najara AyegA, guNa apane lakSaNa se bhinna najara AyegA, paryAya apane lakSaNa se bhinna najara AyegI aura usa samaya vahI vastu (2) para (ekatva) se nahI hai| vastu kA akhaNDapanA lopa ho jaayegaa| DUba jaaygaa| jJAnI kI ekatva dRSTi kI mukhyatA / rahatI hai / ajJAnI jagata kI sarvathA anekatva dRSTi hai / (3) eka aneka dono ko krama se dekhanA ho to kahiye- 'sva se hai para se nahI hai| yaha asti-nAsti, (4) eka aneka dono rUpa eka sAtha dekhanA ho to kahege 'vastu avaktavya hai' / zeSa tIna bhaga inake yoga se jAna lenaa| (C) aba tat atat para lagAte haiN| jaba Apako vaha dekhanA ho ki vastu vahI kI vahI hai to tat dharma kI mukhyatA hogI aura isakA 'nAma hogA 'sva' aba kahiye (1) vastu sva (tat dharma se) hai| isame sArI vastu vahI kI vahI najara Ayego (2) vastu para se nahIM hai| aMtat dharma (naI-naI vastu) bilkula gauNa ho jaaygaa| agara Apako 'atat dharma se dekhanA hai to atat dharma stra ho jAyagA to kahiye (1) vastu sva (matat) rUpa se hai| isame samaya 2 kI vastu naI-naI najara aayegii| (2) vastu para nahIM se hai| isame vastu vahI hI vahI hai| ye dharma bilkula gauNa ho jaaygaa| (3) krama se vahI kI vahI aura naItaI dekhanI hai to kahiye asti-nAsti / (4) eka samaya me dono rUpa dekhanI hai to avaktavya / zeSa tIna inake yoga se jAna lenA / jJAniyo ko tat dharma kI mukhyatA rahatI hai| ajJAnI jagat to dekhatA hI atat dharma se hai / tat dharma kA use jJAna hI nhii| (D) aba sAmAnya vizeSa para lagAte haiN| Apako sAmAnya rUpa vistu dekhanI ho to sAmAnya dharma sva hogaa| (1) kahiye vastu sva hai| isame sArI vastu sat rUpa ho najara AyegI phira kahiye (2) stu para se nahI hai / vizeSa rUpa se bilkula gauNa ho jaayegii| jIva Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa nahIM dikhegii| yadi Apa vizeSa rUpa se dekhanA cAhate ho to vizepa ko sva banA liijiye| kahiye (1) vastu sva se hai to Apako sArI vastu vizeSa rUpa najara aayegii| jIva rUpa hI dRSTigata hogii| (2) vastu para se nahIM hai| sAmAnya pakSa usI samaya vilkula najara na AyegA / sat rUpa se nahI dikhegaa| (3) dono dharmo ko krama se dekhanA ho to asti-nAsti / (4) yugapata dekhanA ho to avktvy| zeSa tIna inake yoga se| jJAnI sadA vizepa ko gauNa karake sAmAnya se dekhate haiM / ajJAnI sadA vizepa ko dekhatA hai vaha vecArA sAmAnya ko samajhatA hI nhii| vizepa kI dRSTi halakI paDe to sAmAnya pakaDa me Aye / aisA grathakAra kA peTa uparyukta cAra zloko me nihita (chunA huA) hai| anekAnta ke jAnane kA lAbha aba yaha dekhanA hai ki yaha madArI kA tamAzA he yA kucha isame sAra vAta bhI hai / bhAI isako kahate haiM 'syAdvAda-anekAnta' yahI to hamAre siddhAta ko bhittI hai| hamAre saratAja zrI amRtacandra sUrI ne zrI purupArthasiddha me isako jIvabhUta yA bIjabhUta kahA hai| zrI samayasAra ke pariziSTa me isake na jAnane vAle ko sIdhA pazu zabda se sambodhita kiyA hai| yadyapi AdhyAtmika santa aisA kaDA zabda nahI kahate para adhika karuNA buddhi se ziSya ko yaha batalAne ke liye ki yadi yaha na samajhA to kucha nahI samajhA-aisA kahA hai| zrI pravacana sAra tathA zrI samayasAra ke dUsare kalaza me isako magalAcaraNa me smaraNa kiyA hai| isakA kAraNa kyA hai ? isakA kAraNa hama Apako isa gratha ke prArambha ke zloka na0 261-262-263 me batalA cuke hai ki vastu uparyukta cAra yugalo se guthI huI hai| aura dravya kSetra kAla bhAva hara prakAra se guthI huI hai| yaha to pustaka hI "vastu kI anekAntAtmaka sthiti" ke nAma se Apa ke hAtha me hai| vaha cIja jaisI hai vaisA hI tA usakA jJAna honA cAhiye anyathA mithyA ho jaaygaa| aba dekhiya isase lAbha kyA hai| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 197 ) (1) vastu me nitya dharma hai jisake kAraNa vastu avasthita hai / isa dharma ke jAnane se patA calatA hai ki dravya rUpa se to mokSa vastu me vartamAna me vidyamAna hI hai to phira usakA Azraya karake kaise nahIM prakaTa kiyA jA sktaa| (B) anitya dharma se patA calatA hai ki paryAya me mithyAtva hai, rAga hai, dukha hai| sAtha hI yaha patA cala jAtA hai ki pariNamana svabhAva dvArA badalakara yaha samyaktva, vItarAgatA aura sukha rUpa parivartita kiyA jA sakatA hai to bhavya jIva nitya svabhAva kA Azraya karake paryAya ke dukha ko sukha me badala letA hai| (c) mAno vastu aise khyAla me na aave| kevala ekAnta nitya khyAla me Ave to apane ko abhI sarvathA mukta mAna kara nizcayAbhAsI ho jAyegA aura purupArtha ko lopa kregaa| (D) kevala anitya hI vastu khyAla me AI to mUla tattva hI jAtA rhaa| sArA khela hI bigaDa gyaa| puruSArtha karane vAlA kartA ho na rhaa| isa prakAra vastu anekAntAtmaka hai| yaha pratyakSa anubhava me AtA hai| (2) eka jagaha dukha hone se sampUrNa me dukha hotA hai isase usa kI abhedatA, akhaNDatA, ekatA khyAla me AtI hai| (B) cauthe guNasthAna me kSAyika samyaktva ho jAtA hai| cAritra me puruSArtha kI durbalatA ke kAraNa kRSNa lezyA calatI hai| isase vastu kI bhedatA, anekatA khaNDatA kA parijJAna pratyakSa hotA hai| (3) jo yahA~ puNya karatA hai vahI svarga me sukha bhogatA hai| jo yahA~ pApa karatA hai vahI naraka me dukha bhogatA hai| jo yahA~ zuddha bhAva karatA hai mokSa me nirAkula sukha pAtA hai| isase usake tatdharma kA jJAna hotA hai| (B) hama pratyakSa dekhate haiM ki lar3akA mara jAtA hai / ghara vAle rote haiN| jisake yahA~ janma letA hai, vaha janmotsava manAte haiN| isa paryAya Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 198 ) dRSTi se patA calatA hai ki yahA~ kA jIva naSTa ho gyaa| vahA~ na4 paidA huaa| yaha pratyakSa ajJAnI jagata kI atat dRSTi hai| (4) Apako kyA yaha anubhava nahIM hai ki Apa sat hai| isase vastu ke sAmAnya dharma kA parijJAna hotA hai| (B) para Apa jIva haiM pudgala to nahI isase vastu vizepa bhI hai yaha syAla AtA hai| isa prakAra vastu cAra yugalo se gumphita hai, yaha sarva sAdhAraNa ko pratyakSa anubhava hotA hai / yaha jo hamane anekAnta kA lAbha likhA hai yadyapi yaha vipaya isa pustaka meM nahIM hai, isame to kevala vastu kA anekAntAtmakatA kA parinAna karAyA hai, hamane cUlikA rUpa me mApakI anekAnta ke marma ko jAnane kI ruci ho jAye isa dhyeya se sakSipta rUpa me liyA hai| anekAnta kA viSaya bahuta rUkhA hai, ata logo ke samajhane kI ruci nahI hotI tathA vivecana bhI paDitAI ke Dhaga se bahuta kaThina kiyA jAtA hai jo samajha nahIM aataa| hamane to sarala desI bhASA me Apake hitArtha likhA hai| zrI sadgurudeva kI jaya / o shaanti| 'asti nAsti yugala' (1) prazna 72-vastu kI anekAntAtmaka sthiti vatAo? uttara-pratyeka vastu syAt asti nAsti, syAt tat atat, syAt nitya anitya, syAt eka aneka ina cAra yugalo se guMthI huI hai| isa kA artha yaha hai ki jo vastu dravya se, kSetra se, kAla se, bhAva se asti rUpa hai vahI vastu usI samaya dravya se, kSetra se, kAla se, bhAva se nAsti rUpa bhI hai tathA vahI vastu isI prakAra anya cAra yugala rUpa bhI hai| eka dRSTi se vastu kA catuSTaya nikAla eka rUpa hai / eka dRSTi se vastu kA catuSTaya samaya-samaya kA bhinna-bhinna rUpa hai| (262-263) prazna 73-~'asti-nAsti' yugala ke nAmAntara batAo ? inakA varNana kahA~-kahIM AyA hai| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 196 ) uttara-asti nAsti yugala ko sat asat yugala bhI kahate haiN| mahAsattA avAntarasattA yugala bhI kahate hai| sAmAnya vizeSa yugala bhI kahate haiM, bhedAbheda yugala bhI kahate haiN| isakA varNana prArambha me 15 se 22 taka, madhya me 264 se 308 taka, anta me 756 se 756 taka AyA hai| prazna 74-mahAsattA ke nAmAntara batAo? / uttara-mahAsattA, sAmAnya, vidhi, niraza, sva, zuddha, pratipedhaka, nirapekSa, asti, vyApaka / prazna 75-avAntara sattA ke nAmAntara batAo? uttara-avAntara sattA, vizeSa, pratiSedha, sAza, para, azuddha, pratiSedhya, sApekSa, nAsti, vyApya / prazna 76-dravya se asti nAsti batAo? uttara-vastu svabhAva se hI sAmAnyavizepAtmaka banI huI hai / use sAmAnya rUpa se arthAt kevala sat rUpa se dekhanA mahAsattA aura dravya guNa paryAya utpAda vyaya dhruva Adi ke kisI bheda rUpa se dekhanA avAntara sattA hai| pradeza dono ke eka hI hai| svarUpa dono kA eka hI hai| jisa dRSTi se dekhate haiM usako asti yA mukhya kahate haiM aura jisa dRSTi se nahI dekhate use nAsti yA gauNa kahate hai| jo vastu sat rUpa hai vahI to jIva rUpa hai| (264 se 268 taka) prazna 77-kSetra se asti nAsti batAo? uttara-vastu svabhAva se deza dezAza rUpa banI huI hai| pradeza vahI hai svarUpa vahI hai| deza dRSTi se dekhanA sAmAnya dRSTi hai| isase vastuo me bheda nahI hotA hai| dezAga dRSTi se dekhanA vizeSa dRSTi hai| jisa dRSTi se dekhanA ho vaha kSetra se asti dUsarI nAsti / jo vastu deza mAtra hai vahI to vizeSa deza rUpa hai jaise jo deza rUpa hai vahI to asakhyAt pradegI AtmA hai / (270 se 272 taka) prazna 78-kAla se asti nAsti batAo? Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 200 ) uttara- vastu svabhAva se hI kAla-kAlAza rUpa banI huI hai| pradeza vahI hai svarUpa vahI hai| kAla se dekhanA sAmAnya dRSTi, kAlAza dRSTi se dekhanA vizeSa dRSTi / jisa dRSTi se dekhanA vaha kAla se asti aura jisase nahIM dekhanA vaha kAla se naasti| jo vastu sAmAnya pariNamana rUpa hai vahI to vizeSa pariNamana rUpa hai jaise AtmA me paryAya yaha sAmAnya kAla, manuSya paryAya yaha vizeSa kAla / (274 se 277 taka, 756, 757) prazna 76-bhAva se astinAsti batAo? uttara-vastu svabhAva se hI bhAva bhAvAza rUpa banI huI hai| pradeza vahI hai svarUpa vahI hai| bhAva kI dRSTi se dekhanA sAmAnya dRSTibhAvAza kI dRSTi se dekhanA vizeSa dRsstti| jisa dRSTi se dekho vaha bhAva se asti-dusarI nAsti / jo vastu bhAva sAmAnya rUpa hai vahI to bhAva vizepa (jJAna guNa) rUpa hai| (276 se 282 taka) prazna 80-uparyukta cAro kA sAra kyA hai ? uttara-vastu sat sAmAnya kI dRSTi se, dravya se, kSetra se, kAla se, bhAva se hara prakAra niraza hai aura vahI vastu dravya kSetra kAla bhAva kI apekSA azo meM vibhAjita ho jAtI hai ata sAza hai| vastu dono rUpa hai| vaha sArI kI sArI jisa rUpa dekhanI ho usako mukhya yA asti kahate haiN| dUsarI ko gauNa yA nAsti kahate hai| (284 se 286) prazna 81-asti nAsti kA ubhaya bhaMga batAo? uttara-jo sva (sAmAnya yA vizeSa jisakI vivakSA ho) se asti hai, vahI para (sAmAnya yA vizepa jisakI vivakSA na ho) se nAsti hai, tathA vahI anirvacanIya hai / yaha ubhaya bhaga yA pramANa dRSTi hai| . (286 se 308 taka tathA 759) / prazna 82-asti nAsti kA anubhaya bhaMga batAo? uttara- vastu kisa rUpa se hai aura kisa rUpa se nahIM hai, yaha bheda hI jahA~ nahI hai kintu vastu kI anivarcanIya-avaktavya nirvikalpa (akhaNDa) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 201 ) dRSTi hai| vaha anubhaya naya yA zuddha (akhaNDa) dravyAthika naya kA pakSa (758) prazna 83--paryAyAthika naya ke nAmAntara batAo? uttara-paryAya dRSTi, vyavahAradRSTi, vizepadRSTi, bhedadRSTi, khaNDadRSTi, azadRSTi, azuddhadRSTi, mlecchadRSTi / prazna 84-ubhayadRSTi ke nAmAntara batAo? uttara-pramANadRSTi, ubhayadRSTi, aviruddha dRSTi, maitrIbhAva dRSTi, sApekSadaSTi / prazna 85-anubhaya dRSTi ke nAmAntara batAo? uttara-anumaya dRSTi, anirvacanIya dRSTi, avaktavya dRSTi, nizcaya dRSTi, bheda niSedhakadRSTi, vyavahAra niSedhaka dRSTi, netidRSTi, zuddhadRSTi, dravyadRSTi vA dravyAthika dRSTi, zuddha dravyadRSTi, nirvikalpa dRSTi, vikalpAtIta dRSTi, sAmAnya dRSTi, abhedadRSTi, akhaNDadRSTi Adi / (312) 'tat-atat yugala' (2) prazna 86-tat-atat me kisa bAta kA vicAra kiyA jAtA hai ? uttara-nitya anitya adhikAra me batalAye hue pariNamana svabhAva ke kAraNa vastu me jo samaya samaya kA pariNAma utpanna hotA hai vaha pariNAma sadRza hai yA visadRza hai yA sadRzAsadRza hai| isakA vicAra tat atat me kiyA jAtA hai| prazna 87-tat kise kahate haiM ? uttara-pariNamana karatI huI vastu vahI kI vahI hai| dUsarI nahIM hai| isako tat-bhAva kahate haiN| (310, 764) prazna 18-atat kise kahate haiM ? uttara-pariNamana karatI huI vastu samaya samaya me naI naI utpanna ho rahI hai| vaha ko vaha nahI hai isako atat-bhAva kahate haiN| isa dRSTi se pratyeka samaya kA sata hI bhinna bhinna rUpa hai| (310, 765) Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 202 ) prazna 86-tat atat yugala kA dUsarA nAma kyA hai ? uttara-tat atat ko bhAva abhAva yugala bhI kahate haiN| sadRza visadRza yugala bhI kahate hai / sat asat yugala bhI kahate haiN| prazna 60-tat dharma kA kyA lAbha hai ? uttara-isase tattva kI siddhi hotI hai| (314, 331) prazna 61-atat dharma se kyA lAbha hai ? uttara-isase kriyA, phala, kAraka, sAdhana, sAdhya, kAraNa, kArya Adi bhAvo kI siddhi hotI hai| (314, 331) prazna 62-tat atat yugala para naya pramANa lagAkara dikhlaao| uttaravastu eka samaya me tat atata dono bhAvo se guthI huI hai| (1) sArI kI sArI vastu ko vahI kI vahI hai| isa dRSTi se dekhanA tat dRSTi hai| (2) sArI kI sArI vastu samaya samaya me naI naI utpanna ho rahI hai isa dRSTi se dekhanA atat dRSTi hai| (3) jo vahI kI vahI hai vaha hI naI naI utpanna ho rahI hai isa prakAra dono dharmoM se paraspara sApekSa dekhanA ubhaya dRSTi yA pramANa dRSTi hai tathA (4) dono rUpa nahI dekhanA arthAt na vahI kI vahI hai-na naI naI hai kintu akhaNDa hai isa prakAra dekhanA anubhaya dRSTi yA zuddha dravyAthika dRSTi ' (333, 334, 734 se 737 taka) tat dRSTi hai| isa vastu ko vahI kAta dono bhAvoM se, nitya anitya yugala (3) prazna 63-nitya anitya yugala kA rahasya batAo? uttara- vastu jaise svabhAva se svata siddha hai vaise vaha svabhAva se pariNamanazIla bhI hai| svata siddha svabhAva ke kAraNa usame nityapanA (vastupanA) hai aura pariNamana svabhAva ke kAraNa usame anityapanA (paryAyapanA-avasthApanA) hai| dono svabhAva vastu me eka samaya meM (338) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 203 ) prazna 94-dono svabhAvoM ko eka samaya meM eka hI padArtha me dekhane ke dRSTAnta batAo? uttara-(1) jIva aura usame hone vAlI manuSya paryAya (2) dIpa aura usame hone vAlA prakAza (3) jala aura usame hone vAlI kallole (4) miTTI aura usame hone vAlA ghaTa / jagat kA pratyeka padArtha isI rUpa hai| (411, 412, 413) prazna 65-nitya kise kahate haiM ? uttara-paryAya para dRSTi na dekara jaba dravya dRSTi se kevala avinAzI-trikAlI svabhAva dekhA jAtA hai to vastu nitya (avasthita) pratIta hotI hai| (336, 761) prazna 66-nitya svabhAva kI siddhi kaise hotI hai ? uttara--'yaha vahI hai' isa pratyabhijJAna se isakI siddhi hotI hai| (414) prazna 67-anitya kisako kahate haiM ? uttara-trikAlI svata siddha svabhAva para dRSTi na dekara jaba paryAya se kevala kSaNika avasthA dekhI jAtI hai to vastu anitya (anavasthita) pratIta hotI hai| (340, 760) prazna 98-anitya kI siddhi kaise hotI hai ? / uttara-'yaha vaha nahI hai' isa anubhUti se isakI siddhi hotI hai| (414) prazna 8E-ubhaya kisako kahate haiM ? uttara-jaba eka sAtha svata siddha svabhAva aura usake pariNAma dono para dRSTi hotI hai to vastu ubhaya rUpa dIkhatI hai yaha pramANa dRSTi hai / jaise jo jIva hai vahI to yaha manuSya hai / jo miTTI hai vahI to ghaDA hai| jo dIpa hai vahI to prakAza hai / jo jala hai vahIM to kallole hai| (415, 763) prazna 100-anubhaya phisako kahate haiM ? Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 204 ) uttara-vastu na nitya hai na anitya hai akhaDa hai aura akhaDa kA vAcaka zabda koI hai hI nhii| jo kahege vaha vizepaNa vizeSya rUpa ho jAyagA aura vaha bheda rUpa pddegaa| isalie akhaNDa dRSTi se anubhaya hai| isako zuddha (akhaNDa) dravyAthika dRSTi bhI kahate haiN| (415, 762) prazna 101-pUrvokta prazna 'nitya kise kahate hai ke uttara meM jo dravya dRSTi kahI hai usameM aura anubhaya ke uttara me jo zuddha dravya dRSTi hai isame dono se kyA antara hai ? uttara-vaha paryAya (aza) ko gauNa karake trikAlI svabhAva aza kI dyotaka hai usako dravya dRSTi yA nitya paryAya dRSTi bhI kahate haiM aura yahA~ dono azo ke akhaNDa piNDa ko nitya anitya kA bheda na karake akhaNDa kA grahaNa zuddha dravya dRSTi hai| yahA~ zuddha zabda akhaNDa artha meM (761, 762) prazna 102-zuddha dravyadRSTi aura pramANa me kyA antara hai kyoMki yaha bhI pUrI vastu ko grahaNa karatI hai aura pramANa bhI pUrI vastu ko grahaNa karatA hai ? uttara-pramANa dRSTi me nitya anitya dono paDakho kA joDa rUpa jJAna kiyA jAtA hai| jaise jo nitya hai vahI anitya hai| isame vastu ubhaya rUpa hai aura usame vastu anubhava gocara hai / zabda ke agocara hai| anirvacanIya hai| usame nitya anitya kA bheda nahIM hai| usame vastu akhaNDa eka rUpa akhaNDa hai| (762, 763) prazna 103-vyasta-samasta kisako kahate haiM ? uttara-bhinna-bhinna ko vyasta kahate hai| abhinna ko samasta kahate hai / svabhAva dRSTi se samasta rUpa hai kyoki svabhAva kA kabhI bheda nahI hotA hai jaise jIva / avasthA dRSTi se vyasta rUpa hai kyoki samaya-samaya . kA pariNAma arthAta avasthA pratyakSa bhinna-bhinna rUpa hai jaise manuSya deva / (416) prazna 104-kramavartI akramavartI kisako kahate haiM ? Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 205 ) uttara--svabhAva dRSTi ko akramavartI kahate haiM kyoki vaha sadA ekarUpa hai jaise jIva aura pariNAma-avasthA-paryAya dRSTi ko kramavartI kahate haiM kyoki anAdi se ananta kAla taka kramabaddha pariNamana karanA bhI vastu kA svabhAva hai jaise manuSya deva / (417) prazna 105-pariNAma ke nAmAntara batAo? uttara-pariNAma, paryAya, avasthA, dazA, pariNamana, vikriyA, kArya, krama, pariNati, bhaav| prazna 106-sarvathA nitya pakSa meM kyA hAni hai ? uttara--sat ko sarvathA nitya mAnane se vikriyA (pariNati) kA abhAva ho jAyegA aura usake abhAva me tattva kriyA, phala, kAraka, kAraNa, kArya kucha bhI nahIM bnegaa| prazna 107-tattva kisa prakAra nahIM banegA? uttara-pariNAma sata kI avasthA hai aura usakA Apa abhAva mAnate ho to pariNAma ke abhAva me pariNAmI kA abhAva svaya siddha hai| vyatireka ke abhAva me anvaya apanI rakSA nahIM kara sktaa| isa prakAra tattva kA abhAva ho jaaygaa| (424) prazna 108---miyA phala Adi kisa prakAra nahIM banegA ? uttara-Apa to vastu ko kUTastha nitya mAnate haiN| kriyA, phala, kArya Adi to saba paryAya me hote haiN| paryAya kI Apa nAsti mAnate haiM, ata ye bhI nahI bnte| (423) prazna 106-tattva aura kriyA donoM kaise nahIM banate ? uttara-mokSa kA sAdhana jo samyagdarzanAdi zuddha bhAva haiM ve pariNAma haiM aura unakA phala jo mokSa hai vaha bhI nirAkula sukha rUpa paDi NAma hai| ye dono sAdhana aura sAdhya rUpa bhAva haiN| pariNAma haiN| NAma Apa mAnate nahI haiN| isa prakAra to kriyA kA abhAva huA. ina dono bhAvo kA kartA-sAdhaka Atmadravya hai vaha vizeSa ke, Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 206 ) sAmAnya na rahane se nahIM banatA hai| isa prakAra tattva kA bhI abhAva ThaharatA hai arthAta kartA karma kyA koI bhI kAraka nahI banatA hai| (426) prazna 110-sarvathA anitya pakSa meM kyA hAni hai ? uttara-(1) sat ko sarvathA anitya mAnane vAlo ke yahA~ sata to pahale hI nAga ho jAyegA phira pramANa aura pramANa kA phala nahI bnegaa| (426) (2) jisa samaya ve sat ko anitya siddha karane ke lie anumAna prayoga meM yaha pratijJA bolege ki "jo sat hai vaha anitya hai" to yaha kahanA to svaya unakI pakaDa kA kAraNa ho jAyegA kyoki sat to hai hI nahI phira 'jo sat hai vaha" yaha zabda kaisA ? (430) (3) sat ko nahI mAnane vAle usakA abhAva kaise siddha krege| (4) sat ko ninya siddha karane me jo pratyabhijJAna pramANa hai vaha kSaNika ekAnta kA bAdhaka hai / (432) (5) sAmAnya (anvaya) ke abhAva me vizepa (vyatireka) to gadhe ke sIgavat hai / vastu ke abhAva me pariNAma kiskaa| ___'eka-aneka yugala' (4) prazna 111--sat eka hai isameM kyA yukti hai ? uttara-dravya se, kSetra se, kAla se aura bhAva se guNa paryAya yA .16 vyaya dhrIvya rUpa azo kA abhinna pradezI hone se sat eka hai pati kyoki vaha niraza deza hai isalie akhaNDa sAmAnya kI apekSA sat eka hai| (436, 437) prazna 112-dravya se sat eka kaise hai ? uttara-kyoki vaha guNa paryAyo kA eka tanmaya piNDa hai isalie Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 207 ) : eka hai / aisA nahIM hai ki usakA kucha bhAga guNa rUpa ho aura kucha bhAga * paryAya rUpa ho arthAt gaurasa ke samAna, agha svarNapASANa ke samAna, chAyA Adarza ke samAna anekahetuka eka nahIM hai kintu svata siddha eka (438 se 448 taka, 753) prazna 113--kSetra se sat eka kaise hai ? uttara-jisa samaya jisa dravya ke eka deza me jitanA, jo, jaise sat sthita hai, usI samaya usI dravya ke saba dezo me bhI utanA, vahI vaisA hI samudita sthita hai| isa akhaNDa kSetra me dIpa ke prakAzo kI taraha kabhI hAnivRddhi nahI hoto| (453, 753) prazna 114-kAla se sat eka kese hai? uttara-eka samaya me rahane vAlA jo, jitanA aura jisa prakAra kA sampUrNa sat hai-vahI, utanA aura uso prakAra kA sampUrNa sat samudita saba samayo me bhI hai| kAla ke anusAra zarIra kI hAnivRddhi kI taraha sat me kAla kI apekSA se bhI hAnivRddhi nahIM hotI hai| vaha sadA akhaNDa hai| (473, 753) prazna 115-~-bhAva se sat eka kase hai ? uttara-sat saba guNo kA tAdAtmya eka piNDa hai| guNo ke atirikta aura usame kucha hai hI nhiiN| kisI eka guNa kI apekSA jitanA sat hai pratyeka guNa kI apekSA bho vaha utanA hI hai tathA samasta guNo kI apekSA bhI vaha utanA hI hai yaha bhAva se ekatva hai / skadha me paramANuo kI hAnivRddhi kI taraha sat ke guNo me kabhI hAnivRddhi nahI hotii| (481 se 485 taka 753) prazna 116-sat ke aneka hone meM kyA yukti hai ? uttara-vyatireka ke binA anvaya pakSa nahIM raha sakatA arthAt avayavo ke abhAva me avayavI kA bhI abhAva ThaharatA hai| atamalavayavo kI apekSA se sat aneka bhI hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 208 ) prazna 117-dravya se sat aneka kaise hai ? uttara-guNa apane lakSaNa se hai, paryAya apane lakSaNa se hai| pratyeka avayava apane-apane lakSaNa se (pradeza se nahIM) bhinna-bhinna hai| ata. sat dravya se aneka hai| (465, 752) prazna 118-kSetra se sat aneka kaise hai? uttara--pratyeka dezAga kA san bhinna-bhinna hai isa apekSA kSetra se aneka bhI hai / pratIti ke anusAra aneka hai| sarvathA nahI / (466, 752) prazna 116-kAla se sat aneka kase hai ? uttara-paryAya dRSTi se pratyeka kAla (paryAya) kA sat bhinnabhinna hai isa prakAra sat kAla kI apekSA aneka hai| (467, 752) prazna 120-bhAva kI apekSA sat aneka kaise hai ? uttara-pratyeka bhAva (guNa) apane-apane lakSaNa se (pradeza se nahIM) bhinna-bhinna hai isa prakAra sat bhAva kI apekSA aneka hai| (468, 952) prazna 121-epha aneka para ubhaya naya lagAo? uttara-jo sat guNa paryAyAdi ago se vibhAjita aneka hai, vahIM sata anazI hone se abhedya eka hai, yaha ubhaya naya yA pramANa pakSa hai| (755) prazna 122-epha aneka para anubhava naya lagAo? uttara-akhaNDa hone se jisame dravya guNa paryAya kI kalpanA hI nahIM hai| jo kisI vikalpa se bhI pragaTa nahIM kiyA jA sakatA hai / yaha zuddha dravyArthika naya yA anubhaya pakSa hai| (754) nirpakSa, sApekSa vicAra (5) prazna 123-nirpekSa se kyA samajhate ho? uttara-asti-nasti, tat-atat, nitya-anitya, eka-aneka, cAro Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 206 ) yugala bhinna-bhinna sarvathA judA mAne nAveM to mithyA hai aura cAro yadi paraspara ke maitrIbhAva se sammilita mAnakara mukhya gauNa kI vidhi se prayoga kiye jAyeM to samyaka haiN| prazna 124-paraspara sApekSatA kA yA mukhya gauNa kA rahasya kyA uttara-paraspara sApekSatA kA yaha rahasya hai ki Apa vastu ko jisa dharma se dekhanA cAhe sArI kI sArI vastu Apako usI rUpa dRSTigata hogI yaha nahI ki usakA kucha hissA to Apako eka dharma rUpa najara Aye aura dUsarA hissA dUsare rUpa jaise nityAnityAtmaka vastu me nitya anitya dono dharma isa prakAra paraspara sApekSa haiM ki trikAlI svabhAva kI dRSTi se vastu dekho to sArI svabhAva rUpa aura pariNAma kI dRSTi se vastu dekho to sArI pariNAma rUpa najara aayegii| aba tuma apane ko cAhe jisa rUpa dekha lo| jJAnI apane ko sadaiva nitya avasthita svabhAva kI dRSTi se dekhatA hai / ajJAnI jagat apane kA sadA pariNAma dRSTi se dekhatA hai / kyoki usame dono dharma rahate haiM isalie jisa rUpa dekhanA cAho usI rUpa dIkhane lagatI hai| isI ko mukhya gauNa kahate haiN| nirapekSa mAnane vAlo ko vastu sarvathA eka rUpa najara aayegii| yahI bAta anya cAra yugalo me bhI hai| prazna 125-sarvathAnirapekSapane kA niSedha kahA~-kahA~ kiyA hai ? uttara--(1) sAmAnya aura vizeSa dono ke nirapekSapane kA niSedha to 16 se 16 taka tathA 286 se 308 taka kiyA hai| (2) tata atat ke sarvathA nirapekSa kA niSedha 332 me kiyA hai (3) sarvathA nitya kA niSedha 423 se 428 taka tathA sarvathA anitya kA niSedha 426 se 432 taka kiyA hai (4) sarvathA eka kA niSedha 501 me aura sarvathA aneka kA niSedha 502 me kiyA hai| prazna 126-paraspara sApekSatA kA samarthana kahAM-kahA~ kiyA hai ? uttara-(1) sAmAnya vizeSa kI sApekSatA na0 15, 17, 20, Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAI hai (3) nitya ra tat atat kI sApekSa kahI hai ( ( 210 ) 21, 22 tathA 286 se 308 taka hai (2) tat atat kI sApekSatA 332 me 334 meM batAI hai (3) nitya anitya kI sApekSatA 433 me kahI hai (4) eka aneka kI sApekSatA 500 me kahI hai| prazna 127-nirapekSa ke nAmAntara batAo? uttara-nirapekSa, nirakuza, svatantra, sarvathA, bhinna-bhinna pradeza / prazna 128-sApekSa ke nAmAntara batAo? uttara-sApekSa, paraspara mitha prema, kathacita, syAta kisI apekSA me, dono ke abhinna pradeza / aviruddha rUpa se, maitrIbhAva, sapratipakSa / prazna 126- mukhya ke nAmAntara batAo? uttara-vivakSita, unmagna, arpita, mukhya, anuloma, unmajjata, asti, jisa dRSTi se dekhanA ho, apekSA, sva / prazna 130-gauNa ke nAmAntara batAo? uttara-avivakSita, avamagna, anapita, gauNa, pratiloma, nimajjata, nAsti, jisa dRSTi se na dekhanA ho, upekSA, pr| zeSa vidhi vicAra (6) prazna 131-'zeSa vidhi pUrvavat jAna lenA' isameM kyA rahasya hai ? uttara-asti-nAsti, tat-atata, nitya-anitya, eka-aneka, cAro yugala apane-apane rUpa se asti aura nAsti (jisakI mukhyatA ho vaha asti, dUsarI nAsti) rUpa to hai hI (eka-eka naya dRSTi) para ve ubhaya (pramANa dRSTi) aura anubhaya (zuddha akhaNDa dravyAthika dRSTi) rUpa bhI hai yaha bAta bhI dRSTi me avazya rahe aura isakA vismaraNa na ho jAya, yahI isakA rahasya hai| prazna 132-'zeSa vidhi pUrvavat jAna lenA' isakA kathana kahA~kahA~ hai ? uttara-asti-nAsti kA 287, 288 me, atat-atat kA 335 me, nitya-anitya kA 414 se 417 me, eka-aneka kA 466 me kiyA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 211 ) hai| (inakA paraspara abhyAsa karane se anekAnta ko saba vidhi lagAne kA parijJAna ho jAtA hai)| tIsare bhAga kA dRSTi parijJAna (3) pahalI pustaka me tIna dRSTiyo se kAma liyA gayA thaa| akhaNDa ko batalAne vAlI dravyadRSTi, usake eka-eka guNa paryAya Adi azo ko batalAne vAlI paryAya dRSTi, khaNDa akhaNDa ubhayarUpa batalAne vAlI pramANa dRsstti| dUsarI pustaka me cAra dRSTi se kAma liyA gayA thaa| vastu cAra yugalo se gumphina hai| una yugaloM ke eka-eka dharma ko vatalAne vAlI eka-eka paryAya dRSTi, dono ko ikaTThA batalAne vAlI pramANa dRSTi tathA abheda-akhaNDa batalAne vAlI anubhaya dRSTi yA zuddha dRsstti| aba isa tIsarI pustaka me anya prakAra kI dRSTiyo se kAma liyA gayA hai| pahalI vyavahAra dRSTi, dUsarI nizcaya dRSTi, tIsarI pramANa dRSTi, cauthA nayAtIta AtmAnubhUti dazA / inakI zuddhi ke liye nayAbhAso kA bhI parijJAna karAyA gayA hai| aba ina para sakSepa se kucha prakAza DAlate haiN| (1) sabase pahale yaha samajhane kI AvazyakatA hai ki jaina dharma eka dravya kA dUsare dravya se koI sambandha nahI maantaa| uname kisI prakAra kA sambandha batalAnA nayAbhAsa hai cAhe vaha kartA sambandhI ho yA bhogatA sambandho ho yA aura koI prakAra kA bhI ho| itanI vAta bhalI-bhAMti nirNIta honI cAhie tava Age gADI clegii| (2) phira vaha jAnane kI AvazyakatA hai ki vibhAva sahita eka akhaNDa dharmI kA parijJAna karanA hai| vinA bheda ke jAnane kA aura koI sAdhana nahIM hai ata usa dravya ke catuSTaya me do aza haiM eka vibhAva aza, zeSa svabhAva aza / vibhAva aza usame kSaNika hai, maila hai, Agantuka bhAva hai, bAhara nikala jAne vAlI cIja hai| usakA nAma asadbhUta hai arthAt jo dravya kA mUla padArtha nahIM hai| usako darzAne vAlI dRSTi Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 212 ) asadbhUta vyavahAra naya hai| ye naya vibhAva ko usa dravya kA batalAtI hai aura asadbhUta batalAtI hai / ye naya kevala jIva pudgala me hI lagatI hai kyoki vibhAva inhI do me hotA hai| vaha vibhAva eka buddhipUrvakavyakta-apane jJAna kI pakaDa me Ane vaalaa| dUsarA avyakta-apane jJAna kI pakaDa me na Ane vaalaa| pakaDa me Ane vAle ko upacarita asadbhUta kahate haiM / upacarita kA artha hI pakaDa me Ane vAlA aura asadbhUta kA artha vibhAva / aura pakaDa me nahI Ane vAlA anupacarita asadbhUta / isa naya ke parijJAna se jIva ko mUla meTara kA aura maila kA bhinna-bhinna parijJAna ho jAtA hai aura vaha svabhAva kA Azraya karake maila ko nikAla sakatA hai| phira jo vacA usakA sadbhuta kahate hai| usame paryAya ko upacarita sadbhUta aura guNa ko anupacarita sadbhUta kyoki paryAya sadA para se upacarita kI jAtI hai| aura guNa se upacarita nahI hotA ata* anupacarita / ye naya chaho dravyo para lagatI hai jaise-jJAna sva para ko jAnatA hai yaha to jIva me sadbhUta upacarita, pudgala me harA-pIlA Adi upacarita, dharma dravya me jo jIva pudgala ko calane me madada de yaha spaSTa para se upacarita kiyA gayA hai, adharma me jo jIva pudgala ko Thaharane me madada kare, AkAza meM jo sabako jagaha de aura kAla me jo savako pariNamAve / ye saba upacarita sadbhUta vyavahAra naya kA kathana hai / aba paryAya dRSTi ko gauNa karake dravya aura guNa kA bheda karake kahanA anupacarita jaise AtmA kA jJAna guNa, pudgala kA sparza, rasa, gadha, varNa guNa, dharma kA gatihetutva guNa, adharma kA sthitihetutva guNa, AkAga kA avagAhatva guNa, kAla kA pariNamanahetutva guNa / ina guNo ko dravya ke unujIvI guNa batalAnA / svata. siddha apane kAraNa se rahane vAle, ye anupacarita sadabhUta vyavahAra naya hai| anupacarita arthAt para se vilkula upacAra nahIM kiye gaye / kintu rava se hI upacAra kiye gye| aba eka dRSTi aura samajhane kI hai vaha yaha ki dUsarA dharmI to Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (213 ) dUsarA hI hai| usakI to bAta hI kyaa| vibhAva kSaNika hai| nikala jAtA hai / vaha koI mUla vastu hI nhiiN| ata usakI bhI kyA bAta / ava dravya me kevala pUrNa svabhAva paryAya aura guNa bacatA hai kyoki eka deza svabhAva paryAya bhI sAtha me vibhAva ke astitva ke kAraNa thii| jaba vibhAva nikala gayA to eka deza svabhAva paryAya ko koI avakAza nahI rhaa| pUrNa zuddha paryAya dravya kA solaha Ane nirapekSa svata siddha guNa pariNamana hai / guNo kA svabhAva hI nityAnityAtmaka hai / jaba taka paryAya me vibhAva thA taba taka guNa aura paryAya kA svabhAva bheda dikhalAnA prayojanavAna thaa| aba paryAya ko guNa se bhinna kahane kA koI prayojana na rahA / vaha guNa me samAviSTa ho jaayegii| jina AcAryoM ne kevala guNa samudAya dravya kahA hai vaha isI dRSTi ko mukhyatA se kahA hai| aba usa dravya ko na asadbhUta naya se kucha prayojana rahA, aura paryAya bhinna na rahane se upacarita sadbhUta se bhI prayojana na rahA / anupacarita sadbhUta to upacarita ke mukAbale me thaa| jaba upacarita na rahA to anupacarita bhI vyartha ho gyaa| usake lie AcAryoM ne kahA ki aba dravya ko bheda karane kA aura tarIkA hai aura ina nayo kI ava AvazyakatA nahI / aba to aura hI prakAra se bheda hogA, vaha prakAra hai guNa bheda / jitane guNo kA vaha akhaNDa piNDa hai basa kevala utane hI bheda hoge aura koI bheda na hogA aura na ho sakatA hai| eka-eka guNa ko batalAne vAlI eka-eka naya / jo guNa kA nAma, vahI naya kA nAma jaise jJAna guNa ko batalAne vAlI jJAna naya / jahA~ taka guNa guNo kA bheda hai vahA~ taka vyavahAra naya hai / ve saba vyavahAra naya kA vistAra hai, parivAra hai / ye saba kAlpanika bheda kevala samajhAne kI dRSTi se kiyA gayA hai / jo abheda me bheda kare vaha saba vyavahAra hai| ___aba nizcaya naya ko samajhAte haiN| nizcaya naya kA viSaya paravastu rahita, vibhAva rahita, ekadeza svabhAva paryAya rahita, pUrNa svabhAva paryAya ko guNo me samAviSTa karake, guNa bheda ko dravya me samAviSTa karake sAta haiN| nizkA rahita, pUrNa mAviSTa Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 214 ) akhaNDa vastu hai / aisA kucha vastu kA niyama hai ki pUrNa akhaNDa dravya kA dyotaka koI zabda hI jagata me nahI hai| jo kahoge vaha eka guNa bheda kA dyotaka hogA jaise sat-astitva guNa kA dyotaka hai, vastu-vastutva guNa kA, jIva-jIvatva guNa kA, dravya-dravyatva guNa kA / ata lAcAra hokara abheda ke lie Apako yahI kahanA paDegA ki bhedarUpa nahI arthAta 'neti' zabda se vaha Azaya prakaTa kiyA jaayegaa| artha usakA hogA bheda rUpa nahI-abheda ruup| yaha jIva ko hara samaya aisA dikhalAtA hai jaisA siddha me hai / pudgala ko hara samaya eka zuddha paramANu / dharmAdika to hai hI shuddh| ava pramANa dRSTi samajhAte haiM / yaha kahatI hai, jo bheda rUpa hai, vahI to abheda rUpa hai| jo nitya hai vahI to anitya hai| ityAdi rUpa se dono virodhI dharmoM ko ekadharmI me avirodha pUrvaka sthApita karatI hai| uparyukta tIno dRSTiyo kA jJAna hone para vastu kA parijJAna hara pahalU se ho jAtA hai| vastu svatantra para se nirapekSa, khyAla me A jAtI hai| yahA taka saba jJAna kA kArya hai| isase Age aba nayAtIta dazA ko samajhAte haiN| jo koI jIva Upara batalAye huye saba vikalpa jAla ko jAnakara vastu ke parijJAna se santuSTa ho jAtA hai aura apane ko mUlabhUta zuddha jIvAstikAya rUpa jAnakara usakA zraddhAna karatA hai / upayoga jo anAdi kAla se para kI ekatvabuddhi, parakartRtva, parabhoktRtva me aTakA huA hai, usako vahA se haTAkara apane sAmAnya svarUpa kI ora moDatA hai aura saba prakAra ke naya pramANa nikSepo ke vikala jAla se haTakara sAmAnya tattva meM lIna hotA huA atIndriya sukha ko bhogatA hai vaha purupa nayAtIta dazA ko prApta hotA hai unako AtmAnubhUti, samayasAra, AtmakhyAti, Atmadarzana, samyagdarzana, samyagjJAna, samyaka cAritra ityA. dika aneka nAmo se kahA hai| isakA phala karma kalA se rahita pUrNa zuddha AtmA kI prApti hai| prazna 133--naya kise kahate haiM ? Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 215 ) uttara-nitya-anitya Adi viruddha do dharma svarUpa dravya me kisI eka dharma kA vAcaka naya hai jaise sat nitya hai, yA sata anitya hai athavA ananta dharmAtmaka-vastu ko dekhakara usake eka-eka dharma kA nAma rakhanA naya hai jaise jJAna darzana ityAdika / (504, 513) prazna 134-naya ke aupacarika bheda lakSaNa sahita likho? uttara-(1) dravya naya (2) bhAva naya / paulika zabdo ko dravya naya kahate haiM aura usake anusAra pravRtti karane vAle vikalpa sahita jIva ke zrutajJAnAza ko bhAva naya kahate hai| prazna 135-naya kyA karatA hai ? uttara-vastu ke ananta dharmoM kA bhinna-bhinna jJAna karAkara vastu ko ananta dharmAtmaka siddha karatA hai tathA usakA anubhava karA detA hai| (515) prazna 136-nayo ke mUla bheda kitane haiM ? uttara-do (1) dravyAthika yA nizcaya naya (2) paryAyAthika yA vyavahAra ny| (517) prazna 137-dravyAthika naya kise kahate haiM aura ve kitane haiM ? uttara-kevala akhaNDa sat hI jisakA vipaya hai vaha dravyAthika hai| yaha eka hI hotA hai / isame bheda nahIM haiN| (518) prazna 138-paryAyAthika naya kise kahate haiM ? uttara-azo ko paryAyeM kahate hai| una azo me se kisI eka vivakSita aza ko kahane vAlI paryAyAthika naya hai / prazna 136-vyavahAra naya kA lakSaNa, kAraNa aura phala batAo? uttara-abheda sat me vidhi pUrvaka guNa guNo bheda karanA vyavahAra naya hai| sAdhAraNa yA asAdhAraNa guNa isakI pravRtti me kAraNa hai| anantadharmAtmaka ekadharmI me Astikya buddhi kA honA isakA phala hai kyoki guNa ke sadbhAva me niyama se dravya kA astitva pratIti meM A jAtA hai| (522, 523, 524) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 216 ) prazna 140 sadbhUta vyavahAra naya kA lakSaNa, kAraNa, phala batAo? uttara--vivakSita kisI dravya ke guNo ko usI dravya me bheda rUpa se pravRtti karAne vAle naya ko sadbhUtavyavahAra naya kahate haiN| sat kA asAdhAraNa guNa isakI pravRtti me kAraNa hai / eka vastu kA astitva dUsarI vastu se sarvathA bhinna hai tathA pratyeka vastu pUrNa svatantra aura svasahAya hai aimA bheda vijJAna honA isakA phala hai / (525 se 528) prazna 141-~-asadbhuta vyavahAra naya kA lakSaNa, kAraNa, phala aura dRSTAnta vatAo? uttara-mUla dravya me vaibhAvika pariNamana ke kAraNa jo eka dravya ke guNa dUsare dravya me sayojita karanA asadbhuta vyavahAra naya kA lakSaNa hai| usakI vaibhAvika zakti kI upayogatA isakA kAraNa hai| vibhAva bhAva kSaNika hai / usako choDakara jo kucha bacatA hai vaha mUla dravya hai| aisA mAnakara samyagdRSTi honA isakA phala hai pudgala ke krodha ko jIva kA krodha kahanA yaha isakA dRSTAta hai| (526 se 533) prazna 142-anupaparita sadbhuta vyavahAra naya kA lakSaNa, udAharaNa tathA phala batAo ? uttara-jisa sat me jo zakti antarlIna hai| usako usI kI paryAya nirapekSa kevala guNa rUpa se kahanA anupacarita sadbhUta vyavahAra naya hai jaise jIva kA jJAna guNa / isase dravya kI trikAla svatantra sattA kA parijJAna hotA hai| (534 se 536) prazna 143----upacarita sadbhUta vyavahAra naya kA lakSaNa, udAharaNa kAraNa aura phala batAo? uttara-aviruddhatApUrvaka kisI kAraNavaza kisI vastu kA guNa usI me para kI apekSA se upacAra karanA upacarita sadbhUta vyavahAra naya hai / artha vikalpa jJAna pramANa hai yaha isakA udAharaNa hai| binA para ke svaguNa upacAra nahIM kiyA jA sakatA yaha isakI pravRtti meM Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 217 ) kAraNa hai| vizeSa ko sAdhana banAkara sAmAnya kI siddhi karanA isakA phala hai| (540 se 545) prazna 144-anupacarita asadbhata vyavahAra naya kA lakSaNa, kAraNa, phala batAo? uttara-abuddhipUrvaka vibhAva bhAvo ko jIva kA kahanA anupacarita asadbhUta vyavahAra naya hai / vaibhAvika zakti kA upayoga dazA me dravya se ananyamaya honA isakI pravRtti me kAraNa hai| vibhAva bhAva me heya buddhi kA honA isakA phala hai| (546 se 548) prazna 145-upacarita asadbhUta vyavahAra naya kA lakSaNa, kAraNa phala batAo? uttara-buddhi pUrvaka vibhAva bhAvo ko jIva ke kahanA upacarita asadbhUta vyavahAra naya hai| isame para nimitta hai yaha isakA kAraNa hai| avinAbhAva ke kAraNa abuddhi pUrvaka bhAvo kI sattA kA parijJAna hotA isakA phala hai| (546 se 551) prazna 146-upacarita sadbhUta vyavahAra naya kA marma kyA hai ? uttara--"jJAna para ko jAnatA hai" aisA kahanA athavA to jJAna me rAga jJAta hone se "rAga kA jJAna hai" aisA kahanA athavA jJAtA svabhAva ke bhAnapUrvaka jJAnI "vikAra ko bhI jAnatA hai" aisA kahanA upacarita sadbhUta vyavahAra naya kA kathana hai| prazna 147 anupacarita sadbhUta vyavahAra naya kA marma kyA hai ? uttara- jJAna aura AtmA inyAdi guNa-guNI ke bheda se AtmA ko jAnanA vaha anupacarita sadbhUta vyavahAra naya hai| sAdhaka ko rAga rahita jJAyaka svabhAva kI dRSTi huI ho tathApi abhI paryAya me rAga bhI hotA hai / sAdhaka svabhAva kI zraddhA me rAga kA niSedha huA ho, tathApi, use guNa bheda ke kAraNa cAritra gUNa kI paryAya me abhI rAga hotA hai| aise guNa bheda se AtmA ko jAnA vaha anupacarita sadbhUta vyavahAra naya Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 218 ) prazna 148-upacarita asadabhUta vyavahAra naya kA marma batAo? uttara-sAdhaka aisA jAnatA hai ki abhI merI paryAya me vikAra hotA hai / usame vyakta rAga-buddhi pUrvaka kA rAga-pragaTa khyAla me liyA jA sakatA hai aise buddhipUrvaka ke vikAra ko AtmA kA jAnanA yaha upacarita asadbhUta vyavahAra naya hai / prazna 146-anupacarita asadabhUta vyavahAra naya kA marma batAo? uttara-jisa samaya buddhipUrvaka kA vikAra hai usa samaya apane khyAla me na A sake-aisA avuddhipUrvaka kA vikAra bhI hai, use jAnanA vaha anupacarita asadbhUta vyavahAra naya hai / prazna 150-samyak naya kA kyA svarUpa hai ? uttara-jo naya tadguNasavijJAna sahita (jIva ke bhAva ve jIva ke tadguNa haiM tathA pudgala ke bhAva ve pudgala ke tadguNa haiM-aise vijJAna sahita ho) udAharaNa sahita ho, hetu sahita aura phalavAna (prayojana vAn) ho vaha samyak naya hai / jo usase viparIta naya hai vaha nayAbhAsa (mithyA naya) hai kyoki para bhAva ko apanA kahane se AtmA ko kyA sAdhya (lAbha) hai (kucha nhii)| prazna 151-nayAbhAsa kA kyA svarUpa hai ? uttara-jIva ko para kA kartA-bhoktA mAnA jAya to bhrama hotA hai vyavahAra se bhI jIva para kartA bhoktA nahI hai| vyavahAra se AtmA rAga kA kartA bhoktA hai kyoki rAga vaha apanI paryAya kA bhAva hai isalie usame tadguNa savijJAna lakSaNa lAgU hotA hai| jo usase viruddha kahe vaha nayAbhAsa (mithyA naya) hai|| prazna 152-samyak naya aura mithyA naya kI kyA pahacAna hai ? uttara-jo bhAva ekadharmI kA ho, usako usI kA kahanA to saccA naya hai aura eka dharmI ke dharma ko dUsare dharmI kA dharma kahanA mithyA naya hai| jaise rAga ko AtmA kA kahanA to samyak naya hai aura varNa ko AtmA kA kahanA mithyA naya hai / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 216 ) prazna 153-nayAbhAso ke kucha dRSTAMta batAo? uttara-(1) zarIra ko jIva kahanA (2) dravya karma nokarma kA kartA-bhoktA AtmA ko kahanA (3) ghara dhana dhAnya strI putrAdi vAhya padArthoM kA kartA-bhoktA jIva ko kahanA (4) jJAna ko jJeyagata yA jJeya ko jJAnagata kahanA ityAdi / do dravya me kucha bhI sambandha mAnanA nayAbhAsa hai| prazna 154-vyavahAra nayo ke nAma batAo? uttara-pratyeka dravya me jitane guNa haiN| uname hara eka guNa ko bheda rUpa se viSaya karane vAlI usI nAma kI naya hai| jitane eka vastu me guNa haiM utanI naya haiM / ye zuddha dravya ko jAnane kA tarIkA hai| jaise AtmA ke astitva guNa ko batAne vAlI asti naya jJAna guNa ko batAne vAlI jJAna ny| prazna 155-uparyukta nayo ke pahacAnane kA kyA tarIkA hai ? uttara-vizeSaNa vizeSya rUpa se udAharaNa sahita jitanA bhI kayana hai vaha saba vyavahAra naya hai yahI isake jAnane kA gura hai| prazna 156-nizcaya naya kA lakSaNa kyA hai ? uttara-jo vyavahAra kA pratiSedhaka ho, vaha nizcaya naya hai / 'neti' se isakA prayoga hotA hai / yaha udAharaNa rahita hai| prazna 157-vyavahAra pratiSevya kyo hai ? uttara-kyoki vaha mithyA viSaya kA upadeza karatA hai| vaha isa prakAra dravya me guNa paryAyo ke TukaDe karatA hai jaise parazu se lakaDI ke TukaDe kara diye jAte haiM kintu dravya akhaNDa eka hai usame aise TukaDe nahI haiN| ata vyavahAra naya mithyA hai / vyavahAra naya ke kathanAnusAra zraddhAna karane vAle mithyA dRSTi haiN| prazna 158-jaba vaha mithyA hai to usake mAnane kI AvazyakatA hI kyA hai ? uttara-nizcaya naya anirvacanIya hai| ata vastu samajhane samajhAne Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (220 ) ke lie vyavahAra naya kI AvazyAtA hai| yaha kevala vastu ko pakaDA denA hai| enanA hI umame kAryakArIpanA hai kyoki vastu pakar3ane kA aura koI gAdhana nahIM hai| prazna 156-nizcaya naya kA viSaya kyA hai ? uttara-jo vyahAra nayA viSaya hai vahI nizcaya naya kA viSaya hai| vyavahAra naya meM bheda viranya nikAla dene para niuttaya naya kA hI viSaya banatA hai| prazna 160-~-nizcayanayAvalambI svasamayI hai yA parasamayI ? uttara-nicayanayAvalambI bhI paranamayI hai kyoki isame nipaMdha mpa vikalA hai| dasare dono naya sApekSa hai| jahA~ vidhi vivalpa hogA vahA~ nirodhampa vikarara bhI avazya hogaa| prazna 161--svasamayI jIva kauna hai ? uttara-jo nimcanaya ke vikalpa ko bhI pAra karake svAtmAnubhUti me praveza kara gayA hai / nayAtIta avasthA ko svasamaya prativaddha avasthA kahate hai| prazna 162---nizcayanaya ke kitane bheda haiN| kAraNa sahita batAo? uttara-nizcayanaya kA koI bheda nahI kyoki vaha akhaNDa sAmAnya ko viSaya karatI hai ata usame bheda ho hI nahIM sktaa| vaha kevala eka hI hai| prazna 163-nizcayanaya ke zuddha nizcaya, azuddha nizcaya Adi bheda hai yA nahIM? uttara--nahI / ve vyavahAra naya ke hI nAmAntara haiN| kevala kathanazaMlo kA antara hai| jo una kathano ko vAstava me hI koI sAmAnya kI dyotaka nizcaya naya mAna le to vaha mithyAdRSTi hai| prazna 164--vyavahAra naya aura nizcayanaya kA kyA phala hai ? uttara-vyavahAranaya ko heya zradAna karanA caahie| yadi use Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 221 ) - upAdeya mAne to usakA phala ananta sasAra hai / nizcaya naya kA viSaya upAdeya hai| nizcayanaya kA viSaya jo sAmAnya mAtra vastu hai, yadi usakA Azraya kare aura nizcayanaya kA vikalpa bhI choDe to svasamayI hai| usakA phala Atmasiddhi hai| prazna 165-nizcaya aura vyavahAra ke jAnane se kyA lAbha hai ? uttara-vyavahAra bheda ko kahate hai / bheda me rAga Anava vadha sasAra hai| nizcaya abheda ko kahate haiN| abheda me mokSa mArga, vItarAgatA, savara aura nirjarA hai| prazna 166--phira AcAryoM ne bheda kA upadeza kyo diyA ? uttara-kevala abheda ko samajhane ke lie| bheda me aTakane ke lie nahI / jo kevala vyavahAra ke pIche hAtha dhokara paDe haiM unake lie jinopadeza hI nahI hai| aisA puruSArthasiddhayupAya me kahA hai| zrI samayasAra jo me vyavahAra ko mlecchabhASA aura vyavahArAvalambI ko maleccha kahA hai kyoki mleccho ke dharma nahI hotaa| prazna 167-vyavahAra to jJAniyo ke bhI hotA hai nA ? uttara-jJAniyo ke vyavahAra kA avalambana, Azraya zraddhA me kadApi nahI hotA kintu ve to vyavahAra ke kevala jJAtA hote hai| vyavahAra kA astitva vastu svabhAva ke niyamAnusAra unake hotA avazya hai para jJeya rUpa se| prazna 168-vyavahAra ko zrI samayasAra jI meM prayojanavAna kahA uttara-tumane dhyAna se nahI paDhA vahA~ likhA hai| "jAnane me AtA huA usa kAla prayojanavAna hai|" isakA artha gurugama anusAra yaha hai ki vyavahAra jJAnI kI paryAya me usa samaya mAtra ke lie jJeya rUpa se maujUda hai na ki isakA yaha artha hai ki jJAnI ko usakA Azraya hotA hai (zrIsamayasArajI gAthA 12 ttiikaa)| zrI pacAstikAya gAthA 70 TIkA me likhA hai "kartRtva aura bhoktRtva ke adhikAra ko samApta karake Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 222 ) samyakapane pragaTa prabhutva gapitavAlA hotA huA jJAna ko hI anusaraNa karane jAle mArga me cantA hai-pravartatA hai-pariNamatA hai-AcaraNa karatA hai taba vaha vizuddha Atma-tattva kI upalabdhi spa apanarganagara ko pAtA hai|' tIna kAla aura tIna loka me yahI eka mokSaprApti kA upAya hai| zrI pravacanagAra alima pacaratna meM zuna ke hI munipanA, jJAna darzana nivAM kahA hai| aura navame cIkA meM jAne vAle pUrNa zuddha vyavahArI muni ko sasAra tatva ati vibhAva kA rAjA yA mithyAdaSTiyA kA sAmantAna kahA hai| aisI rahasya kI bAta binA sadguru samAgama nahIM aatii| aisA mAlUma hotA hai Apane binA gurugama abhyAsa kiyA hai| yadi vinA gurugaga tattva hAtha laga jAyA karatA to samyaktva meM dezanAlabdhi kI AvazyakatA na rhtii| kevala zAstro se kAma cala jaataa| prazna 166-pramANa jJAna kA svarUpa kyA hai ? uttara-jo jAna sAmAnya vizepa dono svarUpo ko maMtrI pUrvaka jAnatA hai vaha pramANa hai arthAt vastu ke sampUrNa azo ko avirodhapUrvaka grahNa karane vAlA jJAna pramANa hai isakA viSaya sapUrNa vastu hai| isake dvArA sampUrNa vastu kA anubhava eka sAtha ho jAtA hai / (665, 676) prazna 170-pramANa jJAna ke bheda batAo? uttara-pramANa ke do bheda hai (1) pratyakSa (2) parokSa / asahAya jJAna ko pratyakSa kahate haiM aura sahAya sApekSa jJAna ko parokSa kahate haiM / pratyakSa jJAna ke do bheda hai / sakala pratyakSa aura vikala pratyakSa / kevala jJAna sakala pratyakSa hai| avadhi mana paryaya vikala pratyakSa hai| matizruta parokSa hai kintu iname itanI vizeSatA hai ki avadhi mana paryaya nizcaya se parokSa hai upacAra se pratyakSa hai / matizrutajJAna svAtmAnubhUti me pratyakSa hai / parapadArtha ko jAnate samaya parokSa hai| itanI vizeSatA aura hai ki Atma siddhi me do matizruta jAna hI upayAgI hai| avadhi mana paryaya nhii| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 223 ) prazna 171-nikSepo kA svarUpa batAo? uttara-guNo ke AkSepa ko nikSepa kahate haiN| isake cAra bheda hai| nAma sthApanA, dravya aura bhAva / atadguNa vastu me vyavahAra calAne ke liye jo nAma rakkhA jAtA hai vaha nAma nikSepa hai| jaise kisI vyakti me jinake guNa nahIM hai para usakA nAma jina rakkhanA / usI ke AkAra vAlI vastu me yaha vahI hai aisI buddhi kA honA sthApanA nikSepa hai jaise prtimaa| vartamAna me vaimA na ho kintu bhAvi me niyama me vaisA hone vAle ko dravya nikSepa kahate hai jaise garbha janma me hI bhagavAna ko jina kahanA / jisa zabda se kahA jAya, usI paryAya me hone vAlI vastu ko bhAva nikSepa kahate haiM jaise sAkSAt kevalI ko jina khnaa| naya pramANa prayoga paddhati prazna 172-dravya guNa paryAya para paryAyAyika naya kA prayoga karake dikhAo? uttara-dravya, guNa paryAya vAlA hai arthAt jo dravya ko bheda rUpa kahe jaise guNa hai / paryAya hai / aura unakA samUha dravya hai| usa dravya me jo dravya hai vaha guNa nahI hai, jo guNa hai vaha dravya nahI hai, paryAya bhI dravya guNa nahI hai / yaha paryAyAthika naya kA kahanA hai / (747 dUsarI pakti, 746) prazna 173-dravya guNa paryAya para kucha dravyArthika naya kA prayoga karo? uttara-tattva anirvacanIya hai arthAt jo dravya hai vahI guNa paryAya hai / jo guNa paryAya hai vahI dravya hai kyoki padArtha akhaNDa hai| yaha zuddha dravyAthika naya kA kahanA hai| (747 pra0 pakti, 750 pra0 50) prazna 174-dravya guNa paryAya para pramANa kA prayoga karo? uttara-jo anirvacanIya hai, vahI guNa paryAya vAlA hai, dUsarA nahI hai athavA jo guNa paryAya vAlA hai vahI anirvacanIya hai isa prakAra jo Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 224 ) vyavahAra nizcaya dono ke pakSa ko maitrI pUrvaka kahe, vaha pramANa hai| (748, 750 dUsarI pakti) prazna 175-aneka naya kA prayoga vatAo? uttara-dravya hai, guNa hai, paryAya hai, tIno aneka haiN| apane-apane lakSaNa se bhinna-bhinna hai / yaha aneka nAmA vyavahAra naya kA pakSa hai| (752) prazna 176----eka naya kA prayoga batAo? uttara-nAma se cAhe dravya kaho athavA guNa kaho athavA paryAya kaho para sAmAnyapane ye tIno hI abhinna eka sat hai isaliye ina tIno me se kisI eka ke kahane se bAkI ke do bhI vinA kahe grahaNa hote hI haiM yaha eka nAmA vyavahAra naya hai|| (753) prazna 177---zuddha dravyAthikanaya kA prayoga batAo? uttara- niraza deza hone se na dravya hai, na guNa hai, na paryAya hai aura na vikalpa se pragaTa hai yaha zuddhadravyAthikanaya kA pakSa hai| (754) prazna 178-pramANa kA prayoga batAo? uttara-paryAyAthika naya se jo sat dravya guNa paryAyo ke dvArA aneka rUpa bheda kiyA jAtA hai, vahI sat azarahita (akhaNDa) hone se abhedya eka hai yaha pramANa kA pakSa hai| (755) prazna 176-asti naya kA prayoga batAo? uttara-vipakSa kI avivakSA rahate vastu sAmAnya athavA vizeSa jisakI vivakSA ho, usa rUpa se hai / yaha kahanA eka asti nAmA vyavahAra naya hai| (756) prazna 180-nAstinaya kA prayoga batAo? uttara-vipakSa kI vivakSA rahate vastu sAmAnya athavA vizeSa jisa rUpa se nahI hai vaha nAsti pakSa hai| (757) prazna 181--asti nAsti para dravyAthika naya kA prayoga btaao| uttara-tattva svarUpa se hai yaha bhI nahIM hai| tattva pararUpa se nahI Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 225 ) hai yaha bhI nahI hai kyoki vastu saba vikalpo se rahita hai yaha zuddha dravyArthika naya kA pakSa hai| _ (758) prazna 182-asti nAsti para pramANa kA prayoga batAo? uttara-jo parasvarUpa ke abhAva se nahI hai, vahI svarUpa ke sadbhAva se hai, tathA vahI anirvacanIya hai yaha saba pramANa pakSa hai| (758) prazna 183-anitya naya kA prayoga batAo? uttara-sat pratyeka samaya utpanna hotA hai aura nAza hotA hai yaha anitya nAmA vyavahAra naya hai| prazna 184-nitya naya kA prayoga batAo? / uttara-sat na utpanna hotA hai, na nAza hotA hai, vaha sadA eka rUpa dhra va rahatA hai yaha nitya nAmA vyavahAra naya hai| (761) prazna 185-nizcaya naya kA prayoga batAo? uttara-sat kA na nAza hotA hai, na utpanna hotA hai na dhruva hai, vaha to nivikalpa hai yaha nizcaya naya kA pakSa hai / (762) prazna 186-pramANa kA prayoga batAyo ? uttara-jo anitya kI vivakSA me nitya rUpa se nahI hai vahI nitya kI vivakSA me anitya rUpa se nahIM hai| isa prakAra tatva nityAnitya hai yaha pramANa pakSa hai| (763) prazna 187-atat naya kA prayoga batAo? uttara-vastu me navIna bhAva rUpa pariNamana hone se "yaha to vastu hI apUrva 2 hai" yaha atat nAmA vyavahAra naya kA pakSa hai| (764) prazna 198-tat naya kA prayoga batAo? uttara-vastu ke navIna bhAvo se pariNamana karane para bhI tathA pUrva bhAvo se naSTa hone para bhI yaha anya vastu nahI hai kintu vahI kI vahI hai yaha tat naya nAmA vyavahAra naya kA pakSa hai| (765) prazna 186-zuddha dravyAthika naya kA prayoga batAo? uttara-vastu me na navIna bhAva hotA hai, na parAcIna bhAva kA nAza Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 226 ) hotA hai, kyoki na vastu anya hai, na vahI hai kintu anirvacanIya akhaDa hai yaha zuddhadravyAthikanaya kA pakSa hai| prazna 160-pramANa kA prayoga batAo? uttara-jo sat pratikSaNa navIna-navIna bhAvo se pariNamana kara rahA hai vaha na to asat utpanna hai aura na sat vinaSTa hai yaha pramANa pakSa hai| (767) cauthe bhAga kA pariziSTa prazna 161-sAmAnya dharma kise kahate haiM ? uttara-jo dharma saba dravyo me pAyA jAye use sAmAnya dharma kahate hai jaise dravyatva, guNatva, paryAyatva, utpAdavyayadhra vatva, astitva-nAstitva, nityatva-anityatva, tatpanA-atatpanA, ekatva-anekatva ityAdi / (7, 770) prazna 192-~-vizeSa dharma kise kahate haiM ? uttara-jo saba dravyo me na pAyA jAye kintu kucha me pAyA jAye use vizepa dharma kahate haiM jaise cetanatva-acetanatva, kriyatva-bhAvatva bhUtatva-amUrtatva, lokatva-alokatva ityAdika / (7, 770) prazna 163-jIva ajIva ko vizeSatA batAo? uttara-cetanA lakSaNa jIva hai, acetana lakSaNa ajIva hai| jIva cetana haiM zeSa pA~ca acetana haiN| (771) prazna 164-mUrta amUrta kI vizeSatA batAo? uttara-jo indriya ke grahaNa yogya ho athavA jisame sparza rasa gadha varNa pAyA jAe vaha mUrta hai / isase viparIta amUrta hai / eka pudgala mUrta hai| zeSa pAMca amUta haiN| (775, 777} prazna 195---loka aloka kI vizeSatA batAo? uttara-SaTadravyAtmaka loka hai usase viparIta arthAta AkAza mAtra aloka hai| (760, 761) Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 227 ) prazna 166-kriyA, bhAva kI vizeSatA batAo? uttara-pradezo kA calanAtmaka parispanda kriyA hai tathA pratyeka vastu me dhArAvAhI pariNAma bhAva hai| kriyAvAn do jIva aura pudgala hai / bhAvavAna chaho haiN| (764) prazna 167-sAmAnya jIva kA svarUpa batAo? uttara-jIva svata siddha, anAdi ananta, amUrtika, jJAnAdi anantadharmamaya, sAdhAraNa asAdhAraNa guNa yukta, lokapramANa asakhyAta kintu akhaNDa apane pradezo me rahane vAlA sabako jAnane vAlA kintu una saba se bhinna tathA unase aura koI sambandha na rakhane vAlA, avinAzI dravya hai| saba jIva samAna rUpa se isI svabhAva ke dhArI haiN| (798, 766, 800) prazna 198-paryAyadRSTi se jIva ke bheda svarUpa batAo? uttara--eka baddha, eka mukta / jo sasArI hai aura anAdi se jJAnAvaraNAdi karmoM se mUcchita hone ke kAraNa svarUpa ko aprApta hai, vaha baddha hai| jo saba prakAra ke karma rahita svarUpa ko pUrNa prApta hai vaha mukta (802) prazna 196-bandha kA svarUpa bheda sahita batAo? uttara-bandha tIna prakAra kA hotA hai (1) bhAvabandha, (2) dravyabandha, (3) ubhayavandha / rAga aura jJAna ke bandha ko bhAvavandha yA jIvabandha kahate haiN| pudgala karmoM ko athavA unakI karmatvazakti ko dravyabandha kahate hai| jIva aura karma ke nimitta naimittika savadha ko ubhaya badha kahate hai| (815, 816) prazna 200-nimittamAtra ke nAmAntara batAo? uttara-nimittamAtra, kartA, asara, prabhAva, balAdhAna, preraka, sahAyaka, sahAya, ina saba zabdo kA artha nimittamAtra hai (pramANa-zrItattvArtha sAra tIsarA ajIva adhikAra zloka na0 43) Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 228 ) prazna 201-nimitta naimittika saMbaMdha ke nAmAntara batAo? uttara-nimitta naimittika, avinAbhAva, kAraNakArya, hetu hetumat, kartA-karma, sAdhya sAdhaka, badhya bandhaka, eka dUsare ke upakAraka vastu svabhAva, kAnUne kudarata Autometic system ye zabda paryAyavAcI haiN| saba zabdo kA prayoga Agama me milatA hai| artha kevala nimitta kI upasthiti me upAdAna kA svatantra nirapekSa naimittika pariNamana hai (pramANa zrIpacAstikAya gAthA 62 TIkA) prazna 202-jIva karma aura unake baMdha kI siddhi karo ? uttara-pratyakSa apane me sukha-duHkha kA savedana hone se tathA "maiM-maiM" rUpa se apanA zarIra se bhinna anubhava hone se jIva siddha hai| koI daridra koI dhanavAna dekhakara usake avinAbhAvI rUpa kAraNa karma padArtha kI siddhi hotI hai| jIva me rAgadveSamoha aura sukha-dukha rUpa vibhAva bhAvo kI utpatti unake badha ko siddha karatI hai| yadi inakA vadha na hotA to jIva dharmadravyavat vibhAva na kara sakatA / (773, 818, 816) prazna 203-vaibhAvikI zakti kise kahate haiM ? uttara-AtmA me jJAnAdi ananta zuddhazaktiyo kI taraha yaha bhI eka zuddha zakti hai / pudagala karma ke nimitta milave isakA vibhAva pariNamana hotA hai / svata. svabhAva pariNamana hotA hai| isI prakAra pudgala me bhI yaha eka zakti hai aura usakA bhI do prakAra kA pariNamana hotA hai| isI zakti ke kAraNa jIva sasArI aura siddha rUpa banA hai / (848,846) prazna 204-~-AtmA ko mUrta kyo kahate haiM ? uttara-jaba taka AtmA vibhAva pariNamana karatA hai taba taka vibhAva ke kAraNa use upacAra se mUrta kahA jAtA hai| vAstava me vaha amUrta hI hai| (828) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 226 ) prazna 205-baddha jJAna kise kahate haiM ? uttara-jo jJAna mohakarma se AcchAdita hai, pratyartha pariNamana zIla hai arthAta iSTa-aniSTa padArtho ke sayoga me rAgI dvaSI mohI hotA hai, vaha vaddha jJAna hai / pahale guNasthAnavartI ajJAnI ke jJAna ko baddha jJAna kahate (35) prazna 206-abaddha jJAna jhise kahate haiM ? uttara-jo mohakarma se rahita hai, kSAyika hai, zuddha hai, lokAloka kA prakAzaka hai / vaha avaddha jJAna hai| kevalI ke jJAna ko avaddha jJAna kahate haiN| (836) prazna 207-vibhAva ke nAmAntara batAo? uttara-parakRtabhAva, parabhAva, parAkArabhAva, pudgalabhAva, karmajanyabhAva, prakRti zIlasvabhAva, paradravya, karmakRta, tadguNAkArasakrAnli, paraguNAkAra, karmapadasthitabhAva, jIva me hone vAlA ajIvabhAva, jIvasavadhI ajIva bhAva, tadguNAkRti, parayogakRtabhAva, nimisakRta bhAva, vibhAvabhAva, rAga, uparakti, upAdhi, uparajaka, badhabhAva, baddhabhAva, baddhatva, uparAga, paraguNAkArakriyA, Agantuka bhAva, kSaNika-bhAva, UparataratAbhAva, svaguNacyuti, svasvarUpacyuti ityAdi bahuta nAma hai| prazna 208-baddhatva kise kahate haiM ? uttara-padArtha me eka vaibhAvikI zakti hai| vaha yadi upayogI hove arthAt vibhAvarUpa kArya karatI hove to usa padArtha kI apane guNa ke AkAra kI arthAt asalI svarUpa kI jo sakrAnti-cyuti-vibhAva pariNati hai vaha sakrAnti hI anya hai nimitta jisame aisA bandha hai arthAt dravya kA bibhAva pariNamana baddhatva hai jaise jJAna kA rAga rUpa pariNamanA baddhatva hai / pudgala kA karmatvarUpa pariNamanA vaddhatva hai arthAt paraguNAkAra kriyA baddhatva hai| (840, 844, 868) prazna 209-azuddhatva kise kahate haiM ? Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 230 ) uttara-apane guNa se cyuta honA azuddhatva hai arthAta vibhAva ke kAraNa advaita se DhaMta ho jAnA azuddhatva hai| jaise jJAna kA ajJAna rUpa honaa| (880, 868) prazna 210-baddhatva aura azuddhatva meM kyA antara hai ? uttara-eka antara to yaha hai ki bandha kAraNa hai aura azuddhatva kArya hai kyoki bandha ke vinA azuddhatA nahI hotI arthAt vibhAva pariNamana kiye binA jJAna kI ajJAnarUpa dazA nahI hotii| jJAna kA vibhAva pariNamana baddhatva hai aura usakI ajJAna dazA azuddhatva hai| samaya dono kA eka hI hai| yahA vaddhatva kAraNa hai aura azuddhatva kArya (869) dUsarA antara yaha hai ki vadha kArya hai kyoki bandha arthAta vibhAva pUrvabaddhakarmoM ke udaya se hotA hai aura azuddhatva kAraNa hai kyoki vaha nae karmoM ko khecatI hai arthAt unake badhane ke lie nimitamAtra kAraNa ho jAtI hai| (600) pahale antara me vadha kAraNa hai dUsare me badha kArya hai| pahale antara / me mazuddhatva kArya hai dUsare me kAraNa hai yahI baddhatva aura azuddha dono meM antara hai| prazna 211-zuddha azuddha kA kyA bhAva hai ? uttara-audayika bhAva azuddha hai, kSAyika bhAva zuddha hai| yaha paryAya bhe zuddha azuddha kA artha hai / dUsarA artha yaha hai ki audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika cAro naimittika bhAva azuddha hai aura unameM anvaya rUpa se pAye jAne vAlA sAmAnya zuddha hai| (901) prazna 212-nizcaya naya kA viSaya kyA hai tayA baddhAbaddhanaya (vyavahAra naya) kA viSaya kyA hai ? uttara-nizcaya naya kA vipaya uparyukta zuddha sAmAnya hai tathA vmavahAra naya kA viSaya jIva kI nau paryAye arthAta azuddha nautattva hai| (603) (897) Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna loka ke ajJAnacetanAkA do prakAra kAna ( 231 ) prazna 213-dravyadRSTi se jIva tattva kA nirUpaNa karo? uttara-Upara prazna na. 197 ke uttara meM kaha cuke haiN| (798, 766, 800) / prazna 214-paryAyadRSTi se jIva tattva kA nirUpaNa karo? uttara-jIva cetanA rUpa hai| vaha cetanA do prakAra ko hai eka jJAnacetanA, dUsarI ajJAna cetaa| ata unake svAmI bhI do prakAra ke haiN| jJAnacetanA kA svAmI samyagdRSTi / ajJAnacetanA kA svAmI mithyAdRSTi, paryAyadRSTi se tIna loka ke jIva inhI ke do rUpa hai| (658 se 1005) prazna 215-samyagdRSTi kA svarUpa batAo? uttara-(1) jo jJAna cetanA kA svAmI ho (2) aindriya sukha tathA aindriya jJAna me jisakI heya buddhi ho (3) atIndriya sukha tathA atondriyajJAna me jisakI upAdeya buddhi ho (4) jise apanI AtmA kA pratyakSa ho gayA ho (5) vastu svarUpa ko vizeSatayA nI tattvo ko aura uname anvaya rUpa se pAye jAne vAle sAmAnya kA jAnane vAlA ho (6) bhedavijJAna ko prApta ho (7) kisI karma me khAsa kara sAtAvedanIya me tathA karmoM ke kArya me jisakI upAdeya buddhi na ho (8) jisake vIrya kA jhukAva hara samaya apanI ora ho (8) para ke prati atyanta upekSArUpa vairAgya ho (10) karma cetanA aura karmaphala cetanA kA jJAtA draSTA ho (11) sAmAnya kA savedana karane vAlA ho (12) viSaya sukha me aura para me atyanta aruci bhAva ho (13) kevala (mAtra) jJAnamaya bhAvo ko utpanna karane vAlA ho| ye moTe-moTe lakSaNa haiM / vAstava me to 'eka jhAna cetanA' hI samyagdRSTi kA lakSaNa hai| usake peTa me yaha saba kucha A jAtA hai / hamane apane pariNAmo se milA kara likhA hai| santa jana apane pariNAmo se milA kara dekhe (666, 1000, 1136, 1142) / prazna 216-mithyAdRSTi kA svarUpa kyA hai ? Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 232 ) uttara-(1) jo karmacetanA tathA karmaphalacetanA kA svAmI ho (2) aindriya sukha aura aindriya jJAna me jisakI upAdeya vuddhi ho (3) vastu svarUpa se ajJAta ho (4) sAtAvedanIya ke kArya me jisakI atyanta ruci ho (5) hara samaya para ke grahaNa kA atyanta abhilApI ho (6) apane ko paryAya jitanA hI mAnakara usI kA savedana karane vAlA ho (7) kevala ajJAnamaya bhAvo kA utpAdaka ho| ye moTe-moTe lakSaNa hai / vAstava me to 'eka yajJAna cetanA' hI mithyAdRSTi kA lakSaNa hai| usake peTa me yaha saba kucha mA jAtA hai| prazna 217-cetanA ke paryAyavAcI nAma batAo? uttara-(ka) cetanA, upalabdhi, prApti, savedana, sacetana, anubhavana, anubhUti athavA Atmopalabdhi ina zabdo kA eka artha / cAhe vaha savedana jJAnarUpa ho yA ajJAnarUpa / ye zabda sAmAnya rUpa se dono me prayoga hote hai (kha) zuddha cetanA jJAnacetanA, zuddhopalabdhi zuddhAtmopalabdhi ye paryAyavAcI hai| jJAnI ke hI hotI hai| (ga) azuddhacetanA, ajJAnacetanA, karmacetanA tathA karmaphalacetanA, azuddhopalabdhi ye paryAyavAcI haiM / ajJAnI ke hI hotI hai| prazna 218-jJAna cetanA kA kyA svarUpa hai ? uttara-jJAna cetanA me zuddha AtmA arthAt jJAnamAtra kA svAda AtA hai| yaha jJAna kI samyagjJAna rUpa avasthAntara hai| yaha zuddha hI hotI hai / isase karmabandha nahIM hotaa| (664, 665) prazna 216-ajJAnacetanA kA svarUpa batAo? uttara-apane ko sarvathA rAgadveSa yA sukha dukha rUpa anubhava karanA ajJAna cetanA hai, jo AtmA svabhAna se jJAyaka thA vaha svaya vedaka bana kara ajJAnabhAva kA savedana karatA hai| isane jJAna kA racamAtra savedana nahI hai| yaha saba jagata ke pAyI jAtI hai| azuddha hI hotI hai aura isase vandha hI hotA hai| (976) Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 233 ) prazna 220-karmacetanA kA svarUpa kyA hai ? uttara-apane ko sarvathA rAga dvepa moha rUpa hI anubhava karanA, jJAyaka kA racamAtra anubhava na honA karmacetanA hai| jIva bheda vijJAna ke abhAva ke kAraNa AtmA ke jJAyaka svarUpa ko bhUlakara sarvathA para padArtha ko apane rUpa athavA apane ko parapadArtha rUpa samajhatA hai to mohabhAva ko utpatti hotI hai| jisako iSTa mAnatA hai usa ke prati rAga kI utpatti hotI hai, jisako aniSTa mAnatA hai, usake prati dvapa kI utpatti hotI hai| phira sarvathA rAga dveSa moha kA anubhava karane lagatA hai| use AtmA, mAtra rAga dvaSa moha jitanA hI anubhava me AtA hai| (975) prazna 221-karmaphalacetanA kA svarUpa batAo? uttara-apane ko sarvathA sukha-dukha rUpa hI anubhava karanA / jJAyaka kA racamAtra anubhava na honA karmaphala cetanA hai| jIva bhedavijJAna ke abhAva ke kAraNa AtmA ke jJAyaka svarUpa ko bhUlakara iSTa viSayo me sukha kI kalpanA karatA hai tathA aniSTa viSayo meM dukha bhAva se sarvathA tanmaya hokara usI ko savedana karatA hai / use AtmA, mAtra sukha-dukha jitanA hI anubhava me AtA hai| (974) prazna 222-jJAnI ko sAdhAraNa kriyAo se bagha kyo nahIM hotA? uttara-kyoki vaha karmacetanA aura karmaphala cetanA kA svAmI nahIM hai / jJAnacetanA kA svAmI hai| jJAnacetanA ke svAmiyo ko karma cetanA aura karmaphalacetanA se bandha nahI hotA anyathA mokSa hI na ho / (667 se 1000) prazna 223-jJAnI; ajJAnI kI paribhASA kyA hai ? uttara-jo apane ko sAmAnyarUpa savedana kare vaha jJAnI tathA jo apane ko vizeSa rUpa savedana kare vaha ajJAnI / bAkI paralakSI jJAna ke Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 234 ) kSayopazama yA bahiraGga cAritra se isakA kucha sambandha nahIM hai| jagat me eka samyagdRSTi hI jJAnI hai / zepa saba jagat ajJAnI hai| (E86, 660, 661) prazna 224-AtmA kA sAmAnya svarUpa kyA hai ? uttara-(1) avaddhaspRSTa (2) ananya (3) niyata (4) avizeSa (5) asayukta (E) zuddha (7) jJAna kI eka mUrti (8) siddha samAn ATha guNa sahita (8) mailarahita zuddha sphaTikavat (10) parigaharahita AkAzavat (11) indriyo se upekSita ananta jJAna darzana vIrya ko mUrti (12) ananta atIndriya sukharUpa (13) ananta svAbhAvika guNo se anvita (yukta) AtmA kA sAmAnya svarUpa hai| (1001 se 1005) prazna 2-5-avaddhaspaSTAdi kA kucha svarUpa batAo? uttara-(1) AtmA dravyakarma, bhAvakarma se vaha nahIM hai nathA nokarma se chyA nahI hai isako avaddhaspRSTa kahate hai (2) AtmA manuSya tiryaJcAdi nAnA vibhAva vyaJjana paryAyalpa nahIM hai yaha ananya bhAva hai (:) AtmA meM jAnAdi guNo ke svAbhAvika avibhAga praticcheda kI hAnivRddhi nahI hai yaha niyata bhAva hai (4) AtmA me guNabheda nahIM hai yaha aviNepa bhAva hai (5) AtmA rAga se sagusta nahIM hai yaha asAta bhAva hai| (s) AtmA nI padArtha rapa nahIM hai yaha zuddhabhAva hai| (1001 me 1005) prazna 226-- indriyasukha kA saMddhAntika svarapa batAo? uttara-(1) jo parAdhIna hai kyoki karma, indriya aura viSaya ke adhIna hai (2) bAdhA mAhita hai kyoti AkulatAmaya :(B) vyachinna hai kyoki amAtA ke udaya ne TUTa jAtA hai (4) bandha kA gAraNa hai kyokigaga kA avinAbhAvI hai (5) asthira hai payogi hAni baddhi mahita hai (E) dugampa gayoginaNA yA cIja hai / ata sammASTa kI iname ni nahI haanii| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 235 ) prazna 227-indriyajJAna meM sabase bar3A doSa kyA hai ? uttara-indriya jJAna me sabase baDA doSa yaha hai ki vaha jisa padArtha ko jAnatA hai usame moha rAga dveSa kI kalpanA karake Akulita ho jAtA hai / aura AkulatA hI AtmA ke lie mahAn dukha hai| isako pratyarthapariNamana kahate haiN| (1046) prazna 228-abuddhipUrvaka duHkha kise kahate haiM ? uttara-cAraghAti karmoM ke nimitta naimittika sambandha se jo jIva ke ananta catuSTa kA ghAta ho rahA hai yaha abuddhipUrvaka mahAna dukha hai / ananta catuSTa rUpa svabhAva kA abhAva hI isakI siddhi me kAraNa hai| (1076 se 1112) prazna 226---atIndriya jJAna tathA sukha kI siddhi karo? uttara-yaha AtmA ke do anujIvo guNa haiM / anAdi se ghAtikarmoM ke nimitta se inakA vibhAva rUpa pariNamana ho rahA hai / unakA abhAva hote hI inakI svabhAva paryAya prakaTa ho jAtI hai| usI kA nAma atIndriyajJAna tathA atIndriya sukha hai| isI ko ananta-catuSTaya bhI kahate haiM kyoki anantavIrya tathA anantadarzana isake avinAbhAvI hai| yahI vAstava me AtmA kA pUrNa svarUpa hai jisa para upAdeya rUpa se samyagdRSTi ko dRSTi jamI huI hai| (1113 se 1138 taka) pAMcaveM bhAga kA pariziSTa samyaktva ke lakSaNoM kA tulanAtmaka adhyayama __ zrIsamayasAra jI me kahA hai bhUyatyeNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM c| AmavasaMvaraNijjarabadho mokkho ya sammattaM // 13 // artha-bhUtArtha naya se jAne huve jIva, ajIva aura puNya, pApa tathA Asrava, savara, nirjarA, bagha aura mokSa ye nau tattva samyaktva hai| bhAva samyagdRSTi kAma AtmA kA pUrNa anantadarzana isa ananta-catuSTaya bhA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 236 ) yaha hai ki nau tatva me anvaya rUpa se pAye jAne vAle sAmAnya kA anubhava samyagdarzana hai| yaha samyagdarzana kA svAtmAnubhUti rUpa anAtmabhUta 'lakSaNa hai, jisakA hamAre nAyaka zrI pacAdhyAyIkAra ne sUtra na0 1155 se 1177 taka 23 sUtro me vivecana kiyA hai| zrIniyamasAra jI me kahA hai attAgamataccANaM saddahaNAdo havei sammatta // 5 // vivarIyAbhiNivesavivajjiyasahahaNameva sammatta // 51 // calamaligamagADhattavivajjiyasaddaNameva sammatta // 52 // artha-Apta, Agama aura tattvo kI zraddhA se samyaktva hotA hai. // 5 // niparIta abhiniveza (abhiprAya-Agraha) rahita zraddhAna vaha hI samyaktva hai // 52 // calatA, malinatA aura agADhatA rahita zraddhAna vaha hI samyaktva hai // 52 // isame vyavahAra samyagdarzana kA varNana hai jo isa grantha me sUtra 1178 se 1181 taka 14 sUtro me hai| zrI pacAstikAya pannA 166 zrI jayasena TIkA meM kahA hai evaM jiNapaNNata saddahamANasya bhAvako bhAve / purisassAbhiNibodhe dasaNasaho harijutte // 1 // evaM jinaprajJaptAn zraddadhataH bhAvataH bhAvAn / puruSasya Abhinivoghe darzanazabdaH bhavati yuktH|| artha-isa prakAra jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gaye padArthoM ko bhAva pUrvaka zraddhAna karane vAle puruSa ke mati (zruta) jJAna me darzanazabda prayukta hotA hai| isa lakSaNa me nirUpaNa to zraddhA guNa kI asalI samyagdarzana paryAya kA hai kintu vaha nIcI bhUmi vAle samyagdRSTi ke jJAna ko sahacara karake nirUpaNa kiyA gayA hai kyoki lekhaka ko bhAge samyagdRSTi ke jJAna ke jJeyabhUta nau padArthoM kA varNana karanA thA aura unakI bhUmikA rUpa yaha sUtra racA gayA hai| isakA nirUpaNa hamAre nAyaka ne sUtra na0 1178 se 1161 taka 14 sUtro me kiyA hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 237 ) zrI pravacanasAra jI sUtra 242 kI TIkA me kahA hai "jJeyajJAtatattvatathApratItilakSaNena samyagdarzanaparyAyeNa" artha-jJeyatattva aura jJAtRtattva kI tathA prakAra (jaisI hai vaisI hI, yathArtha) pratIti jisakA lakSaNa hai vaha samyagdarzana paryAya hai. ... / yahA samyagdarzana rUpa asalI paryAya kA nirUpaNa hai / sva para zraddhAna lakSaNa se use nirUpaNa kiyA hai| yaha lakSaNa hamAre nAyaka ne sUtra 1178 se 11.61 me nirUpaNa kiyA hai| zrI darzanaprAbhUta me kahA hai jIvAdI sahahaNaM sammatta jiNavarehi paNNatta / vavahArA Nicchayado appANaM havai sammatta // 20 // ___ artha-jIva Adi kahe je padArtha tinikA zraddhAna so to vyavahAra te samyaktva jina bhagavAna ne kahA hai, bahuri nizcayatai apanA AtmA hI kA zraddhAna so samyaktva hai| vahA vyavahAra samyaktva to vikalpa rUpa hai jo nizcaya samyagdarzana kA avinAbhAvI cAritra guNa kA vikalpa hai| isakA nirUpaNa hamAre nAyaka ne sUtra 1178 se 1191 taka kiyA hai| nIce kI pakti me samyaktva kA svAtmAnubhUti lakSaNa hai jisako nizcaya samyaktva kahA hai isakA nirUpaNa yahA~ sUtra 1155 se 1177 taka 23 sUtro me kiyA hai| zrIpuruSArthasiddhayupAya jI me kahA hai jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva kartavyam / zraddhAnaM viparItA'bhinivezaviviktamAtmarUpa tat // 22 // arya-jIva ajIva Adi nI tattvo kA zraddhAna sadA karanA cAhiye / vaha zraddhAna viparIta abhiprAya se rahita haiM aura vaha 'AtmarUpa' hai| AtmarUpa rAga ko nahI kahate / zuddha bhAva ko hI kahate haiN| yaha lakSaNa zraddhA guNa kI asalI samyagdarzana paryAya kA hai| Aropita nahI Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 238 ) hai| jisakA nirUpaNa hamAre nAyaka ne sUtra 1143 se 1153 taka 11 sUbo me kiyA hai| zrIdravyasagraha jI me kahA hai jIvAdisadahaNa sammata rUvamappaNo taM tu / durabhiNivesavimukkaM gANaM samma khu hodi sadi jahi // 41 // artha-jIvAdi nau tattvo kA zraddhAna samyagdarzana hai aura vaha AtmA kA rUpa hai| jisake hone para nizcaya karake jJAna viparItAbhiniveza (mithyA abhiprAya) se rahita samyaka ho jAtA hai| yaha lakSaNa jyo kA tyo Upara ke zrI purupArthasiddhayupAya se milatA hai| AtmarUpa likhakara isame Aropita lakSaNo kA tathA rAga kA niSedha kara diyA hai aura zraddhA guNa kI asalI svabhAva paryAya rUpa samyagdarzana kA dyotaka hai| usake hone para jJAna samyagjJAna ho jAtA hai yaha usakA lAbha hai| isakA nirUpaNa isa grantha me sUtra 1143 se 1153 taka hai| zrIralakaraNDazrAvakAcAra jI meM kahA hai zraddhAna paramArthAnAmAptAgamatapobhatAm / trimUnApoTamaSTAMgaM samyagdarzanamasmayam // 4 // artha-sacce deva, Agama, aura guruvo kA tIna mUDhatA rahita, ATha mada rahita tathA ATha aga sahita zraddhAna karanA samyagdarzana hai| yaha lakSaNa uparyukta zrI niyamasAra ke lakSaNa se liyA gayA hai| hai to yaha asalI samyagdarzana kA lakSaNa, para samyagdarzana ke avinAbhAvI cAritra guNa ke buddhipUrvaka vikalpa para Aropa karake nirUpaNa kiyA hai kyoki unheM caraNAnuyoga kA grantha banAnA iSTa thaa| isakA nirUpaNa hamAre nAyaka ne sUtra 1178 se 1585 taka kiyA hai| zrImokSazAstra jI me kahA hai "tattvArthavaddhAnaM samyagdarzana"-sAta tattvo kA zraddhAna samyagdarzana hai| hai to yaha bhI asalI samyagdarzana kA lakSaNa para avinAbhAvI jJAna Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (239 ) kI paryAya kA sahacara karake nirUpaNa kiyA hai kyoki unhone sAta tattvo ke jJAna karAne ke uddezya se grantha likhA hai| zepa saba grantho ke lakSaNa uparyukta sava lakSaNo ke peTa me hI A jAte haiM tathA uparyukta ke samajha lene se pAThaka anya pustako ke lakSaNo ko svaya samajha jAtA nizcaya vyavahAra samyagdarzana yaha vipaya samajhanA paramAvazyaka hai aura hama usa para kucha prakAza DAlane kA prayatna karate haiN| yaha viSaya vAstavika rUpa me usI ko samajha AyegA jisako dravya guNa paryAya kA acchA jJAna hogaa| isa viSaya me jitanI bhI bhUla jagat me calatI hai vaha saba dravya guNa paryAya kI ajJAnatA ke kAraNa calatI hai / astu (1) AtmA me jJAna, darzana, cAritra, vIrya ityAdi ananta guNo kI taraha eka samyaktva nAma guNa hai| isako zraddhA guNa bhI kahate haiN| isakI kevala cha paryAyeM hotI haiM (1) mithyAtva (2) sAsAdana (3) mizra arthAt samyak mithyAtva (4) aupazamika samyagdarzana (5) kSAyopazamika samyagdarzana (6) kSAyika samyagdarzana / sAtavI koI paryAya isa guNa me nahI hotii| vyavahAra samyagdazana, nizcayasamyagdarzana nAma kA koI paryAya bheda isa guNa me hai hI nahIM / yaha siddhAnta paddhati hai / kevala jJAna ke AdhAra para isakA nirUpaNa hotA hai / isa paddhati me eka guNa kI paryAya kA Aropa dUsare guNa para nahIM hotA kintu pratyeka guNa kA bhinna-bhinna vicAra kiyA jAtA hai| isa paddhati me kSAyika samyagdarzana ko vItarAga samyagdarzana bhI kahate haiM aura aupazamika tathA kSAyopazamika samyagdarzana ko sarAga samyagdarzana bhI kahate haiN| isa prakAra sarAga aura vItarAga samyagdarzana dono zraddhA guNa ko vAstavika paryAya bana jAtI haiN| yaha paddhati zrIrAjavAtika jI me hai tathA zrI amitagatizrAvakAcAra me yaha . zloka hai : Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 240 ) vItarAgaM sarAgaM ca samyaktvaM kathitaM dvidhA / virAgaM kSAyikaM satra sarAgamaparaM dvayam // 65 // artha-vItarAga para sarAga aimai samyaktvadIya prakAra kahyA hai| tathA kSAyika samyaktva vItarAga hai aura kSayopazama, upagama e doya samyaktva sarAga haiN| (2) adhyAtma me pahalI tIna paryAyo ko sAmAnyatayA mithyAdarzana kahA jAtA hai aura pichalI tIna paryAyo ko sAmAnyatayA samyagdarzana kahA jAtA hai / athavA yUM bhI kaha sakate hai ki sAsAdana aura samyak mithyAtva kA adhyAtma me nirUpaNa nahIM hotA kevala mithyAtva paryAya kA nirUpaNa hotA hai jo zraddhA guNa kI vibhAva yA viparIta paryAya kahI jAtI hai kyoki adhyAtma kA nirUpaNa aise Dhaga se hotA hai jo hama logo kI pakaDa me A sake / usI prakAra aupazamika samyaktya, kSAyo'pazamika samyaktva aura kSAyika samyaktva, ye tattvArtha zraddhAna yA Atma zraddhAna isakA lakSaNa hai / isa paryAya me nizcaya vyavahAra kA koI bheda nahI hai / guNabheda karake kevala zraddhAguNa kI apekSA yadi jAnanA cAhate ho to vasa samyagdarzana ke bAre me itanI hI bAta hai| (3) ava abheda kI dRSTi se kucha nirUpaNa karate hai / samyagdRSTi mAtmA me samyaktva kI utpatti ke samaya cauthe me hI jJAna samyagjJAna ho jAtA hai| usa jJAna guNa kA pariNamana upayoga rUpa bhI hai| yaha upayoga kisI samaya sva ko jAnatA hai to kisI samaya para ko jAnatA hai| jisa samaya cauthe me hI usa samyagdaSTi AtmA kA jJAnopayoga saba para zeyo se haTakara kevala Atmasacetana karane lagatA hai usa samaya usako upayoga rUpa svAtmAnubhUti kahate haiN| usa samaya buddhipUrvaka vikalpa (rAga) nahI hotaa| AtmA kA upayoga kevala sva sanmukha hokara apane atIndriya sukha kA bhoga karatA hai| isa jJAna kI svAtmAnubhUti ko akhaNDa mAtmA hone ke kAraNa 'samyagdarzana' bhI kaha dete haiM para itanA 'viveka rakhanA cAhiye ki yaha mati zruta jJAna kI paryAya hai / zraddhA guNa Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirUpaNa tathA sAtaveM se sipanA 165-166 vAtmAnubhUti se ( 241) kI paryAya nahI hai| aura isako samyagdarzana kahanA samyagdarzana kA anAtmabhUta lakSaNa hai AtmabhUta lakSaNa nahI hai| kyoki isa svAtmAnubhUti me vuddhipUrvaka vikalpa (rAga) nahI hotA ata isako nizcaya samyagdarzana bhI kahA jAtA hai| samyagdarzana ke sAtha nizcaya vizeSaNa lagAne se buddhipUrvaka rAga kA niSedha ho jAtA hai aura vaha svAtmAnubhUti dazA kA dyotaka ho jAtA hai| zrIsamayasAra jI me isa paddhati kA nirUpaNa hai / vaha dazA cauthe guNasthAna meM bhI hotI hai, pAnaveM chaThe me bhI hotI hai tathA sAtave se siddha taka to hai hI svAtmAnubhUti rUpa dazA (pramANa zrI AtmAvalokana pannA 165-166) / (4) jisa samaya samyagdRSTi kA jJAna svAtmAnubhUti se chUTa kara para me jAtA hai aura jIvAdi nau padArthoM ko bhedarUpa jAnatA hai| usa samaya usake jJAna me buddhipUrvaka rAga bhI A jAtA hai| ata usa samaya buddhipUrvaka jJAna kI apekSA tathA nau tattvo ko bheda sahita aura rAgasahita jAnane ke kAraNa usa jJAna ke pariNamana ko vyavahAra samyagdarzana kahA jAtA hai| isame samyagdarzana zabda to yaha batAtA hai ki jJAna zraddhA guNa kI samyaktva paryAya ko liye huve hai| aura vyavahAra zabda yaha batalAtA hai ki usa jJAna me buddhipUrvaka rAga bhI hai / yaha jo nau padArthoM ke jAnane rUpa jJAna kI paryAya ko vyavahAra samyaktva kahA jAtA hai vahA~ yaha viveka rahanA cAhiye ki yaha samyaktva kA sahayara lakSaNa hai aura vastusthiti uparyukta anusAra hai yaha bhI samyaktva nirUpaNa kI paddhati hai / tattvArthoM kA zraddhAna samyagdarzana isI paddhati se kahA jAtA hai| (5) samyagdRSTi AtmA me samyaktva kI utpatti ke samaya cAritra bhI samyakacAritra ho jAtA hai| jisa samaya cauthe se hI samyagdRSTi AtmA upayogAtmaka svAtmAnubhUti karatA hai usa samaya isa guNa meM abuddhipUrvaka to rAga rahatA hai para buddhipUrvaka rAga nahIM rhtaa| ataH svAtmAnubhUti ke samaya java samyagdRSTi ke samyaktva ko nizcaya samyaktva kahA jAtA hai to usame isa guNa kA vItarAga aMza bhI samA: Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 242 ) viSTa hai / jisa samaya svAtmAnubhUti se chUTakara samyagdRSTi AtmA para me pravRtta hotA hai jaise pUjA, pATha, zAstra svAdhyAya pravacana ityAdi me| usa samaya isa guNa me buddhipUrvaka rAga kA pariNamana rahatA hai| isa buddhipUrvaka vikalpa ko vyavahAra samyaktva yA vyavahAra jJAna kaha dete haiN| para kahate hai usI jIva me, jisame darzanamoha kA upazamAdi hokara vAstavika samyagdarzana sAtha ho| mithyAdRSTi ke zraddhAna yA jJAna yA cAritra ko nizcaya yA vyavahAra koI bhI samyaktva nahI kahate / yaha bAta barAbara dhyAna me rahanI caahiye| jahA~ kahI mithyAdRSTi ke vyavahAra zraddhAna-jJAna-cAritra kaha bhI diyA ho to samajha lenA cAhiye ki vahA~ zraddhAbhAsa, jJAnAbhAsa tathA cAritrAbhAsa ko vyavahAra zraddhAnajJAna-cAritra kA nAma diyA hai aura samyak zabda to mithyAdRSTi ke liye prayoga hotA hI nahI hai| ava isa kathana ko uparyukta Agama pramANa se milA kara dikhAte hai| zrI samayasAra jI me upayogAtmaka svAtmAnubhUti ko nizcaya samyagdarzana kahA hai jo mati zruta jJAna kI paryAya hai para kyoki vaha samyagdRSTi ko hI hotI hai ata vaha kathana nirdoSa hai| zrI pacAstikAya me samyagdarzana ke sahabhAvI jJAna ko samyagdarzana kahA hai| zrI darzanapAhuDa me samyaktva ke avinAbhAvI cAritraguNa ke buddhipUrvaka vikalpa sahita jJAna ke pariNamana ko vyavahAra samyaktva kahA hai aura upayogAtmaka svAtmAnubhUti ko nizcaya samyaktva kahA hai| zrIpravacanasAra me samyaktva ke avinAbhAvI sAmAnyajJAna ko samyagdarzana kahA hai cAhe vaha jJAna labdhirUpa ho yA upayoga rUpa ho| zrI puruSArthasiddhi tathA zrI dravyasagraha me zraddhAguNa kI sIdhI samyagdarzana paryAya kA nirUpaNa hai usame nizcaya vyavahAra kA bheda nahI hai| zrIratnakaraNDazrAvakAcAra me samyaktva kI avinAbhAvI cAritra guNa ke deva zAstra guru ke vikalpAtmaka pariNamana ko samyagdarzana kahA hai| zrI mokSazAstra me samyaktva ke avinAbhAvI jJAna ko samyagdarzana kahA hai zrI sarvArthasiddhi me prazama, Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 243 ) savega, anukampA samyaktva ke avinAbhAvI cAritra guNa kA vikalpAtmaka pariNamana hai| zrI AtmAnuzAna me jo samyaktva ke mUla samyaktva Adi dasa bheda kiye hai ve aneka nimitto kI apekSA samyaktva se avinAbhAvI hai| zrIpravacanasAra sUtra 242 kI TIkA me eka aura hI prakAra kA vyavahAra nizcaya milatA hai| vahA~ apramata dazA kI bAta hai| apramatta dazA me ratnatraya me buddhipUrvaka vikalpa kA to abhAva ho jAtA hai aura samyagdarzana jJAna cAritra kA bhinna-bhinna vedana na hokara pAnakavat ekAgra vedana hotA hai / so AcArya kahate hai ki guNa bheda karake bhinna-bhinna guNa ko paryAya se yadi mokSamArga kaho to vahI vyavahAra mokSamArga hai aura yadi guNa bheda na karake abheda se kaho to vahI nizcaya mokSamArga hai| yahA~ rAga ko vyavahAra aura vItarAgatA ko nizcaya nahIM kintu paryAya bheda ko vyavahAra aura paryAya abheda ko nizcaya kahA hai| zrI dravyasagraha me vahuta sundara vivecana hai| unhone samyagdarzana jo zraddhA guNa kI asalI paryAya hai use to nizcaya samyagdarzana likhA hai| jJAna kI paryAya svapara ke jAnane rUpa hai| usame nizcaya vyavahAra kA bheda nahI kiyaa| cAritra guNa kA pariNamana kyoki vItarAgarUpa bhI hotA hai aura sarAgarUpa bhii| ata paryAya ke Tukar3e karake jitane aza me vaha cAritraguNa zubha vikalpa rUpa pariNamana kara rahA hai utane aza me to usako vyavahAra cAritra kahA hai jJAnI kA vyavahAra hai| jitane aza me cAritra vItarAga rUpa pariNamana kara rahA hai usako nizcaya samyak cAritra kahA hai| inhone pUre dravya guNa paryAya ke hisAba se likhA hai saba jhagaDA hI khatma kara diyA hai / yaha vivecana zuddha hai arthAt bhinnabhinna guNa bheda kI paryAya ke anusAra hai| Aropa kA kAma nahIM hai| zrI niyamasAra sUtra 5 tathA 51-52 kI prathama paktiyo me vyavahAra samyaktva kA nirUpaNa hai| sUtra 51-52 kI antima paktiyo me samyagajJAna kA tathA 54-55 kI prathama pakti me nizcaya samyagdarzana nizcaya samyagjJAna kA nirUpaNa hai| sUtra 56 se 76 taka jJAnI ke vikalparUpa Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 244 ) zubha vyavahAra cAritra kA vivecana hai aura 77 se 158 taka vItarAga aza rUpa nizcaya cAritra kA varNana hai| zrIdravyasagraha me sUtra 41 me zuddha samyagdarzana kA, sUtra 42 me zuddha samyagjJAna kA, sUtra 45 me vyavahAra cAritra kA-isame cAritra kA samyak vizeSaNa nahIM hai yaha khAsa dekhane kI bAta hai yadyapi jJAnI kA vikalpa hai| sUtra 46 me vItarAga cAritra kA, ajJAnI ko vyavahAra bhI nahIM khaa| hame yaha paddhati bahuta pasanda AI hai| zrI purupArthasiddhayupAya me tIno zuddha bhAva rUpa lie haiN| rAga ko agIkAra nahI kiyA balki rAga kA to niSedha kiyA hai| zrI tattvArthasAra me jJAnI muni kI vikalpAtmaka pravRtti ko vyavahAra sajJA dI hai aura nivikalpa muni ko nizcaya sajJA dI hai| zrI pacAstikAya me bhI yahI bAta hai| zrIsamayasAra me zuddha azako nizcaya ratnatraya aura rAga aga ko vyavahAra kahA hai para usa rAga ke sAtha samyak vizepaNa nahI hai| 10 ToDaramala jI ke antima navame adhyAya me zuddha asalI samyaktva hai usako to nizcaya samyaktva kahA hai aura jitane aza me rAga hai arthAt jJAna ke sAtha usa jAti kA buddhipUrvaka vikalpa hai usako vyavahAra samyaktva kahA hai| isa prakAra dono prakAra ke samyaktva ko eka samaya me kahA hai tathA usase Age ve likhate hai ki samyagdRSTi ke rAga para hI vyavahAra samyaktva kA Aropa mAtA hai| mithyAdRSTi ke rAga para nahI arthAt mithyAdRSTi ke rAga ko vyavahAra samyaktva nahIM kahate / samyaktva kI utpatti se pahale jo vikalpAtmaka nau padArtha kI zraddhA hai vaha mithyA zraddhA hai usako vyavahAra samyaktva nahI khte| Age calakara likhate haiM ki jisa jIva ko niyama se samyaktva hone vAlA hai aura vaha karaNa labdhi me sthita hai usakI vikalpAtmaka zraddhA ko to vyavahAra samyaktva kaha sakate haiM kyoki vahA~ niyama se nizcaya samyakatva utpanna hone vAlA hai| zrIjayasena AcArya tathA zrIbrahmadeva sUri Adi jina AcAryoM ne eka samaya me vyavahAra nizcaya rUpa dono prakAra kA mokSamArga mAnA hai unhone to zuddha darzana jJAna cAritra paryAyo ko Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 245 ) to nizcaya kahA hai aura rAga ko vyavahAra kahA hai aura jinhone bhinnabhinna samaya kI mukhyatA se kahA hai unhoMne samyagdRSTi muni kI savikalpa avasthA ko vyavahAra ratnatraya aura nirvikalpa avasthA ko nizcaya ratnatraya kahA hai (vRhadravyasagraha gA0 39 kI TIkA ina dono paddhatiyo kA spaSTa pramANa hai) jinhone eka samaya me mAnA hai unhone rAga para kAraNa kA Aropa kara diyA hai aura nizcaya to hai hI kArya rUpa jinhone jJAna kI savikalpa (vyavahAra ratnatraya) avasthA ko kAraNa aura nivikalpa avasthA ko kArya mAnA hai unakA Azaya aisA hai ki jo bhedasahita tattvo kA jJAtA hogA vahI to vikalpa toDakara nirvikalpa dazA rUpa kArya avasthA ko prApta kregaa| bAkI yaha saba kahane kA kArya kAraNa hai vAstava me to sAmAnya AtmA kA Azraya hI tIno zuddha bhAvo kA vAstavika kAraNa hai kyoki sAmAnya me se hI to ratnatraya pragaTa hotA hai aura vyavahAra (rAga kA kAraNa paravastu kA Azraya hai kyoki para me aTakane se hI to rAga kI utpatti hotI hai| yaha vAstavika kAraNa nahI hai| rAga aura zuddhabhAva kA kyA kAryakAraNa? eka bandharUpa hai eka mokSarUpa hai ? ye to dono virodhI hai / viparIta kArya ke karane vAle hai| ___koI bhI samyaktva kaho usame zraddhA guNa kI svabhAva paryAya kA sahacara honA avazyambhAvI hai| vAstava me samyagdarzana kaI prakAra kA nahI hai kintu usakA nirUpaNa kaI prakAra kA hai| samyagdarzana to zraddhA guNa ko svabhAva paryAya hone se eka hI prakAra kA hai| usakA kathana kahI dravyakarma rUpa nimitta kI apekSA se aupazamika Adi tIna prakAra kA hai| kahI vuddhipUrvaka rAga ke asadbhAva aura sadbhAva ke kAraNa nizcaya vyavahAra do prakAra kA hai| kahI zraddhAguNa kI apekSA kathana hai| kahI jJAna guNa kI apekSA kathana kahI cAritra kI apekSA kathana hai| siddho ke ATha guNo me zraddhA aura cAritra dono kI ikaTThI eka zuddha paryAya kA nAma samyaktva hai vahAM jJAna ko bhinna kara diyA hai aura cAritra ko samyaktva me samAviSTa kara diyA hai| kahAM taka kahe / kahane Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAle kA abhiprAya kyA hai tathA prakaraNa kyA hai yaha jAnane kI AvazyakatA hai tathA dravya guNa paryAya kA ThIka-ThIka jJAna honA caahie| phira bhUla kA avakAza nahI hai| eka bAta aura khAsa yaha hai ki binA asalI samyagdarzana rUpa paryAya pragaTa huve bhI mithyAdaSTi ja' zAstra ke bala se tattvArtha kI vikalpAtmaka zraddhA karatA hai gyAraha aga taka kA vikalpAtmaka jJAna karatA hai tathA chaha kArya ke jIvo kI rakSA karatA hai usakI Agama me vyavahAra kahane kI paddhati hai jaise zrI pravacanasAra sUtra 236 ke zIrSaka me mithyAdRSTi ke tIno kahe haiM, zrI samayasAra jI sUtra 276 me mithyAdRSTi ke tIno AcArAdi zAstra jJAna ko jJAna, jIvAdi ke zraddhAna ko zraddhAna aura SaTakAya ke jIvo ko rakSA ko cAritra kaha kara jhaTa 277 me usakA nipedha kara diyA hai ki ratnatraya to AtmAzrita zuddhabhAva hai yaha rAga ratnatraya nahIM ho sakatA isame itanA viveka rakhane kI AvazyakatA hai ki mithyAdRSTi ke zraddhAnAdi ko vyavahAra kahane para bhI vaha vyavahArAbhAsa hai / na vyavahAra ratnatraya hai na nizcaya ratnatraya hai| zrI samayasAra jI kalaza na. 6 me kahA hai ki nI tattvo kI vikalpAtmaka zraddhA ko choDakara eka AtmAnubhava hame prApta ho / vahA~ bhI rAgavAlI nau padArthoM kI zraddhA se Azaya hai| kucha logo kA aisA bhI kahanA hai ki samyagdarzana se pUrva hone vAlI nI padArthoM kI zraddhA ko vyavahAra samyagdarzana kahate haiM kintu samyaktva kA utpatti se pahale vyavahAra ratnatraya hotA hI nhiiN| isakI sAkSI zrI pacAstikAya mUtra 106 tathA 107 kI TIkA me niyama kara diyA hai ki darzanamoha ke anudaya aura samyagdarzana kI prApti se pahale koI mokSamArga nhii| binA nizcaya ke vyavahAra kisa kA / ava sAra vAta yaha hai ki vAstava me to samyagdarzana zraddhA guNa kI nivikalpa zuddha paryAya hai jo cauthe se siddha taka eka hapa hai| usame nizcaya vyavahAra hai hI nhii| vAstava meM yaha vyavahAra nizcaya ko kalpanA te rahita samyaktva advata rUpa hai| isako carcA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 247 ) svaya grathakAra chaThI pustaka me krege| ye anekAnta Agama kI tIkSNadhArA hai / gurugama se calAnI sIkhanI par3atI hai anyathA rAgarUpa zatru kA galA kaTane kI bajAya jIva svaya khaDDe meM par3a jAtA hai| vizeSa sadguru ke paricaya se jAnakArI kreN| hama jaise tuccha pAmara kyA Agama kA pAra pA sakate haiM ? sadguru deva kI jaya / o zAnti / zrI civilAsa paramAgama meM kahA hai cauthe guNasthAna vAlA jIva zrI sarvajJa kara kahe huve vastu svarUpa ko citavana karatA hai, usako samyaktva ho gayA hai| usa samyaktva ke 67 bheda haiM / ve kahate hai| prathama zraddhAna ke cAra bheda haiM (1) paramArtha saMstava-sAta tattva haiM / unakA svarUpajJAtA cintavana karatA hai| cetanA lakSaNa, darzanajJAnarUpa upayoga-anAdi ananta zakti sahita ananta guNo se zobhita merA svarUpa hai / anAdi se parasayoga ke sAtha mithyA hai to bhI (hamArA) jJAna upayoga hamAre svarUpa me jJeyAkAra hotA hai; para zeyarUpa nahI hotA hai (hamArI) jJAna zakti avikArarUpa akhaNDita rahatI hai| jJeyoM ko avalambana karatI hai para nizcaya se parajJeyo ko chUtI bhI nahIM hai| upayoga parako dekhatA huA bhI anadekhatA hai, parAcaraNa karatA huA bhI akartA hai-aise upayoga ke pratIti bhAva ko zraddhatA hai| ajIvAdika padArthoM ko heya jAnakara zraddhAna karatA hai| bArambAra bhedajJAna dvArA svarUpa cintavana karake svarUpa kI zraddhA huI, usakA nAma paramArtha sastava kahA jAtA hai| (2) munita paramArtha-jinAgama-dravyazruta dvArA artha ko jAna kara jJAna jyoti kA anubhava huA, usako munita paramArtha kahate haiN| (3) yatijana sevA-vItarAga svasavedana dvArA zuddha svarUpa kA rasAsvAda huA, usame prIti-bhakti-sevA, usako yatijana sevA kahA jAtA hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 248 ) (4) kudRSTi parityAga-parAlambI bahirmukha mithyAdRSTi jano ke tyAga ko kudRSTi parityAga kahA jAtA hai| samyaktva ke tIna cinha kahate hai (5) 1. jinAgamazuzrUSA-anAdi kI mithyAdRSTi ko choDakara, jinAgama me kahe huve jJAnamaya svarUpa ko pAyA jAtA hai| usame upakArI jinAgama hai| usa jinAgama ke prati prIti kreN| aisI prIti kare ki jaise daridrI ko kisI ne cintAmaNi dikhAyA, taba usase cintAmaNi paayaa| usa samaya jaise vaha daridrI usa dikhAne vAle se prIti karatA hai, vaisI pratIti zrojinasUtra se (samyagdaSTi) kare, usako jinAgama zuzrUpA kahA jAtA hai| (6) 2. dharmasAdhana me paramaanurAga-jinadharma rUpa ananta guNa kA bicAra vaha dharmasAdhana hai| usame paramaanurAga kare, dharma sAdhana me anurAga dUsarA cinha hai| (7) 3 jinaguru yAvatya-jisa guru dvArA jJAna-Ananda pAyA jAtA hai, isaliye unakI vaiyAvatya-sevA-sthiratA kare; vaha jina guruvayAvRtya tIsarA cinha kahA jAtA hai| ye tIno cinha anubhavI ke ava dasa vinaya ke bheda kahate hai : (8 se 17) 1 arahata, 2 siddha, 3. AcArya, 4 upAdhyAya, 5 sAdhu, 6 pratimA, 7 zruta, 8 dharma, 6 cAra prakAra kA sagha, Ara 10 samyaktva, ina dasa ko vinaya kare; una dvArA svarUpa kI bhAvanA utpanna hotI hai| ava tIna zuddhi kahate haiM :-- * (18 se 20)-mana-vacana-kAya zuddha karake svarUpa bhAve, aura svarUpa anubhavI puruSo me ina tIno ko lagAve; svarUpa ko nizaka ni.sadehapane grhe| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 246 ) aba pAca dopo kA tyAga kahate haiM (atiicaar)| (21) 1 sarvajJa vacana ko ni sadehapaNe mAne / (22) 2 mithyAmata kI abhilASA na kare, para-dvata ko na icche| (23) 3 pavitra svarUpa ko grahe, para Upara glAni na kare / (24) 4 mithyAtvI paragrAhI dvaita kI mana dvArA prazasA na kre| usI prakAra (25) 5 vacana dvArA (usa mithyAtvI ke) guNa na khe| aba samyaktva kI prabhAvanA ke ATha bheda kahate hai - (26) 1. pavaraNI-(arthAt siddhAnta kA jAnakara) siddhAnta meM svarUpa ko upAdeya khe| (27) 2. dharmakathA-jinadharma kA kathana khe| (28) 3. vAdI-haTa dvArA hata kA Agraha hoya to chuDAve aura mithyAvAda mittaave| (26) 4. nimitta-svarUpa pAne me nimitta jinavANI, guru tathA svadharmI hai aura nijavicAra hai, nimitta rUpa se jo dharmajJa hai usakA hita khe| (30) 5. tapasvI-paradvaita kI icchA miTAkara nija pratApa pragaTa kre| (31) 6. vidyAvAn-vidyA dvArA jinamata kA prabhAva kahe, jJAna dvArA svarUpa kA prabhAva kre| (32) 7. siddha-svarUpAnandI kA vacanadvArA hita kare, sagha kI sthiratA kare, jisa dvArA svarUpa kI prApti hotI hai usako siddha kahate (33) 8. kavi-kavi svarUpa sambandhI racanA race, paramArtha ko pAve, prabhAvanA kare / isa ATha bhedo dvArA jinadharma kA-svarUpa kAprabhAva baDhe, aisA kare ye anubhavI ke lakSaNa hai / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 250 ) aba chaha bhAvanA kahate haiM --(khAsa) (34) 1. mUlabhAvanA-samyaktva-svarUpa-anubhava vaha sakala 'nija-dharmamUla-zivamUla hai / jinadharmarUpI kalpataru kA mUla samyaktva hai aisA bhAve (dasaNamUlo dhmmo)|| (35) 2. dvArabhAvanA-dharma nagara me praveza karane ke liye samyaktva dvAra hai| (36) 3. pratiSThAbhAvanA-vrata-tapa kI, svarUpa kI pratiSThA samyaktva se hai| (37) 4. nidhAnabhAvanAanantasukha dene kA nidhAna samyaktva (38) 5. AdhArabhAvanA-nija guNo kA AdhAra samyaktva hai / (36) 6. bhAjanabhAvanA-saba guNo kA bhAjana samyaktva hai / ye chaha bhAvanAye svarUpa rasa pragaTa karatI haiN| ava samyaktva ke pAca bhUpaNa likhate hai - (40) 1. kozalyatA-paramAtmabhakti, parapariNAma aura pApaparityAga (rUpa) svarUpa, bhAvasavara aura zuddhabhAvapoSaka kriyA ko kauzalyatA kahate haiN| (41) 2. tIrthasevA-anubhavI vItarAga satpuruSo ke saga ko tIrthasevA kahate hai| (42) 3. bhakti-jinasAdhu aura svadharmI kI AdaratA dvArA usakI mahimA badhAnA-usako bhakti kahate haiN| (43) 4. sthiratA-samyaktva bhAva kI dRDhatA vaha sthiratA hai| (44) 5. prabhAvanA--pUjA-prabhAva karanA vaha prabhAvanA hai / ye 'bhUpaNa, samyaktva ke hai| samyaktva ke pAca lakSaNa haiN| ve kyA-kyA hai unako kahate haiM - (45) 1. upazama-rAga dveSa ko miTAkara svarUpa kI bheMTa karanA vaha upazama hai| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 251 ) (46) 2. saMvega-nijadharma tathA jinadharma ke prati rAga-vaha savega hai| (47) 3. nirveda-vairAgya bhAva vaha nirveda hai| (48) 4. anukampA-svadayA-paradayA vaha anukampA hai| (46) 5. Astikya-svarUpa kI tathA jinavacano kI pratIti vaha Astikya hai, ye lakSaNa anubhavI ke haiN| __ aba chaha jainasAra likhate hai -- (50) 1 vaMdanA-paratIrtha, paradeva aura paracaitya-unakI vandanA na kre| (51) 2 namaskAra-unakI pUjA yA namaskAra na kare / (52) 3. dAna-unako dAna na kre| (53) 4. anuprayANa-(unake liye) apane khAna-pAna se adhika na kre| (54) 5. AlApa-praNati sahita sabhApaNa, usako AlApa kahate hai, vaha unake sAtha na kare / (55) 6. salApa-guNa-doSa sambandhI pUMchanA ki vArabAra bhakti karanA salApa hai vaha unakI na kare / aba samyaktva ke cha abhaga kAraNa likhate haiN| jo samyaktva ke bhaga ke kAraNa pAkara na Dige unako abhaga kAraNa kahate haiM / unake cha bheda haiN| (56 se 61)-1 rAjA, 2 janasamudAya, 3. balavAna, 4 deva, 5 pitAdika bar3e jana aura 6 mAtA / ye samyaktva ke abhagapane me chaH bhaya haiM / unako jAnatA rahe para unake bhaya se nijadharma tathA jinadharma ko na tje| aba samyaktva ke cha sthAna likhate haiM - (62) 1. jIva hai-AtmA anubhava siddha hai / cetanA me cittalIna kare, jIva asti rUpa hai vaha kevala jJAna dvArA pratyakSa hai| (63) 2. nitya hai-dravyArthika naya se nitya hai| . Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 252 ) (64) 3. kartA hai-AtmA puNya pApa kA kartA hai| (65) 4. bhoktA hai-AtmA puNya pApa kA bhoktA bhI hai| yaha puNya pApa kA kartA bhoktApanA mithyAdRSTi me hai| nizcaya naya se AtmA unakA kartA ki bhoktA nahIM hai| (66) 5. asti dhruva (mokSa) hai-nirvANa svarUpa asti dhruva hai / vyakta nirvANa-vaha akSaya mukti hai aura (67) 6. mokSa kA upAya hai-samyagdarzana-jJAna-cAritra vaha mokSa kA upAya hai| samyaktva ke ye 67 bheda paramAtmA kI prApti kA upAya hai| hamArA noTa-samyaktva to eka hI prakAra kA hotA hai| usame bheda nahI hote / usase avinAbhAvI usa samyagdRSTi AtmA ke jJAna cAritra Adi me kyA-kyA vizeSatAeM A jAtI haiM unakA yaha kathana hai| cidvilAsa ke atirikta aura kisI zAstra me hamAre dekhane me nahI AyA hai| mumukSuo ke lie atyanta upayogI samajhakara yahA~ de diyA hai| kaNThastha karane yogya praznottara prazna 230-- samyagdarzana kisako kahate haiM ? uttara-AtmA ke samyaktva (zraddhA) guNa kI svabhAvaparyAya ko samyagdarzana kahate haiM / yaha zuddha bhAva rUpa hai / rAga rUpa nahI hai / AtmA kI eka zuddhi vizeSa kA nAma hai| tattvArthazraddhAna yA AtmazraddhAna usa kA lakSaNa hai| ye cauthe se siddha taka saba jIvo me eka jaisA pAyA jAtA prazna 231-mithyAdarzana kisako kahate haiM ? uttara-AtmA ke samyaktva (zraddhA) guNa kI vibhAva paryAya ko mithyAdarzana kahate haiM / yaha moha rUpa hai| AtmA me kaluSatA hai / svapara kA ekatva isakA lakSaNa hai| prazna 232-samyaktva kA lakSaNa svAtmAnubhUti kyA hai ? Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 253 ) uttara-samyagdRSTi kA mati zruta jJAna jisa samaya sampUrNa parajJeyo se haTa kara mAtra AtmAnubhava karane lagatA hai usako svAtmAnubhUti kahate haiM tathA samyagdarzana kI sahacaratA ke kAraNa aura buddhipUrvaka rAga ke abhAva ke kAraNa isI ko nizcayasamyagdarzana bhI kahate haiM / prazna 233-samyaktva kA lakSaNa zraddhA, ruci, pratIti kyA hai ? uttara-samyagdRSTi kA mati zruta jJAna jaba vikalpa rUpa se nau tattvo kI jAnakArI tathA zraddhA me pravRtta hotA hai usa vikalpa ko yA vikalpAtmaka jJAna ko samyaktva kA sahacara hone se vyavahAra samyaktva kahA jAtA hai| prazna 234-samyaktva kA lakSaNa caraNa, prazama, savega, nirveda, anukampA, Astikya, bhakti, vAtsalyatA, nindA, gardA kyA hai ? uttara-samyagdRSTi ke samyaktva se avinAbhAvI anantAnubandhI kaSAya kA abhAva ho jAtA hai aura usake abhAva se usake cAritra me zubha kriyAo me pravRtti hotI hai| usa zubha vikalpa rUpa mana kI pravRtti ko jo cAritra guNa kI vibhAva paryAya hai caraNa hai Aropa se use samyaktva kaha dete haiN| tathA usI samaya kaSAyo me mandatA A jAtI hai usako prazama kaha dete haiN| pacaparameSThI, dharmAtmAo, ratnatrayarUpa dharma tathA dharma ke ago me jo prIti ho jAtI hai usako savega, bhakti vAtsalyatA kahate haiM tathA bhogo kI icchA na hone ko nirveda kahate haiM, svapara ko dayA ko anukampA kahate haiN| nau padArthoM me "hai" pane ke bhAva ko Astikya kahate hai / apane me rAga bhAva ke rahane tathA usase hone vAle bandha ke pazcAtApa ko nindA kahate haiM tathA usa rAga ke tyAga ke bhAva ko gahIM kahate haiN| ye saba anantAnuvadhI kaSAya ke abhAva hone se cAritra guNa me vikalpa pragaTa hote hai| unako Aropa se sambaktva yA vyavahAra samyaktva bhI kaha dete hai kyoki samyaktva kI sahacaratA hai| prazna 235-nizaMkita aMga kise kahate haiM ? uttara-zakA nAma sazaya tathA bhaya kA hai| isa loka me dharma, Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 254 ) adharmadravya, pudgala paramANu Adi sUkSma padArtha samudra, maru parvata Adi, dUravartI padArtha tathA tIrthakara, cakravartI, rAma, rAvaNAdi antarita padArtha haiM inakA varNana jaisA sarvajJavItarAga bhASita Agama me kahA gayA hai so satya hai yA nahI ? athavA sarvajJa deva ne vastu kA svarUpa anekAntAtmaka (anantadharma sahita) kahA hai so satya hai ki asatya hai ? aisI zakA utpanna na honA so nizzakitapanA hai| parapadArtho me Atmabuddhi kA utpanna honA paryAyabuddhi hai arthAta koMdaya se milI huI zarIrAdi sAmagrI ko hI jIva apanA svarUpa samajha letA hai| isa anyathA buddhi se hI sAta prakAra ke bhaya utpanna hote hai yathA-ihalokabhaya, paralokabhaya, vedanAbhaya, arakSAbhaya, aguptibhaya, bharaNabhaya, akasmAtbhaya / yahA~ para koI zakA kare ki bhaya to zrAvako tathA muniyo ke bhI hotA hai kyoki bhaya prakRti kA udaya aSTama guNasthAna taka hai to bhaya kA abhAva samyagdRSTi ke kaise ho sakatA hai ? usakA samAdhAna-samyagdRSTi ke karma ke udaya kA svAmIpanA nahIM hai aura na vaha para dravya dvArA apane dravyatvabhAva kA nAza mAnatA hai, paryAya kA svabhAva vinAzIka jAnatA hai| isalie cAritramoha sabadhI bhaya hote hue bhI darzanamoha sambandhI bhaya kA tathA tattvArtha zraddhAna me zakA kA abhAva hone se vaha ni zaka aura nirbhaya hI hai| yadyapi vartamAna pIDA sahane me azakta hone ke kAraNa bhaya se bhAganA Adi ilAja bhI karatA hai tathApi tattvArtha zraddhAna se cigane rUpa darzanamoha sambandhI bhaya kA leza bhI use utpanna nahIM hotaa| apane AtmajJAna me nizzaka rahatA hai| prazna 236-niHkAMkSita aMga kise kahate haiM ? uttara-viSaya-bhogoM kI abhilASA kA nAma kAMkSA yA vAchA hai|' isake cinha ye haiM-pahile bhoge huve bhogo kI vAchA, una bhogo kI mukhya kriyA kI vAchA, karma aura karma ke phala kI vAchA, mithyAdRSTiyo ko bhogo kI prApti dekhakara unako apane mana me bhale jAnanA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purupa pApa vA glAnikAra karane kara apane tAra ( 255 ) athavA indriyo kI ruci ke viruddha bhogo meM udva garUpa honA ye saba sasArika vAchAe haiM jisa puruSa ke ye na ho so nikAkSita aGga yukta hai| samyagdRSTi yadyapi roga ke upAyavat pacendriyo ke viSaya sevana karatA hai to bhI usako unase ruci nahI hai / jJAnI puruSa vratAdi zubhAcaraNa karatA huvA bhI unake udayajanita zubha phalo kI vAchA nahI karatA, yahA taka vratAdi zubhAcaraNo ko azubha se bacane ke liye Aca-- raNa karate huve bhI unhe heya jAnatA hai| prazna 237-nivicikitsA aMga kise kahate haiM ? uttara-apane ko uttama guNayukta samajhakara apane tAI zreSTha mAnane se dUsare ke prati jo tiraskAra karane kI buddhi utpanna hotI hai use vicikitsA yA glAni kahate haiN| isa doSa ke cinha ye haiM-jo koI purupa pApa ke udaya se dukhI ho yA AsatA ke udaya se glAna-zarIra yukta ho, usame aisI glAnirUpa buddhi karanA ki-"maiM sundara rUpavAn, sapattivAna, buddhimAna hU~, yaha raka-dIna, kurUpa merI barAbarI kA nahIM" samyagdRSTi ke aise bhAva kadApi nahI hote vaha vicAra karatA hai ki jIvo ko zubhAzubha karmo ke udaya se aneka prakAra vicitra dazA hotI, hai / kadAcit merA bhI azubha udaya A jAya to merI bhI aisI durdazA honA koI asambhava nahI hai / isalie vaha dUsaro ko hIna buddhi se yA glAna-dRSTi se nahI dekhtaa| prazna 238-amUDhadRSTi maga kise kahate haiM ? uttara-atattva me tattva ke zraddhAna karane kI buddhi ko mUDhadRSTi kahate hai / jinake yaha mUDhadRSTi nahI hai ve amUDhadRSTi aga yukta samyAdRSTi hai / isake bAhya cinha yaha haiM-mithyAdRSTiyo ne pUrvApara viveka binA, guNa doSa ke vicAra rahita, aneka padArthoM ko dharmarUpa varNana kiye haiM aura unake pUjane se laukika aura pAramArthika kAryoM kI siddhi batalAI hai / amUDhadRSTi kA dhAraka ina saba ko asatya jAnatA aura uname dharmarUpa buddhi nahI karalA tathA aneka prakAra kI laukika mUDhatAo ko Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 256 ) nissAra tathA khoTe phalo kI utpAdaka jAnakara vyartha samajhatA hai, kudeva yA adeva me devabuddhi, kuguru yA aguru me guruvuddhi tathA inake nimitta "hiMsA karane me dharma mAnanA Adi mUDhadRSTipane ko mithyAtva samajha dUra hI se tajatA hai, yahI samyaktvI kA amUDha-dRSTipanA hai / saccedeva, guru, dharma ko hI svarUpa pahacAna kara mAnatA hai| prazna 236-upaba haNa aMga kise kahate haiM ? uttara-apanI tathA anya jIvo kI samyagdarzana-jJAna-cAritra zakti kA vaDhAnA, upavR haNa aga hai| isako upagUhana aga bhI kahate haiN| pavitra jinadharma me ajJAnatA athavA azakyatA se utpanna huI nindA ko yogya rIti se dUra karanA tathA apane guNo ko vA dUsare ke doSo ko DhAkanA so upagRhana aga hai| prazna 240-sthitikaraNa aMga phise kahate haiM ? uttara-Apa svaya yA anya puruSa kisI kapAyavaza jJAna, zraddhAna, cAritra se Digate yA chUTate ho to apane ko vA unhe dRDha tathA sthira karanA se sthitikaraNa aga hai| prazna 241-vAtsalya aMga kise kahate haiM ? uttara-arahanta, siddha, unake vimba, caityAlaya, caturvidha sagha tathA zAstro me anta karaNa se anurAga karanA, bhakti sevA karanA so vAtsalya hai / yaha vAtsalya vaisA hI honA cAhiye jaise svAmI me sevaka kI anurAga pUrvaka bhakti hotI hai yA gAya kA bachaDe me utkaTa anurAga hotA hai| yadi ina para kisI prakAra ke upasarga yA sakaTa Adi Ave to apanI zakti bhara meTane kA yatna karanA cAhiye, zakti nahI chipAnA caahiye| prazna 242-prabhAvanA Aga kise kahate haiM ? uttara-jisa taraha se bana sake, usa taraha se ajJAna andhakAra ko dUra karake jina zAsana ke mAhAtmya ko pragaTa karanA prabhAvanA hai athavA -apane AtmaguNo ko udyota karanA arthAta ratnatraya ke teja se apanI Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 257 ) AtmA kA prabhAva baDhAnA aura pavitra mokSadAyaka jinadharma ko dAnatapa-vidyA Adi kA atizaya pragaTa karake tana, mana, dhana dvArA (jesI apanI yogyatA ho) sarva loka meM prakAzita karanA so prabhAvanA hai| samyagdarzana se lAbha (1) samyagdarzana se-AgAmI karmoM kA Asrava bandha ruka jAtA (2) samyagdarzana se pahale bandhe huve karmo kI nirjarA hoto hai| (3) samyagdarzana se-jJAna, samyagjJAna ho jAtA hai aura cAritra samyaka-cAritra ho jAtA hai| (4) samyagdarzana se--ekatvabuddhi kI kaluSatA AtmA se dUra ho jAtI hai aura zuddhi kI pragaTatA ho jAtI hai| (5) samyagdarzana se-dukha dUra hokara atIndriya sukha prArambha ho jAtA hai| (6) samyagdarzana se-labdhirUna svAtmAnubhUti to hara samaya rahatI hai aura kabhI-kabhI upayogAtmaka svAtmAnubhUti kA bhI Ananda milatA hai| (7) samyagdarzana se-anAdikAlIna para ke kartRtva, bhoktRtva kA bhAva samApta ho jAtA hai / para ke sagraha ko tRSNA miTa jAtI hai| parigraharUpI pizAca se mukha muDa jAtA hai| upayoga kA bahAva para se haTa kara sva kI ora hone lagatA hai| (8) samyagdarzana se-karmacetanA aura karmaphalacetanA ke svAmitva kA nAza hokara mAtra jJAna cetanA kA svAmI ho jAtA hai| jJAnamArgAnucArI ho jAtA hai| (6) samyagdarzana se-paradravyo kA, apane sayoga viyoga kA, rAga kA, indriya sukha dukha kA, karmabandha kA, nI tattvo kA, yahA~ taka Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 258 ) ki mokSa kA bhI jJAtA draSTA bana jAtA hai| kevala sAmAnya AtmA meM svapane ko buddhi raha jAtI hai| (10) samyagdarzana me-indriyajJAna aura indriyasukha me heya buddhi ho jAtI hai / atIndriya jJAna aura atIndriya sukha kI ruci jAgRta ho jAtI hai| (11) samyagdarzana se-AtmapratyakSa ho jAtA hai / (12) samyagdarzana se-sAtAvedanIya se prApta sukha sAmagrI me upAdeya buddhi naSTa ho jAtI hai| (13) samyagdarzana se-viSayasukha me aura para meM atyanta aruci bhAva ho jAtA hai| (14) samyagdarzana se-kevala jJAnamaya bhAva utpanna hote haiN| ajJAnamaya bhAvo kI utpatti kA nAza ho jAtA hai| (15) samyagdarzana se hI dharma prArambha hotA hai| samyagdarzana pahalA dharma hai aura cAritra dUsarA dharma hai / jagata me aura dharma kucha nahI (16) samyagdarzana se-mithyAtva savadhI karmoM kA anAdikAlIna 'nimitta naimittika sambandha chUTa jAtA hai| (17) samyagdarzana se--anAdi pacaparAvartana kI zRkhalA TUTa jAtI hai| (18) samyagdarzana se-naraka, tiryaca aura manuSya gati nahIM bndhtii| kevala devagati me hI sahacara rAgavaza jAtA hai| yadi pahale vadhI ho to naraka me prathama naraka ke prathama pAthaDe se Age nahI jaataa| tiryaca yA manuSya, uttama bhogabhUmi kA hotA hai| (16) samyagdarzana se--niyama se usI bhava me yA thoDe se bhavo me niyama se mokSa hokara saba du kho se chuTakArA sadA ke liye ho jAtA aise mahAna pavitra samyagdarzana ko koTiza namaskAra hai| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 256 ) samyagdarzana kA mAhAtmya zrI ratnakaraNDazrAvakAcAra jI me kahA hai yadi pApanirodho'nyasampadA ki prayojanam / atha pApAtravo'styanyasampadAki prayojanam // 27 // artha-yadi (samyagdarzana ke mAhAtmya se) pApa kA nirodha hai arthAta AgAmI karmoM kA savara hai to he jIva / anya sampadA se tujhe kyA prayojana hai ? kucha nahI / aura yadi samyagdarzana ke abhAva me pApa kA Asrava hai arthAt karmo kA Agamana hai to bhI he jIva / tujhe anya sampadA se kyA prayojana hai ? bhAvArtha-jIva ko sabase adhika sampadAo kI abhilASA hai to gurudeva samajhAte haiM ki he jIva / yadi samyagdarzana rUpI mahAn sampadA prApta ho gaI to anya sampadAyeM tere kisa kAma kii| isa sampadA se tujhe Asrava kA nirodha hogA aura usake phalasvarUpa mahAn atIndriya sukha rUpa mokSa milegaa| anya sampadA to nAzavAna hai| vaha tere kucha kAma nahI aatii| bhAI, unako AtmA chtA bhI nahI / nIce kI pakti me nAsti se samajhAte hai ki yadi samyaktva rUpa saccI sampadA nahIM hai aura zeSa jagat kI sava sampadAye hai| mahAn ahamindra pada taka prApta hai to raho he jIva / mithyAdarzana rUpI mahAn zatru se tujhe karma bandhatA rahegA aura usake phalasvarUpa naraka nigoda me calA jaayegaa| yaha saba sampadA yahI paDI raha jaayegii| isaliye bhAI, ina sampadAo kI abhilApA choDa / ye to jIva ko aneka bAra milI / asalI samyaktva rUpI sampadA kA prayatna kara, jisake sAmane ye saba heya haiM / samyagdarzana se jJAna aura cAritra samyaka ho jAte haiM aura unakA gamana bhI mokSamArga kI ora cala detA hai anyathA gyAraha aga taka jJAna aura mahAvrata taka cAritra vyartha hai| kevala bandha karane vAlA hai| (dekhiye Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 260 ) isI grantha kA na0 1537) / isaliye sasAra sAgara se tarane ke liye samyagdarzana khevaTa ke samAna kahA hai| darzanaM jJAnacAritrAtsAdhimAnamupAznute / darzanaM karNadhAraM tanmokSamArge pracakSyate // 31 // vidyAvRttasya sbhuutisthitivRddhiphlodyaa| na santyasati samyaktve bIjAbhAve taroriva // 32 // bhAvArtha-jJAnacAritra se pahale samyagdarzana kI hI sAdhanA kI jAtI hai kyoki vaha mokSamArga meM khevaTiyA ke samAna kahA gayA hai| jJAna aura cAritra kI utpatti sthiti vRddhi aura atIndriya sukha rUpI phala samyaktva ke abhAva me nahI hote jaise bIja ke abhAva me vRkSa kI utpatti sthiti, vRddhi aura phala laganA nahIM hotaa| dasaNa mUlo dhmmo| yahA samyagdarzana ko vIjavat kahA hai aura cAritra ko vRkSavat kahA hai aura atIndriya sukha rUpa mokSa usakA phala kahA hai| ata pahale samyagdazana kA purupArtha karanA hI sarvazreSTha hai| gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn / anagAro gRhI zreyAn nirmohI mohino mune. // 33 // artha-samyagdRSTi gRhasthI mokSa kI ora jA rahA hai kintu mithyAdRSTi muni sasAra (nigoda)kI ora jA rahA hai| ata usa mithyAdRSTi muni se vaha samyagdRSTi zreSTha hai| isase samyaktva kA mAhAtmya pragaTa hI hai| (4) prathama naraka dina SaTabhU jyotiSa, vAna bhavana SaDha naarii| thAvara vikalatraya pazu me nAhi, upajata sagakitadhArI / / tInaloka tihuM kAlamAhi, nahiM darzana sm-sukhkaarii| saphaladharama ko mUla yahI, isa dina karanI duHkhkaarii|| mokSamahala kI parathama sIDhI, yA vina jJAna critraa| samyakatA na lahai, so darzana dhAro bhavya pvitraa|| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 261 ) artha-kevala eka samyagdarzana se kitanA sasAra kaTa jAtA hai / gine mine bhavo me mokSa ho jAtA hai aura taba taka naraka tiryaJcanahIM hotaa| kevala deva aura vahAM se kulIna sampattazAlI manuSya hotA hai| yadi zreNika kI taraha mithyAtva avasthA me sAtave naraka taka kI bhI Ayu bAdhalI ho to kaTakara adhika se adhika pahale naraka kI prathama pAthaDe kI 84 hajAra varSa raha jAtI hai| yadi pazugati yA manuSyagati bAdhalI ho to uttama bhogabhUmi kI ho jAtI hai aura mokSamArga to usI samaya se prArambha ho jAtA hai| vaha vahA~ bhI karmoM kI nirjarA karake mokSa kA hI puruSArtha karatA hai| zrI kArtikeyAnuprekSA me kahA hai rayaNANa mahArayaNaM savvajoyANa uttamaM joyaM / siddhINa mahAriddhI sammattaM samvasiddhiyaraM // 32 // artha-samyaktva hai so ratnani viSa to mahAratna hai / bahuri sarvayoga kahiye vastu kI siddhi karane ke upAya matradhyAna Adika tini me uttama yoga hai jAte samyaktva se mokSa sadhai hai| bahuri aNimAdika Rddhi haiM tini me vaDI Rddhi hai / vahuta kahA kahiye sarva siddhi karane vAlA yaha samyaktva hI hai| isame yaha dikhAyA hai ki samyaktva se koI baDI sampadA jagat me nahI hai| noTa-samyagdarzana kA vizepa mAhAtmya jAnane ke liye sonagaDha se prakAzita samyagdarzana nAma kI pustaka kA abhyAsa kre| samyagdarzana kA mAhAtmya zabda agocara hai| yaha saba nizcaya samyagdarzana kI mahimA hai / vyavahAra rUpa rAga kI nahI / vaha to badha karane vAlA hai| chaThaveM bhAga kA sAra (1) savikalpa nirvikalpa carcA prazna 243--samyagdarzana do prakAra kA hai yA nahIM? uttr-nhii| AtmA me eka zraddhA guNa hai / usako eka vibhAva Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 262 ) paryAya hotI hai jisako mithyAdarzana kahate hai aura eka svabhAva paryAya hotI hai jisako samyagdarzana kahate haiN| yaha svabhAvaparyAya cauthe se siddha taka eka prakAra kI hI hotI hai| savikalpa nirvikalpa samyagdarzana yA vyavahAra-nizcaya samyagdarzana nAma kI isame koI paryAya hI nahI hotI / ata samyagdarzana ko do prakAra kA mAnanA bhUla hai| prazna 244-vikalpa zabda ke kyA-kyA artha hote haiM ? uttara--(1) vikalpa zabda kA eka artha to sAkAra hai| yaha jJAna kA lakSaNa hai| isa apekSA sabhI jJAna savikalpaka kahalAte hai [aura darzana nivikalpaka kahalAtA hai] / (2) vikalpa zabda kA dUsarA artha upayoga sakrAnti hai / isa apekSA chadmastha ke cAro jJAna savikalpaka haiN| kevalajJAna nirvikalpaka hai| (3) tIsare eka padArtha se dUsare padArtha para upayoga ke parivartana ko bhI vikalpa kahate haiN| isa apekSA upayogAtmaka svAtmAnubhUti ke samaya to chadmastha kA jJAna nivikalpaka hai kyoki usame upayoga eka hI AtmapadArtha para rahatA hai| padArthAntara para nahIM jAtA / zepa samaya me jJeya parivartana kiyA karatA hai isalie savikalpa hai| ina tIna apekSAo se jJAna ko savikalpa kahate hai| (4) vikalpa kA cauthA artha rAga hai| yaha cAritra guNa kA vibhAva pariNamana hai| cAritra guNa ke rAga sahita pariNamana ko savikalpa yA sarAga cAritra kahate haiM jo dasave taka hai aura cAritra guNa ke vikalpa rahita pariNamana ko nirvikalpa yA vItarAga cAritra kahate haiM jo gyArahave bArahave me hai| (5) pA~cavA vikalpa zabda kA artha buddhipUrvaka rAga hai jo pAyA to pahale se chaThe taka jAtA hai para yahA~ mokSamArga kA prakaraNa hone se cauthe, pA~cave, chaThe guNasthAna kA rAga hI grahaNa kiyA gayA hai| ina pA~ca arthoM me vikalpa zabda kA prayoga hotA hai| samyagdarzana ko vikalpAtmaka kahanA bhArI bhUla hai| prazna 245-~-kevaliyoM kA jJAna nirvikalpaka kisa prakAra hai ? uttara-chadmastho ke cAro jJAna savikalpa arthAta upayogasakrAnti Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 263 ) __sahita haiM aura kevalI kA jJAna nirvikalpa arthAt upayoga-sakrAnti rahita hai / isa apekSA kevalajJAna nirvikalpaka hai| prazna 246-kevalajJAna savikalpaka kisa prakAra hai ? uttara-[dekhane vAle] darzana kA nija lakSaNa nirvikalpa arthAt jJeyAkAra rahita hai aura jJAna kA nija lakSaNa savikalpa arthAt jJeyAkAra sahita hai| isa apane lakSaNa se pratyeka jJAna savikalpaka hai / kevala jJAna me bhI sva para yAkArapanA rahatA hai| ata vaha bhI savikalpaka hai| prazna 247-chadmastha kA jJAna savikalpaka kisa prakAra hai aura nirvikalpaka kisa prakAra hai ? uttara-kevalajJAna nivikalpa arthAt upayogasakrAnti rahita hai aura chamastha kA jJAna savikalpa arthAt upayogasakrAnti sahita hai| isa apekSA to chadmastho ke cAro jJAna savikalpaka haiM / dUsare upayogAtmaka svAtmAnubhUti me upayoga kyoki eka hI nija zuddha AtmA me rahatA hai aura artha se arthAntara kA parivartana [jJeya parivartana nahI karatA-isa apekSA svopayoga ke samaya me to chadmastho kA jJAna nirvikalpaka hai aura anya samaya me savikalpaka hai| prazna 248-jJAna savikalpa hai yA nahIM ? uttara-jJAna eka to apane jJeyAkAra rUpa lakSaNa se savikalpa hai, dUsare upayogasakrAnti lakSaNa se savikalpa hai, tIsare jJeyaparivartana se savikalpa hai| para 'jJAna-rAga rUpa hI ho jAtA ho' isa apekSA savikalpaka kabhI nahI hai / prazna 246-samyagdarzana savikalpaka hai yA nahIM ? uttara-samyagdarzana to samyaktva guNa kA nirvikalpa [zuddhabhAva rUpa] pariNamana hai / cauthe se siddha taka eka rUpa hai| vaha kisI prakAra bhI savikalpaka nahI hai kyoki yaha kabhI rAgarUpa nahIM hotA hai| prazna 250-cAritra savikalpa hai yA nahIM ? Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 264 ) uttara-pahale guNasthAna me to cAritra guNa kA pariNamana sarvathA rAga rUpa hI hai / ata vaha to savikalpa hI hai| cauthe me anantAnubadhI aza ko choDa kara cAritra kA zeSa aza savikalpa hai-rAga rUpa hai| pAMcave chaThe me jitanA buddhi avuddhipUrvaka gaga hai utanA cAritra kA pariNamana vikalpa rUpa hai| sAtaveM se dasave taka jitanA abuddhipUrvaka rAga hai utanA cAritra kA pariNamana vikalpa rUpa hai| cAritra vAstava me savikalpaka hai para jahA~ jitanA cAritra rAga rahita hai vahA~ utanA vaha bhI nirvikalpaka hai| cAritra bhI sarvathA savikalpaka ho-ye bAta nahIM hai| svabhAva se to cAritra bhI nirvikalpaka hI hai aura jitanA mokSamArgarUpa [savara-nirjarA rUpa] hai utanA bhI nirvikalpaka hI hai| jitanA jahA~ rAgarUpa pariNata hai vaha nizcaya se savikalpaka hI hai| prazna 251-cauthe pAMcaveM chaThe meM tIno guNoM kI vAstavika paristhiti batAo? uttara-ina guNasthAno me samyagdarzana to zraddhA guNa kI zuddha paya yi hai jo rAga rahita nirvikalpa hai| samyagjJAna jJAnaguNa ke kSayopazama rUpa hai / isakA kArya kevala sva para ko jAnanA hai / rAga se isakA bhI kucha sambandha nahI hai / cAritra me jitanI svarUpa sthiratA hai utanA to zuddha aza hai aura jitanA rAga hai utanI malInatA hai / ata cAritra ko yahA~ sarAga yA savikalpa kahate hai| prazna 252-sAtave se bArahave taka tIno guNo kI vAstavika paristhiti kyA hai ? uttara-zraddhA guNa kI samyagdarzana paryAya to vaisI hI zuddha hai jaisI chaThe taka thii| usame koI antara nahI hai / jJAna hai to kSayopazama rUpa para buddhipUrvaka saba kA saba upayoga svajJeya ko hI jAnatA hai| rAga se isakA bhI kucha sambandha nahI hai| cAritra me buddhipUrvaka rAga to samApta ho cukaa| abuddhipUrvaka kA kucha rAga dasaveM taka hai| zeSa saba zuddha pariNamana hai aura vArahave me rAga nAza hokara cAritrapUrNa vItarAga hai / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 265 ) - prazna 253- yahAM sarAga samyagdRSTi se kyA abhiprAya hai ? uttara-jisa sambagdarzana ke sAtha buddhipUrvaka cAritra kA rAga vartatA hai| usake dhArI cauthe pAMcave chaThe guNasthAnavati jIvo ko yahA~ savikalpa yA sarAga samyagdRSTi kahA hai| prazna 254--yahAM vItarAga samyagdaSTi se kyA abhiprAya hai ? uttara-jisa samyagdarzana ke sAtha buddhipUrvaka cAritra kA rAga nahI vartatA hai| usake dhArI sAtaveM Adi guNasthAnavati jIvo ko yahA~ nirvikalpa yA vItarAga samyagdRSTi kahA gayA hai| (2) jJAnacetanA adhikAra prazna 255-jJAnacetanA kise kahate haiM ? uttara-samyaktva se avinAbhUta matizrutajJAnAvaraNa ke viziSTa kSayopazama se hone vAlA jJAna kA ughADa aura usa ughADa ke rAga rahita zuddhapariNamana ko jJAnacetanA kahate hai athavA jJAna ke jJAnarUpa rahane ko [rAgarUpa na hone ko jJAnacetanA kahate hai athavA jJAna ke jJAnarUpa vedana ko jJAnacetanA kahate haiN| prazna 256-jJAnacetanA ke kitane bheda haiM ? uttara-do-(1) labdhirUpa jJAnacetanA (2) upayogarUpa jnyaancetnaa| prazna 257-labdhirUpa jJAnacetanA kise kahate haiM ? uttara-samyaktva se mavinAbhUta jJAnacetanA ko AvaraNa karane vAle matizrutajJAnAvaraNa ke viziSTa kSayopazama ko labdhirUpa jJAnacetanA kahate hai / vaha jJAna ke ughADarUpa hai| pranna 258- upayogarUpa jJAnacetanA kise kahate haiM ? uttara-labdhirUpa jJAnacetanA kI prApti hone para jaba jJAnI apane upayoga ko saba parajJeyo se haTAkara kevala nijazuddha AtmA ko savedana Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 266 ) karane ke lie sva se joDatA hai, usa samaya upayogAtmaka jJAnacetanA hotI hai / yaha jJAna ke sva me upayogarUpa hai| prazna 256-landhirUpa jJAnacetanA kina ke pAI jAtI hai ? uttara-cauthe se bArahave guNasthAna taka sabhI jIvo ke hara samaya pAI jAtI hai| prazna 260-upayogarUpa jJAnacetanA kina ke pAI jAtI hai ? uttara-cauthe pA~cave chaThe vAlo ke kabhI-kabhI pAI jAtI hai aura sAtave se nirantara akhaNDadhArArUpa se pAI jAtI hai| prazna 261-savara nirjarA jJAnacetanA ke AdhIna hai yA samyaktva ke AdhIna hai ? uttara-jJAnacetanA to jJAna kI paryAya hai| jJAna kA bandha mokSa se koI sambandha nahI hai| savara nirjarA kI vyApti to samyaktva se hai| ata ve samyaktva ke AdhIna haiM cAhe upayoga sva me rahe yA para me jAve / (3) vyApti adhikAra prazna 262-vyApti kise kahate haiM ? uttara-sahacarya niyama ko vyApti kahate haiN| prazna 263-vyApti ke kitane bheda haiM ? uttara-do (1) samavyApti (2) vipama vyApti / prazna 264-samavyApti kise kahate haiM ? uttara-dono ora ke sahacarya niyama ko samavyApti kahate haiM [arthAt kinhI do cIjo ke sadA sAtha rahane ko aura kabhI judA na rahane ko samavyApti kahate hai] jaise samyaktva aura darzanamoha kA anudaya / ina do padArthoM me kabhI Apasa me vyabhicAra nahIM milatA arthAt eka mile aura dUsarA na mile aisA kabhI nahI hotaa| dono ikaTThe hI milate haiM / isaliye iname samavyApti hai| samavyApti paraspara me dono kI hotI hai| isako isa prakAra bolate haiM-jahA~-jahA~ samyaktva hai vahA~ Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 267 ) vahA~ darzanamoha kA anudaya hai aura jahA~-jahA~ samyaktva nahIM hai vahA~vahA~ darzanamoha kA anudaya bhI nahI hai| tathA jahA~-jahA~ darzanamoha kA anudaya hai vahA~-vahA~ samyaktva hai aura jahA~-jahA~ darzanamoha kA anudaya nahI hai vahA~-vahA~ samyaktva bhI nahI hai| isI prakAra samyagdarzana aura jJAnacetanAvaraNa karma ke kSayopazama kI [arthAt labdhirUpa jJAnacetanA kI] samavyApti hai| isake jAnane se yaha lAbha hai ki eka kA astittva dUsare ke astittva ko aura eka kA nAstittva dUsare ke nAstittva ko siddha kara detA hai| prazna 265-kyA samavyApti me eka padArtha dUsare padArtha ke AdhIna hai ? __uttara-kadApi nhii| eka kA pariNamana yA maujUdagI dUsare ke AdhIna bilkula nahI hai| dono svatantra apane-apane svakAla kI yogyatA se pariNamana karate hai| vyApti kA yaha artha nahI ki eka padArya dUsare ko lAtA ho yA dUsare ko usake kAraNa se AnA paDatA ho yA eka ke kAraNa dUsare ko apanI vaisI avasthA karanI paDatI ho-kadApi nahIM / vyApti to kevala yaha batAtI hai ki svata aisA prAkRtika niyama hai ki dono sAtha rahate hai-eka ho aura dUsarA na ho-aisA kadApi nahIM hotaa| basa isase adhika aura vyApti se kucha siddha nahIM kiyA jaataa| prazna 266-viSamavyApti kise kahate haiM ? / uttara-eka taraphA ke sahacarya niyama ko vipama vyApti kahate hai [athAt jo vyApti eka taraphA to pAI jAve aura dUsarI taraphA na pAI jAve use viSama vyApti kahate hai] jaise jahA~-jahA~ dhama hai vahA~-vahA~ Aga hai yaha to ghaTa gayA para jahA~-jahA~ dhUma nahI hai vahA~-vahA~ Aga bhI nahA hai yaha nahI ghaTA kyoki binA dhUma bhI Aga hotI hai| isaliye ghUma Ara agni me samavyApti nahI kintu vipama vyApti hai| iso prakAra samyagdarzana aura svopayoga me, rAga aura jJAnAvaraNa me, labdhi Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 268 ) aura svopayoga me-vipamavyApti hai| jisa ora se yaha vyApti ghaTa jAtI hai unakA to paraspara sahacarya siddha ho jAtA hai kintu jisa ora se nahI ghaTatI unakA sahacarya siddha nahI hotA-yaha isase lAbha hai| prazna 267--samyaktva aura jAnacetanAvaraNa ke kSayopazama me kauna sI vyApti hai ? uttara-samavyApti hai kyoki sadA dono ikaTaThe rahate haiN| eka ho aura dUsarA na ho--aisA kabhI hotA hI nahI hai| jahA~-jahA~ samyaktva hai vahA~-vahA~ jJAnacetanAvaraNa kA kSayopazama bhI hai aura jahA~-jahA~ samyaktva nahIM hai vahA~-vahA~ jJAnacetanAvaraNa kA kSayopazama bhI nahIM hai tathA jahA~-jahA~ jJAnacetanAvaraNa kA kSayopazama hai-vahA~-vahA~ samyaktva hai aura jahA~-jahA~ jJAnacetanAvaraNa kA kSayopazama nahIM hai vahA~-vahA~ samyaktva bhI nahI haiN| isaliye samyaktva kA astittva labdhirUpa jJAnacetanA ke astittva ko siddha karatA hai / isase jo samyagdRSTiyo ke jJAnacetanA nahIM mAnate-unakA khaNDana ho jAtA hai| prazna 268- samyaktva aura upayogarUpa jJAnacetanA me kauna sI vyApti hai ? uttara-viSama vyApti hai kyoki jahA~-jahA~ svopayoga hai vahA~-vahA~ to samyaktva hai para jahAM-jahA~ svopayoga nahI hai vahA~-vahA~ samyaktva ho -na bhI ho- koI niyama nahI hai| svopayoga ke vinA bhI samyaktva rahatA hai athavA isako yU~ bhI kaha sakate haiM ki jahA~-jahA~ samyaktva nahIM hai vahA~-vahA~ to svopayoga bhI nahIM hai para jahA~-jahA~ samyaktva hai vahA~vahA~ svopayoga ho bhI sakatA hai aura nahI bhI ho sakatA-koI niyama nahI hai / iname eka tarapha kI vyApti to hai para dUsare tarapha kA nahIM hai -- isalie yaha viSama vyApti hai| isase eka to yaha siddha kiyA jAtA hai ki zuddhopayoga samyagdRSTiyo ke hI hotA hai aura dUsare yaha siddha kiyA jAtA hai ki saba samyagdRSTiyo ke hara samaya svopayoga nahIM rhtaa| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tI athAto upayo" hai aura dUsarI ( 266 ) prazna 266--labdhi aura upayogarUpa jJAnacetanA me kauna-sI vyApti hai ? uttara-viSama vyApti hai kyoki jahA~-jahA~ upayoga hai vahA~-vahA~ to labdhi hai para jahA~-jahA~ upayoga nahI hai vahA~-vahA~ labdhi ho bhI sakatI hai athavA nahI bhI ho sakatI athavA isako yUM bhI kaha sakate haiM ki jahA~-jahA~ labdhi nahIM hai vahA~-vahA~ to upayoga bhI nahI hai para jahA~-jahA~ labdhi hai vahA~-vahA~ upayoga ho bhI sakatA hai aura nahI bhI ho sakatA-kucha niyama nahI hai| iname eka taraphA vyApti hai para dUsarI taraphA nahI hai isalie vipama vyApti hai| isase eka to yaha siddha kiyA jAtA hai ki labdhi kAraNa hai--svopayoga kArya hai / ata svopayoga vAle ke labdhi avazya hai| dUsarA yaha siddha kiyA jAtA hai ki jJAnacetanA prApta jIva apanA upayoga hara samaya sva me hI rakhatA ho --para me na le jAtA ho-yaha bAta nahI hai| jJAnacetanA labdhi banI rahatI hai aura upayoga para ko jAnane me bhI calA jAtA hai| prazna 270-upayoga aura bandha se kauna-sI vyApti hai ? / uttara-koI bhI nahI hai kyoki jahA~-jahA~ upayoga hai vahA~-vahA~ bandha honA cAhie-siddha me upayoga to hai para bandha bilakula nahI hai / jahA~-jahA~ upayoga nahIM hai vahA~-vahA~ bandha bhI nahIM hai yaha bhI nahIM ghaTA kyoki vigrahagati me upayoga nahI hai para bandha hai| aba dUsarI ora se dekhie / jahA~-jahA~ bandha hai vahA~-vahA~ upayoga cAhie-vigrahagati me bandha hai para upayoga nahI hai / jahA~-jahA~ bandha nahI hai vahA~-vahA~ upayoga nahI hai-yaha bhI nahI ghaTA kyoki siddha me bandha bilakula nahI hai para upayoga sArA sva me hai| prazna 271-rAga aura jJAnAvaraNa meM kauna-sI vyApti hai ? uttara-vipama vyApti hai kyoki jahA~-jahA~ rAga hai vahA~-vahA~ to jJAnAvaraNa hai yaha to ThIka para jahA~-jahA~ jJAnAvaraNa hai vahA~-vahA~ rAga bhI avazya ho-yaha koI niyama nahI hai| ho bhI sakatA hai aura nahI Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 270 ) bhI ho sakatA kyoki gyArahave, vArahaveM meM jJAnAvaraNa to he para rAga nahI hai| jahA~-jahA~ rAga hai vahA~-vahA~ jJAnAvaraNa hai isase rAga kA to jJAnAvaraNa ke sAtha pakkA sambandha siddha ho jAtA hai para jahA~-jahA~ jJAnAvaraNa hai vahA~-vahA~ rAga ho-yaha siddha na hone se jJAnAvaraNa kA rAga se kucha sambandha siddha nahIM hotaa| prazna 272-rAga kI aura darzanamoha kI kauna-sI vyApti hai ? uttara-koI nahI kyoki na rAga se darzanamoha bandhatA hai aura na darzanamoha ke udaya se rAga hotA hai| rAga kI vyApti cAritramoha se hai -darzanamoha se nhii| isase yaha siddha kiyA jAtA hai ki samyagdarzana savikalpaka nahI / samyagdRSTi ke cAritra me kRSNa lezyA rahate hue bhI zuddha samyaktva banA hI rahatA hai [yahA~ rAga se Azaya kevala cAritramoha sambandhI rAga se hai] / prazna 273--samyagdarzana-bandha aura mokSa se kisakI vyApti nahIM hai tathA kisakI hai ? - uttara-samyagdarzana-bandha-mokSa se upayoga kI vyApti nahI hai| darzanamoha ke anudaya kI vyApti samyagdarzana se hai| rAga kI vyApti vandha se hai aura savara nirjarA kI vyApti mokSa se hai| prazna 274-anvaya vyatireka kisa ko kahate haiM ? uttara-jisake hone para jo ho-usako anvaya kahate hai aura jisake nahI hone para jo na ho--usako vyatireka kahate hai jaise jahA~jahA~ samyaktva hai vahA~-vahA~ darzanamoha kA anudaya hai-yaha anvaya hai aura jahA~-jahA~ darzanamoha kA anudaya nahI hai-vahA~-vahA~ samyaktva bhI nahI hai--yaha vyatireka hai| prazna 275--- vyApti ke jAnane se kyA lAbha hai ? uttara-isase padArthoM ke sahacarya sambandha kA patA cala jAtA hai ki kina padArthoM kI kina padArthoM ke sAtha sahacaratA hai yA nhiiN| ye avinAbhAva kI kasauTI hai| isase parakha kara dekha lete haiN| isase eka padArtha jasako kahata kanvaya kahataH jahA~ Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 271 ) kI asti yA nAsti se dUsare padArtha kI asti yA nAsti kA jJAna kara liyA jAtA hai| noTa-nyAyazAstra me anumAna prayoga me sAdhana ke sadbhAva me sAdhya ke sadbhAva aura sAdhya ke abhAva me sAdhana ke abhAva ko avinAbhAva yA vyApti kahate haiN| vahA~ samavyApti yA vipamavyApti nahI hotii| vyApti hotI hai yA anyApti hotI hai| yaha vipaya usase bhinna jAti kA hai| yaha AdhyAtmika viSaya hai| vahA~ dhUma aura agni kI vyApti hai| yahA~ dhUma aura agni ko vipama vyApti hai| isalie isa vipaya ko usa nyAya ke Dhaga se samajhane kA prayatna na kare kintu jisa Dhaga se yahA~ nirUpaNa kiyA gayA hai-usI Dhaga se samajhe to kalyANa hogaa| vahA~ uddezya sAdhana dvArA sAdhya ke siddha karane kA hai aura yahA~ uddezya eka padArtha ke astitva yA nAstitva dUsare padArtha ke astitva yA nAstitva ko siddha karane kA hai / (4) phuTakara (Mislanious) prazna 276-upayogasakrAnti ke paryAyavAcI zabda batAo? uttara-upayogasakrAnti, punarvRtti, kramavartitva, vikalpa, jJaptiparivartana / upayoga kA bdlnaa| prazna 277-kSAyopazamika jJAna aura kSAyika jJAna meM kyA antara hai? uttara-kSAyopazamika jJAna me upayoga sakrAnti hoto hI hai| vaha kramavartI hI hai| kSAyika jJAna me upayoga sakrAnti nahI hI hotI hai| vaha akramavartI hI hai| prazna 278-guNa kyA-kyA haiM ? uttara-samyaktva kI utpatti honA, vRddhi honA, nirjarA honA, savara honA, savara nirjarA kI vRddhi honA, puNya vandhanA, puNya kA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 272 ) utpakarpaNa honA, pApa kA AkarSaNa honA, pApa kA puNya rUpa sakramaNa [vadalanA] guNa hai| prazna 276--doSa kyA-kyA hai ? uttara-samyaktva kA sarvathA nAza yA bhAMzika hAni honA, savara nirjarA kA sarvathA nAza yA hAni honA, pApa kA bandhanA, pApa kA utpakarpaNa honA, puNya kA apakarSaNa honA, puNyaprakRti kA pApa prakRti me badalanA doSa hai| prazna 280---rAga aura upayoga me kina kAraNo se bhinnatA hai ? uttara-rAga audayika bhAva hai| upayoga kSayopazamika bhAva hai| rAga cAritraguNa kI viparIta paryAya hai| upayoga jJAnaguNa kI kSayopazama rUpa paryAya hai| rAga cAritramoha ke udaya se hotA hai-upayoga jJAnAvaraNa ke kSayopazama se hotA hai| rAga kA anubhava malInatA rUpa hai-jJAna kA anubhava svabhAva rUpa [jAnane rUpa] hai| rAga se bandha hI hotA hai / upayoga se bandha nahI hI hotA hai| isalie pratyeka me dono svatantra rUpa se pAye jAte haiM arthAt hInAdhika pAye jAte haiM yA jJAna to pAyA jAtA hai para rAga nahIM pAyA jaataa| ye dRSTAnta inakI bhinnatA ko siddha karate hai| sAtaveM bhAga kA sAra praznottara prazna 281-AtmA ke asAdhAraNa bhAva kitane haiM ? uttara-pA~ca-aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika / bhAva to asakhyAtalokapramANa haiM para jJAniyo ne jAti ke apekSA bahuta moTe rUpa se ina 5 bhedo me vibhakta kara diye haiN| inake moTe prabheda [avAntara bheda] 53 hai / / prazna 282-asAdhAraNa bhAva kise kahate haiM ? uttara-asAdhAraNa kA artha to yaha hai ki ye bhAva AtmA me hI Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (273 ) pAye jAte haiM / anya 5 dravyo me nahI pAye jAte / AtmA meM kina-kina jAti ke bhAva-pariNAma-avasthAyeM hotI haiM--yaha isase khyAla me A jAtA hai aura inake dvArA jIva ko jIva kA spaSTa jJAna sAGgopAGga dravya guNa paryAya sahita ho jAtA hai| ina bhAvo ke jAnane se jAna meM baDI spaSTatA A jAtI hai| acche bure [hAnikAraka athavA lAbhadAyaka] pariNAmo kA jJAna hotA hai jaise moha ko anusaraNa karake hone vAlA audayika bhAva hAnikAraka tathA dukharUpa hai| moha ke mabhAva se hone vAle aupazamika-kSAyopagamika bhAva mokSamArga rUpa haiM tathA kSAyika bhAva mokSarUpa haiM / kSAyika jJAna darzana vIrya jIva kA pUrNa svabhAva haikSAyopazamika ekadeza svabhAva hai| viparIta jJAna vibhAva rUpa hai| ityAdika / prazna 283-kSAyika bhAva kise kahate haiM ? usake phitane bheda hai ? uttara-karma ke kSaya ko anusaraNa karake hone vAle bhAva ko kSAyika bhAva kahate haiN| usake 6 bheda haiN| 1 kSAyika samyaktva, 2 cAritra, 3 jJAna, 4 darzana, 5 dAna, 6 lAbha, 7 bhoga, 8 upabhoga aura 6 vIrya / inako 6 kSAyika labdhiyA bhI kahate haiN| ye bhAva terahave guNasthAna ke prArambha me pragaTa hokara siddha me ananta kAla taka dhArA pravAha rUpa se pratyeka samaya hote rahate haiM / 6 bhinna 2 anujIvI guNo kI eka samaya kI kSAyika paryAyo ke nAma haiN| Adi ananta bhAva haiN| prazna 284-aupazamika bhAva kise kahate haiM aura usake kitane bheda haiM ? uttara-karma ke upazama ko anusaraNa karake hone vAle bhAva ko aupazamika bhAva kahate haiN| isake 2 bheda haiN| 1 aupazamika samyaktva, 2 aupazamika cAritra / vaha zraddhA aura cAritra guNa kA eka samaya kA kSaNika svabhAva pariNamana hai| sAdi sAnta bhAva hai| aupazamika samyaktva to cauthe se sAtaveM taka raha sakatA hai aura pUrNa maupazamika cAritra gyArahave guNasthAna me hotA hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 274 ) prazna 285--kSAyoparAmika bhAva kise kahate haiM aura isake kitane bheda haiM ? uttara--karma me kSayopazama ko anusaraNa karake hone vAle bhAva ko kSAyopazamika bhAva kahate hai / isake 18 bheda hai| 4 jJAna [mati, zruta, avadhi aura mana paryaya], 3 ajJAna [kumati, kuzruta, vibhaga], 3 darzana [cakSu acakSu, avadhi], 5 kSAyopazamika dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya], 1 kSAyopamika samyaktva, 1 kSAyopagamika cAritra, 1 sayamAsayama / ye AtmA ke 18 paryAyo ke nAma haiN| sAdi sAnta bhAva haiN| iname 4 jJAna aura 3 ajJAna to jJAna guNa kI eka samaya kI paryAye hai| 3 darzana, darzana guNa kI eka samaya kI paryAya hai| dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya ye AtmA me 5 svatantra guNa haiM / pratyeka bhAva apane-apane guNa kI eka samaya kI paryAya hai| kSAyopazamika samyaktva zraddhA guNa ko eka samaya kI svabhAva paryAya hai| kSAyopagamika sayama aura sayamA-sayama cAritra guNa kI eka samaya kI Azika svabhAva paryAya hai / 4 jJAna to cauthe se bArahave taka pAye jAte hai / 3 ajJAna pahale tIna guNasthAno me haiN| 3 darzana aura 5 dAnAdika pahale se bArahave taka pAye jAte haiM / kSAyopazamika samyaktva cauthe se sAtaveM taka pAyA jAtA hai / kSAyopazamika cAritra chaThe se dasave taka hai aura sayamAsayama kevala eka pAcave guNasthAna meM pAyA jAtA hai| prazna 286-audAyika bhAva kise kahate haiM aura isake kitane bheda haiM tathA uname kisa-kisa karma kA nimitta hai ? - uttara-karma ke udaya ko anusaraNa karake hone vAle bhAva ko audayika bhAva kahate haiN| isake 21 bheda haiM / 4 gati bhAva, 4 kaSAya bhAva, 3 liMga bhAva, 1 mithyAdarzana bhAva, 1 ajJAna bhAva, 1 asayama bhAva, 1 asiddhatva bhAva, 6 lezyA bhAva / gati bhAva me gati nAmA nAma karma ke udaya kA sahacara darzanamoha tathA cAritramoha kA udaya nimitta hai| kaSAya, liMga, asayama iname cAritramoha kA udaya nimitta hai| ajJAna Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 275 ) bhAva meM jJAnAvaraNa kA udaya aza nimitta hai / mithyAdarzana meM darzanamoha kA udaya nimitta hai| asiddhatva bhAva me AThA karmoM kA udaya nimitta hai| lezyA bhAva hai yoga kA sahacara aura mohanIya nimitta hai / ye saba dukharUpa haiM / ajJAna bhAva badha kAraNa nahIM hai-zepa saba bandha ke kAraNa hai| AtmA kA burA ina audayika bhAvo se hI hai| ye yAtmA ke eka samaya ke pariNamana rUpa bhAva haiM / paryAye haiN| saba kSaNika nAzavAna haiN| sAdi sAnta haiN| prazna 287-~pAriNAmika bhAva kise kahate haiM aura isake kitane bheda haiM ? uttara-jo bhAva karma ke upazama, kSaya, kSayopazama yA udaya kI apekSA na rakhatA huA jIva kA svabhAva mAtra ho-usako pAriNAmika bhAva kahate haiN| isake 3 bheda haiM / 1 jIvatva, 2 bhavyatva, 3 abhayatva / jIvatva bhAva dravyarUpa hai| bhavyatva abhavyatva bhAva guNa rUpa haiM / bhavya jIva meM bhavyatva guNa kA samyaktva hone se pahale apakva pariNamana calatA hai| cauthe se siddha taka pakva pariNamana hai| abhavya jIva me abhavyatva guNa kA abhavyatva pariNamana hotA hai| jIvatva bhAva, jJAyaka bhAva, pAriNAmika bhAva, parama pAriNAmika bhAva, kAraNa zuddha paryAya Adi aneka nAmo se kahA jAtA hai| yaha saba jIvo me hai| bhavya abhavya me se eka jIva me koI eka hotA hai| bhavya me bhavyatva, abhavya me abhavyatva / bhavyatva abhavyatva kI apekSA jIva hI mUla me do prakAra ke haiN| abhavya sasAra ruci ko kabhI nahI choDatA hai| bhavya svakAla kI yogyatAnusAra puruSArtha karake sasAra ruci kA nAza kara mokSa pAtA hai / para saba bhavya mokSa prApta kare-aisA niyama nahI hai| jo purupArtha karatA hai-vaha prApta kara letA hai| yogyatA saba bhavyo me hai| abhavya me paryAyadRSTi se yogyatA nahI hai| dravya svabhAva to usakA bhI mokSa prazna 288-karma kise kahate haiM ? ve kitane haiM ? Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 276 ) uttara-AtmasvabhAva se pratipakSI svabhAva ko dhAraNa karane vAle pudgala kArmaNa skandha vargaNAo ko karma kahate hai / ve 8 haiN| 1 jJAnAvaraNa, 2 darzanAvaraNa, 3 vedanIya, 4 mohanIya, 5 Ayu, 6 nAma, 7 gotra aura 8. antarAya / prazna 286-usa karma ke mUla bheva kitane haiM aura kyo ? uttara-usa karma ke mUla 2 bheda hai| 1 ghAti karma, 2 aghAti krm| (1) jo anujIvI guNo ke ghAta me nimittamAtra kAraNa haiMunhe ghAtikarma kahate haiM / (2) jo anujIvI guNo ke ghAta me nimitta nahI hai athavA AtmA ko paravastu ke sayoga me nimittamAtra kAraNa haiM athavA AtmA ke pratijIvI guNo ke ghAta me nimittamAtra kAraNa haiMunhe aghAti karma kahate haiN| ghAti karma 4 hai-1 jJAnAvaraNa, 2 darzanAvaraNa, 3 mohanIya aura 4 antarAya / zeSa 4 adhAti haiN| prazna 260-ina karmoM meM udaya, upazama, kSaya, kSayopazama me se kauna-kauna avasthA hotI haiM ? uttara--aghAti karmoM me do hI avasthA hotI hai| udaya aura kssy| caudahave taka inakA udaya rahatA hai aura caudahave ke anta me atyanta kSaya ho jAtA hai| jJAnAvaraNa darzanAvaraNa tathA antarAya kI do hI avasthA hotI haiN| kSayopazama aura kSaya / bArahaveM taka inakA kSayopazama hai aura bArahave ke anta me kSaya hai / mohanIya me cAro avasthAye hotI hai / udaya, upazama, kSaya, kSayopazama / prazna 261-kisa guNa ke tirobhAva me kauna karma nimitta hai ? uttara-jJAna guNa ke tirobhAva me jJAnAvaraNa nimitta hai / nimitta me jJAnAvaraNa ko svata do avasthA hotI haiM--kSaya aura kSayopazama / upAdAna me jJAna guNa me svata. do naimittika avasthA hotI hai-kSAyika aura kSAyopazamika / isalie jJAnaguNa me do bhAva hote haiM arthAt jJAna guNa kA paryAya me do prakAra kA pariNamana hotA hai-kSAyika pariNamana Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 277 ) rUpa kevalajJAna aura kSAyopazamika pariNamana rUpa zeSa 4 jJAna aura 3 kujJAna / [ajJAna bhAva to audayika aza kI apekSA hai] / isI prakAra darzana guNa me darzanAvaraNa nimitta hai / isa guNa kI bhI do avasthA hotI hai| kSAyika pariNamana rUpa kevala darzana, kSAyopazamika pariNamana rUpa zepa 3 darzana / dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryaguNa me antarAya karma nimitta hai| ina guNo kI bhI do avasthA hotI hai| kSAyika pariNamana rUpa kSAyika dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya / kSAyopazamika pariNamana rUpa kSAyopazamika dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya uparokta saba kSAyopazamika bhAva bArahaveM guNasthAna taka hai aura kSAyika bhAva terahave se prArambha hokara siddha taka haiN| sAyopazamika mAva pAna, lAbha, bhoga, ra vIrya / kSAyopazAmariNamana rUpa mohanIya ke 2 bheda haiN| darzanamoha aura caaritrmoh| AtmA ke samyaktva [zraddhA] guNa me darzanamoha nimitta hai aura cAritra guNa me cAritramoha nimitta hai| zraddhA guNa kI 4 avasthA hotI hai| pahale, dUsare, tIsare me isakI audayika avasthA hai / cauthe se sAtaveM taka prathama nambara kI aupazamika samyaktva avasthA aura AThave se gyArahave taka dUsarI aupazamika samyaktva avasthA raha sakatI hai / cauthe se sAtaveM taka kSAyopazamika avasthA raha sakatI hai aura cauthe se siddha taka kSAyika avasthA raha sakatI hai / darzanamoha kA udaya mithyAtva bhAva me nimitta hai| isakA kSayopazama, kSaya tathA upazama kramaza kSAyopazamika, kSAyika aura aupazamika samyaktva me nimitta hai| cAritra guNa kI bhI 4 avasthAyeM hotI haiM / asayama bhAva me cAritramoha kA udaya nimitta hai| yaha bhAva pahale cAra guNasthAno me hotA hai| usakA kSaya-kSAyika cAritra me nimitta hai aura bArahave se hI hotA hai| isakA upazama aupazamika Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 278 ) cAritra me nimitta hai jo sapUrNa gyArahave me hotA hai aura isakA kSAyopazama eka to sayamAsayama bhAva me nimitta hai jo pAcaveM me hotA hai aura dUsare kSAyopazamika cAritra me nimitta hai jo chaThe se dasave taka hotA hai| pacAdhyAyI praznottara samApta Page #289 -------------------------------------------------------------------------- _