________________
રૂપક.
૫
જે ઉપમાનની સાથે ગુણાની સમતા જોઈને તત્ત્વ અર્થાત્ ઉપમાનના ધમ ઉપમેયમાં નિરૂપણ કરવામાં આવે અને રૂપ અલકાર કહે છે.
વેદવ્યાસ ભગવાન અન્ય લક્ષણ આ રીતે લખે છે:~ उपमैव तिरोभूतभेदा रूपकमेव वा ।
વા અથવા છુપાએલ ભેદવાળી ઉપમાજ રૂપક છે. આહીં વા કારથી આ વિવક્ષા છે કે પ્રથમ કહ્યું એ રૂપકનું લક્ષણ છે અથવા આ રૂપકનું લક્ષણ છે.
કાવ્યપ્રકાશગતકારિકાર આ પ્રમાણે લખે છેઃ— तद्रूपकमभेदो य उपमानोपमेययोः
જે ઉપમાન અને ઉપમેયના અભેદ એ પ રત્નાકરકાર આ પ્રમાણે લખે છેઃ— “ આરોપો વમ્ ” જે આરોપ છે તે રૂપક છે. સર્વસ્વકાર આ પ્રમાણે લખે છે:—
अभेदप्राधान्य आरोप आरोपविषयानपन्हवे रूपकम् ॥ જે આરાપમાં અભેદ પ્રધાન હોય અને આરોપના વિષયનુ અપુત્ર ન હોય એ પ.
ચક્રવતી આ પ્રમાણે લખે છેઃ—
विषय्याकारमारोप्य विषयस्थगनं यदा ।
रूपकं तु भवेत्तत्र रञ्जनेन समन्वयात् ॥ જ્યારે વિષયીના આકારના આરોપ કરીને વિષયનું સ્થગન અર્થાત્ આચ્છાદન કરવામાં આવે ત્યારે ત્યાં રંજન અર્થાત્ રગવાની સાથે સમન્વયાત્ અર્થાત્ સમાનતાથી રૂપક થશે. આચાર્ય ઈંડી આ પ્રમાણે લખે છેઃ— उपमैव तिरोभूतभेदा रूपकमुच्यते ।
જેમાં ભેદ છુપાએલ છે એવી ઉપમાંજ રૂપક છે. મહારાજા ભાજ આ પ્રમાણે લખે છેઃ—
-
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
