Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Fuccescuecacaceaecs a muddaka: Sam-RREPREGaisewa zA. gulAbacaMda lallubhAI. hai AnaMda prinTIMga presa bhAvanagara. Reseressssss SCOCOGGOOGGO FRORISONCOACONSOORIACOCONDS e e prakAzaka:maMtrI lAlA DAlacandajIjau zrI AtmAnanda jai0 pu0 pra0 maMDala, . rozana muhallA, AgrA. PasacrashansaGasansar
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa | zrImAn pravarttaka kAntivijayajI ! Apake prati merI ananya - sAdhAraNa pUjya buddhi hai, isakA kAraNa na to svArtha hI hai aura na aMdhazraddhA: Apake vidyAnurAga, zAstraprema aura niravadya sAdhubhAvase maiM AkarSita huA hUM - isIse yaha pustaka Apa ke karakamaloMmeM sAdara samarpita karatA hUM. 84 Pre GC G OM OM OM ApakA sevaka, - sukhalAla. Sandhaarasahatva
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA. o or or or viSaya. pRSTha. viSaya pRSThaviSayAnukramaNikA maharSi pataJjalIkI haparicaya .... .... TivizAlatA .... 46 prastAvanA .... AcArya haribhadrakI yoyogadarzana.... .... gamArgameM navIna dizA. 59 yogazabdakA artha .... upasaMhAra .... .... 66 darzanazabdakA artha.... 4 pAtaJjalayogadarzana vRttisaha 1 yogake AviSkArakA zreya 4 yogaviMzikA saTIka .... 56 Arya saMskRtikI jaDa yogavRttikA sAra .... 91 aura Arya jAtikA lakSaNa 10 yogaviMzikAkA sAra ....114. jJAna aura yogakA saMba yogasUtravRtti tathA yogaviM zikAvRttimeM pramANarUpase ndha tathA yogakA darajA 11 / Aye hue avataraNoMkA vyAvahArika aura pAra varNakramAnusArI pariziSTa mArthika yoga .... 13 naM0 1 .... ....140 yogakI do dhArAyeM.... 14 yogasUtravRtti aura yogaviMyoga aura usake sA zikATIkAmeM Aye hue hityake vikAsakA di. avataraNoMkA kartA aura gdarzana .... .... 15 | granthake nAma nirdezasaMyogazAstra.... .... 38 |bandhI pariziSTa naM0 2. 141 - -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ paricaya. pAThakoMke samakSa prastuta pustaka upasthita karate hue isakA saMkSepameM paricaya karAnA jarUrI hai| zurUmeM prastAvanA rUpase yogadarzana para eka vistRta nibandha de diyA gayA hai jisameM yoga tathA yoga-sambandhI sAhitya Adise sambandha rakhanevAlI aneka bAtoM para sapramANa vicAra kiyA gayA hai| tatpazcAt isa pustakameM mukhyatayA yogasUtravRtti aura saTIka yogaviMzikA ina do granthoMkA saMgraha hai, tathA sAthameM unakA hiMdI sAra bhI diyA huA hai / ataeva ukta donoM granthoMkA, unake kartA AdikA tathA hiMdI sArakA kucha paricaya karAnA Avazyaka hai, jisase vAcakoMko yaha mAluma ho jAya ki ye grantha kitane mahattvapUrNa haiM, aura inake kartAkA sthAna kitanA ucca hai| sAtha hI yaha bhI vidita ho jAya ki mUla granthoMke sAtha unakA hiMdI sAra denese hamArA kyA abhiprAya hai / AzA hai isa paricayako dhyAnapUrvaka paDhanese vAcakoMkI ruci ukta do granthoMkI ora vizeSa rUpase uttejita hogI, granthakartAoMke prati bahumAna paidA hogaa| aura hiMdI sAra dekha kara usase mUla granthake bhAvako samajha lenekI ucita AkAMkSA paidA hogii| (1) yogasUtravRtti-yaha vRtti yogasUtroMkI eka choTI sI TippaNirUpa vyAkhyA hai| yogasUtroMmeM sAMgopAMga yogaprakriyA hai, jo sAMkhya-siddhAntake AdhAra para lIkhI gaI hai| una sUtroMke Upara sabase prAcIna aura sabase adhika mahatvakI TIkA maharSi vyAsakA bhASya hai| yaha prasanna gaMbhIra aura vistRta bhASya sAMkhya siddhAntake anusAra hI racA gayA hai, para vRtti jaina prakriyAke anusAra racI gaI hai| ataeva jisa jisa
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) viSayameM sAMkhya aura jaina zAstrakA mata-bheda hai tathA jisa jisa viSayameM matabheda na hokara sirpha varNana-paddhati yA sAMketika zabda mAtrakA bheda hai usa usa viSayake varNanavAle sUtroMke Upara hI vRttikArane vRtti lIkhI hai, aura usameM bhASyakArake dvArA nikAle gaye sUtragata Azayake Upara jaina prakriyAke anusAra yA to AkSepa kiyA hai yA usa Azayake sAtha jaina mantavyakA milAna kiyA hai| dUsare zabdoM meM yoM kahanA cAhie ki yaha vRtti yogadarzana tathA jaina darzana sambandhI siddhAntoMke virodha aura milAnakA eka choTA sA pradarzana hai / yahI kAraNa hai ki prastuta vRtti sava yogasUtroMke Upara na ho kara katipaya sUtroMke Upara hI hai| yogasUtroM kI kula saMkhyA 195 kI hai aura vRtti sirpha 27 sUtroMke Upara hI hai / sava sUtroMkI vRtti na hone para bhI prastuta pustakameM hamane sUtra to sabhI de diye haiM para bhASya to sirpha unhIM sUtroMkA diyA hai jina para vRtti hai| aisA kara'neke mukhya do kAraNa haiM (1) sUtroMkA parimANa vaDA nahIM hai 'aura (2) vRtti paDhanevAleko kamase kama mUla sUtroMke dvArA bhI saMpUrNa yogaprakriyAkA jJAna karanA ho to isake lie anya 'pustaka DhU~DhanekI AvazyakatA na rhe| isake viparIta bhASyakA parimANa bahuta bar3A hai aura vaha kaI jagaha acche DhaMgale chapa bhI kA hai / yadyapi vRtti paDhanevAleko yogadazanake maulika siddhAnta jAnane hoM to usakA vaha uddezya bhASya vinA dekhe bhI siddha ho sakatA hai / phira bhI vRttivAle sUtroMkA upayogI bhASya usa usa sUtrake nIce isa lie diyA hai ki vRtti samajhane meM pAThakaoNko adhika subhItA ho, kyoMki vRttikArane bhASyakArake Azayako dhyAnameM rakha kara hI apanI vRttimeM artha caka.matabheda aura aikamatya dikhAyA hai| kevala jaina darzanako jAnanevAle saMkucita dRSTike kAraNa yaha nahIM jAnate
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) ki anya darzanake sAtha jaina darzanakA kisa kisa siddhAnta meM kitanA aura kaisA vAstavika matabheda yA mataikya hai / isI prakAra kevala vaidika darzanako jAnanevAle vidvAn bhI ekadezIya dRSTike kAraNa yaha nahIM jAnate ki jaina darzana kina kina bAtoMmeM vaidika darzanake sAtha kahA~ taka aura kisa prakAra mila jAtA hai / isa pArasparika ajJAnake kAraNa donoM pakSake vidvAn taka bhI bahudhA, eka dUsare ke Upara Adara rakhanA to dUra rahA, anucita hamalA kiyA karate haiM, jisase sAdhAraNa varga meM bhrama phaila jAtA hai aura ve khaMDana maMDanameM hI apanI zaktikA kharca kara DAlate haiM; isa viSamatAko dUra karaneke lie hI yaha vRtti likhI gaI hai| yahI kAraNa hai ki isakA parimANa bahuta choTA hone para bhI isakA mahattva usase kaI gunA adhika hai / jaina darzanakI bhitti syAdvAda siddhAntake Upara khaDI hai / prAmANika aneka dRSTiyoMke ekatra milAnako hI syAdvAda kahate haiM / syAdvAda siddhAntakA uddezya itanA hI hai ki koI bhI samajha'dAra vyakti kisI vastuke viSayameM siddhAnta nizcita karate samaya apanI prAmANika mAnyatAko na choDe parantu sAtha hI dUsaroMkI prAmANika mAnyatAoMkA bhI Adara kre| sacamuca - syAdvAdakA siddhAnta hRdayakI udAratA, dRSTikI vizAlatA, 'prAmANika matabhedakI jijJAsA aura vastukI vividha-rUpatAke. khayAla para hI sthira hai / prastuta vRttike dvArA usake karttAne ukta syAdvAdakA maMgalamaya darzana yogya jijJAsuoMke lie sulabha kara diyA hai / hameM to yaha kahane meM tanIka bhI saMkoca nahIM hai ki prastuta vRtti jaina aura yoga darzanake milAnakI dRSTise gaMgA yamunAkA saMgamasthAna hai, jisameM matabhedarUpa 'jalakA varNa bheda hone para bhIdonoMkI ekarasatA hI adhika hai /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) vRttike mahattvakA pUrA khayAla usako manana pUrvaka udAra dRSTise paDhane para hI AsakatA hai| (2) yogavizikA-yaha mUla grantha prAkRtameM hai| isakA parimANa aura viSaya isake nAmase prasiddha hai, arthAt yaha vIsa gAthAoMkA yoga sambandhI eka choTA sA grantha hai| isake praNetAne vIsa vIsa gAthAoMkI eka eka vizikA aisI vIsa' vizikAe~ racI hai, jo sabhI upalabdha haiN| unameM prastuta yogavizikAkA satrahavA~ naMbara hai, isameM yogakA varNana hai| isake praNetAke saMskRta bhASAmeM bhI jaina dRSTike anusAra yoga para banAye hue yogabiMdu, yogadRSTisamuccaya aura SoDazaka ye tIna grantha prasiddha haiM jo chapa cuke haiN| isake sivAya unakA banAyA huA yogazataka nAmakA grantha bhI sUnA jAtA hai / eka hI kartAke dvArA eka hI viSaya para likhe gaye ukta cAroM granthoMkI vastu kyA kyA hai aura usameM kyA samAnatA tathA kyA asamAnatA hai ityAdi kaI prazna vAcakoMke dilameM paidA ho sakate haiM jinakA pUrA uttara to ve ukta granthoMke avalokana ke dvArA hI pA sakeMge, phira bhI hamane prastuta pustakameM isakA alaga sUcana kiyA hai jisake lie hama pAThakoMkA dhyAna prastA 1 vIsa vIsIyoMke nAma isa prakAra haiM-1 adhikAraviMzikA, 2 anAdivizikA, 3 kulanItilokadharmavizikA, 4 caramaparAvartaviMzikA, 5 vIjAdiviMzikA, 6 saddharmavizikA, 7 dAnavidhivizikA, 8 pUjAvidhiviMzikA, 9 zrAvakadharmaviMzikA, 10 zrAvakapratimAviMzikA, 11 yatidharmavizikA, 12 zikSAvizikA, 13 bhikSAvizikA, 14 tadantarAyazuddhiligaviMzikA, 15 AlocanAviMzikA, 16 prAyazcittavizikA, 17 yogaviMdhAnavizikA, 18 kevalajJAnaviMzikA, 19 siddharvizikA, 20 siddhsukhviNshikaa|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) vanA pRSTha 59 parake " AcArya haribhadrakI yogamArgameM navIna dizA" nAmaka perekI ora khIMcate haiN| ___ yogaviMzikAkI yogavastukA sthUla paricaya to pAThaka vahIMse kara leve, para usameM eka sAmAjika paristhitikA citraNa hai jisakA nirdeza yahA~ karanA upayukta hai. hara eka deza, hara eka jAti aura hara eka samAjameM dhArmika guruoMkI taraha dharmadhUta guruoMkI bhI kamI nahIM hotii| vaise nAmadhArI gurU bhole ziSyoMko dharmanAzakA bhaya dikhA kara dharmarakSAke nimitta apane manamAne DhaMgase dharmakriyAkA upadeza dete haiM aura dharmakI oTameM zAstraviruddha vyavahArakA pravartana karAyA karate haiM, aise dharmoMgI guruoMkI khabara jaise AvazyakaniyuktimeM zrIbhadrabAhusvAmIne lI hai vaise bahuta saMkSepameM para mArmika rItise yogaviMzikAmeM bhI lI gaI hai / usameM vaise pAkhaMDioMko saMbodhita karake kahA gayA hai ki "saMgha yA jainatIrtha manamAne DhaMgase calanevAle manuSyoMke samudAya mAtrakA nAma nahIM hai, aisA samudAya to saMgha nahIM kintu haDioMkA Dhera mAtra hai / saJcA jaina-tIrtha yA mahAjana to zAstrAnukUla calane bAlA eka vyakti bhI ho sakatA hai| isalie tIrtharakSAke nAmase azuddha prathAko jArI rakhanA yahI vAstavameM tIrthanAza hai, kyoMki zuddha dharmaprathAkA nAma hI tIrtha hai jo azuddha dharmaprathAse naSTa ho jAtA hai| isake sivAya yogavizikAke antima bhAgameM rUpI, arUpI dhyAnakA bhI acchA varNana hai / yaha grantha choTA honese isameM jo kucha varNana hai vaha saMkSipta hI hai, para isakI saMskRta TIkA jo isa granthake sAtha hI de dI gaI hai vaha bahuta / 1 dekho vaMdanakaniyukti gAthA. 1109 se 1193 /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) spaSTa aura sarvAMga paripUrNa hai / mUlapara usakI TIkAmeM TIkAkArane pUrA prakAza DAlA hai, jisakA purA paricaya to usa TIkA dekhanese hI ho sakegA / pAThakoMse hamArA anurodha hai ki ve yogaviMzikA kI TI. kAko paDhakara TIkAkArakI bahuthutagAminI buddhi aura anekazaradohanakA thoDe hI meM AsvAda leveM / granthakarttA --- Upara jisa vRttikA paricaya karAyA gayA hai, usake racayitA jaina vidvAn upAdhyAya yazovijayajI hai / yogavizikAkI TIkAke kartA bhI ve hI haiM / vRttike mUlarUpa yogasUtrake praNetA vaidika vidvAn maharSi pataJjali haiM aura mUla yogaviMzikA racayitA jaina vidvAn AcArya haribhadra haiM / isa prakAra yahA~ granthakartArUpase ukta tIna vyaktioMkA paricaya karAnA Avazyaka hai / ( 1 ) pataJjali --- inake janmasthAna, mAtA, pitA, samaya Adike viSaya meM vidvAnoMne bahuta UhApoha kiyA haiM para abhItaka yahI nizcita nahIM huA ki yogasUtrakAra pataJjali, pANinIya vyAkaraNasUtra para bhASya racanevAle. mahAbhASyakAranAmase prasiddha pataJjalise judA the yA donoM eka hI the / mahAbhASyakAra aura yogasUtrakAra pataJjalikI bhinnatA yA ekatAke sambandha meM Ajataka kIgaI. khojoMse adhika vicAra pradarzita karaneke lie na to hamane paryApta avalokana hI kiyA hai aura 'na usakI adhika gaveSaNA karaneke lie abhI hameM samaya hI prApta hai, isalie isa viSayake jijJAsuoMke lie hama sarala bhAvase anya vidvAnoMkI gaveSaNAoMko dekhaneko hI siphAriza karate haiM 1
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) hama anya itihAsajJa'vidvAnoMke isa anumAnake AdhAra para sirpha saMtoSa mAna lete haiM ki yogasUtrakAra yadi mahAbhASyakAra hI the to unakA samaya i. pUrva dUsarI zatAbdI mAnA jAnA cAhie aura yadi donoM bhinna the to yogasUtrakAra pataJjalikA samaya i. ke vAda dUsarIse cauthI zatAbdI takameM mAnA jAnA cAhie / astu! pataJjalike bAhya AvaraNako nizcita rUpase jAnanekA sAdhana abhI pUrNatayA prApta na hone para bhI inakI vicAra-AtmAkA sAkSAt darzana yogasUtra meM ho hI jAtA hai jo kama saubhAgyakI bAta nahIM hai / inakI AtmA itanA kAla bIta jAne para bhI yogasUtroMmeM jAgatI hai| jisake pAsa eka bAra AnevAlA.pASANa hRdaya vyakti bhI sira jhukAye binA, kiMbahunA dAsAnudAsa hue binA nahIM raha sakatA / inake yogasUtrakA thoDe meM paricaya karaneke abhilASioMkA dhyAna hama prastAvanA pRSTha 38 para 'yogazAstra' zIrSaka perekI ora khIMcate haiM aura inake maharSipanakA paricaya karanekI icchAvAloMkA lakSya "maharSi pataJjalikI dRSTivizAlatA' zIrSaka bhAgakI ora khIMcate hai prastAvanA pR. 46. (2) haribhadra-isa nAmake zvetAmbara saMpradAyameM aneka AcArya hue haiM / para yogaviMzikAke kartA prastuta haribhadra una sabameM pahale hai jo yAkini mahattarA sUnuke nAmase aura 1444 granthapraNetAke rUpase prasiddha haiM unakA samaya vi. kI AThavIM navavIM zatAbdI abhI nirNaya kiyA gayA hai| unake jIvanakA hAla abhI taka jo kucha prakaTa huA hai usakI apekSA adhika . 1 dekho vuDa anuvAdita yogadarzanakI iMglIza prstaavnaa| 2 dekho zrIjina. vijayajI likhita haribhadrasUrikA samayanirNaya jaina sAhityasaMzodhaka aMka 1 / 3 dekho paM. haragoviMdadAsa likhita jiivncritr|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) likhanekI abhI hamArI taiyArI nahIM hai, alabatte yaha hamArA khayAla huA hai ki unake jIvana para pUrA prakAza DAlaneke vAste jaisA cAhie vaisA unake granthoMkA gaharA avalokana abhItaka kisIne nahIM kiyA hai vaisA avalokana karake nizcita sAmagrIke AdhAra para vizeSa likhanekI hamArI hArdika icchA hai| paraMtu aisA suyoga kaba AvegA yaha kahA nahIM jA sktaa| aMtaeva abhItakake unake granthoMke avalokanase utpanna hue bhAvako sirpha eka, do vAkyoMmeM janA denA hI samucita hai| jaina AgamoM para sabase pahale saMskRtameM TIkA likhanevAle, bhAratIya samagra darzanoMkA sabase pahale varNana karanevAle, jaina zAstrake mUla siddhAnta anekAntapara tArkika rItise vyavasthita rUpameM likhanevAle aura jaina prakriyAke anusAra yogaviSaya para 'naI rItise likhanevAle ye hI haribhadra haiN| inakI pratibhAne vividha viSayake jo aneka grantha utpanna kiye haiM unase kevala jaina sAhityakA hI nahIM kintu bhAratIya saMskRta, prAkRta sAhityakA mukha ujjvala hai| 1 yaha kathana upalabdha granthoMkI apekSAsa samajhanA anyathA haribhadrasUrike pahale bhI yogaviSaya para likhanevAle viziSTa jainAcArya hue haiM, jinake aneka vAkyoMkA avataraNa dete hue haribhadrasUrine yogadRSTi samuccayakI TIkAmeM yogAcArya' isa pratiSThAsUcaka nAmase ullekha kiyA hai. isake lie dekho yo0 sa0 zlo0 14, 19, 22, 35 AdikI TIkA. ____ avataraNa vAkyoMse sApha jAna paDatA hai ki 'yogAcArya jainAcArya hI the| yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki ve zvetAmbara the yA digambara / unakA asalI nAma kyA hogA so bhI mAlama nahIM, isake lie vidvAnoMko khoja karanI cAhie / sambhava hai unake kisI granthakI upalabdhise yA anyatra uddhata vizeSa pramANase adhika bAtoMkA patA cle.'|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (9) inake banAye hue jo '1444' grantha kahe jAte haiM ve saba upalabdha nahIM haiM parantu Aja jitane upalabdha haiM ve bhI hamAre lie to sArI jindagI taka manana karane aura zAstrIya pratyeka viSayakA jJAna prApta karaneke lie paryApta haiN| __ yazovijaya-ye vikramakI satrahavIM, aThArahavIM zatAbdImeM hue haiN| inakA itihAsa abhItaka jo kucha prakAzita huA hai caha paryApta nahIM hai| inake viziSTa itihAsake lie inake sabhI granthoMkA sAMgopAMga bArIkIke sAtha avalokana Avazyaka hai| isake lie samaya aura svAsthya cAhie jo abhI to hamAre bhAgyameM nahIM hai para kabhI isa kAmakI taiyArI karanekI ora vahuta lakSya rahatA hai| astu abhI to vAcaka-yazovijayakA pari'caya itanehImeM kara lenA cAhie ki unakI sI samanvayazakti rakhanevAlA, jaina jainetara maulika granthoMkA gaharA dohana karanebAlA, pratyeka viSayakI taha taka pahu~ca kara usa para samabhAvapUrvaka apanA spaSTa mantavya prakAzita karanevAlA, zAstrIya va laukika bhASAmeM vividha sAhitya raca kara apane sarala aura kaThina vicAroMko saba jijJAsu taka pahuMcAnekI ceSTA karanevAlA aura sampradAyameM raha kara bhI sampradAyake baMdhanakI paravA na kara jo kucha ucita jAna paDA usa para nirbhayatA pUrvaka likhanevAlA, kevala zvetAmbara, digaMbara samAjameM hI nahIM balki jainetara samAjameM bhI unakA sA koI viziSTa vidvAna abhI taka hamAre dhyAnameM nahIM aayaa| pAThaka smaraNameM rakkheM yaha atyukti nahIM hai| hamane upAdhyAyajIke aura dUsare vidvAnoMke granthoMkA abhItaka jo alpa mAtra avalokana kiyA hai usake AdhAra para tola nApakara Uparake vAkya likhe haiN| niHsandeha zvetAmbara aura digambara samAjameM aneka bahuzruta vidvAn ho gaye haiM, vaidika tathA bauddha sampradAyameM bhI pracaMDa
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) vidvAnako kamI nahIM rahI hai; khAsa kara vaidika vidvAn to . sadAhIse ucca sthAna lete Aye haiM, vidyA mAnoM unakI bapautI hI hai; para isameM zaka nahIM ki koI vauddha yA koI vaidika vidvAn Aja taka aisA nahIM huA hai jisake granthake avalokana se yaha jAna paDe ki vaha vaidika yA bauddha zAstrake uparAnta jaina zAstrakA bhI vAstavika gaharA aura sarvavyApI jJAna rakhatA ho| isake viparIta upAdhyAyajIke granthoMko dhyAnapUrvaka dekhanevAlA koI bhI bahuzruta dArzanika vidvAna yaha kahe binA nahIM rahegA ki upAdhyAyajI jaina the isalie jainazAstrakA gaharA jJAna to unake lie sahaja thA para upaniSad, darzana. Adi vaidika granthoMkA tathA bauddha granthoMkA itanA vAstavika, paripUrNa aura spaSTa jJAna unakI apUrva pratibhA aura kAzI sevanakA hI pariNAma hai| hiMdI sArakA uddezya-granthakA mahatva, usakI upayo. gitA para nirbhara hai| upayogitAkI mAtrA lokapriyatAkI mAtrAse nizcita hotI hai| acchA grantha hone para bhI yadi sarva sAdhAraNameM usakI pahu~ca na huI to usakI lokapriyatA nahIM ho sktii| jo acchA grantha jitane hI pramANa adhika lokapriya huA dekhA jAtA hai usako logoM taka pahu~cAnekI utanI hI adhika ceSTA kI gaI hotI hai| gItAkA utanA adhika pracAra kabhI nahIM hotA yadi vividha bhASAoMmeM vividha rUpase usakA ulathA na hotA, ataeva yaha sAbIta hai ki zAstrIya bhASAke graMthoMko adhika upayogI aura adhika lokapriya banAnekA eka mAtra upAya laukika bhASAoMmeM unakA parivartana karanA hai. bhArata varSake sAhityako bhAratake adhikAMza bhAgameM phailAnekA sAdhana usako rASTrIya hiMdI bhASAmeM parivartita karanA yahI hai / isI kAraNa prastuta pustakameM mUla mUla yogasUtra
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (11) vRtti aura saTIka yogavizikA chapavAne ke bAda bhI unakA hiMdI sAra pustakake antameM diyA gayA hai|saar kahanekA abhiprAya yaha hai ki vaha mUlakA na to akSarazaH anuvAda hai aura na avikala bhAvAnuvAda hI hai| avikala bhAvAnuvAda nahIM hai isa kathanase yaha na samajhanA ki hiMdI sArameM mUla graMthakA asalI bhAva choDa diyA hai, jahA~taka hosakA sAra likhane meM mUla granthake asalI bhAvakI ora hI khayAla rakkhA hai| apanI orase koI naI bAta nahIM likhI hai para mUla granthameM jo jo bAta jisa jisa kramase jitane jitane saMkSepa yA vistArake sAtha jisa jisa DhaMgase kahI gaI hai vaha saba hiMdI sArameM jyoM kI tyoM lAnekI hamane ceSTA nahIM kI hai| donoM sAra likhanekA DhaMga bhinna bhinna hai isakA kAraNa mUla graMthoMkA viSayabheda aura racanA bheda hai| pahale hI kahA gayA hai ki vRtti saba yoga sUtroMke Upara nahIM hai| usakA viSaya AcAra na hokara tatvajJAna hai| usakI bhASA sAdhAraNa saMskRta na hokara viziSTa saMskRta arthAt dArzanika paribhASAse mizrita saMskRta aura vahabhI navIna nyAya paribhASAke prayogase ladI hai| ataeva usakA akSarazaH anuvAda yA avikala bhAvAnuvAda karanekI apekSA hamako apanI svIkRta paddhati hI adhika lAbhadAyaka jAna paDI hai|vRttikaa sAra likhanemeM yaha paddhati rakhI gaI hai ki sUtra yA bhASyake jisa jisaM mantavya ke sAtha pUrNarUpase yA apUrNarUpase jaina dRSTike anusAra vRttikAra mila jAte haiM yA viruddha hote haiM usa usa mantavyako usa usa sthAnameM pRthakkaraNa pUrvaka saMkSepameM likhakara nIce vRttikArakA saMvAda yA virodha kramazaHsaMkSepameM sUcita kara diyA hai| saba jagaha pUrvapakSa aura uttara pakSakI saba dalIleM sArame nahIM dI hai| sirpha sAra likhane meM yahI dhyAna rakkhA gayA hai ki . . vRttikAra kIsa bAta para kyA kahanA cAhate haiN|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (12) yogasUtra vRttike adhikArI tIna prakArake ho sakate haiN| pahale 'viziSTa vidvAn / dUsare saMskRta bhASAko sAdhAraNa jAnanevAle 'kintu drshnpremii| tIsare saMskRta bhASAko vilkula nahIM jAnanevAle kintu darzanavidyAkI rucivaale| pahale prakArake adhikArI to hiMdI sArake sivAya hI mUla grantha dekha sakege unake 'lie yaha sAra nahIM hai| dUsare prakArake adhikArIko mUla grantha sugama ho sake aura tIsare prakArake adhikArIko mUla vastu mAtra sugama ho sake isa dRSTi se vRttikA sAra likhA gayA hai| yogaviMzikA gAthAbaddha svatantra grantha hai| usakA viSaya yoga (cAritra) hai aura usa para paripUrNa samartha TIkA hai isa 'lie isakA sAra likhanekI paddhati bhinna hai| pratyeka gAthAkA naMbaravAra bhAvAnusArI artha likhakara usake nIce khulAseke taura 'para TIkAkA upayogI aMza lekara sAra likhA gayA hai| prAkRta, saMskRta kama jAnanepara yA bilkula nahIM jAnane para bhI jo jaina .yogake jijJAsu haiM unako na to buddhi para bojha hI paDe aura na vastu hI ajJAta rahe isa dRSTise arthAt vaise adhikArioMko vizeSa upayogI hosake isa khayAlase yaha sAra likhA gayA hai| __donoM sAra vizeSa upayogI hosake isa dRSTise hamane samaya aura zramakI paravA na karake sArako vizeSa upayogI banAnekI ceSTA kI hai, phira bhI rucibheda yA anya kisI kAraNase jisako kucha bhI kamI jAna paDe vaha hameM sUcita kare yA svayaM usa kamIko dUra karanekI ceSTA kre| AbhAra pradarzana - A~khoMse lAcAra honeke kAraNa paDhane, "likhane AdikA merA saba kAma parAzrita hai, ataeva utsAha hone para bhI yaha kabhI sambhava nahIM ki yogya sahAyakoMke abhAvame prastuta pustaka mujhase taiyAra ho paatii| pAThaka! Apa isa
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pustakako saca mucca mere parama zraddhAspada una sahAyakoMkI sahAyatAkA hI pariNAma samajheM, maiM to isameM svalpa nimitta mAtra rahA huuN| ve sahAyaka hai pravartaka zrI kAntivijayajIke ziSya muni zrI caturavijayajI aura unake ziSya laghuvayaska muni zrI puNyavijayajI / hastalikhita pratIyoMko saMpAdita kara una parase presa kApI karanA, gupha dekhanA tathA hiMdIsArakA saMzodhana karake usake muphoko dekhanA Adi saba bauddhika tathA zArI.. rika kAma ukta laghuvayaska munine hI pradhAnatayA kiye haiN| unake guru zrI caturavijayajI mahArAjane ukta kAmameM sahAyatA deneke alAvA presa, chapAI tathA arthase saMbaMdha rakhanevAlI aneka ulajhanoMko sulajhAyA hai| niHsandeha ukta donoM guru ziSyako sahRdayatA, utsAha zIlatA aura kuzalatA sirpha mere hI nahIM balki sabhI sAhityapremIke dhanyavAdake pAtra hai| saMkSepameM niSpakSabhAvase itanA hI kahU~gA ki hIyamAna sAdhubhAvakA viralarUpase Aja jina ini gini vyaktiyoMmeM darzana hotA hai unameM pravartakajIkI gaNanA niHsaMkoca bhAvase kI jAnI caahie| pravartakajIke hI guNa ukta donoM guru ziSyoMmeM, khAsakara ukta laghuvayaska munimeM utara Aye hai yaha vAta unake paricayameM AnevAlA koI bhI svIkAra kiye binA na rhegaa| yogasUtravRttikI eka hI likhita prati nyAyAMbhonidhi AtmArAmajI mahArAjake bhANDArase mila sakI thI jisake uparase presa kApI taiyAra kI gaI / usa pratimeM yatra tatra kaI jagaha akSara, pada yA vAkya taka khaMDita ho gaye the| dUsarI pratike abhAvameM usa khaMDita bhAgakI pUrti bahudhA arthAnusaMdhAnajanita kalpanAse kiMvA upAdhyAyajIke hI racita zAstravArtAsamuccayaTIkA Adi anya granthoM meM pAye jAnevAle samAna viSayaka
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ (14) varNanake AdhArase kI gaI hai| phira bhI kaI jagaha truTita pAThakI pUrti nahIM ho sakI / jahA~ kalpanAdvArA pUrti kI gaI hai vahA~ koSThaka Adi khAsa cihna kiye haiM yA nIce phuTa noTameM sUcanA kI hai| ___ yogavizikAke sambandhameM bhI vahI bAta hai kyoMki usakI 'TIkAkI bhI eka hI nakala mila skii| usa eka nakalako khoja nIkAlanekA zreya pravartakajIke hI svargavAsI ziSya muni zrI bhaktivijayajIko hI hai / vaha eka nakala kAlake gAlameM jA hI rahI thI ki saubhAgyavaza ukta munijIko mila gii| prasaMga aisA huA ki amadAvAdameM kisI zrAvakake vahA~ kacareke rUpameM "purAne panne paDe the, jinako ukta munijIne dekhA aura unase unako upAdhyAyajI kRta yogavizikA TIkAkI eka akhaMDa nakala milI jo unake svahastalikhita hI hai / yadyapi upAdhyAyajIne zrI haribhadrakRta vIsoM vizikAoMke Upara TIkA likhI hai jaisA ki yogaviMzikATIkAke isa antima ullekhase spaSTa hai iti mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrInayavijayagaNicaraNakamalacaJcarIkapaNDitazrIpadmavijayagaNisahodaropAdhyAyazrIjasavijayagANisamAthitAyAM vizikAprakaraNavyAkhyAyAM yogaviMzikAvivaraNaM sampUrNam // tathApi prastuta eka vizikAko TokAke sivAya zeSa. unnIsa viMzikAoMkI TIkAe~ Aja anupalabdha haiM / na jAne ve nAzakA grAsa ho gaI, yA kahIM ajJAta rUpase ukta eka TIkAkI -taraha kuDe kacareke rUpameM kisI saMgraha lolupake dvArA rakSita
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ (15) hoMgI / astu, jo kucha ho para aba bhI itanA saubhAgya hai ki mUla mUla vIsoM viMzikAe~ kucha khaMDita rUpameM, kucha azuddharUpameM bhI upalabdha hai / chAyA sahita unako prakAzita karanekA tathA ho sakA to sAtha meM hiMdI sAra denekA hamArA vicAra hai| hamArA nivedana hai ki jinake pAsa ukta saba viMzikAe~ yA unakI apUrNa, pUrNa TIkAe~ hoM ve hameM sUcita kareM; kyoMki yaha sArvajanika saMpatti hai, ekavAra jaisA chapA prAyaH phira vaisA hI rahatA hai / chapane ke bAda likhita pratiyoMko kauna dekhatA hai / isa dazAmeM chapAnese pahale adhikase adhika sAmagrIke dvArA saMzodhana Adi karanA yahI saccI zruta-bhakti hai / hamArA kAma prApta sAmagrI kA upayoga karanA mAtra hai / isa lie puNyazAlI mahAnubhAvoMkA yaha karttavya hai ki ve likhita prati Adi apane pAsa jo kucha sAdhana ho usako dekara prakAzakake niHsvArtha kAryako sarala kareM / pahale isa pustakako pA~ca sau nakaleM nIkalavAnekA irAdA thA para pIche hajAra nakaleM nIkalavAnekA vicAra huA / kintu usa samaya eka tarahake utane kAgaja na the aura na turata miLa hI sakate the, isalie nirupAya hokara do kisamake kAgajoM para pA~ca sau pA~ca sau nakale nIkalavAnI par3I haiN| phira bhI dhAraNAse kucha adhika maeNTara baDha jAneke kAraNa aura kaI dinoM taka kauzIza karane para bhI eka jAtike moTe aeNnTika kAgaja na milane se antameM lAcAra hokara karIba do pharme dUsarI kisamake moTe kAgaja para chapavAne paDe haiM / astu jo kucha ho bAhya kalevarameM thoDI sI vibhinnatA ho jAne para bhI pustakakA Antarika svarUpa eka hI prakArakA hai jisa para vastugrAhI pAThaka saMtoSa kara leveM /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta pustakame Arthika sahAyatA tIna vyaktioMkI orase prApta hai| jisameM mukhya bhAga vaDodAvAle zAha cunIlAla narotamadAsakA hai, prAMtIjavAle zeTha maganalAla karamacaMda aura bhAvanagaravAle zeTha dIpacaMda gAMDAbhAikI dharmapatnI bAi. motIbAikI bhI Arthika madadakA isameM hIssA hai ataeva ukta tInoM mahAnubhAva dhanyavAdake bhAgI haiN| antameM vicArazIla pAThakoMse hama itanA hI nivedana karate haiM ki ve isa pustakameM jo kucha truTI dekheM vaha hameM sUcita kreN| bhAvanagara. vi. saM. 1978 phAlguna kRSNa 13 ravi. vi.saM. 1978 hai nivaDakatAta saMpalI nivedaka sukhalAla saMghajI. -DeeDock
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA. pratyeka manuSya vyakti aparimita zaktiyoMke tajakA puJja hai, jaisA ki sUrya / ata eva rASTra to mAnoM aneka sUryokA maeDala hai| phira bhI jaba koI vyakti yA rASTra asaphalatA yA nairAzyake bha~varameM par3atA hai taba yaha prazna honA sahaja hai ki isakA kAraNa kyA hai ? / bahuta vicAra kara dekhanese mAlUma paDatA hai ki asaphalatA va nairAzyakA kAraNa yogakA (sthiratAkA) abhAva hai, kyoMki yoga na honese buddhi saMdehazIla banI rahatI hai, aura isase prayatnakI gati anizcita ho jAneke kAraNa zaktiyAM idhara udhara TakarAkara AdamIko barabAda kara detI haiN| isa kAraNa saba zaktiyoMko eka kendragAmI banAne tathA sAdhyataka pahuMcAneke liye anivAryarUpase sabhIko yogakI jarUrata hai| yahI kAraNa hai ki prastuta xvyAkhyAnamAlAmeM yogakA viSaya rakkhA gayA hai| ____ isa viSayakI zAstrIya mImAMsA karanekA uddeza yaha hai ki hameM apane pUrvajoMkI tathA apanI sabhyatAkI prakRti ThIka mAluma ho, aura tadvArA AryasaMskRtike eka aMzakA thoDA, para nizcita rahasya vidita ho / gUjarAta purAtattva maMdirakI orase honevAlI AryavidyAvyAkhyAnamAlAmeM yaha vyAkhyAna paDhA gayA thaa| - -
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 2 ] yogadarzana. =>*(c)***-- yogadarzana yaha sAmAsika zabda hai / isameM yoga aura darzana ye do zabda maulika haiM / 1 yoga zabdakA artha - yoga zabda yuj dhAtu aura ghan pratyayase siddha huvA hai / yuj dhAtu do haiM / ekakA artha hai jona aura dUsarekA artha hai samAdhi - manaH sthiratA / sAmAnya rIti se yogakA artha saMvandha karanA tathA mAnasika sthiratA karanA itanA hI hai, paraMtu prasaMga va prakaraNa ke anusAra usake aneka artha ho jAnese vaha bahurUpI bana jAtA | isI bahurUpitAke kAraNa lokamAnyako apane gItArahasyameM gItAkA tAtparya dikhAne ke liye yogazabdArthanirNayakI vistRta bhUmikA racanI paDI hai / paraMtu yogadarzana meM yoga zabdakA artha kyA hai yaha batalAneke liye utanI gaharAimeM utaranekI koi AvazyakatA nahIM hai, kyoM ki yogadarzanaviSayaka sabhI granthoMmeM jahAM kahIM yoga zabda AyA hai vahAM usakA eka hI artha hai, aura usa arthakA spaSTIkaraNa usa usa granthameM 1. yujuMpI yoge gaNa 7 hemacaMdra dhAtupATha. 2 yujiMca samAdhau gaNa 4 dekhoM pRSTha 55 se 60 53 "
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 -- [3] granthakArane svayaM hI kara diyA hai| bhagavAn pataMjaline apane yogasUtra meM cittavRtti nirodhako hI yoga kahA hai, aura usa granthameM sarvatra yoga zabdakA vahI eka mAtra artha vivakSita hai / zrImAn haribhadra surine apane yoga viSayaka sabhI grenthoM meM mokSa prApta karAne vAle dharmavyApArako hI yoga kahA hai / aura unake ukta sabhI granthoM meM yoga zabdakA vahI eka mAtra artha vivakSita hai / cittavRttinirodha aura mokSaprApaka dharmavyApAra ina do vAkyoMke arthameM sthUla dRSTi se dekhane para baDI bhinnatA mAlUma hotI hai, para sUkSma dRSTi se dekhane para unake arthakI abhinnatA spaSTa mAlUma ho jAtI hai, kyoM ki 'cittavRttinirodha' isa zabdase vahI kriyA yA vyApAra vivakSita hai jo mokSake liye anukUla ho aura jisase cittakI saMsArAbhimukha dhRttiyAM ruka jAtI hoN| 'mokSaprApaka dharmavyApAra' isa zabdase bhI vahI kriyA vivakSita hai| ata eva prastuta viSayameM yoga zabdakA artha svAbhAvika samasta zrAtmazaktiyoMkA pUrNa vikAsa karAnevAlI 1 pA. 1 sU. 2-yogazcittavRttinirodhaH / 2 yogabindu zloka 31 adhyAtma bhAvanA''dhyAnaM samatA vRttisaMkSayaH / mokSaNa yojanAdyoga eSa zreSTho yathottaram // yogaviMzikA gAthA // 1 //
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] kriyA arthAt Atmonmukha cepTA itanA hI samajanA caahiiye| yogaviSayaka vaidika, jaina aura bauddha granthoMmeM yoga, dhyAna, samAdhi ye zabda bahudhA samAnArthaka dekhe jAte haiN| darzana zabdakA artha-netrajanyajJAna, nirvikalpa (nirAkAra) bodha, zraddhA, mata Adi aneka artha darzana zabdake dekhe jAte haiN| para prastuta viSayameM darzana zabdakA artha mata yaha eka hI vivakSita hai| yogake AviSkArakA zreya--jitane deza aura jitanI jAtiyoM ke AdhyAtmika mahAn puruSoMkI jIvanakathA tathA unakA sAhitya upalabdha hai usako dekhanevAlA koI bhI yaha nahIM kaha sakatA hai ki AdhyAtmika vikAsa amuka deza aura amuka jAtikI hI bapautI hai, kyoM ki sabhI deza aura sabhI jAtiyoMmeM nyUnAdhika rUpase AdhyAtmika vikAsavAle mahAtmAoMke pAye jAneke pramANa milate haiM / yogakA 1 lorDa evevarIne jo zikSAkI pUrNa vyAkhyA kI hai vaha isI prakArako hai:-" Education is the harmonious development of all our faculties. " 2 dRzaM prekSaNe-gaNa 1 hemacandra dhAtupATha. 3.tattvArtha adhyAya 2 sUtra :-zloka vArtika. 5 SaDdarzana samuccaya-zloka 2-"darzanAni SaDevAtra" ityAdi. 6 udAharaNArtha jarathosta, isu, mahammada Adi.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] saMbandha AdhyAtmika vikAsase hai / ata eva yaha spaSTa hai ki yogakA astitva sabhI deza aura sabhI jAtiyoM meM rahA hai| tathApi koi bhI vicArazIla manuSya isa vAtakA inakAra nahIM kara sakatA hai ki yogake AviSkArakA yA yogako parAkASThA taka pahuMcAnekA zreya bhAratavarSa aura AryajAtiko hI hai| isake sabUtameM mukhyatayA tIna bAteM peza kI jA sakatI hai| 1 yogI, jJAnI, tapasvI Adi AdhyAtmika mahApuruSoMkI bahulatA; 2 sAhityake AdarzakI ekarUpatA; 3 lokruci| 1 yogI, jJAnI, tapasvI Adi AdhyAtmika mahApuruSoM kI bahulatA-pahilese Aja taka bhAratavarSameM AdhyAtmika vyaktiyoMkI saMkhyA itanI baDI rahI hai ki usake sAmane anya saba deza aura jAtiyoMke AdhyAtmika vyaktiyoMkI kula saMkhyA itanI alpa jAna paDatI hai jitanI ki gaMgAke sAmane eka choTIsI ndii| ___ 2 sAhityake AdarzakI ekarUpatA-tatvajJAna, AcAra, itihAsa, kAvya, nATaka Adi sAhityakA koi bhI bhAga lIjiye usakA antima Adarza bahudhA moca hI hogaa| prAkRtika dRzya aura karmakANDake varNanane vedakA bahuta baDA bhAga rokA hai sahI, para isameM saMdeha nahIM ki vaha
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] varNana vedakA zarIra mAtra hai| usakI AtmA kucha aura hI hai-vaha hai paramAtmaciMtana yA AdhyAtmika bhAvoMkA AvikaraNa / upaniSadoMkA prAsAda to brahmacintanakI bunyAda para hI khaDA hai| pramANaviSayaka, prameyaviSayaka koI bhI tatvajJAna saMvandhI sUtragrantha ho usameM bhI tattvajJAnake sAdhyarUpase mokSakA hI varNana milegaa| AcAraviSayaka sUtra smRti Adi sabhI granthoM meM AcArapAlanakA mukhya uddeza mokSa hI 1 vaizeSikadarzana a0 1 sU0 4dharmavizeSaprasUtAd dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyAM tttvjnyaanaanniHshreysm|| nyAyadarzana a0 1 sU01 pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tattrajJAnAniHzreyasam // sAMkhyadarzana a0 1 atha trividhaduHkhAtyantanivRttiratyantapuruSArthaH / / * vedAntadarzana a. 4 pA0 4 sU0 22 anAvRtiH zabdAdanAvRttiH zabdAt // jainadarzana tattvArtha a0 1 sU01 samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // .
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 ] mAnA gayA hai / rAmAyaNa, mahAbhArata Adike mukhya pAtroMkI mahimA sirpha isa liye nahIM ki ve eka baDe rAjya ke svAmI the, para vaha isa liye hai ki aMtameM ve saMnyAsa yA tapasyAke dvArA mokSake anuSThAnameM hI laga jAte haiM / rAmacandrajI prathama hI avasthA meM vaziSThase yoga aura mokSakI zikSA pA lete haiM / yudhiSThira bhI yuddha rasa lekara vANa - zayyApara soye bhISmapitAmahase zAntikA hI pATha paDhate haiM / gItA to raNAMgaNa meM bhI mokSake ekatama sAdhana yogakA hI upadeza detI hai / kAlidAsa jaise zRMgArapriya kahalAnevAle kavi bhI apane mukhya pAtroMkI mahattA mokSakI ora bhUkane meM hI dekhate haiM / jaina Agama aura bauddha piTaka to nivRttipradhAna honese 1 yAjJavalkyasmRti a0 3 yatidharmanirUpaNam ; manusmRti a0 12 zloka 83 2 dekho yogavAziSTha. 3 dekho mahAbhArata - zAntiparva. 4 kumArasaMbhava -sarga 3 tathA 5 tapasyA varNanam. zAkuntala nATaka aMka 4 karavokti, bhUtvA cirAya caturantamahIsapatnI, dauSyantimapratirathaM tanayaM nivezya / bhartrA tadarpitakuTumbabhareNa sArdha, zAnte kariSyasi padaM punarAzrame'smin //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ [-] mukhyatayA mokSake sivAya anya viSayoMkA varNana karanemeM bahuta hI saMkucAte haiM / zabdazAstrameM bhI zabdazuddhiko tatvajJAnakA dvAra mAna kara usakA antima dhyeya parama zreya hI mAnA hai| vizeSa kyA ? kAmazAstra takakA bhI AkhirI uddeza mona hai| isa prakAra bhAratavarSIya sAhityakA koI bhI srota dekhiye, usakI gati samudra jaise aparimeya eka caturtha puruSArthakI ora hI hogii| zaizave'bhyastavidyAnAm yauvane viSayaiSiNAm / vArddhake munivRttInAm yogenAnte tanutyajAm |sarga 1 atha sa viSayacyAvRttAtmA yathAvidhi sUnave, nRpatikakudaM dattvA yUne sitAtapavAraNam / munivanatarucchAyAM denyA tayA saha zizriye, galitavayasAmikSvAkUNAmidaM hi kulanatam // 7 // 3 raghuvaMza. 1 dve brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yat / zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati / / vyAkaraNAtpadasiddhiH padasiddherarthanirNayo bhavati / arthAttattvajJAnaM tattvajJAnAtsaraM shreyH|| zrIhaimazabdAnuzAsanam a0 1 pA0 1 sU02 laghunyAsa. 2 " sthAvire dharma mokSaM ca " kAmasUtra a0 2 pR0 11 Bombay Edition.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] 3 lokaruci- AdhyAtmika viSayakI carcAvAlA aura khAsakara yogaviSayaka koi bhI grantha kisIne bhI likhA ki logoMne use apnaayaa| kaMgAla aura dIna hIca avasthAmeM bhI bhAratavAya logoMkI ukta abhiruci yaha sUcita karatI hai ki yogakA sambandha unake deza va unakI jAtimeM pahalese hI calA AtA hai| isI kAraNase bhAratavarSakI sabhyatA araNyameM utpanna hui kahI jAtI hai / isa paitRka svabhAvaka kAraNa jaba kabhI bhAratIya loga tIrthayAtrA yA sapharake liye pahADoM, jaMgaloM aura anya tIrthasthAnoM meM jAte haiM taba ve DerAtaMbu DAlanese pahale hI yogiyoMko, unake maThoMko aura unake cihnatakako bhI DhuMdA karate haiN| yogakI zraddhAkA udreka yahAM taka dekhA jAtA hai ki kisI naMge bAveko gAMjekI cilama phUMkate yA jaTA bar3hAte dekhA ki usake muMhake dhuMemeM yA usakI jaTA va bhasmalepameM yogakA gandha Ane lagatA hai| bhAratavarSake pahADa, jaMgala aura tIrthasthAna bhI nilakula yogizUnya milanA durasaMbhava hai| aisI sthiti anya deza aura anya jAtimeM durlabha hai| isase yaha anumAna karanA sahaja hai ki yogako AviSkRta karanekA tathA parA- 1 dekho kavivara TAgora kRta " sAdhanA" pRSTha 4. "Thus in India it was in the forests that out's civilisation had its birth......etc."
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] kASThA taka pahuMcAnekA zreya bahudhA bhAratavarSako aura AryajAtiko hI hai| isa bAtakI puSTi mekSamUlara jaise videzIya aura bhinna saMskArI vidvAnke kathanase bhI acchI taraha hotI hai| __ AryasaMskRtikI jaDa aura AryajAtikA lakSaNa--uparake kathanase AryasaMskRtikA mUla AdhAra kyA hai yaha spaSTa mAlUma ho jAtA hai| zAzvata jIvanakI upAdeyatA hI AryasaMskRtikI bhitti hai| isI para AryasaMskRtike citroMkA citraNa kiyA gayA hai| varNavibhAga jaisA sAmAjika saMgaThana aura AzramavyavasthA jaisA vaiyaktika jIvanavibhAga usa citraNakA anupama udAharaNa hai| vidyA, rakSaNa, vinimaya aura sevA ye cAra jo varNavibhAgake uddezya haiM / unake pravAha gArhasthya jIvanarUpa maidAnameM alaga alaga baha kara bhI vAnaprasthake muhAnemeM milakara aMtameM saMnyAsAzramake aparimeya samudrameM ekarUpa ho jAte haiN| sArAMza yaha hai ki sAmAjika, rAjanaitika, dhArmika Adi sabhI saMskatiyoMkA nirmANa, sthalajIvanakI pariNAmavirasatA aura zrA 1 This concentration of thought (ekAgratA) or one-pointedness as the Hindus called it, is something to us almost unknown. ityAdi dekho pR.23volyuma 1-sekreDa buksa opha dhi IsTa mekSamUlara-prastAvanA.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 11 ] dhyAtmika jIvanakI pariNAma sundaratA upara hI kiyA gayA hai / ata eva jo videzIya vidvAn zraryajAtikA lakSaNa sthUlazarIra, usake DIlaDola, vyApAra-vyavasAya, bhASA, AdimeM dekhate haiM ve ekadezIya mAtra haiN| khetIbArI, jahAjakhenA, pazuoMko carAMnA Adi jo jo artha Arya zabdase nikAle gaye haiM' ve zrAryajAtike asAdhAraNa lakSaNa nahIM haiM | AryajAtikA asAdhAraNa lakSaNa paralokamAtrakI kalpanA bhI nahIM hai kyoM ki usakI dRSTimeM vaha loka bhI tyAjya hai / usakA saccA aura antaraMga lakSaNa sthUla jagake usapAra vartamAna paramAtmatattvakI ekAgrabuddhise upAsanA karanA yahI hai / isa sarvavyApaka uddezyake kAraNa AryajAti surat saba jAtiyoMse zreSTha samajhatI AI hai / jJAna aura yogakA saMbandha tathA yogakA darajA -- vyavahAra ho yA paramArtha, kisI bhI viSayakA jJAna tabhI paripakka samajhA jA sakatA hai jaba ki jJAnAnusAra caraNa kiyA jAya / asalameM yaha AcaraNa hI yoga hai / Biographies of Words & the Home of the Aryans by Max Muller page 50 | 2 te taM bhuktatrA svargalo.kaM, vizAlaM kSINe puNye mRtyulokaM vizanti / evaM trayIdharmamanuprapannA gatAgataM kAmakAmA labhante || gotA 0 6 zloka 21 // 3 dekho Apte's Sanskrit to English Dictionary.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 12 ] zrata eva jJAna yogakA kAraNa hai / parantu yoga ke pUrvavarti jo jJAna hotA hai vaha aspaSTa hotA hai / aura yogake bAda honevAlA anubhavAtmaka jJAna spaSTa tathA paripakka hotA hai / isIse yaha samajha lenA cAhiye ki spaSTa tathA paripaka jJAnakI eka mAtra kuMjI yoga hI hai / Adhibhautika yA AdhyAtmika koi bhI yoga ho, para vaha jisa deza yA jisa jAtimeM jitane pramANameM puSTa pAyA jAtA hai usa deza yA usa jAtikA vikAsa utanA hI adhika pramANa meM hotA hai / saccA jJAnI vahI hai jo yogI hai / jisameM yoga yA ekAgratA nahIM hotI vaha yogavAziSThakI paribhASAyeM jJAnavandhu 1 isI abhiprAya se gItA yogiko jJAnIse adhika kahatI hai. gItA a0 6 zloka 46--- tapasvibhyo'dhiko yogI jJAnibhyo'pi mato'dhikaH / karmabhyacAdhiko yogI tasmAd yogI bhavArjuna ! // 2 gItA a0 5. zloka 5 yatsAMkhyaiH prApyate sthAnaM tadyogairapiM gamyate / ekaM sAMkhyaM ca yogaM ca yaH pazyati sa pazyati // 3 yogavAziSTha nirvANa prakaraNa uttarArdha sarga 21vyAcaSTe yaH paThati ca zAstraM bhogAya zilpivat / yatate na tvanuSThAne jJAnavandhuH sa ucyate || AtmajJAnamanAsAdya jJAnAntaralavena ye / santuSTAH kaSTaceSTaM te te smRtA jJAnavandhavaH // ityAdi.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] hai| yogake sivAya kisI bhI manuSyakI utkrAnti ho hI nahIM sakatI, kyoM ki mAnasika caMcalatAke kAraNa usakI saba zaktiyAM eka ora na baha kara bhinna bhinna viSayoMmeM TakarAtI haiM, aura kSINa ho kara yoM hI naSTa ho jAtI haiN| isaliye kyA kisAna, kyA kArIgara, kyA lekhaka, kyA zodhaka, kyA tyAgI sabhIko apanI nAnA zaktiyoMko kendrastha kareneke liya yoga hI parama sAdhana hai| vyAvahArika aura pAramArthika yoga-- yogakA kalevara ekAgratA hai, aura usakI AtmA ahaMtva mamatvakA tyAga hai| jisameM sirpha ekAgratAkA hI saMbandha ho vaha vyAvahArika yoga, aura jisameM ekAgratAke sAtha sAtha ahatva mamatvake tyAgakA bhI saMbandha ho vaha pAramArthika yoga hai| yadi yogakA ukta AtmA kisI bhI pravRttimeM-cAhe vaha duniyAkI dRSTimeM bAhya hI kyoM na samajhI jAtI ho- ' vartamAna ho to use pAmArthika yoga hI samajhanA cAhiye / isake viparIta sthUladRSTivAle jisa pravRttiko AdhyAtmika samajhate hoM, usameM bhI yadi yogakA ukta AtmA na ho to use vyavahArika yoga hI kahanA cAhiye / yahI bAta gItAke sAmyagarbhita karmayogameM kahI gaI hai| 1 a02 zloka 48yogasthaH kuru karmANi saGgaM tyaktvA dhanaJjaya !! siddhyasiddhayoH samo bhUtvA samatvaM yoga ucyate // - -
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] yogakI do dhArAyeM--vyavahArameM kisI bhI vastuko paripUrNa svarUpameM taiyAra karaneke liye pahale do bAtoMkI AvazyakatA hotI hai| jinameM eka jJAna aura dUsarI kriyA hai| citereko citra taiyAra karanese pahale usake svarUpakA, usake sAdhanoMkA aura sAdhanoMke upayogakA jJAna hotA hai, aura phira vaha jJAna ke anusAra kriyA bhI karatA hai tabhI vaha citra taiyAra kara pAtA hai| vaise hI AdhyAtmika kSetrameM bhI mokSake jijJAsuke liye bandhamokSa, AtmA aura bandhamokSake kAraNoMkA tathA unake parihAra, upAdAnakA jJAna honA jarUrI hai| evaM jJAnAnusAra pravRtti bhI Avazyaka hai| isI se saMkSepameM yaha kahA gayA hai ki "jJAnakriyAbhyAm mokSaH" yoga kriyAmArgakA nAma hai / isa mArgameM pravRtta honese pahale adhikArI, protsA Adi AdhyAtmika viSayoMkA AraMbhika jJAna zAstrase, satsaMgase, yA svayaM pratibhA dvArA kara letA hai| yaha tacAdhiSayaka prAthamika jJAna pravartaka jJAna kahalAtA hai| pravartako jJAna prAthamika dazAkA jJAna honese savako ekAkAra aura 'ekasA nahI ho sktaa| isIse yogamArgameM tathA usake / "NAmasvarUpa mokSasvarUpameM tAttvika bhinnatA na hone para bha yogamArgake pravartaka prAthamika jJojameM kucha bhinnatA aniva hai / isa
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] pravartaka jJAnakA mukhya viSaya AtmAkA astitva hai / zrAsmAkA svatantra astitva mAnanevAloMmeM bhI mukhya do mata haiM-pahalA ekAtmavAdI aura dUsarA nAnAtmavAdI / nAnAtmavAdameM bhI AtmAkI vyApakatA, avyApakatA, pariNAmitA, aMpariNAmitA mAnanevAle aneka pakSa haiM / para ina vAdoMko ekatarapha rakha kara mukhya jo AtmAkI ekatA aura anekatAke do vAda haiM unake AdhAra para yogamArgakI do dhArAyeM ho gaI haiN| ata eva yogaviSayaka sAhitya bhI do mArgoM meM vibhakta ho jAtA hai| kucha upaniSadeM,' yogavAziSTha, haThayogapradIpikA Adi grantha ekAtmavAdako lakSyameM rakha kara race gaye haiN| mahAbhAratagata yoga prakaraNa, yogasUtra tathA jaina aura bauddha yogagrantha nAnAtmavAdake AdhAra para race gaye haiN| yoga aura usake sAhityake vikAsakA digdarzana--AryasAhityakA bhANDAgAra mukhyatayA tIna bhAgoMmeM vibhakta hai-vaidika, jaina aura bauddha / vaidika sAhityakA prAcInatama grantha Rgveda hai| usameM Adhibhautika aura Adhidaivika varNana hI mukhya hai| tathApi usame prAdhyA' 1 brahmavidyA, kSurikA, cUlikA, nAdabindu, brahmabindu, amRtabindu, dhyAnabindu, tejobindu, zikhA, yogatattva, haMsa. - -
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [16] tmika bhAva arthAt paramAtmacintanakA abhAva nahIM hai| paramAtmacintanakA bhAga usameM thoDA hai sahI, para vaha itanA adhika spaSTa, sundara aura bhAvapUrNa hai ki usako dhyAnapUrvaka dekhanese yaha sApha mAlUma paDa jAtA hai ki tatkAlIna logoMkI dRSTi kevala bAhya na thii| isake sivA usameM 1 dekho " bhAgavatAcA upasaMhAra" pRSTha 252. 2 udAharaNArtha kucha sUkta diye jAte haiM:Rgveda maM. 1 sU. 164-46 indraM mitraM varuNamagnimAhuratho divyaH sa suparNo garutmAn / ekaM sadviprA bahudhA vadantyAnaM yamaM maatrivaanmaahuH|| bhASAMtara:-loga use indra, mitra, varuNa yA agni kahate haiN| vaha suMdara pAMkhavAlA divya pakSI hai| eka hI satkA vidvAn .loga aneka prakArase varNana karate hai / koi use zrami, yama yA vAyu bhI kahate haiN| Rgveda maNDa. 6 sU. 6 vi me kareM patayato vi cakSurvIdaM jyotirhadaya AhitaM yat / .. 'vime manazcarati dUra AdhIH kiMsvid vakSyAmi kimu nu maniSye // 6 // .. vizve devA anamasyana bhiyAnAstvAmagne ! tamAsa tasthivAMsam / vaizvAnaro'vatUtaye no'maryo'vatUtaye naH // 7 // bhASAMtara:-mere kAna vividha prakArakI pravRtti karate haiN| - mere netra, mere hRdayameM sthita jyoti aura merA dUravarti mana (bhI)..
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] jJAna, zraddhA, udAratA, brahmaicarya Adi AdhyAtmika ucca mAnasika bhAvoMke citra bhI baDI khUbIvAle milate haiN| isase vividha pravRtti kara rahA hai| maiM kyA kahU~ aura kyA vicAra karU~ ? / 6 / aMdhakArasthita he agni ! sujako aMdhakArase bhaya pAnevAle deva namaskAra karate haiN| vaizvAnara hamArA rakSaNa kare / amartya hamArA rakSaNa kare / 7 / puruSasUkta maNDala 10 sU 60 RgvedaH sahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt / sa bhUmi vizvato vRtvAtyatiSThaddazAGgulam // 1 // puruSa evedaM sarva yadbhUtaM yacca bhavyam / utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati // 2 // etAvAnasya mahimA'to jyAyAMzca pUruSaH / pAdosya vizvA bhUtAni tripAdasyAmRtaM divi // 3 // bhASAMtara:-(jo) hajAra siravAlA, hajAra AMkhavAlA, hajAra pA~vavAlA puruSa (hai) vaha bhUmiko cAroM orase ghera kara (phira bhI) dasa aMgula bar3ha kara rahA hai / 1 / puruSa hI yaha . saba kucha hai-jo bhUta aura jo bhAvi / (vaha) amRtatvakA Iza annase bar3hatA hai / 2 / itanI isakI mahimA isase bhI 1 maM.10 sU.71 Rgveda / 2 ma.10 sU0 151 Rgved| 3 maM. 10 sU. 117 Rgveda / 4 maM. 10 sU. 10 Rgveda / - -
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] yaha anumAna karanA sahaja hai ki usa jamAneke logoMkA jhukAva AdhyAtmika avazya thA / yadyapi Rgveda meM yogazabda vaha puruSa adhikatara hai / sAre bhUta usake eka pAda mAtra haiMusake amara tIna pAda svargameM haiM / 3 / ka sUkka maM. 10 sU. 121 RgvedaH hiraNyagarbhaH samavartatAgre bhUtasya jAtaH patireka AsIt / sa dAdhAra pRthivIM dyAmutemAM kasmai devAya haviSA vidhema // 1 // ya AtmadA baladA yasya vizva upAsate prazipaM yasya devAH / yasya cchAyAmRtaM yasya mRtyuH kasmai devAya haviSA vidhema // 2 // bhASAMtaraH ---- pahale hiraNyagarbha thA / vahI eka bhUta mAtrakA pati banA thA | usane pRthvI aura isa AkAzako dhAraNa kiyaa| kisa devako hama havise pUjeM 1 / 1 / jo AtmA aura balako ? denevAlA hai | jisakA vizva hai| jisake zAsanakI deva upAsanA karate haiN| amRta aura mRtyu jisakI chAyA hai / kisa devako hama havise pUjeM ? / 2 / Rgveda maM. 10 -126-6 tathA 7- ko zraddhA veda ka iha pravocat kuta AA jAtA kuta iyaM visRSTi: / ' arvAgdevA asya visarjanenAthA ko veda yata A vabhUvaM // iyaM visRSTiryata A vabhUva yadi vA dadhe yadi vA na | yo asyAdhyakSa parame vyomantso aGga veda yadi vA na veda ||
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ [19] aneka sthAnoMmeM AyA hai, para sarvatra usakA artha prAyaH joDanA itanA hI hai, dhyAna yA samAdhi artha nahIM hai| . itanA hI nahIM balki pichale yoga viSayaka sAhityameM dhyAna, vairAgya, prANAyAma, pratyAhAra Adi jo yogaprakriyA prasiddha zabda pAye jAte haiM ve RgvedameM bilakula nahIM haiN| aisA honekA kAraNa jo kucha ho, para yaha nizcita hai ki tatkAlIna logoMmeM dhyAnakI bhI ruci thii| RgvedakA brahmasphuraNa jaise jaise vikasita hotA gayA aura upaniSadake jamAnemeM usane jaise hI vistRta rUpa dhAraNa kiyA vaise vaise dhyAnamArga bhI. adhika puSTa aura sAGgopAGga hotA calA / yahI kAraNa hai ki prAcIna upanipadoMmeM bhI samAdhi arthameM yoga, dhyAna bhASAMtara:-kauna jAnatA hai-kauna kaha sakatA hai ki yaha . vividha sRSTi kahA~sa utpanna hui ? / deva isake vividha sarjanake yAda ( huve ) haiN| kauna jAna sakatA hai ki yaha kahAMse AI ? yaha vividha sRSTi kahA~le AI aura sthitimeM hai vA nahIM hai ? yaha yAta parama vyomameM jo isakA adhyakSa hai vahI jAne-kadAcit vaha bhI na jAnatA ho| 1 maMDala 1 sUkta, 34 mNtr| maM. 10 sU. 166 mN.5| maM.1 sU. 18 mN.7| 1. sU. 5 maM. 3 / maM. 2 sU.8 maM. 1 / maM. 9 sU. 58 mN.3| Powere - - - -.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] Adi zabda pAye jAte haiM' / zvetAzvatara upaniSada meM to spaSTa rUpase yoga tathA yogocita sthAna, pratyAhAra, dhAraNA zrAdi yogAGgakA varNana hai / madhyakAlIna aura arvAcIna aneka upaniSadeM to sirpha yogaviSayaka hI haiM, jinameM yogazAstrakI taraha sAMgopAMga yogaprakriyAkA varNana hai / athavA yaha kahanA 1 ( ka ) taittiriya 2-4 | kaTha 2-6-11 | zvetAzvatara 2~11, 6-3 / ( kha ) chAndogya 7-6 - 1, 7-6-2, 7-7-1, 7-26-1 | zvetAzvatara 1-14 / kauzItaki 3-2, 3-3, 34, 3-6 / 2 zvetAzvataropaniSad adhyAya 2 trirunnataM sthApya samaM zarIraM hRdIndriyANi manasA saMnirudhya / brahmoDupena pratareta vidvAnsrotAMsi sarvANi bhayAvahAni // 8 // prANAnprapIDayedda sayuktaceSTaH kSINe prANe nAsikayoisIta / duSTAzvayuktamitra vAhamenaM vidvAnmano dhArayetApramattaH // 6 // same zucau zarkarA vahnivAlukAvivarjite zabdajalAzrayAdibhiH / manonukUle na tu cakSupIDane guhAnivAtAzrayaNe prayojayet // 10 // ityAdi. 3 brahmavidyopaniSad, rikopaniSad, cUlikopaniSad, nAdabindu brahmavindu, amRtabindu, dhyAnavindu, tejobindu, yogazikhA, yogatattva, haMsa | dekho ghusenakRta - " Philosophy of the Upanishad's "
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] cAhiye ki RgvedameM jo paramAtmacintana aMkurAyamANa thA vahI upaniSadoMmeM pallavita puSpita ho kara nAnA zAkhA prazAkhAoMke sAtha phala avasthAko prApta huvA / isase upaniSadakAlameM yogamArgakA puSTarUpameM pAyA jAnA svAbhAvika hI hai| upaniSadoMmeM jagata, jIva aura paramAtmasambandhI jo tAvika vicAra hai, usako bhinna bhinna RSiyoM ne apanI dRSTi se sUtromeM grathita kiyA, aura isa taraha usa vicArako darzanakA rUpa milaa| sabhI darzanakAroMkA AkhirI uddeza mokSa hI rahA hai, isase unhoMne apanI apanI dRSTise tatva__* pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM ttvjnyaanaaniHshreysaadhigmH| gau0 sU0 1-1-1 // dharmavizeSaprasUtAd dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM sAdhayaMvaidhAbhyAM tattvajJAnAniHzreyasam // vai0 suu01-1-4|| atha trividhaduHkhAtyantanivRttiratyantapuruSArthaH sAM0 0 1-1 / puruSArtha* zUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citizAktariti / yo0 sU0 4-33 // anAvRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt 4-4-22 bra. suu.| - samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH| tattvArtha 1-1 jaina d| bauddha darzanakA tIsarA nirodha nAmaka Aryasatya hI mokSa hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ / [22] vicAra karaneke bAda bhI saMsArase chuTa kara mokSa pAneke sAthanoMkA nirdeza kiyA hai / tattvavicAraNAmeM matabheda ho sakatA hai, para AcaraNa yAnI cAritra eka aisI vastu hai jisameM sabhI vicArazIla ekamata ho jAte haiM / vinA cAritrakA tattvajJAna korI bAteM haiN| cAritra yaha yogakA kiMvA yogAgoMkA saMkSipta nAma hai| ata eva sabhI darzanakAroMne apane apane sUtragranthoMmeM sAdhana rUpase yogakI upayogitA avazya batalAi hai| yahAM taka kI-nyAyadarzana jisameM pramANa paddhatikA hI vicAra mukhya hai usameM bhI maharSi gautamane yogako sthAna diyA hai| maharSi kaNAdane to apane vaizeSika darzanameM yama, niyama, zauca Adi yogAMgoMkA bhI mahattva gAyA hai| sAMkhyasUtrameM yogaprakriyAke varNanavAle kaI sUtra haiN| brahma 1 samAdhivizeSAbhyAsAt 4-2-38 / araNyaguhApulinAdiSu yogAbhyAsopadezaH 4-2-42 / tadartha yamaniyamA bhyAmAtmasaMskAro yogAcAdhyAtmavidhyupAyaiH 4-1-46 // 2 abhiSecanopavAsabrahmacaryagurukulavAsavAnaprasthayajJadAnaprokSaNadinakSatramantrakAlaniyaMmAzcAdRSTAya | 6-2-2 | ayatasya zucibhojanAdabhyudayo na vidyate, niyamAbhAvAd, vidyate vA'rthAntaratvAd yamasya / 6-2-8 / 3 rAgopahatiyAnam 3-30 / vRttinirodhAt tasiddhiH
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ [23] sUtra meM maharSi bAdarAyaNane to tIsare adhyAyakA nAma hI sAdhana adhyAya rakkhA hai, aura usameM Asana dhyAna Adi yogAMgoMkA varNana kiyA hai| yogadarzana to mukhyatayA yogavicArakA hI grantha ThaharA, ata eva usameM sAMgopAMga yogaprakriyAkI mImAMsAkA pAyA jAnA sahaja hI hai| yogake svarUpake sambandhameM matabheda na honeke kAraNa aura usake pratipAdanakA uttaradAyitva khAsakara yogadarzanake upara honeke kAraNa anya darzanakAroMne apane apane sUtra granthoM meM thoDAsA yogavicAra karake vizeSa jAnakArIke liye jijJAsuoMko yogadarzana dekhanekI sUcanA de dI hai| pUrvamImAMsAmeM maharpi jaiminine yogakA nirdeza taka nahi kiyA hai so ThIka hI hai, kyoMki usameM sakAma karmakANDa arthAt dhUma-mArgakI hI mImAMsA hai| karmakANDakI pahuMca svargataka 3-31 / dhAraNAsanasvakarmaNA tasiddhiH 3-32 nirodhazchadividhAraNAbhyAm 3-33 / sthirasukhamAsanam 3-34 // 1 AsInaH saMbhavAt 4-1-7 / dhyAnAca 4-1-8 / aca latvaM cApekSya 4-1-9 / smaranti ca 4-1-10 // yatraikAgratA tatrAvizeSAt 4-1-11 / / 2. yogazAstrAcAdhyAtmavidhiH pratipattavyaH / nyAyadarzana 4-2-46 bhASya / -
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] hI hai, mokSa usakA sAdhya nahIM / aura yogakA upayoga to mokSake liye hI hotA hai / no yoga upaniSadoMmeM sUcita aura sUtroMmeM sUtrita hai, usIkI mahimA gItAmeM aneka rUpase gAi gai hai / usameM yogakI tAna kabhI karmake sAtha, kabhI bhaktike sAtha aura kabhI jJAnake sAtha sunAI detI hai'| usake chuTTe aura terahaveM zradhyAyameM to yoga ke maulika saba siddhAnta aura yogakI sArI prakriyA A jAtI hai / kRSNake dvArA arjunako 1 gItAke aThAraha adhyAyoMmeM pahale chaha adhyAya karmayoga pradhAna, bicake chaha adhyAya bhaktiyoga pradhAna aura aMtima chaha adhyAya jJAnayoga pradhAna haiM / 2 yogI yuJjIta satatamAtmAnaM rahasi sthitaH / ekAkI yatacittAtmA nirAzIraparigrahaH // 10 // zucau deze pratiSThApya sthiramAsanamAtmanaH / nAtyucchritaM nAtinIcaM cailAjinakuzottaram // 11 // tatraikAyaM manaH kRtvA yatacittendriyakriyaH / upavizyAsa yuJjyAd yogamAtmavizuddhaye // 12 // samaM kAyazirogrIvaM dhArayannacalaM sthiraH | saMprekSya nAsikAgraM svaM dizazcAnavalokayan // 13 // prazAntAtmA vigatabhIrbrahmacArivrate sthitaH / mana, saMyamya macitto yukta AsIta matparaH // 14 // a0 6
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ [25] . gItAke rUpameM yogazikSA dilA kara hI mahAbhArata santuSTa nahIM huA / usake athaka svarako dekhate hue kahanA par3atA hai ki aisA honA saMbhava bhI na thaa| ata eva zAntiparva aura anuzAsanaparvameM yogaviSayaka aneka sarga vartamAna haiM, jinameM yogakI atheti prakriyAkA varNana punaruktikI paravA na karake kiyA gayA hai| usameM bANazayyApara leTe hue bhISmase bAra bAra pUchanemeM na to yudhiSThirako hI kaMTAlA AtA hai, aura na usa supAtra dhArmika rAjAko zikSA denemeM bhISmako hI thakAvaTa mAlUma hotI hai| yogavAziSThakA visvata mahala to yogakI bhUmikApara khaDA kiyA gayA hai| usake chaha prakaraNa mAnoM usake sudIrgha kamare haiM, jinameM yogase sambandha rakhanevAle sabhI viSaya rocakatApUrvaka varNana kiye gaye haiN| yogakI jo jo bAteM yogadarzanameM saMkSepameM kahI gaI haiM, unhIMkA vividharUpameM vistAra karake granthakArane yogavAziSThakA kalevara bahuta baDhA diyA hai, jisase yahI kahanA paDatA hai ki yogavAziSTha yogakA grantharAja hai| purANameM sirpha purANaziromaNi bhAgavatako hI dekhiye, usameM yogakA sumadhura padyoMme pUrA varNana hai| . 1 zAntiparva 193, 217, 246, 254 ityAdi / anuzAsanaparva 36, 246 ityAdi / 2 vairAgya, mumukSuvyava'hAra, utpatti, sthiti, upazama aura nirvANa / 3 skandha 3 za, dhyAya 28 / skandha 11. 10 15, 19, 20 Adi / -
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 26 ] yogaviSayaka vividha sAhitya se logoMkI ruci itanI parimArjita ho gaI thI ki tAntrika saMpradAyavAloMne bhI tantragranthoMmeM yogako jagaha dI, yahAM taka ki yoga tantrakA eka khAsA aMga bana gayA / aneka tAntrika granthoMmeM yogakI carcA hai, para una sabameM mahAnirvANatantra, SaTcakranirUpaNa Adi mukhya haiM' / 1 dekho mahAnirvANatantra 3 adhyAya | dekho SaTcakranirUpaNa. aikyaM jIvAtmanorAhuyoMga yogavizAradAH / zivAtmanorabhedena pratipattiM pare viduH // pRSTha 82 Tantrik Texts meM chapA huA. samatvabhAvanAM nityaM jIvAtmaparamAtmanoH | samAdhimAhurmunayaH proktamaSTAGgalakSaNam // pR0 61 yadatra nAtra nirmAsaH stimitodadhivat smRtam / svarUpazUnyaM yad dhyAnaM tatsamAdhirvidhIyate / pR0 60, trikoNaM tasyAntaH sphurati ca satataM vidyudAkArarUpaM / tadantaH zUnyaM tat sakala suragaNaiH sevitaM cAtiguptam // pR. 60, "AhAra nirdhAravihArayogAH susaMvRtA dharmavidA tu kAryAH" " 59 pR0 61 dhyai cintAyAm smRto dhAtuzcintA tattvena nizcalA / etad dhyAnamiha proktaM saguNaM nirguNaM dvidhA / saguNaM varNabhedena nirguNaM kevalaM tathA // pR0 134 11
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ [27] jaba nadImeM bADha AtA hai taba vaha cAroM orase bahane lagatI hai| yogakA yahI hAla huA, aura vaha Asana, mudrA, prANAyAma Adi vAhya aMgoM meM pravAhita hone lgaa| bAhya aMgoMkA bheda prabheda pUrvaka itanA adhika varNana kiyA gayA aura usapara itanA adhika jora diyA gayA ki jisase vaha yogakI eka zAkhA hI alaga bana gaI, jo haThayogake nAmase prasiddha hai| haThayogake aneka granthoMmeM haThayogapradIpikA, zivasaMhitA, gheraNDasaMhitA, gorakSapaddhati, gorakSazataka Adi grantha prasiddha haiM, jinameM Asana, bandha, mudrA, SaTkarma, kuMbhaka, recaka, pUraka Adi bAhya yogAMgoMkA peTa bhara bharake varNana kiyA hai, aura gheraNDane to caurAsI Asanako caurAsI lAkha taka pahuMcA diyA hai| ukta haThayogapradhAna granthoM meM haThayogapradIpikA hI mukhya hai, kyoMki usIkA viSaya anya granthoM meM vistAra rUpase varNana kiyA gayA hai| yogaviSayaka sAhityake jijJAsutroMko yogatArAvalI, vinduyoga, yogavIja aura yogakalpadrumakA nAma bhI bhUlanA na cAhiye / vikramakI satrahavI zatAbdImeM maithila paNDita bhavadevadvArA racita yoganibandha nAmaka hastalikhita grantha bhI dekhanemeM AyA hai, jisameM viSNupurANa Adi aneka granthoMke havAle de kara yogasambandhI pratyeka viSaya para vistRta cacoM kI gaI hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ [28] saMskRta bhASAmeM yogakA varNana honese sarva sAdhAraNakI jijJAsAko zAnta na dekha kara lokabhApAke yogiyoMne bhI apanI apanI jabAnameM yogakA alApa karanA zuru kara diyaa| ___mahArASTrIya bhASAmeM gItAkI jJAnadevakRta jJAnezvarI TIkA prasiddha hai, jisake chaThe adhyAyakA bhAga vaDA hI hRdayahArI hai| niHsandeha jJAnezvarI dvArA jJAnadevane apane anubhava aura vANIko avandhya kara diyA hai| suhIrovA aMviye racita nAthasampradAyAnusArI siddhAntasaMhitA bhI yogake jijJAsuoMke liye dekhanekI vastu hai| kabIrakA bIjaka grantha yogasambandhI bhASAsAhityakA eka sundara maNakA hai| anya yogI santoMne bhI bhApAmeM apane apane yogAnubhavakI prasAdI logoMko cakhAI hai, jisase janatAkA bahuta baDA bhAga yogake nAma mAtrase mugdha bana jAtA hai| ata eva hindI, gujarAtI, marAThI, baMgalA Adi / prasiddha pratyeka prAntIya bhASAmeM pAtaJjala yogazAstrakA anuvAda tathA vivecana Adi aneka choTe baDe grantha vana gaye haiN| aMgrejI Adi videzIya bhASAmeM bhI yogazAstrapara anuvAda Adi bahuta kucha bana gayA hai, jisameM vUDakA bhASyaTIkA sahita mUla pAtaJjala yogazAstrakA anuvAda hI viziSTa hai| 1.pro0 rAjendralAla mitra, svAmI vivekAnaMda, zrIyut rAmaprasAda zrAdi kRta
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 26] jaina sampradAya nivRtti-pradhAna hai / usake pravartaka bhagavAn mahAvIrane vAraha sAlase adhika samaya taka mauna dhAraNa karake sirpha AtmacintanadvArA yogAbhyAsa meM hI mukhyatayA jIvana bitaayaa| unake hajAroM ziSya to aise the jinhoMne gharabAra choDa kara. yogAbhyAsadvArA sAdhujIvana vitAnA hI pasaMda kiyA thaa| ___ jaina sampradAyake maulika grantha Agama kahalAte haiN| unameM sAdhucaryAkA jo varNana hai, usako dekhanese yaha spaSTa jAna paDatA hai ki pAMca yama; tapa, svAdhyAya Adi niyama; indriya-jaya-rUpa pratyAhAra ityAdi jo yogake khAsa aGga haiM, unhIMko sAdhujIvanakA eka mAtra prANa mAnA hai| . jainazAstrameM yogapara yahAM taka bhAra diyA gayA hai ki pahale to vaha mumukSuoMko Atmacintanake sivAya dUsare kAryoM meM pravRtti karanekI saMmati hI nahIM detA, aura anivArya rUpase pravRtti karanI Avazyaka ho to vaha nivRttimaya pravRtti karaneko kahatA hai / isI nivRttimaya pravRttikA nAma usameM aSTapravacanamAtA hai| sAdhujIvanakI dainika aura rAtrika 1 // uddasahi samaNasAhassIhiM chattIsAhiM ajiAsAhassIhiM" uvavAisUtra / 2 dekho AcArAGga, sUtrakRtAGga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika, mUlAcAra, Adi / 3 dekho uttarAdhyayana a0 24 /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ " [30] caryAmeM tIsare praharake sivAya anya tInoM praharoM meM mukhyatayA svAdhyAya aura dhyAna karaneko hI kahA gayA hai| yaha bAta bhUlanI na cAhiye ki jaina AgamoMme yogaarthameM pradhAnatayA dhyAnazabda prayukta hai| dhyAnake lakSaNa, bheda, prabheda, Alambana AdikA vistRta varNana aneka jaina AgoMmeM hai| Agasake bAda niyuktikA naMbara hai| usameM bhI Agamagata dhyAnakA hI spaSTIkaraNa hai| vAcaka umAsvAti kRta tattvArthasUtrameM bhI dhyAnakA varNana hai, para usameM 1 divamassa cauro bhAe, kunnA bhikkhu viakkhaNo / to uttaraguNe kujA, diNabhAgesu causu vi / / 11 / / paDhama porisi sajjhAyaM, biiaM jhANaM jhiAyai / taiAe goarakAlaM, puNo causthie sajjhAyaM // 12 // rati pi cauro bhAe bhikkhu kunjA vibhakkhaNo / to uttaraguNe kunjA rAIbhAgasu.causu vi|| 17 // paDhama porisi sajjhAyaM biiaM jhANaM jhiAyai / taiAe niddamokkhaM tu cautthie bhujo vi sajjhAyaM // 18 // uttarAdhyayana a0 26 / .. 2 dekho sthAnAGga a04 uddeza 1 / samavAyAGga s04|| bhagavatI zataka-25 uddeza 7 / uttarAdhyayana a0 30, shlo035|| 3 dekho Avazyakaniyukti kAyotsarga adhyayana gA. 1462 , -1486 / 4 dekho a0 9 sU0 27 se aage|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ [31] Agama aura niryuktikI apekSA koI adhika bAta nahIM hai / jinabhadragaNI kSamAzramaNakA dhyAnazataka AgamAdi ukta granthoMme varNita dhyAnakA spaSTIkaraNa mAtra hai, yahAM takake yogaviSayaka jaina vicAroMmeM Agamokta varNanakI zailI hI pradhAna rahI hai / para iMsa zailIko zrImAn haribhadrasUrine ekadama badalakara tatkAlIna paristhiti va lokarucike anusAra navIna paribhASA de kara aura varNanazailI apUrvasI banAkara jaina yoga - sAhitya meM nayA yuga upasthita kiyA / isake sabUtameM unake banAye hue yogabindu, yogadRSTisamuccaya, yogaviMzikA, yogazatarka aura poDazaka ye grantha prasiddha haiM / ina granthoMmeM unhoMne sirpha jaina-mArgAnusAra yogakA varNana karake hI saMtoSa nahIM mAnA hai, kintu pAtaJjalayogasUtra meM varNita yogaprakriyA aura usakI khAsa paribhASAoM ke sAtha jaina saMketoM kA milAna bhI kiyA hai / yogadRSTisamuccayameM 1 dekho hAribhadrIya Avazyaka vRtti pratikramaNAdhyayana pR0 581 2 yaha grantha jaina granthAvali meM ullikhita hai pR0 113 / 3 samAdhireSa evAnyaiH saMprajJAto'bhidhIyate / samyakaprakarSarUpeNa vRttyarthajJAnatastathA // 498 // asaMprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate paraiH / niruddhAzeSavRttyAditatsvarUpAnuvedhataH || 420 // ityAdi. yogabindu /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 32 ] yogakI ATha dRSTiyoMkA jo varNana ' hai, vaha sAre yogasAhitya meM eka navIna dizA hai / zrImAn haribhadrasUrike yogaviSayaka grantha unakI yogAbhiruci aura yogaviSayaka vyApaka buddhike khAse namUne haiM / isake bAda zrImAn hemacandrasUrikRta yogazAstrakA naMbara zrAtA hai / usameM pAtaJjala yogazAstra - nirdiSTa ATha yogAMgoMke kramase sAdhu aura gRhastha jIvanakI AcAra - prakriyAkA jaina zailI anusAra varNana hai, jisameM Asana tathA prANAyAmase saMbandha rakhanevAlI aneka bAtoMkA vistRta svarUpa hai; jisako dekhane se yaha jAna paDatA hai ki tatkAlIna logoM meM haThayoga - prakriyAkA kitanA adhika pracAra thA / hemacandrAcAryane apane yogazAstrameM haribhadrasUri ke yogaviSayaka granthoMkI navIna paribhASA aura rocaka zailIkA kahIM bhI ullekha nahIM kiyA hai, para zubhacandrAcArya ke jJAnArNavagata padastha, piNDastha, * 1 mitrA tArA balA dIprA sthirA kAntA prabhA parA / nAmAni yogadRSTInAM lakSaNaM ca nibodhata // 13 // ina ATha dRSTiyoM kA svarUpa, dRSTAnta Adi viSaya, yogajijJAsuoMke liye dekhane yogya hai / isI viSayapara yazovijayajIne 21, 22, 23, 24 ye cAra dAtriMzikAyeM likhI haiM / sAtha hI unhoMne saMskRta na jAnanevAloM ke hitArtha ATha dRSTiyoMkI sajjhAya bhI gujarAtI bhASAmeM banAI hai / "
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ [33] rUpastha, aura rUpAtIta dhyAnakA vistRta va spaSTa varNana kiyA hai / antameM unhoMne svAnubhavase vikSipta, yAtAyAta, zliSTa aura sulIna aise manake cAra bhedoMkA varNana karake navInatA lAnekA bhI khAsa kauzala dikhAyA hai| nissandeha unakA yogazAstra jainatattvajJAna aura jainAcArakA eka pAThyagrantha hai| - isake bAda upAdhyAya-zrIyazovijayakRta yogagranthopara najara ThaharatI hai| upAdhyAyajIkA zAstrajJAna, tarkakauzala aura yogAnubhava bahuta gambhIra thaa| isase unhoMne adhyAsmasAra, adhyAtmopaniSad tathA saTIka battIsa vattIsIyA~ yoga saMbandhI vipayoMpara likhI haiM, jinameM jaina mantavyoMkI sUkSma aura rocaka mImAMsA karaneke uparAnta anya darzana aura jainadarzanakA milAna bhI kiyA hai| isake sivA. 1. dekho prakAza 7-10 taka / 2 12 vA~ prakAza zloka 2-3-4 / 3. adhyAtmasArake yogAdhikAra aura dhyAnAdhikArameM pradhAnatayA bhagavadgItA tathA pAta jalasUtrakA upayoga karake aneka jainaprakriyAprasiddha dhyAnavipayoMkA ukta donoM granthoMke sAtha samanvaya kiyA hai, jo bahuta dhyAnapUrvaka dekhane yogya hai| adhyAtmopanipadke zAstra, jJAna, kriyA aura sAmya ina cAroM yogoM meM pradhAnatayA yogavAziSTha tathA taittirIya upaniSadke vAkyoMkA avataraNa de kara tAttvika aikya batalAyA hai / yogAvatAra battIsImeM khAsa kara pAtaJjala yogake padArthoMkA jainaprakriyAke anusAra spaSTIkaraNa kiyA hai| - - -n . - -.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 34 ] unhoMne haribhadrasUrikRta yogaviMzikA tathA poDazakapara TIkA likha kara prAcIna gUDha tattvoMkA spaSTa udghATana bhI kiyA hai / itanA hI karake ve santuSTa nahIM hue, unhoMne maharSi - pataJjalikRta yogasUtroM ke upara eka choTIsI vRtti bhI likhI hai / yaha vRtti jaina prakriyAke anusAra likhI huI hai, isaliye usameM yathAsaMbhava yogadarzanakI bhitti-svarUpa sAMkhyaprakriyAkA jainaprakriyA ke sAtha milAna bhI kiyA hai, aura aneka sthaloMmeM usakA sayuktika prativAda bhI kiyA hai / upAdhyAyajIne apanI vivecanA meM jo madhyasthatA, guNagrAhakatA, sUkSma samanvayazakti aura spaSTabhApitA dikhAI hai aisI dUsare zrAcAyoM meM bahuta kama najara AtI hai / A eka yogasAra nAmaka grantha bhI vetAmbara sAhitya meM hai / kartAkA ullekha usameM nahIM hai, para usake dRSTAnta Adi varNanase jAna paDatA hai ki hemacandrAcArya ke yogazAstrake 1. isake liye unakA jJAnasAra jo unhoMne aMtima jIvanameM likhA mAlUma hotA hai vaha dhyAnapUrvaka dekhanA cAhiye / zAstravArtA samuJcaya kI unakI TIkA ( pR0 10) bhI dekhanI Avazyaka hai| 2. isake liye unake zAstravAtasamuccayAdi grantha dhyAnapUrvaka dekhane cAhiye, aura khAsa kara unakI pAtaJjala sUtravRtti mananapUrvaka dekhanese hamArA kathana akSarazaH vizvasanIya mAlUma paDegA /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ [35] AdhArapara kisI zvetAmbara AcAryake dvArA vaha racA gyaa| hai| digambara sAhityameM jJAnArNava to prasiddha hI hai, para dhyAnasAra aura yogapradIpa ye do hastalikhita grantha bhI hamAre dekhanemeM Aye haiM, jo padyabandha aura pramANameM choTe haiN| isake sivAya zvetAmbara digambara saMpradAyake yogaviSayaka granthoMkA kucha vizeSa paricaya jaina granthAvali pR0 106 se bhI mila sakatA hai| basa yahAMtakahImeM jaina yogasAhitya samApta ho jAtA hai| bauddha sampradAya bhI jaina sampradAyakI taraha nivRttipradhAna hai| bhagavAna gautama buddhane buddhatva prApta honese pahale chaha varSataka mukhyatayA dhyAnadvArA yogAbhyAsa hI kiyA / unake hajAroM ziSya bhI usI mArga para cale / maulika bauddhagranthoMmeM jaina AgamoMke samAna yoga arthameM bahudhA dhyAna zabda hI milatA hai, aura unameM dhyAnake cAra bheda najara Ate haiN| ukta cAra bhedake nAma tathA bhAva prAyaH vahI haiM, jo jainadarzana tathA yogadarzanakI prakriyAmeM haiN| bauddha sampradAyameM samAdhi 1. so kho ahaM brAhmaNa vivicceva kAmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakaM savicAraM viveka pItisukhaM paDhamajhAnaM upasaMpanja vihAsi; vitaka vicArAnaM vUpasamA ajjhattaM saMpasAdanaM cetaso ekodibhAvaM avitakaM avicAraM samAdhijaM pItisukhaM dutiyajjhAnaM upasaMpajja vihAsi; pItiyA ca virAgA upekkhako ca
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36] rAja nAmaka grantha bhI hai| vaidika jaina aura bauddha saMpradAyake yogaviSayaka sAhityakA hamane bahuta saMkSepameM atyAvazyaka paricaya karAyA hai, para isake vizeSa paricayake liye-kaeNTalogasa kaeNTalaoNgaoNrama, co0 1 pR0 477 se 481 para jo yogaviSayaka granthoMkI nAmAvali hai vaha dekhane yogya hai| vihAsi; sato ca saMpajAno sukhaM ca kAyena paTisaMvedesiM, yaM taM ariyA Acikkhanti-upekkhako satimA sukhavihArI'ti tatiyajjhAnaM upasaMpanja vihArsi; sukhassa ca pahAnA dukkhassa ca pahAnA pubana somanassa domanassAnaM atyaMgamA aduklamasukhaM upekkhAsati pArisuddhiM catutthajjhAnaM upasaMpanja majhimanikAye bhayabhekhasuttaM vihAsiM / inhIM cAra dhyAnoMkA varNana dIghanikAya sAmaJcakaphalasuttameM hai / dekho pro. si. vi. rAjavADe kRta marAThI anuvAda pR. 72 / vahI vicAra pro. dharmAnaMda kauzAmbI likhita vuddhalIlAsAra saMgrahameM hai| dekho pR. 128 / ___jainasUtrameM zukladhyAnake bhedoMkA vicAra hai, usameM ukta savitarka Adi cAra dhyAna jaisA hI varNana hai| dekho tattvArtha a06 sU0 41-44 / / _yogazAstrameM saMprajJAta samAdhi tathA samApattioMkA varNana hai| usameM bhI ukta savitarka nirvitarka Adi dhyAna jaisA hI vicAra hai / pA. sU. pA. 1-17, 42, 43, 44 / thiADore AuTakRta lijhigameM prakAzita 1891 kI AvRtti /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - [37] yahAM eka vAta khAsa dhyAna deneke yogya hai, vaha yaha ki yadyapi vaidika sAhityameM aneka jagaha haThayogakI prathAko agrAhya kahA~ hai, tathApi usameM haThayogakI pradhAnatAvAle aneka granthoMkA aura mArgoMkA nirmANa huA hai| isake viparIta jaina aura bauddha sAhityameM haThayogane sthAna nahIM pAyA hai, itanA hI nahIM, balki usameM haThayogakA spaSTa niSedha bhI kiyA hai| 1 udAharaNArtha:satISu yuktivetAsu haThAniyamayanti ye / cetaste dIpamutsRjya vinighnanti tamo'janaiH // 37 // .. vimUDhA kartumudyuktA ye haThAccetaso jayam / te nivaghnanti nAgendramunmattaM visatantubhiH / / 38 // cittaM cittasya vA'dUraM saMsthitaM svazarIrakam / sAdhayanti samutsRjya yuktiM ye tAnhatAn viduH // 36 // yogavAziSTha-upazama pra0 sarga 12. 2 isake udAharaNameM bauddha dharmameM buddha bhagavAnane to zurumeM kaSTapradhAna tapasyAkA AraMbha karake aMtameM madhyamapratipadA mArgakA svIkAra kiyA hai-dekho buddhalIlAsArasaMgraha. jainazAstrameM zrIbhadravAhunvAmine AvazyakaniyuktimeM " UsAsaMNa NiraMbhai " 1520 ityAdi uktise haThayogakA hI nirAkaraNa kiyA hai| zrIhemacandrAcArya ne bhI apane yogazAstrameM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ [38] yogazAstra-Uparake varNanase mAlUma ho jAtA hai ki-yogaprakriyAkA varNana karanevAle choTe baDe aneka anya haiM / ina saba upalabdha granthoMmeM maharSi-pataJjalikRta yogazAstrakA Asana UMcA hai / isake tIna kAraNa haiM-1 granthakI saMkSiptatA tathA saralatA, 2 vipayakI spaSTatA tathA pUrNatA, 3 madhyasthabhAva tathA anubhavasiddhatA / yahI kAraNa hai ki yogadarzana yaha nAma sunate hI sahasA pAtaJjala yogasUtrakA smaraNa ho AtA hai / zrIzaMkarAcAryane apane brahmasUtrabhASyameM yogadarzanakA prativAda karate hue jo " atha samyagdarzanAbhyupAyo yogaH" aisA ullekha kiyA hai, usase isa bAtameM koI saMdeha nahIM rahatA ki unake sAmane pAtaJjala yogazAstrase bhinna dUsarA koi yogazAstra rahA hai / kyoM ki pAtaJjala yogazAstrakA prArambha " atha yogAnuzAsanam" isa sUtrase hotA hai, aura ukta bhASyollikhita vAkyameM bhI granthArambhasUcaka atha zabda hai, yadyapi ukta bhASyameM " tannoti manaHsvAsthyaM prANAyAmaiH karthitaM / prANasyAyamane pIDA tara syAt cittaviplavaH // " ityAdi uktise usI bAtako doharayA hai / zrIyazovijayajIne bhI pAtaJjalayogasUtrakI apanI vRttimeM ( 1-34) prANAyAmako yogakA anizcita sAdhana kaha kara ThayogakA hI nirasana kiyA hai| 1 brahmasUtra -1-3 bhASyagata |
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36] anyatra aura bhI yogasambandhI do ullekha haiM, jinameM eka to pAtaJjala yogazAstrakA saMpUrNa sUtra hI hai, aura dUsarA usakA avikala sUtra nahIM, kintu usake sUtrase milatA julatA hai|' tathApi " atha samyagdarzanAbhyupAyo yogaH" isa ullekhakI zabdaracanA aura svatantratAkI ora dhyAna denese yahI kahanA paDatA hai ki pichale do ullekha bhI usI bhinna yogazAstrake hone cAhiye, jisakA ki aMza "atha samyagdarzanAbhyupAyo yogaH" yaha vAkya mAnA jAya / astu, jo kucha ho, Aja hamAre sAmane to pataJjalikAhI yogazAstra upasthita hai, aura vaha sarvapriya hai / isaliye bahuta saMkSepameM bhI usakA bAhya tathA Antarika paricaya karAnA anupayukta na hogA / isa yogazAstrake cAra pAda aura kula sUtra 195 haiN| pahale pAdakA nAma samAdhi, dUsarekA sAdhana, tIsarekA vibhUti, 1"svAdhyAyAdiSTadevatAsaMprayogaH " brahmasUtra 1-3-33 bhASyagata / yogazAstraprasiddhAH manasaH paJca vRttayaH parigRhyante, "pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayA nAma"2-4-12 bhaassyaat| paM vAsudeva zAstrI abhyaMkarane apane brahmasUtrake marAThI a- . * nuvAdake pariziSTameM ukta do ullekhoMkA yogasUtrarUpase nirdeza jiyA hai, para "atha samyagdarzanAbhyupAyo yogaH" isa ullekhake saMdhameM / kahIM bhI UhApoha nahIM kiyA hai. 2 milAo pA. 2 sU. 44 / 3 milAyo pA, " suu.6|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ [40] aura cothekA kaivalyapAda hai / prathamapAdameM mukhyatayA yogakA : svarUpa, usake upAya aura cittasthiratAke upAryoMkA varNana hai| dUsare pAdameM kriyAyoga, ATha yogAGga, unake phala tathA caturgrahakA mukhya varNana hai / / tIsare pAdameM yogajanya vibhUtiyoMke varNanakI pradhAnatA : hai / aura cothe pAdameM pariNAmavAdake sthApana, vijJAnavAdake nirAkaraNa tathA kaivalya avasthAke svarUpakA varNana mukhya hai| maharSi pataJjaline apane yogazAstrakI nIva sAMkhyasiddhAntapara DAlI hai| isaliye usake pratyeka pAdake antameM " yogazAstre sAMkhyapravacane" ityAdi ullekha milatA hai| "sAMtyapravacane" isa vizepaNase yaha spaSTa dhvanita hotA hai . ki sAMkhyake sivAya anyadarzanake siddhAMtoMke AdhArapara bhI race hue yogazAstra usa samaya maujuda the yA race jAte the - isa yogazAstrake Upara aneka choTe baDe TIkA grantha haiM, para 1 heya, heyahetu, hAna, hAnopAya ye catuyU~ha karalAte haiN| . inakA varNana sUtra 16-26 takameM hai| ... 2 vyAsa kRta. mAdhya, vAcaspatikRta tattvavaizAradI TIkA, bhojadevakRta rAjamArtaDa, nAgojImaha kRta vRtti, vijJAnabhikSu kRta . vArtika, yogacandrikA, maNiprabhA, bhAvAgaNezIya vRtti, cAlarAmodAsIna kRta TippaNa aadi|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ [41] vyAsakRta bhASya aura vAcaspatikRta TIkAse usakI upAdeyatA bahuta bar3ha gaI hai| ___ saba darzanoMke antima sAdhyake sambandhameM vicAra kiyA jAya to usake do pakSa dRSTigocara hote haiN| prathama pakSakA antima sAdhya zAzvata sukha nahIM hai| usakA mAnanA hai ki muktimeM zAzvata sukha nAmaka koI svatantra vastu nahIM hai, usameM jo kucha hai vaha duHkhakI Atyantika nivRtti hii| dUsarA pakSa zAzvatika sukhalAbhako hI mokSa kahatA hai / aisA mokSa ho jAnepara duHkhakI prAtyantika nivRtti Apa hI Apa ho jAtI hai| vaizoSika, naiyAyika, sAMkhya, yoga aura bauddhadarzana prathama pakSake anugAmI haiM / vedAnta aura jainadarzana, dUsare pakSake anugAmI haiN| 1 // tadatyanta vimokSo'pavargaH " nyAyadarzana 1-1-22 / 2 IzvarakRSNakArikA 1 / 3 usameM hAnatatva mAna kara duHkhake Atyantika nAzako hI hAna kahA hai| 4 buddha bhagavAnake tIsare nirodha nAmaka AryasatyakA matalaba du:kha nAzase hai / 5 vedAnta darzanameM brahmako saccidAnaMdasvarUpa mAnA hai, isIliye usameM nityasukhakI abhivyaktikA nAma hI mokSa hai / 6 jaina darzanameM bhI AtmAko sukhasvarUpa mAnA hai, isaliye mokSameM svAbhAvika sukhakI abhivyakti hI usa darzanako mAnya hai| -
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ [42 yogazAstrakA viSaya-vibhAga usake antimasAdhyAnusAra hI hai / usameM gauNa mukhya rUpase aneka siddhAnta pratipAdita haiM, para una sabakA saMkSepameM vargIkaraNa kiyA jAya to usake cAra vibhAga ho jAte haiN| 1 heya 2 heya-hetu 3 hAna 4 hAnopAya / yaha vargIkaraNa svayaM sUtrakAra kiyA hai| aura isIse bhASyakArane yogazAstrako caturvRhAtmAka kahA hai / sAMkhyasUtrameM bhI yahI vargIkaraNa hai / buddha bhagAvAnne isI caturgrahako Arya-satya nAmase prasiddha kiyA hai| aura yogazAstrake ATha yogAGgoMkI taraha unhoMne cauthe Arya-satyake sAdhanarUpase Arya aSTAMGgamArgakA upadeza kiyA hai / duHkha heya hai, aviyoM heyakA kAraNa hai, duHkhakA 1 yathA cikitsAzAstraM caturmyaham--rogo rogaheturArogyaM bhaiSajyamiti, evamidamapi zAstraM caturdUhameve / tadyathA-saMsAraH saMsAraheturmokSo mokSopAya iti / tatra duHkhabahulaH saMsAro heyaH / pradhAnapuruSayoH saMyogo heyhetuH| saMyogasyAtyantiko nivRttihanim / hAnopAyaH samyagdarzanam / pA0 2 sA0 15 bhASya / 2 samyak dRSTi, samyak saMkalpa, samyA vAcA, samyak karmAnta, samyak AjIva, samyak vyAyAma, sAmyak smRti aura samyak samAdhi / buddhalIlAsAra saMgraha. pR. 150 / 3" duHkhaM heyamanAgatam " 2-16 yo. sU / 4 " draSTAdRzyayoH saMyogo heyahetuH 2-17 // " tasya heturavidyA"2-24)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ [43] Atyantika nAza hAna hai, aura viveka-khyAti hAnakA upAya hai| ukta vargIkaraNakI apekSA dUsarI rItise bhI yogazAstrakA viSaya-vibhAga kiyA jA sakatA hai| jisase ki usake mantavyoMkA jJAna vizeSa spaSTa ho / yaha vibhAga isa prakAra hai-1 hAtA. 2 Izvara 3 jagat 4 saMsAra-mokSakA svarUpa, aura usake kAraNa / 1 hAtA duHkhase chuTakArA pAnevAle draSTA arthAt cetanakA nAma hai / yoga-zAstrameM sAMkhya vaizeSika, naiyAyika, bauddha, jaineM aura pUrNaprajJa (madhya) darzanake samAna dvaitavAda 1 "tadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tad zeH kaivalyam" 2-26 yo. sU / 2 "vivekakhyAtiravilavA hAnopAyaH" 2-26. yo. sU / 3 "puruSabahutvaM siddha" iishvrkRssnnkaarikaa18|4" vyavasthAto nAnA"-3-2-20-vaizeSikadarzana / 5 "pudgalajIvAstvanekadravyANi"-5-5, tattvArthasUtra-bhASya / 6 jIvezvarabhidA caiva jaDezvarabhidA tathA / jIvabhedo mithazcaiva jaDajIvabhidA tathA / mithazca jaDabhedo yaH prapaJco bhedpnyckH| so'yaM satyo'pyanAdizca sAdizcennAzamApnuyAt // . sarvadarzanasaMgraha pUrNaprajJadarzana //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 44 ] arthAt aneka cetana mAne gaye haiM / yogazAstra cetanako jaina darzanakI tarahe dehapramANa arthAt madhyamaparimANavAlA nahIM mAnatA, aura madhvasampradAyakI taraha pramANa bhI nahIM mAnatA, kintu sAMkhya, vaizeSika, naiyAyika aura zAMkaravedAnta kI taraha vaha usako vyApaka mAnatA hai / " isI prakAra vaha cetanako jainadarzanakI taraha pariNAmi1 " kRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt " 2-22 yo. sU. / 2. " asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm " / 15 / " pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat " 16 - tattvArthasUtra 05 / 3. dekho "utkrAntigatyAgatInAm" / brahmasUtra 2-3-18 pUrNa bhASya / tathA milAna karo abhyaMkarazAkhI kRta marAThI zAMkarabhASya anuvAda bhA. 4 pR. 153 TippaNa 46 / 4. " niSkriyasya tadasambhavAt " sAM. sU. 1-46. niSkriyasya vibhoH puruSasya gatyasambhavAt-bhASya vijJAnabhikSu | 5. vibhavAnmahAnA kAzastathA cAtmA / " 7-1-22- vai. da. 6. dekho . sU. 2-3 - 290 bhASya / 7. isaliye ki yogazAstra AtmastrarUpake viSaya meM sAMkhyasiddhAntAnusArI hai / 8. " nityAvasthitAnyarUpANi " 3 " utpAdavyayadhauvyayuktaM st"| 26 / "tadbhAvAvyayaM nityam" 30 | tattvArthasUtra zra0 5 bhASya sahita
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ [45] nitya nahIM mAnatA, aura na bauddha darzanakI taraha usako kSaNika-anitya hI mAnatA hai, kintu sAMkhya Adi ukta zeSa darzanoMkI taraha vaha use kUTastha-nitya mAnatA hai| ___ 2 Izvarake sambandhameM yogazAstrakA mata sAMkhya darzanase bhinna hai / sAMkhya darzana nAnA cetanoMke atirika Izvarako nahIM mAnatA, para yogazAstra mAnatA hai / yogazAstra-sammata IzvarakA svarUpa naiyAyika, vaizeSika Adi darzanoMmeM mAne gaye IzvarasvarUpase kucha bhinna hai / yogazAstrane Izvarako eka alaga vyakti tathA zAstropadezaka mAnA hai sahI, para usane naiyAyika AdikI taraha IzvarameM nityajJAna, nityaIcchA aura nityakRtikA sambandha na mAna kara isake sthAnameM sattvaguNakA 1. dekho I0 kR0 kArikA 63 sAMkhyatattvakaumudI / dekho nyAyadarzana 4-1-10 / dekho brahmasUtra 2-1-14 / 2-1-27 / zAMkarabhASya sahita / 2. dekho yogasUtra. " sadAjJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasya apariNAmitvAt" 4-18| "citerapratisaMkramAyAstadA'kArApattau svabuddhisaMvedanam" 4-22 / tathA " dvayI ceyaM nityatA, kUTasthanityatA, pariNAminityatA ca / tatra kUTasthanityatA 'puruSasya, pariNAminityatA guNAnAm " ityAdi 4-33-bhASya / 3 dekho sAMkhyasUtra 1-62 aadi|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ / [46] paramaprakarSa mAna kara taddvArA jagauddhArAdikI saba vyavasthA ghaTA dI hai| 3 yogazAstra dRzya jagatko ne to jaina, vaizeSika, . naiyAyika darzanoMkI taraha paramANukA pariNAma mAnatA hai, na zAMkaravedAntadarzanakI taraha brahmakA vivarta yA brahmakA pariNAma hI mAnatA hai, aura na bauddhadarzanakI taraha zUnya yA vijJAnAtmaka hI mAnatA hai, kintu sAMkhya darzanakI taraha vaha usako prakRtikA pariNAma tathA anAdi-ananta-pravAha: svarUpa mAnatA hai| 4 yogazAstrameM vAsanA, kleza aura karmakA nAma hI saMsAra, tathA vAsanAdikA abhAva arthAt tinake svarUpAvasthAnakA nAma hI mokSa hai| usameM saMsAra kA mUla kAraNa avidyA aura mokSakA mukhya hetu samyagdarzana arthAt yogajanya vivekakhyAti mAnA gayA hai| maharSi pataJjalikI dRSTivizAla tA-yaha pahale 1 yadyapi yaha vyavasthA mUla yogasUtrameM nA hI hai, parantu bhASyakAra tathA TIkAkArane isakA upapAdana kiyA hai / dekho pAtazcala yo. sU. pA. 1 sU. 24 bhASya tathA ttiikaa| 2 tadA draSTuH svarUpAvasthAnam / 1-3 yogsuutr|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ [47] kahA jA cukA hai ki sAMkhya siddhAnta aura usakI prakriyAko le kara pataJjaline apanA yogazAstra racA hai, tathApi unameM eka aisI vizeSatA arthAt dRSTivizAlatA najara AtI hai jo anya dArzanika vidvAnoM meM bahuta kama pAI jAtI hai| isI vizeSatAke kAraNa unakA yogazAstra mAnoM sarvadarzanasamanvaya bana gayA hai| udAharaNArtha sAMkhyakA nirIzvaravAda jaba vaizeSika, naiyAyika Adi darzanoMke dvArA acchI taraha nirasta ho gayA aura sAdhAraNa loka-svabhAvakA jhukAva bhI IzvaropAsanAkI ora vizeSa mAlUma paDA, taba adhikAribheda tathA rUcivicitratAkA vicAra karake pataJjaline apane yogamArgameM IzvaropAsanAko bhI sthAna diyA, aura Izvarake svarUpakA unhoMne niSpana bhAvase aisA nirUpaNaM kiyA hai jo sabako mAnya ho ske| . pataJjaline socA ki upAsanA karanevAle sabhI logoMkA sAdhya eka hI hai, phira bhI ve upAsanAkI bhinnatA aura upAsanAmeM upayogI honevAlI pratIkoMkI bhinnatAke vyA 1 // IzvarapraNidhAnAdvA" 1-33 / 2 "lezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH" "tatra niratizayaM sarvajJavIjam" | "pUrveSAmapi guruH kaalenaaddnvcchedaat"| (1-24, 25, 26)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [4] mohameM ajJAnavaza Apasa ApasameM laDa marate haiM, aura isa dhArmika kalahameM apane sAdhyako loka bhUla jAte haiN| logoMko isa ajJAnase haTA kara satpathapara lAneke liye unhoMne kaha diyA ki tumhArA mana jisameM lage usIkA dhyAna karo / jaisI pratIka tumheM pasaMda Ave vaisI pratIkakI hI upAsanA karo, para kisI bhI taraha apanA mana ekAgra va sthira kro| aura taddvArA paramAtma-cintanake sacce pAtra vnoN| isa udAratAkI mUrtisvarUpa matabhedasahiSNu Adezake dvArA pataJjaline sabhI upAsakoMko yoga-mArgameM sthAna diyA, aura aisA karake dharmake nAmase honevAle kalahako kama karanekA unhoMne saccA mArga logoMko btlaayaa| 1 " yathA'bhimatadhyAnAdvA"1-36 isI bhAvakI sUcaka mahAbhAratameMdhyAnamutpAdayatyatra, saMhitAbalasaMzrayAt yathAbhimatamantreNa, praNavAdyaM japetkRtI / / zAntiparva pra. 164 zlo. 20 yaha ukti hai / aura yogavAziSThameM yathAbhivAnchitadhyAnAciramekatayoditAt / ekatattvaghanAbhyAsAtprANaspando nirudhyate / / upazama prakaraNa sarga 78 zlo. 16 / yaha ukti hai| -
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4 ] unakI isa dRSTivizAlatAkA asara anya guNa-grAhI AcAyaupara bhI paDA, aura ve usa matabhedasahiSNutAke tattvakA marma samajha gye| 1. puSpaizca balinA caiva vastraiH stotraizca shobhnaiH| devAnAM pUjanaM jJeyaM zaucazraddhAsamanvitam // avizeSeNa sarvepAmadhimuktivazena vA / gRhiNAM mAnanIyA yatsarve devA mahAtmanAm / / sarvAndevAnnamasyanti naikaM devaM smaashritaaH| jitendriyA jitakrodhA durgANyatitaranti te / / cArisaMjIvanIcAranyAya eSa satAM mtH| nAnyathADheSTasiddhiH syAdvizeSeNAdikarmaNAm // guNAdhikyaparijJAnAdvizeSe'pyetadiSyate / advaSeNa tadanyeSAM vRttAdhikye tathAtmanaH // .. yogabindu zlo. 16-20 jo vizeSadarzI hote haiM, ve to kIsI pratIka vizeSa yA upAsanA vizeSako svIkAra karate hue bhI anya prakArakI pratIka mAnanevAloM yA anya prakArakI upAsanA karanevAloMse dveSa nahIM rakhate, para jo dharmAbhimAnI prathamAdhikArI hote haiM ve pratIkabheda yA upAsanAbhedake vyAmohase hI ApasameM laDa marate haiN| isa aniSTa tattvako dUra karaneke liye hI zrImAna haribhadrasUrine ukta poMmeM prathamAdhikArIke liye saba devoMkI upAsanAko lAbhadAyaka bata
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 50 ] vaizeSika, naiyAyika AdikI IzvaraviSayaka mAnyatAkA tathA sAdhAraNa logoMkI IzvaraviSayaka zraddhAkA yogamArga meM upayoga karake hI pataJjali cupa na rahe, para unhoMne vaidike lAnekA udAra prayatna kiyA hai / isa prayatnakA anukaraNa zrIyazovijayajIne bhI apanI " pUrvasevAdvAtriMzikA " " AThadRSTiyoMkI samjhAya " Adi pranthoM meM kiyA hai / ekadezIyasampraDAyAbhinivezI logoMko samajAneke liye ' cArisaMjIvanIcAra ' nyAyakA upayoga ukta donoM AcAyoMne kiyA hai / yaha nyAya baDA manoraJjaka aura zikSAprada hai / isa samabhAvasUcaka dRSTAntakA upanaya zrIjJAnavimalane AThadRSTikI sajjhAya para kiye hue apane gUjarAtI TavemeM bahuta acchI taraha ghaTAyA hai, jo dekhane yogya hai / isakA bhAva saMkSepameM isa prakAra hai / kIsI strIne apanI sakhIse kahA ki I merA pati mere adhIna na honese mujhe baDA kaSTa hai, yaha suna kara usa Agantuka sakhIne koI jaDI khilA kara usa puruSako baila banA diyA, aura vaha apane sthAnako calI gaI / patike baila banajAnese usakI patnI duHkhita huI, para phira vaha puruSarUpa banAne kA upAya na jAnaneke kAraNa usa bailarUpa patiko carAyA karatI thI, aura usakI sevA kiyA karatI thI / kIsI samaya acAnaka eka vidyAdharake mukhase aisA sunA ki agara bailarUpa puruSako saMjIvanI nAMmaka jaDI carAI jAya to vaha phira asalI rUpa
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ -OM - [1] tara darzanoMke siddhAnta tathA prakriyA jo yogamArgake liye sarvathA upayogI jAna par3I usakA bhI apane yogazAstrameM bar3I udAratAse saMgraha kiyaa| yadyapibauddha vidvAn nAgArjunake vijJAnavAda tathA AtmapariNAmitvavAdako yuktihIna samajha kara yA yogamArgameM anupayogI samajha kara usakA nirasana cauthe, pAdameM kiyA hai, tathApi unhoMne buddhabhagavAnke paramapriya cAra AryasatyoMkA heya, heyahetu, hAna aura honopAya rUpase svIkAra ni:saMkoca bhAvase apane yogazAstrameM kiyA hai| dhAraNa kara sakatA hai| vidyAdharase yaha bhI sunA ki vaha jaDI amuka vRkSake nIce hai, para usa vRkSake nIce aneka prakArakI, banaspati honeke kAraNa vaha khI saMjIvanIko pahacAnanemeM asamartha thii| isase usa duHkhita strIne apane bailarUpadhAri patiko saba vanaspatiyA~ carA dI / jinameM saMjIvanIko bhI vaha baila ghara gayA, aura bailarUpa choDa kara phira manuSya bana gyaa| jaise vizeSa parIkSA na honeke kAraNa usa strIne saba vanaspatiyoMke sAtha saMjIvanI khilA kara apane patikA kRtrima bailarUpa chuDAyA, aura asalI manuSyatvako prApta karAyA, vaise hI vizeSa parIkSAvikala prathamAdhikArI bhI saba devoMkI samabhAvase upAmanA karate karate yogamArga meM vikAsa karake iSTa lAbha kara sakatA hai| 1 dekho sU0 15, 18 / / 2 duHkha, samudaya, nirodha aura mArga /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] jaina darzanake sAtha yogazAstrakA sAdRzya to anya saba darzanoMkI apekSA adhika hI dekhanemeM AtA hai| yaha bAta spaSTa honepara bhI bahutoMko vidita hI nahIM hai, isakA sababa yaha hai ki jainadarzanake khAsa abhyAsI aise bahuta kama haiM jo udAratA pUrvaka yogazAstrakA avalokana karanevAle hoM, aura yogazAstrake khAsa abhyAsI bhI aise bahuta kama haiM jinhoMne jainadarzanakA bArIkIse ThIka ThIka avalokana kiyA ho / isaliye isa viSayakA vizeSa khulAsA karanA yahA~ aprAsaGgika na hogaa| ___ yogazAstra aura jainadarzanakA sAdRzya mukhyatayA tIna prakArakA hai / 1 zabdakA, 2 viSayakA aura 3 prakriyAkA / 1 mUla yogasUtrameM hI nahIM kintu usake bhASyatakameM aise aneka zabda haiM jo jainetara darzanoM meM prasiddha nahIM haiM, yA bahuta kama prasiddha haiM, kintu jaina zAstrameM khAsa prasiddha haiN| jaise-bhavapratyaya, savitarka savicAra nirvicAra, mahAvrata, kata 1 "bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm" yogasU. 1-16 / " bhavapratyayo nArakadevAnAm " tattvArtha a. 1-22 / 2 dhyAnavizeSarUpa arthameM hI jainazAstrameM ye zabda isa prakAra haiM " ekAzraye savitarke pUrva " ( tattvArtha zra. 9-43)" tatra
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [53] kArita anumodita, prakAzAvaraNa, sopakrama nirUpakrama, vajrasaMsavicAraM prathamam " bhASya " avicAraM dvitIyam" tattvA-zra 6-44 / yogasUtrameM ye zabda isa prakAra Aye haiM..-"tatra zabdArthajJAnavikalpaiH saMkIrNA savitarkA samApattiH " " smRtiparizuddhau svarUpazUnyevArthamAtranirbhAsA nirvitakI" "etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA" 1-42, 43, 44 / 3 jainazAstrameM munisambandhI pA~ca yamoMke liye yaha zabda bahuta hI prasiddha hai| " sarvato viratirmahAvratamiti " tattvArtha a07-2 bhASya / yahI zabda usI arthameM yogasUtra 2-31 meM hai| 4 ye zabda jisa bhAvake liye yogasUtra 2-31 meM prayukta haiM, usI bhAvameM jainazAsra meM bhI Ate haiM, antara sirpha itanA hai ki jainapranthoM meM anumoditake sthAnameM bahudhA anumatazabda prayukta hotA hai / dekho-tattvArtha, a. 6-6 / 5 yaha zabda yogasUtra 2-52 tathA 3-43 meM hai| isake sthAnameM jainazAstra meM 'jJAnAvaraNa' zabda prasiddha hai| dekho tattvArtha, a. 6-11 Adi / 6 ye zabda yogasUtra 3-22 meM haiN| jaina karmaviSayaka sAhi.tyameM ye zabda bahuta prasiddha haiN| tattvArthameM bhI inakA prayoga huA hai, dekho-a. 2-52 bhASya / 7 yaha zabda yogasUtra (3-46) meM prayukta hai| isake sthAnameM jaina granthoMmeM 'vaJaRSabhanArAcasaMhanana' aisA zabda milatA hai / dekho tattvArtha (a08-12) bhASya /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 54 ] inana, kevalI, kuzala, jJAnAvaraNIya karma, samyagjJAna, samyagdarzana, sarvajJa, kSINakleza, caramaMdeha Adi / 2 prasupta, tanu zradikkezAvasthA, pA~ca yama, yogaja - : 1 yogasUtra (2-27) bhASya, tantrArtha (a0 6- 14 ) / * 2 dekho yogasUtra ( 2-27 ) bhASya, tathA dazavaikAlikaniryukti gAthA 186 | 3 dekho yogasUtra ( 2 - 51 ) bhASya, tathA Avazyakaniryukti gAthA 863 | 4 yogasUtra ( 2 - 28) bhASya, tattvArtha (a0 1-1 ) / 5 yogasUtra (4-15) bhASya, tattvArtha (a0 1-2 ) // 6 yogasUtra ( 3 - 49 ) bhASya, tattvArtha ( 3 - 49 ) / 7 yogasUtra (1 - 4) bhASya / jaina zAstra meM bahudhA kSINamoha ' ' kSINakaSAya' zabda milate haiN| dekho tattvArtha ( 0 9 - 38 ) / 8 yogasUtra ( 2-4) bhASya, tattvArtha ( 0 2-52 ) / 6 prasupta, tanu, vicchinna aura udAra ina cAra avasthAoM kA yogasUtra ( 2-4 ) meM varNana hai / jainazAstra meM vahI bhAva mohanIyakarmakI sattA, upazasakSayopazama, virodhiprakRtike udayAdikRta vyavadhAna aura udayAvasthA ke varNanarUpase vartamAna hai / dekho yogasUtra ( 2-4 ) kI yazovijayakRta vRtti / 10 pahu~ca yamoM kA varNana mahAbhArata Adi grantho meM hai sahI, para
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 55 ] nyaM vibhUti, sopakrama nirupamakrama karmakA svarUpa, tathA usake usakI paripUrNatA " jAtidezakAlasamayA'navacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam " ( yogasUtra 2 - 31) meM tathA dazavaikAlika adhyayana 4 Adi jainazAstrapratipAdita mahAvratoM meM dekhane meM AtI hai / 1 yogasUtrake tIsare pAdameM vibhUtiyoM kA varNana hai, ve vibhUtiyA~ do prakArakI haiM / 1 vaijJAnika 2 zArIrika / atItAnAgatajJAna, sarvabhUtarutajJAna, pUrvajAtijJAna, paracittajJAna, bhuvanajJAna, tArAvyUhajJAna, Adi jJAnavibhUtiyA~ haiM / antardhAna hasticala, parakAyapraveza, aNimAdi aizvarya tathA rUpalAvaNyAdi kAya saMpat ityAdi zArIrika vibhUtiyA~ haiM / jainazAstra meM bhI avadhijJAna, manaHparyAyajJAna, jAtismaraNajJAna, pUrvajJAna Adi jJAnalabdhiyA~ haiM, aura bhamauSadhi, vipruDauSadhi, zleSmauSadhi, sarvoSadhi, jaMghA - cAraNa, vidyAcAraNa, vaikriya, AhAraka Adi zArIrika labdhiyA~ haiN| dekho Avazyaka niyukti ( gA0 66, 70 ) labdhi yaha vibhUtikA nAmAntara hai / 2 yogabhASya aura jainagranthoMmeM sopakrama nirupakrama bhAyukarmakA svarUpa bilkula ekasA hai, itanA hI nahIM balki usa svarUpako dikhAte hue bhASyakArane ( yo. sU. 3-22 ) ke bhASyameM Ardra vastra aura tRNarAzi ke jo do dRSTAnta likhe haiM, ve Avazyakaniryukti ( gAthA - 656 ) tathA vizeSAvazyaka bhASya ( gAthA - 3061) Adi jainazAstra meM sarvatra prasiddha haiM, para
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ [56] dRSTAnta, aneka kAryoMkA nirmANa Adi / tattvArtha (10 -252) ke bhASyameM ukta do dRSTAntoMke uparAnta eka tIsarA gaNitaviSayaka dRSTAnta bhI likhA hai / isa viSayameM ukta vyAsabhASya aura tattvArthabhASyakA zAbdika sAdRzya bhI bahuta adhika aura arthasUcaka hai| " yathA''rdravakhaM vitAnitaM laghIyasA kAlena zuSyet tamA sopakramam / yathA ca tadeva sapaNDitaM cireNa saMzuSyed evaM nirupakramam / yathA cAgniH zuSke kakSe mukto vAtena vA samantato yuktaH kSepIyasA kAlena dahet tathA sopakramam | yathA vA sa evA'gnisturaNarAzau kramazo'vayavapu nyastazvireNa dahet tathA nirupakramam (yoga. 3-22) bhASya | yathAhi saMhatasya zuSkasyApi tRNarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati, tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasthAzu dAho bhavati, tadvat / yathA vA saMkhyAnAcAryaH karaNalAgha- . vArtha guNakArabhAgahArAbhyAM rAziMchedAdevApavartayati na ca saMkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati tadvadupakramAbhihato maraNasamudghAtaduHkhArcaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati na cAsya phalAbhAva iti // kiM cAnyat / yathA vA dhautapaTo jalAI eva saMhatazcireNa zoSamupayAti / sa eva ca vitAnitaH sUryarazmivAsvabhihataH kSipraM zoSamupayAti / (102-52 bhaassy)| - 1 yogavalase yogI jo aneka zarIroMkA nirmANa karatA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 57 ] 3 pariNAmi - nityatA arthAt utpAd, vyaya, dhaunyarUpase trirUpa vastu mAna kara tadanusAra dharmadharmIkA vivecana ityAdi / isI vicArasamatA ke kAraNa zrImAn haribhadra jaise jainAcAryoMne maharSi pataJjalike prati apanA hArdika Adara prakaTa karake apane yogaviSayaka granthoMmeM guNagrAhakatAkA nirbhIka hai, usakA varNana yogasUtra ( 4-4 ) meM hai, yahI viSaya vaikriya - AhAraka - labdhirUpa se jainagranthoM meM varNita hai / 1 jainazAstrameM vastuko dravyaparyAyasvarUpa mAnA hai / isIliye usakA lakSaNa tatvArtha ( zra0 5 - 26 ) meM " utpAdavyayadhauvyayuktaM sat " aisA kiyA hai / yogasUtra ( 3- 13, 14 ) meM jo dharmadharmIkA vicAra hai vaha ukta dravyaparyAyaubhayarUpatA kiMvA utpAda, vyaya, dhauvya isa trirUpatAkA hI citraNa hai / bhinnatA sirpha donoM meM itanI hI hai ki- yogasUtra sAMkhyasiddhAntAnusArI honese " Rte citizakteH pariNAmino bhAvAH " yaha siddhAnta mAnakara pariNAmavAdakA arthAt dharmalakSaNAvasthApariNAmakA upayoga sirpha jaDabhAgameM arthAt prakRtimeM karatA hai, cetanameM nahIM | aura jainadarzana to "sarve bhAvAH pariNAminaH " aisA siddhAnta mAnakara pariNAmavAda arthAt utpAdavyayarUpa paryAya kA upayoga jaDa cetana donoMmeM karatA hai / itanI bhinnatA honepara bhI pariNAmavAdakI prakriyA donoMmeM eka sI hai / "
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ - [58] paricaya pUre torase diyA hai, aura jagaha jagaha pataJjalike yogazAstragata khAsa sAGketika zabdoMkA jaina saGketoMke sAtha milAna karake saGkIrNa-dRSTivAloMke liye ekatAkA mArga khola diyA hai| jaina vidvAn yazovijayavAcakane haribhadrasUrisUcita ekatAke mArgako vizeSa vizAla banAkara pataJjalike yogasUtrako jaina prakriyAke anusAra samajhAnekA thoDA kintu mArmika prayAsa kiyA hai| itanA hI nahIM balki apanI vattIsiyoMmeM unhoMne pataJjalike yogasUtragata kucha viSayoMpara khAsa battIsiyA~ bhI racI haiN| ina saba bAtoMko saMkSepameM batalAnekA 1 uktaM ca yogmaarghstponidhuutklmssaiH| . bhAviyogahitAyocairmohadIpasamaM vcH|| ( yoga. vi. zlo. 66) TIkA ' uktaM ca nirUpitaM punaH yogamArgaharadhyAtmavidbhiH pataJjaliprabhRtibhiH / etapradhAnaH sacchAddhaH zIlavAn yogatatparaH / jAnAtyatIndriyAnAstathA cAha mahAmatiH " // ( yogadRSTi samuccaya zlo. 100) TIkA tathA cAha mahAmatiH pataJjaliH ' / aisA hI bhAva guNagrAhI zrIyazovijayajIne apanI yogAvatAradvAtriMzikAmeM prakAzita kiyA hai| dekho-zlo. 20 ttiikaa| 2 dekho yogabindu zloka 418, 420 / 3 dekho unakI banAI huI pAtajalasUtravRtti / 4 dekho pAtaJjalayogalakSaNavicAra, IzAnugrahavicAra, yogAvatAra, klezahAnopAya aura yogamAhAtmya dvAtriMzikA /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] uddezya yahI hai ki maharSi pataJjalikI dRSTivizAlatA itanI adhika thI ki sabhI dArzanika va sAmpradAyika vidvAn yogazAstrake pAsa Ate hI apanA sAmpradAyika abhiniveza bhUla gaye aura ekarUpatAkA anubhava karane lge| isameM koI saMdeha nahIM ki-maharSi pataJjalikI dRSTi-vizAlatA unake viziSTa yogAnubhavakA hI phala hai, kyoMki jaba koI bhI manuSya zabdajJAnakI prAthamika bhUmikAse Age bar3hatA hai taba vaha zabdakI pUMcha na khIMcakara cintAjJAna tathA bhAvanAjJAnake uttarottara adhikAdhika ekatAvAle pradezameM abheda AnaMdakA anubhava karatA hai| ___ AcArya haribhadrakI yogamArgameM navIna dizA-zrIharibhadra prasiddha jainAcAryoMmeM eka hue| unakI bahuzrutatA, saMrvatomukhI pratibhA, madhyasthatA aura samanvayazaktikA pUrA paricaya karAnekA yahA~ prasaMga nahIM hai| isakeliye jijJAsu mahAzaya unakI kRtiyoMko dekha leveM / haribhadrararikI zatamukhI pratibhAke srota unake banAye hue cAra 1 zabda, cintA tathA bhAvanAjJAnakA svarUpa zrIyazovijayajIne adhyAtmopaniSad meM likhA hai, jo AdhyAtmika logoMko dekhane yogya hai adhyAtmopaniSad zlo. 65, 74 / 2 dravyAnuyogaviSayaka-dharmasaMgrahaNI Adi 1, gaNitAnuyogaviSayaka-kSetrasamAsa TIkA Adi 2, caraNakaraNAnuyoga
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ [60] anuyogaviSayaka granthoM meM hI nahIM balki jaina nyAya tathA bhAratavarSIya tatkAlIna samagra dArzanika siddhAMtoMkI carcAvAle granthoM meM bhI bahe hue haiM / itanA karake hI unakI pratibhA mauna na huI, usane yogamArgameM eka aisI dizA dikhAI jo kevala jaina yogasAhityameM hI nahIM balki AryajAtIya saMpUrNa yogaviSayaka sAhityameM eka naI vastu hai| jainazAstrameM AdhyAtmika vikAsake kramakA prAcIna varNana caudaha guNasthAnarUpase, cAra dhyAna rUpase aura bahirAtma Adi tIna avasthA oMke rUpase milatA hai| haribhadrasarine usI AdhyAtmika vikAsake kramakA yogarUpase varNana kiyA hai / para usameM unhoMne jo zailI rakkhI hai vaha abhItaka upalabdha yogaviSayaka sAhityameMse kisI bhI graMthameM kamase kama hamAre dekhane meM to nahIM AI hai| haribhadrasari apane granthoM meM aneka yogiyoMkA nAmAnirdeza karate haiN| evaM yogaviSayaka granthoMkA ullekha karate viSayaka-paJcavastu, dharmabindu Adi 3, dharmakathAnuyogaviSayakasamarAicakahA Adi 4 grantha mukhya haiN| 1 anekAntajayapatAkA, SaDdarzanasamuccaya, zAkhavAtAsamuccaya Adi / 2 gopendra ( yogabindu zloka. 200) kAlAtIta (yogavindu zloka 300) / pataJjali, bhadantabhAskarabandhu, bhagavadanta(ca). vAdI (yogadRSTi0 zloka 16 ttiikaa)| 3 yoganirNaya Adi ( yogadRSTi0 zloka 1 TIkA ) /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ [61] haiM jo abhI prApta nahIM bhI haiN| saMbhava hai una aprApya granthoM meM unake varNanakI sI zailI rahI ho, para hamAre liye to yaha varNanazailI aura yoga viSayaka vastu bilkula apUrva hai| isa samaya haribhadrasUrike yogaviSayaka cAra grantha prasiddha haiM jo hamAre dekhanemeM Aye haiN| unameMse SoDazaka aura yogaviMzikAke yogavarNanakI zailI aura yogavastu eka hI hai| yogabiMdukI vicArasaraNI aura vastu yogaviMzikAse judA hai| yogadRSTisamuccayakI vicAradhArA aura vastu yogAviMduse bhI judA hai / isa prakAra dekhanese yaha kahanA par3atA hai ki haribhadrasarine eka hI AdhyAtmika vikAsake kramakA citra bhinna bhinna granthoMmeM bhinna bhinna vastukA upayoga karake tIna prakArase khIMcA hai| ___ kAlakI aparimita laMbI nadImeM vAsanArUpa saMsArakA gaharA pravAha bahatA hai, jisakA pahalA chora (mUla) to anAdi hai, para dUsarA (uttara) chora sAnta hai / isaliye mumukSuoMke vAste sabase pahale yaha prazna baDe mahattvakA hai ki ukta anAdi pravAhameM AdhyAtmika vikAsakA AraMbha kabase hotA hai ? aura usa AraMbhake samaya AtmAke lakSaNa kaise ho jAte haiM ? jinase ki prAraMbhika AdhyAtmika vikAsa jAnA jA ske| isa praznakA uttara AcAryane yogabiMdumeM diyA hai| ve kahate haiM ki-" jaba AtmAke Upara mohakA prabhAva ghaTanekA prAraMbha hotA hai, tabhIse AdhyAtmika vikAsakA sUtrapAta ho jAtA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ [62] hai| isa sUtrapAtakA pUrvavartI samaya jo AdhyAtmikavikAsarahita hotA hai, vaha jainazAstrameM acaramapudgalaparAvartake nAmase prasiddha hai / aura uttaravartI samaya jo AdhyAtmika vikAsake kramavAlA hotA hai, vaha caramapudgalaparAvartake nAmase prasiddha hai| acaramapadbhalaparAvartana aura caramapudgalaparAvartanakAlake parimANake bIca siMdhu aura viMdukA sA aMtara hotA hai / jisa AtmAkA saMsArapravAha caramapudgalaparAvarttaparimANa zepa rahatA hai, usako jaina paribhASAmeM 'apunarvadhaka' aura sAMkhyaparibhASAmeM 'nivRttAdhikAra prakRti' kahate haiN| apunarbandhaka yA nivRttAdhikAra prakRti AtmAkA AMtarika paricaya itanA hI hai ki usake Upara mohakA davAva kama hokara ulaTe mohake Upara usa AtmAkA dabAva zurU hotA hai| yahI AdhyAtmika vikAsakA vIjAropaNa hai| yahIMse yogamArgakA AraMbha ho Aneke kAraNa usa AtmAkI pratyeka pravRttimeM saralatA, namratA, udAratA, paropakAraparAyaNatA Adi sadAcAra vAstavikarUpameM dikhAI dete haiM / jo usa vikAsonmukha AtmAkA bAhya paricaya hai"| itanA uttara dekara AcAryane yogake AraMbhase lekara yogakI parAkASTA takake AdhyAtmika vikAsako kramika vRddhiko spaSTa samajhAneke liye usako 1 dekho mutyadveSadvAtriMzikA 28 / 2 dekho yogaviMdu 178, 201 / -
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 63 ] ga pA~ca bhUmikAoM meM vibhakta karake hara eka bhUmikAke lakSaNa bahuta spaSTa dikhAye haiM / aura jagaha jagaha jaina paribhASA ke sAtha bauddha tathA yogadarzanakI paribhASAkA milAna karake paribhASAbhedakI divArako toDakara usakI coTameM chipI huI yogavastukI bhinnabhinnadarzanasammata ekarUpatAkA sphuTa pradarzana karAyA hai / adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRttisaMkSaya ye yogamArga kI pA~ca bhUmikAyeM haiN| inameM se pahalI cArako pataMjali saMprajJAta aura antima bhUmikAko asaMjJAta kahate haiM / yahI saMkSepameM yogavindukI vastu hai / yogadRSTisamuccayameM AdhyAtmika vikAsake kramakA varNana yogavindukI apekSA dUsare DhaMgase hai / usameM AdhyAtmika vikAsake prAraMbha ke pahale kI sthitiko arthAt acaramapudgalaparAvarttaparimANa saMsArakAlIna AtmAkI sthitiko dRSTi kahakara usake taratama bhAvako aneka dRSTAMta dvArA samajhAyA 1 yogabiMdu, 31, 357, 356, 361, 363, 3.65 / 2 " yatsamyagdarzanaM bodhistatpradhAno mahodayaH / satvo'stu bodhisattvastaddhanvaiSo'nvarthato'pi hi // 273 // varabodhisameto vA tIrthakRdyo bhaviSyati / tathA bhavyatvato'sau vA bodhisattvaH satAM mataH" // 274 // yogabindu | 3 dekho yogabiMdu 418, 420 /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 64 ] S 2 aura pIche AdhyAtmika vikAsake AraMbha se lekara usake aMta taka pAI jAnevAlI yogAvasthAko yogadRSTi kahA hai / isa yogAvasthAkI kramika vRddhiko samajhAneke liye saMkSepameM use ATha bhUmikAoM meM bA~Ta diyA hai| ve ATha bhUmikAyeM usa granthameM ATha yogadRSTike nAma se prasiddha haiM / ina ATha dRSTi kA vibhAga pAtaMjalayogadarzana - prasiddha yama, niyama, Asana, prANAyAma Adi ATha yogAMgoM ke AdhAra para kiyA gayA hai, arthAt eka eka dRSTimeM eka eka yogAMgakA sambandha mukhyatayA batalAyA hai / pahalI cAra dRSTiya yogakI prArambhika avasthArUpa honese unameM vidyAkA alpa aMza rahatA hai / jisako prastuta graMtha meM avedyasaMvedyapada kahA hai / agalI cAra dRSTiyoM meM avidyAkA zraMza bilkula nahIM rahatA ) isa bhAva ko zrAcAryane vedyasaMvedyapada zabdase janAyA hai| isake sivAya prastuta graMtha meM pichalI cAra dRSTiyoM ke samaya pAye jAnevAle viziSTa zradhyAtmika vikAsako icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthya yoga aisI tIna yogabhUmikAoM meM vibhAjita karake ukta tInoM yogabhUmikAoMkA bahuta rocaka varNana kiyA hai" / 1 dekho - yogadRSTisamuccaya 14 / 3 13 / om 2 ***: " 3 " 4 .5 " " ***6 19 " 75 / 73 / 2-12 /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ [65] AcAryane antameM cAra prakArake yogiyoMkA varNanakarake yogazAstrake adhikArI kauna ho sakate haiM ? yaha bhI batalA diyA hai / yahI yogadRSTisamuccayakI bahuta saMkSipta vastu hai / yogaviMzikAmeM AdhyAtmika vikAsakI prAraMbhika avasthAkA varNana nahIM hai, kintu usakI puSTa avasthAoMkA hI varNana hai| ___ isIse usameM mukhyatayA yogake adhikArI tyAgI hI mAne gaye haiM / prastuta granthameM tyAgI gRhastha aura sAdhukI Avazyaka-kriyAko hI yogarUpa batalAkara usake dvArA AdhyAtmika vikAsako kramika vRddhikA varNana kiyA hai / aura usa Avazyaka-kriyAke dvArA yogako pA~ca bhUmioM meM vibhAjita kiyA hai| ye pA~ca bhUmikAyeM usameM sthAna, zabda, artha, sAlaMvana aura nirAlaMbana nAmase prasiddha haiM / ina pA~ca bhUmikAoMmeM karmayoga aura jJAnayogakI ghaTanA karate hue AcAyene pahalI do bhUmikAoMko karmayoga aura pichalI tIna bhUmikAoMko jJAnayoga kahA hai isake sivAya pratyeka bhUmikAmeM icchA, vRtti, sthairya aura siddhirUpase AdhyAtmika vikAsake taratama bhAvakA pradarzana karAyA hai| aura usa pratyeka bhUmikA tathA icchA, pravRtti Adi avAntara sthitikA lakSaNa bahuta spaSTatayA varNana kiyA hai| isa prakAra ukta 1 yogaviMzikA gA0 5, 6 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ [66] pA~ca bhUmikAoMkI antargata bhinna bhinna sthitioMkA varNanakarake yogake assI bheda kiye haiM, aura una sabake lakSaNa batalAye haiM, jinako dhyAnapUrvaka dekhanevAlA yaha jAna sakatA hai ki maiM vikAsakI kisa sIr3hIpara khaDA huuN| yahI yogaviMzikAkI saMkSipta vastu hai| upasaMhAra-viSayakI gaharAI aura apanI apUrNatAkA khayAla hote hue bhI yaha prayAsa isa liye kiyA gayA hai ki abatakakA avalokana aura smaraNa saMkSepameM bhI lipivaddha ho jAya, jisase bhaviSyatmeM vizeSa pragati karanA ho to isa viSayakA prathama sopAna tayAra rhe| isa pravRttimeM kaI mitra mere sahAyaka hue haiM jinake nAmobekha mAtrase maiM kRtajJatA prakAzita karanA nahIM caahtaa| unakI AdaraNIya smRti mere hRdayameM akhaMDa rhegii| pAThakoMke prati eka merI sUcanA hai| vaha yaha ki isa nibaMdhameM aneka zAstrIya pAribhASika zabda Aye haiN| khAsakara antima bhAgameM jaina-pAribhASika zabda adhika haiM, jo bahutoMko kama vidita hoMge unakA maiMne vizeSa khulAsA nahIM kiyA hai, para khulAsAvAle usa usa granthake upayogI sthaloMkA nirdeza kara diyA hai, jisase vizeSajijJAsu mUlagranthadvArA hI aise kaThina zabdoMkA sulAsA kara skeNge|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ [67] agara yaha saMkSipta nibaMdha na hokara khAsa pustaka hotI to isameM vizeSa khulAsoMkA bhI avakAza rhtaa| isa pravRtti ke liye mujhako utsAhita karanevAle gujarAta purAtattva saMzodhana maMdirake maMtrI parIkha rasikalAla choTAlAla haiM jinake vidyApremako maiM nahIM bhUla sktaa| saMvat 1978 pauSa , yadi 5 bhAvanagara. lekhakasukhalAla saMghavI.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ // aham // nyAyAmbhonidhi-zrImadvijayAnandasUribhyo namaH zrImad-vyAsarSipraNItabhASyAMzasahitaM bhagavatpataJjalimuniviracitaM paatnyjlyogdrshnm| (nyAyavizArada-nyAyAcArya-zrImadyazovijayavAcakavaravihitayA jainamatAnusAriNyA lezavyAkhyayopavardhitam ) -HOke--- ai namaH // aindravRndanataM natvA vIraM sUtrAnusArataH / vakSye pAtajalasthArtha sAkSepaM prakriyAzrayam // 1 // atha yogAnuzAsanam // 1-1 // tasya (saMprajJAtAsaMprajJAtarUpadvividhayogasya ) lakSaNAbhidhitsayedaM sUtraM pravavRteyogazcittavRttinirodhaH // 1-2 // bhASyam-sarvazabdAgrahaNAt saMprajJAto'pi yoga ityAkhyAyate / cittaM hi prakhyApravRttisthitizIlatvAt trigunnm|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] prakhyArUpaM hi cittasattvaM rajastamobhyAM saMsRSTamaizvaryaviSayapriyaM bhavatiAtadeva tamasAnuviddhamadharmAjJAnAvairAgyAnaizvaryopagaM bhvti| tadeva prakSINamohAvaraNaM sarvataH pradyotamAnamanuviddhaM rajomAtrayA dharmajJAnavairAgyazvaryopagaM bhavati / tadeva rajolezamalApetaM svarUpapratiSThaM satpuruSAnyatAkhyAtimAtraM dharmameghadhyAnopagaM bhavati / tat paraM prasaGkhyAnamityAcakSate dhyAyinaH / citizaktirapariNAminyapratisaMkramA darzitaviSayA zuddhA cAnantA ca; sattvaguNAtmikA ceyamato viparItA vivekakhyAtiH ityatastasyAM viraktaM cittaM tAmapi khyAti niruNaddhi / tadavasthaM saMskAropagaM bhavati / sa nirvIjaH samAdhiH / na tatra kiJcita saMprajJAyata itysNprjnyaatH| (ya0) sarvazabdAmahaNe'pyarthAttallAbhAdavyAptiH saMprajJAva iti " kliSTacittavRttinirodho yogaH" iti lakSaNaM samyag , yadvA " samitiguptisAdhAraNaM dharmavyApAratvameva yogatvam ". iti tvasmAkamAcAryAH / taduktam-" mukkheNa joyaNAo jogo savvo vi dhammavAvAro" [ yogaviMzikA. gA0 1] tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam // 1-3 // vRttilArUpyamitaratraM // 1-4 // .1 sattvapurupAnyatAkhyAtimAtraM citraM dharmameghaparyanta / 2 vivekakhyAteH bodhakamevatpadam / / .
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRttayaH paJcatayyaH kliSTAliSTAH // 1-5 // pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtayaH // 1-6 // taMtra pratyakSAnumAnAgamAH pramANAni // 1-7 // viparyayo mithyAjJAnamatadrUpapratiSTham // 1-8 / zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH // 1-6 // abhAvapratyayAlambanA vRttinidrA // 1-10 // anubhUtaviSayAsaMpramoSaH smRtiH // 1-11 // bhASyam-ki pratyayasya cittaM smarati AhosvidviSayasya iti / grAhyoparaktaH pratyayo grAhyagrahaNobhayAkAranirbhAsaH tathAjAtIyakaM saMskAramArabhate / sa saMskAraH svavyaJjakAJjanaH tadAkArAmeva grAhyagrahaNobhayAtmikA smRti janayati / tatra grahaNAkArapUrvA buddhiH, grAhyAkArapUrvA smRtiH| sA ca dvayI-bhAvitasmartavyA cAbhAvitasmartavyA ca / svame bhaavitsmrtvyaa| jAgratsamaye tvabhAvitasmartavyeti / sarvAH smRtayaH pramANaviparyayavikalpanidrAsmRtInAmanubhavAtprabhavanti / sarvAcaitA vRttayaH sukhaduHkhamohAtmikAH, sukhaduHkhamohAzca klezeSu vyaakhyyaaH| sukhAnuzayI rAgaH / duHkhAnuzayI dveSaH / mohA 1 etatpadaM mudritapustake na dRzyate
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] punrvidyeti| etAH sarvA vRttayo niroddhavyA / AsAM nirodhe samprajJAto'samprajJAto vA samAdhirbhavati / (ya0) atra vikalpaH zabdAnA'khaNDAlIkani so'sakhyAtyasiddheH, kintu "asato Nasthi Niseho" ityAdi bhASyakaMdacanAtkhaNDaza prasiddhapadArthAnAM saMsargAropa eva, abhinne bhedanirbhAsAdistu nayAtmA pramANaikadeza eva / nidrA tu sarvA nA'bhAvAlambanA, svapne karituragAdibhAvAnAmapi pratimAsanAt / nApi sarvA mithyaiva, saMvAdisvapnasyApi bahuzo darzanAt / smRtirapyanubhUte yathArthatattAkhyadharmAvagAhinI, saMvAdavisaMvAdAbhyAM dvaividhyadarzanAd, iti tisaNAmuttaravRttInAM dvayoreva yathAyathamantarbhAvAt paJcavRttyabhidhAna svarucitaprapaJcArtham / anyathA kSayopazamabhedAdasaGghayabhedAnAmapi saMbhavAt , ityAItasiddhAntapamArthavedinaH / abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH // 1-15 // tatra sthitau yatno'bhyAsaH // 1-13 // sa tu dIrghakAlanairantaryasatkArAsevito dRDhabhUmiH // 1-14 // dRSTAnuavikaviSayavitRSNasya kzIkArasaMjJA . vairAgyam // 1-15 // 1 vizeSAvazyakabhASyagA. 1579
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 5 ] tat paraM puruSakhyAterguNavaitRSNyam // 1-16 // bhASyam -- dRSTAnuzravikaviSayadoSadarzI viraktaH puruSaH darzanAbhyAsAttacchuddhipravivekApyAyitabuddhirguNebhyo vyaktAvyaktadharmakebhyo virakta iti / tadddvayaM vairAgyam / tatra yaduttaraM tajjJAnaprasAdamAtram / tasyodaye pratyuditakhyAtirevaM manyate - prAptaM prApaNIyam, kSINAH cetavyAH klezAH, chinnaH zliSTaparvA bhavasaMkramaH, yasyAvicchedAjjanitvA mriyate mRtvA ca jAyata iti / jJAnasyaiva parAkASThA vairAgyam / etasyaiva hi nAntarIyakaM kaivalyamiti / ( ya0) viSaya doSadarzanajanitamApAtadharmasanyAsalakSaNaM prathamam, satattvacintayA viSayaudAsInyena janitaM dvitIyA pUrvakaraNabhAvitAttvikadharmasanyAsalakSaNaM dvitIyaM vairAgyam, yatra kSAyopazamikA dharmA api kSIyante kSAyikAzcotpadyante ityasmAkaM siddhAntaH || vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamA Sarkoding tsaMprajJAtaH // 1-17 // zrathAsaMprajJAtaH samAdhiH kimupAyaH kiMsvabhAvo vA iti. virAmapratyayAbhyAsapUrvaH sNskaarshesso'nyH|1-18| bhASyam- sarvavRttipratyastamaye saMskArazeSo nirodhazcittasya 1 ' puruSadarzanAbhyA' ityapi /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaadhirsNprjnyaatH| tasya paraM vairAgyamupAyaH / sAlambano sabhyAsastatsAdhanAya na kalpata iti virAmapratyayo nirvastuka AlambanIkriyate, sa cArthazUnyaH / tadabhyAsapUrva cittaM nirAlambanamabhAvaprAptamiva bhavatItyeSa nivAjaH smaadhirsNprjnyaatH|| - (ya0) dvividho'pyayaM adhyAtmabhAvanAdhyAnasamatAvRttikSayabhe- . dena paJcadhoktasya yogasya paJcamabhede'vatarati / vRttikSayo yAtmanaH . . karmasaMyogayogyatApagamaH, sthUlasUkSmA hyAtmanazceSTA vRttayaH, tAsAM. mUlahetuH karmasaMyogayogyatA, sA cAkaraNaniyamena pranthibhede utkR-. TamohanIyabandhavyavacchedena tattadguNasthAne tattatprakRtyAtyantikavandhavyavacchedasya hetunA kramazo nivartate / tatra pRthaktvavitarkasavicAraikatvavitarkAvicArAkhyazukladhyAnabhedadvaye saMprajJAtaH samAdhivRttya nAM samyagjJAnAt / taduktam-" samAdhireSa evAnyaiH saMprajJAso'bhidhIyate / samyakprakarSarUpeNa vRttyarthajJAnatastathA / / 1 // " (418 yo. bi. ) nirvitarkavicAdAnandAsmitAni sastu paryAyavinirmuktazuddhadravyadhyAnAbhiprAyeNa vyAkhyeya(ya:),yannayamAlambyo . kam-" kA arai ke ANaMde ? itthaM pi aggahe care" ityAdi / kSapakazreNiparisamAptau kevalajJAnalAbhastvasaMprajJAtaH samAdhiH, bhAvamanovRttInAM prAhyagrahaNAkArazAlinInAmavagrahAdikrameNa tatra samya parijJAnAbhAvAt / ata eva bhAvamanasA saMjJA'bhAvAd dravyamanasA. - 1 prAcAraGga 1-3-3 pR. 11 kA aratiH ka AnandaH ? bhatrApi agrahazcaret / . . . . . . . .
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 7 ] ca tatsadbhAvAtkevalI nosaMjJItyucyate / tadidamuktaM yogavindau" asaMprajJAta eSo'pi samAdhirgIyate paraiH / niruddhAzeSavRttyAdi1 tatsvarUpAnuvedhataH ||1|| dharmamegho'mRtAtmA ca bhavazatruH zivodayaH / sattvAnandaH parazceti yojyo'traivArthayogataH ||2|| " (420-21) ityAdi / saMskArazeSatvaM cAtra bhavopagrAhikarmAzarUpa saMskArApekSayA vyAkhyeyam matijJAnabhedasya saMskArasya tadA mUlata eva vinAzAt / ityasmanma taniSkarSa iti dik / prakRtaM prastUyate - 9 1 sa khalvayaM dvividhaH, upAyapratyayo bhavapratyayazca / tatropAyapratyayo yoginAM bhavati // bhavapratyayo videhaprakRtilayAnAm // 1-16 // bhASyam - videhAnAM devAnAM bhavapratyayaH / te hi svasaMskAramAtro pagatena cittena kaivalyapada mivAnubhavantaH svasaMskAravipAkaM tathAjAtIyakamativAhayanti / tathA prakRtilayAH sAdhikAre cetasi prakRtilIne kaivalyapadamivAnubhavanti, yAvanna punarAvartate'dhikAravazAccittamiti // (0) upazAntamohatvenoktAnAM lavasaptamAnAM jJAnayogarUpasamAdhimadhikRtyedaM pravRttam / eta [ dasma ] nmatam // zraddhAvIryasmRtisamAdhiprajJApUrvaka itareSAm // 120 // 1' mAtropayogena ' ityapi,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatrAdhimAtropAyAnAmtInasaMvegAnAmAsannaH // 1-21 // mRdumadhyAdhimAtratvAttato'pi vizeSaH // 1-22 // IzvarapraNidhAnAdvA // 1-23 // klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH // 1-24 // tatra niratizayaM sarvajJabIjam // 1-25 // sa eSaHpUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedAt // 1-26 / / bhASyam-pUrve hi guravaH kAlenAvacchidyante / yatrAvacchedArthena kAlo nopAvartate sa eSa pUrveSAmapi guruH| yathA'sya sargasyAdau prakarSagatyA siddhaH tathAtikrAntasargAdiSvapi prtyetvyH|| (ya0)-anna vayaM vadAmaH-kAlenAnavacchedAdikaM nezvarasyopAsyatAvacchedakam / sArvakSyaM tu tathAsaMbhavadapi doSakSayajanyatAvacchedakatvena nityamuktezvarasiddhau sAkSibhAvamAlamvate / 'nityamukta Izvara ityabhidhAne ca vyakta eva vadatovyAghAtaH, murvandhanavizleSArthatvAdandhapUrvasyaiva mokSasya vyavasthiteH, anyathA ghaTAderapi nityamuktatvaM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ ] dunivAram / kevalasattvAtizayavataH puruSavizeSasya kalpane ca kevalarajastamo'tizayavatorapi kalpanApattiH / kathaM caivamAtmatvAvacchedenAnAdisaMsArasaMbandhanimittatopapattiH ? | IzvarAtiriktAtmatvena tathAtvakalpane va gauravam / kevalasattvotkarSavadRSTapuruSakalpane ca nityajJAnAdyAzrayo naiyAyikAdyabhimata eva sa kiM na kalpyate ?, tasmAtsakalakarmanirmukta siddha eva bhavatIzvaratvaM yuktam , upAsanaupayikakevalajJAnAdiguNAnAM tatraiva saMbhavAt / anAdizuddhatvazraddhApi pravAhApekSayA tatraiva pUrAyA / yadAhuH zrIharibhadrAcAryA:-"eso aNAimaM ciya suddho ya tao aNAisuddho ti| jutto ya pavAheNaM Na annahA suddhayA sammaM // 1 // " (anAdivizikA. 12) siddhAnAmanekatvAt " eka IzvaraH" iti zraddhA na pUryata iti cet, na, siddhetaravRttyatyantAbhAvapratiyogyatizayatvarUpasyaikatvasya siddhAnAmanekatve'pyavAdhAtsaGkhyArUpasyaikatvasya cAprayojakatvAt / gamyatAM vA samaSTyapekSayA tadapi, svarUpAstitvasArazyAstitvayoravinirbhAgavRttitvasya sArvatrikatvAt / jagatkartuH sarvathaikasya puruSasthAbhyupagame ca jagatkAraNasya zarIrasyApi balAdApattiH, kAryatve sakartRkatvasyeva zarIrajanyatvasyApi vyApterabhidhAtuM zakyatvAditi / tasya ca siddhasya bhagavata IzvarasyAnugraho'pi yogino'punarbandhakAcavasthocitasadAcAralAbha eva, na tvanujighRkSArUpastasyA rAgarUpatvAt, tasya ca dveSasahacaritatvAt , rAgadveSavatazcataravadanArAdhyatvAditi saMkSepaH / / prakRtam---
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] tasya vAcakaH prnnvH|| 1-27 // tajapastadarthabhAvanam // 1-28 // ttHprtykcetnaadhigmo'pyntraayaabhaavshc|1-296 vyAdhistyAnasaMzayapramAdAlasyAviratibhrAntidarzanAlabdhabhUmikavAnavasthitatvAni citta vikSepAste'ntarAyAH // 1-30 // duHkhadaurmanasyAGgamejayatva zvAsaprazvAsA vikSepa sahabhuvaH // 1-31 / / tatpratiSedhArthamekatattvAbhyAsaH // 1-32 // maitrIkaruNAmuditopekSANAM sukhaduHkhapuNyApuNyaviSayANAM bhAvanAtazcittaprasAdanam // 1-33 // bhASyam-tatra sarvaprANiSu sukhasaMbhogApanneSu maitrI bhAvayet / duHkhiteSu karuNAM, puNyAtmakeSu muditAM, apuNyazIledhUpekSAm / . (ya0)-asmadAcAryAstu-"parahitacintA maitrI paraduHkhavinAzinI tathA karuNA / parasukhatuSTimuditA paradoSopekSaNamupekSA // 1 // " iti lakSayitvA " upakArisvajanetarasAmAnyagatA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ [11] caturvidhA maitrii| mohAsukhasaMvegA'nyahitayutA caiva karuNA tu // 2 // sukhamAtre saddhetAvanubandhayute pare ca muditA tu / karuNA tu bandhanirvedatattvasArA chupekSeti // 3 // " iti bhedapradarzanapUrva " etAH khalvabhyAsAt krameNa vacanAnusAriNAM puMsAm / sada-- tAnAM satataM zrAddhAnAM pariNamantyuccaiH // 4 // " iti parikarmavidhimAhuH / tatvamanatyamasmatkRtaSoDazakaTIkAyAm / prakRtampracchardanavidhAraNAbhyAM vA prANasya // 1-34 // bhASyam-kauSThyasya vAyo sikApuTAbhyAM prayatnavizepAdvamanaM pracchardanam, vidhAraNaM prANAyAmaH, tAbhyAM manasaH sthitiM saMpAdayet // (ya0)-anaikAntikametat , prasahya tAbhyAM mano vyAkulIbhAvAt " UsAsaM Na NiraMbhai" (aAvazyakaniyukti 1510), ityAdi pAramarSeNa taniSedhAca, iti vayam / / viSayavatI vA pravRttirutpannA manasaH sthitini bandhanI // 1-35 // vizokA vA jyotiSmatI // 1-36 // vItarAgaviSayaM vA cittam // 1-37 // khapnanidrAjJAnAlambanaM vA // 1-38 // yathAbhimatadhyAnAdvA // 1-39 // .
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] paramANuparamamahattvAnto'sya vshiikaarH||1-40|| kSINavRtterabhijAtasyeva maNegrahItRgrahaNagrAhyeSu tatsthatadAnatA samApattiH // 1-41 // tatra zabdArthajJAnavikalpaiH saMkIrNA savitarkA samApattiH // 1-42 // smRtiparizuddhau varUpazUnyevArthamAtranirbhAsA nirvitarkA // 1-43 // etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmaviSayA vyAkhyAtA // 1-44 // sUkSmaviSayatvaM cAliGgAparyavasAnam // 1-45 // 'tA eva sabIjaH smaadhiH|| 1-46 // bhASyam-tAH catasraH samApattayo bahirvastuvIjA iti samAdhirapi sviijH| tatra sthUle'rthe savitarko nirvitarkaH sUkSme'rthe savicAro nirvicAraH sa caturthopasaMkhyAtaH samAdhiriti // (ya0)-pAyoparaktAnuparaktasthUlasUkSmadravyabhAvanArUpANAmetAsAM zukladhyAnajIvAnubhUtAnAM cittaikAThayakAriNInAmupazAnta
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13] mohApekSayA sabIjatvam , kSINamohApekSayA tu nirbIjatvamapi syAt iti vAhatasiddhAntarahasyam // nirvicaarvaishaaro'dhyaatmprsaadH|| 1-47 // RtambharA tatra prajJA // 1-48 // sA puna:zrutAnumAnaprajJAbhyAmanyaviSayA vizeSArthatvAt // 1-49 // bhASyam-zrutamAgamavijJAnaM tat sAmAnyaviSayaM, nadyAgamena zakyo vizeSo'bhidhAtum , kasmAt ? na hi vizeSaNa kRtasaMketaH zabda iti / tathA'numAnaM sAmAnyaviSayameva, yatra prAptistatra gatiH, yatrAprAptistatra na bhavati gatirityuktam anumAnena ca saamaanyenopsNhaarH| tasmAcchratAnumAnavipayo na vizeSaH kazcidasti iti / na cAsya sUkSmavyavahitaviprakaTasya vastuno lokapratyakSeNa grahaNam, na cAsya vizeSasyApramANakasyAbhAvo'stIti samAdhiprajJAnihya eva sa vizeSo bhavati bhUtasUkSmagato vA puruSagato vA / tasmAcchratAnumAnaprajJAbhyAmanyavipayA sA prajJA vizeSArthatvAditi // (ya0)-saMdhyeva dinarAtribhyAM kevelAJca shrutaatpRthg| budhairanubhavo dRSTaH kevalAruNodayaH // 1 // " ityasmaduktalakSaNalakSitA 1jJAnasAra aSTaka 26 zlo. 1|2"kevlshrutyoH" ityapi.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 14 ] 3 nubhavAparanAmadheyA zAstroktAyAM dizi tedavikrAntamatIndriyaM vizeSamavalambamAnA tattvato dvitIyA pUrvakaraNabhAvisAmarthyayogaprabhaveyaM samAdhiprajJA, iti yuktaH panthAH / prakRtam samAdhiprajJApratilambhe yoginaH prajJAkRtaH saMskAro nako navo jAyate tajaH saMskAro'nyasaMskArapratibandhI / / 1-50 // tasyApi nirodhe sarvanirodhAnnirvIjaH smaadhiH||1-51|| // iti pAtaJjale sAGkhyapravacane yogazAstre samAdhipAdaH prathamaH // peopl uddiSTaH samAhitacittasya yogaH / kathaM vyutthita citto'pi yogayuktaH syAt / ityetadArabhyatetapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni kriyAyogaH // 2-1 // CAPRICO bhASyam - nAtapakhino yogaH sidhyati, anAdikarmaklezacAsanAcitrA pratyupasthitaviSayajAlA cAzuddhirnAntareNa tapaH saMbhedamApadyata iti tapasa upAdAnam / tacca cittaprasAdanamabAdhamAnamanenAsevyamiti manyate / svAdhyAyaH praNavAdipavitrANAM japaH mokSazAstrAdhyayanaM vA / IzvarapraNidhAnaM sarvakriyANAM paramagurau arpaNaM tatphalasaMnyAso vA / 2 zAstrAtikrAntam /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] (ya0)-"bAhyaM tapaH paramaduzvaramAcaradhvamAdhyAtmikasya tapasaH paribRMhaNArtham / " ityasmadIyAH // sarvatrAnuSThAne mukhyapravartakazAstrasmRtidvArA tadAdipravartakaparamagurohradaye nidhAnamIzvarapraNidhAnam / taduktam-" asmin hRdayasthe sati hRdayasthastattvato munIndra zavi / hatyasthite ca tasmin niyamAvarvArthasaMsiddhiH // 1 // " ityAdi, ityasmanmatam / / samAdhibhAvanArthaH klezatanUkaraNArthazca // 2-2 // avidyAsmitArAgadveSAbhinivezAH kleshaaH||2-3|| avidyA kSetramuttareSAM prasuptatanuvicchinnodArA NAm // 2-4 // bhASyam-anAvidyA kSetraM prasavabhUbhiruttarapAmasmitAdInAM caturvikalpitAnAM prasuptatanuvicchinnodArANAm / tatrakA prasuptiH 1 cetasi zaktimAnapratiSThAnAM bIjabhAvopagamaH, tasya pravodha Alambane saMmukhIbhAvaH, prasaMkhyAnavato dagdhakezabIjasya saMmukhIbhUte'pyAlambane nAsau punarasti, dagdhabIjasya kutaH praroha iti / ataH kSINaklezaH kuzalazvaramadeha ityucyate / tatraiva sA dagdhavIjabhASA paJcamI klezAvasthA, nAnyatreti / satAM klezAnAM tadA bIjasAmarthya dagdhamiti viSayasya saMmukhIbhAve'pi sati na bhavatyeSAM prabodhaH ityuktA prasuptirdagdhavIjAnAmaprarohazca / tanutvamucyate-pratipakSabhAvano
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] pahatAH klezAstanavo bhavanti / tathA vicchidya vicchidya tena tenAtmanA punaH punaH samudAcarantIti vicchinnAH / kathaM ! rAgakAle krodhasyAdarzanAt / na hi rAgakAle krodhaH samudAcarati / rAgazca kacid dRzyamAnona viSayAntare naasti| naikasyAM striyAM caitro rakta iti anyAsu strIpu viraktA, kintu tatra rAgo labdhavRttiH, anyatra bhaviSyadvattiriti sa hi tadA prasuptatanuvicchinno bhavati / viSaye yo labdhavRttiH sa udAraH, sarva evaite klezaviSayatvaM nAtikrAmanti / kastarhi vicchinnaH prasuptastanurudAro vA klezaH ? iti, ucyate-satyamevaitat, kintu viziSTAnAmevaiteSAM vicchinnAditvaM, yathaiva pratipakSabhAvanAto nivRttastathaiva svavyaJjanenAbhivyakta iti sarva evaite klezA avidyaabhedaaH| kasmAt 1 sarveSu avidyaivAbhilavate / yadavidyayA vastvAkAryate tadevAnuzerate klezAH, viparyAsapratyayakAle upalabhyante, kSIyamANAM cAvidyAmanu kSIyanta iti // (ya0)-anAvidyAdayo mohanIyakarmaNa audAyikabhAvavizeSAH / teSAM prasuptatvaM tajjanakakarmaNo'bAdhAkAlAparikSayeNa karmaniSakAbhAvaH / tanutvamupazamaH kSayopazamo vaa| vicchinnatvaM pratipakSaprakRtyudayAdinA'ntaritatvam / udAratvaM cothyAvalikAprAptatvam, ityavaseyam / / anityAzuciduHkhAnAtmasu nityazucisukhAtma khyAtiravidyA // 2-5 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] bhASyam-anityakArye nityakhyAtiH, tadyathA-dhruvA pRthivI, dhruvA sacandratArakA dyauH, amRtA divaukasaH iti / tathA'zucau paramabIbhatse kAye-" sthAnAdIjAdupaSTambhAnni:syandAnidhanAdapi / kAyamAdheyazaucatvAtpaNDitA ghazuciM viduH // 1 // " ityazucau zucikhyAtidRzyate / naveva zazAGkalekhA kamanIyeyaM kanyA madhvamRtAvayavanirmiteva candra bhittvA niHsRteva jJAyate, nIlotpalapatrAyatAkSI hAvagarbhAbhyAM locanAbhyAM jIvalokamAzvAsayantIveti, kasya kenAbhisaMbandhaH? bhavati caivamazucau zuciviparyAsapratyaya iti / etenApuNye puNyapratyayaH, tathaivAnarthe cArthapratyayo vyAkhyAtaH / tathA duHkhe sukhakhyAtiM vakSyati, " pariNAmatApasaMskAraduHkhai - NavRttivirodhAcca duHkhameva sarva vivekinaH" [2. 15.] iti, tatra sukhakhyAtiravidyA / tathA'nAtmanyAtmakhyAti:vAhyopakaraNepu cetanAcetaneSu bhogAdhiSThAne vA zarIre puruSopakaraNe vA manasi anAtmanyAtmakhyAtiriti / tathaitadanyatroktam-" vyaktamavyaktaM vA sattvamAtmatvenAbhipratItya tasya saMpadamanu nandatyAtmasaMpadaM manvAnaH, tasya cApadamanu zocatyAtmavyApadaM manvAnaH sa sarvopratibuddhaH" iti / eSA catuSpadA bhavatyavidyA mUlamasya klezasaMtAnasya karmAzayasya ca savipAkasyeti / tasyAzvAmitrAgoSpadavadvastusatatvaM vijeyam / yathA nAmitro mitrAbhAvo na mitramAnaM kiMtu tadviruddhaH
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] sapanaH / yathA vAgoSpadaM na goSpadAbhAvo na goSpadamAtraM kintu deza eva tAbhyAmanyadvastvantaram / evamavidyA na pramANaM na pramANAbhAvaH kintu vidyAviparItaM jJAnAntaramavidyeti // dRgdarzanazaktyorekAtmatevAsmitA // 2-6 // bhASyam-puruSo dRkzaktirbuddhidarzanazaktirityetayorekasvarUpApattirivAsmitA kleza ucyate / bhokRbhogyazaktyoratyantavibhaktayoratyantAsaMkIrNayoravibhAgaprAptAviva satyAM bhogA kalpate / svarUpapratilambhe tu tayoH kaivalyameva bhavati, kuto bhogaH ? iti / tathA coktam-"vuddhitaH paramapurupamAkArazIlavidyAdibhirvibhaktamapazyan kuryAt tatrAtmabuddhiM moheneti"| sukhAnuzayI rAgaH // 2-7 // bhASyam-sukhAbhijJasya sukhAnusmRtipUrvaH sukhe tatsAdhane cA yo garddhastRSNA lobhaH sa rAga iti // duHkhAnuzayI dveSaH / / 2-8 // bhASyam-duHkhAbhijJasya duHkhAnusmRtipUrvo duHkhe tatsAdhane vA yA pratigho manyurjighAMsA krodhaH sa dveSaH / / kharasavAhI viduSo'pi tathArUDho'bhinivezaH // 2-9 __ bhASyam-sarvasya prANina iyamAtmAzIrnityA bhavati, "mA na bhUvaM, bhUyAsam" iti| na cAnanubhUtamaraNadharmakasyaipA bhavatyAtmAzIH / etayA ca pUrvajanmAnubhavaH pratIyate / sa cAya
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ [19] mabhinivezA klezaH svarasavAhI kumerapi jAtamAtrasya pratyakSAnumAnAgamairasaMbhAvito maraNatrAsa ucchedadRSTyAtmakaH pUrvajanmAnubhUtaM maraNaduHkhamanumApayati / yathA cAyamatyantamuDheSu dRzyate klezastathA viduSo'pi vijJAtapUrvAparAntasya rUDhaH, kasmAt ? samAnA hi tayoH kuzalAkuzalayomaraNaduHkhAnubhavAdiyaM vAsaneti // (ya0)-atrAvidyA sthAnAGgoktaM dazavidha mithyaatvmev| asmitAyA adRzye (zva dRzye)hagAroparUpatve caantrbhaav:(?)| bauddhadRzyahagaikyApattisvIkAre tu dveSTivAdasRSTivAdApattiH (1) / ahaGkAramamakArabIjarUpatve tu rAgadveSAntarbhAva iti / rAgadveSoM kaSAyabhedA eva / abhinivezazcodAhRto'rthato bhayasaMjJAtmaka eva, sa ca saMjJAntaropalakSaNam , viduSo'pi bhaya ivaahaaraadaavpybhiniveshdrshnaat| kevalaM viduSA(So')pramattatAdazAyAM dazasaMjJAviSkambhaNe na kshcidymbhiniveshH| saMjJA ca mohAbhinivezaH, saMjJA ca mohAbhivyakta caitanyamiti sarve'pi lezA mohaprakRtyudayajabhAva eva, ata eva klezakSaye kaivalyasiddhiH, mohakSayasya taddhetutvAt iti paarmrssrhsym|| 1 sthAnAGgasUtre 10 sthAne / 2 asmitAyA api dRzye hagAroparUpatve hazi vA dRzyAroparUpatve mithyAtva evaanjrbhaavH| AropAnaGgIkAre 'bauddhadRzya' ityAdinA dRssttisRssttivaadaapttidossH| (dRSTisRSTibAdaprAkriyAlezastu advaitasiddhi pR0533 / 'siddhAntaleza' pariccheda 2 zlo. 40 AdiSu drssttvyH)| 3 'dRSTisRSTivAda' iti syAt /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] te pratiprasavaheyAH sUkSmAH // 2- 10 // bhASyam - te paJca klezA dagdhavIjakalpA yoginazcaritAdhikAre cetasi pralIne saha tenaivAstaM gacchanti // ( ya0) - kSINamoha saMbandhiyathAkhyAta cAritrayA ityarthaH // sthitAnAM tu bIjabhAvopagatAnAM - dhyAnaheyAstadvRttayaH // 2-11 // klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH // 2-12 sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogAH // 2-13 // bhASyam - satsu klezeSu karmAzayo vipAkArambhI bhavati, nocchinnaklezamUlaH / yathA tuSAvanaddhAH zAlitaNDulA zradagdhabIjabhAvAH prarohasamarthAH bhavanti, nApanItatuSA dagdhavIjabhAvA vA, tathA klezAvanaddhaH karmAzayo vipAkaprarohI bhavati, nApanItaklezo na prasaMkhyAnadagdhaklezavIjabhAvo veti / sa ca vipAkastrividho jAtirAyurbhoga iti / tatredaM vicAryate - kimekaM karmaikasya janmanaH kAraNam ? athaikaM karmAnekaM janmAkSipa - tIti 1 / dvitIyA vicAraNA - kimanekaM karmAnekaM janma nirvartayati 1 athAnekaM karmaikaM janma nirvartayati 1 iti / na tAvadekaM karma ekasya janmanaH kAraNam, kasmAt ? anAdikAlapracitasyAsaMkhyeyasyAvaziSTasya karmaNaH sAMpratikasya ca phalakramAniyamAt anAzvAso lokasya prasaktaH, sa cAniSTa iti / na caikaM karmAnekasya janmanaH kAraNam, kasmAt 1 ,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] anekeSu janmasvekaikameva karmAnekasya janmanaH kAraNamityavaziSTasya vipAkakAlAbhAvaH prasaktA, sa cApyaniSTa iti / na cAneka karmAnekajanmakAraNam , kasmAt 1 tadaneka janma yugapanna bhavatIti krameNa vAcyam, tathA ca pUrvadoSAnuSaGgaH / tasmAjanmaprAyaNAntare kRtaH puNyApuNyakarmAzayamacayo vicitraH pradhAnopasarjanabhAvanAvasthitaH prAyaNAbhivyaktaH ekapraghaTTakena maraNaM prasAdhya sammUchita ekameva janma karoti, taca janma tenaiva karmaNA labdhAyuSkaM bhavati / tasminnAyupi tenaiva karmaNA bhogaH saMpadyata iti / asau karmAzayo janmAyurbhogahetutvAtrivipAko'bhidhIyate / ata ekamavikA karmAzaya ukta iti / dRSTajanmavedanIyastvekavipAkArambhI bhogahetutvAta, dvivipAkArambhI vA bhogAyuhetutvAt, nandIzvaravannahuSavadveti / klezakarmavipAkAnubhavanirmitAbhistu vAsanAbhiranAdikAlasaMmUJchitamidaM cittaM citrIkRtamiva sarvato matsyajAlaM granthibhirivAtataM ityetA anekabhavapUrvikA vaasnaaH| yastvayaM karmAzaya epa evaikabhavika ukta iti / ye saMskArAH smRtihetavastA vAsanAH, tAzcAnAdikAlInA iti / yastvasAvekabhavikA karmAzayaH sa niyatavipAkazvAniyatavipAkazca / tatra dRSTajanmavedanIyasya niyatavipAkasyaivAyaM niyamaH, na tvadRSTajanmavedanIyasyAniyatavipAkasya / kasmAt ? yo ghadRSTajanmavedanI 1 'karmasu' iti. - -
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] yo'niyatavipAkastasya trayI gatiH, kRtasyAvipakasya nAzara, pradhAnakarmaNyAvApagamanaM vA, niyatavipAkapradhAnakarmaNAbhibhUtasya vA ciramavasthAnamiti / tatra kRtasyAvipakasya nAzo yathA-zuklakarmodayAdihaiva nAzaH kRSNasya / yatredamuktam" dve dve ha vai karmaNI veditavye, pApakasyaiko rAziH puNyakRto'pahanti / tadicchasva karmANi sukRtAni kartumiheca te karma kavayo vedayante " / pradhAnakarmaNyAvApagamanam, yatreda-: muktam-"syAtsvalpaH saMkaraH saparihAraH sa pratyavamarpaH kuzalasya nApakarSAyAlam / kasmAt ? kuzalaM hi me bahvanyadasti, yatrAyamAvApaM gataH svarge'pyapakarSamalpaM kariSyati" iti / niyatavipAkapradhAnakarmaNAbhibhUtasya ciramavasthAnam , kathamiti ?adRSTajanmavedanIyasyaiva niyatavipAkasya karmaNaH samAnaM bharaNamabhivyaktikAraNamuktam, na tvadRSTajanmavedanIyasyAniyatavipAkasya / yattvadRSTajanmavedanIyaM karmAniyatavipAkaM tannazyet AvApaM vA gacchet / abhibhUtaM vA ciramapyupAsIta yAvada samAnaM karmAbhivyaJjakaM nimittamasya na vipAkAbhimukhaM karo-. tIti / tadvipAkasyaiva dezakAlanimittAnavadhAraNAdiyaM karmagatizcitrA durjAnA ceti / na cotsargasyApavAdAnivRttirityekabhavikaH karmAzayo'nujJAyata iti // ... (ya0) anedaM manAga mImAMsAmahe-"jAtyAyuogA vipAka" ityavadhAraNamanupapannaM, gaGgAmaraNamuddizya kRtena trisandhyastavapAThA-.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ [23] dinA janitamadRSTaM gaGgAmaraNe vipacyate ityasyApi zAstrArthatvAdAyuSa iva maraNasyApi 'vipAkakalpAtirekAt / kiM ca janma-AdyakSaNasaMbandharUpamAyuHpratilambhanadvArA [ya] di pUrvakarmavipAkaH syAta tadottarottarakSaNAnAmapi tathAtvApattiH, AyuSaiva tadupasaMgrahe ca janmano'pi navopasaMgraho yuktaH, tasmAjanmapadaM gatijAtyAdinAmakarmakRtajIvaparyAyopalakSaNam / gatyAdibhogatvAvacchinne ca gatyAdinAmakarmaprakRtInAM pRthakpRthakAraNatvamavazyameSTavyam , anyathA saMkarApatteH / Ayurapi manuSyAdyAyubhedena jIvanaparyAyalakSaNaM catuvidha phalabhUtaM, tajanakamAyuSkarmA'pi ca caturvidhamavazyamabhyupagamanIyam / bhogapadenAvazeSakarmaSaTakaphalamupalakSaNIyam , jJAnAvaraNAdiphale jJAnAvaraNIyAdInAM pRthakpRthakAraNatvasyAnvayavyatirekasiddhatvAt / pUrvAparabhAvavyavasthitajanmAntarIyakarmapracayasya tAhazottarajanmaphalabhoge hetutvaM tu durvacam , kacitphalakamavaiparItyasyApi darzanAd / buddhivizeSaviSayatvAdInAM karmapracayaphalapracayAvanugamayya hetuhetumadbhAvAbhyupagame tu ghaTapaTAdikAryapracaye'pi daNDavemAdInAM tathA [hetu ] hetumadbhAvApattiH / ananyagatikatvAtkarmaphalabhogasthala evetthaM kalpyate nAnyatreti cet, na, avgtbhgvtprvcnrhsysyaannygtiktvaasiddheH| tathAhi-prArambhabaddhamekamevAyuSkarma prAyaNalabdhavipAkameva janma nirvartayati, karmAntarANi ca kAni 1-vipAkakoTipraviSTatvAt iti bhAvaH / 2 / tathaivopa'. syAt athavA ' tenaivopa' iti syAt / 3 'khAdinA' syAt / -
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . [24] ... . cittajanmaniyatavipAkAni, kAnicinnAnAjanmaniyatAvipAkAni, . kAnicidaniyatavipAkAni vaa| tatrAdyairnAmagotravedanIyaiH saMvalitamAyubhavopamAhitAvyapadezamaznute, yatrAnye prArabdhasaMjJAM niveshynti| ekasminbhave Ayurvvayasya bandha udayazca pratiSiddha eveti na janmAntarasaMkarAdiprasaGgaH / nandIzvaranahuSAdInAmapyAyuHsaMkarAbhyu- . pagame janmasaMkaro durnivaarH| prAyaNaM vinA hi nAyuSkarmAntaroto.. dhH| zarIrAntarapariNAma prAyaNAbhyupagame ca vaktavyaM janmAnvaramiti / tasmAdvaikriyazarIralAbhasadRzo'yaM naikasmin janmanyA. yudvayamAkSipatItyalaM mithyASTisaMghaTena / tasmAdekabhAvikaH karmAzaya iti bhavopagrAhikarmApekSayaiva yuktam, nAnyathA, karmAnubhavanirmitAnAM vAsanAnAmanekajanmAnugamAbhyupagame'rthataH kAntarANA syaiva tathopagamAt / krodhAdivAsanAnAmapi mohanIyakarmabhAvasvarUpatvAt , anyathA jAtivyaktipakSayorvAsanAyA dunirUpatvAditi pratipattavyam / bhavopagrAhikarmaNo'pyAyuSkarUpasyaikabhavikatve kathaM saptajanmavipratvapradakarmavipAkopapattiH ? .. iti cet , devanArakayorekameva bhavagrahaNaM paJcendriyatiryaGmanuSyayoH saptASTau bhavagrahaNAni, pRthvIkAyikAdInAmasaMkhyayAni kAyasthitiH ityAdi siddhAntotakrameNa tAdRzagatijAtinAmakarmAdisaMcayasadhrI cInatAhazanavAyuHparamparAnubandhAnneyamanupapattirasmAkam / bhavatu, nai'. 'kameva karma prArabdhatAmabhute, kintu tattattaNavartibahvalpasukhaduHkhahetu- . 1' NAmeva ' iti zuddham / -
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ [25] gurulaghukarmaNAmanekeSAM prAyaNakAlodvaddhavRttikAnAM prArabdhatetyekatra janmani janmasaptabhogAkarmasyApattireva janmakRtasya tAzakarmapracayasya prAyaNasaptakena "yaMyaM cApi smaran bhAvaM" (gItA.a.ma.zlo. 6.)ityAdi smRtyanurodhena prAyaNasaptakakAlotpAditadehAntaraviSayAntimapratyayairvA kramazo labdhaprArabdhatAkasya saptajanmavipratvopapAdakatvAbhyupagame gatamaihikabhavikakarmAzayapratijJayA, evamanantabhavavipAkitAyA api vaktuM zakyatvAt / kiJca tasya tajanmabhogapradatvAvacchedena prArabdhatvaM tadanyAvacchedena ca saMcitatvaM vAcyam , anyathA tattvajJAnino'pi tAzakarmavato dehAntarotpatyApattiH, saMcitaM hi karma tattvajJAnanAzyaM na tu prArabdham / janmAntarAvacchedena ca tasya saMcitatvAttattvajJAnena nAzAnoktaprasaGga iti / evaM ca tajanmabhogapradatvAvacchedena tajanmaprArabdhatvam , tajjanmaprArabdhatvAvacchedena ca tajjanmabhogapradatvamiti vyakta evaanyo'nyaashryH| tasmAdAyuSkarmaiva prArabdhaM tadeva ca karmAntaropagRhItaM tattadbhavabhAgapradam / ata eva jAtinAmanidhattAyuSkAdibhedo'pi siddhAntasiddhaH / kevalinazcAyuradhikakarmasattve kevalisamudghAtena tatsamIkaraNAnna kA'pyanupapattiriti anyatrAyuSo naikabhavikatvaniyamaH karmAzayasya shrddheyH| prAyaNameva prAgbhavakRtakarmapracayodbodhakamityapi duHzikSitAbhidhAnam , pudgalajIvabhavakSetravi 10 bhogyakarmavipAkasyA' iti samIcInam / 2 0 rekajanma' iti shu0|3 " gatamihaika-" iti / mavipAkalyA ti samAcAnA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 26 ] pAkabhedena karmaNAM nAnAvipAkatvAdbhavavipAkyAyuSprakRtivipAkasya prAyaNodbodhyatve'pi sarvatra tathA vaktumazakyatvAt / dRzyate hi nidrAdivipAkodbodhe kAlavizeSasyApi hetutvam, na ca dRSTe'nupapannaM nAma, svAnantarakarmavipAkodbodhadvArA prAyaNasyAprimasaMtatyudbodhakatvasvIkAre cAtiprasaGgaH, nAnAbhavasaMtatidvAraghaTanAyAstatra tatpUrva ca vaktuM zakyatvAt | pradhAnatvamapi karmaNa ekAyuSparigrahaM vinA durvacam | na katra bhave nAnAgatiyogyakarmopAdAne'nte idameva phalavadityatrAnyanniyAmakamasti Ayustvekatra bhave ekavArameva vadhyata iti tadanusAreNAnte tAdRglezyopagamAt, " yallezyo mriyate tallezyetpadyate " iti prAgbhavavaddhamAyustAdRzalezyayA vipAkaprAptaM pradhAnIbhavadanyakarmANyupagRhAtIti sarva [ saM ] gacchate / pradhAnakarmaNyA1 vApagamanAdikamapi " mUlaprakRtyAbhinnAH, saMkramayati guNata uttarAH prkRtiiH| nanvAtmA'mUrtatvAdavyavasAyaprayogeNa // " ityAdyuktanItyA saMkramavidhiparijJAnaM vinA na kathamapyupapAdayituM zakyam, anyathA kutra saMkrAmati ? iti vinigantumazakyatvAt / tasmAdatrArthe'sma skRtakarmaprakRtivRttiM samyagavalokya vItarAga siddhAntAnurodhi karmAzayasvarUpaM vyAkhyeyamiti kRtaM vistareNa // prakRtaM prastumaH -- tehrAdaparitApaphalAH puNyApuNyahetutvAt // 2-14 // kathaM 1 tadupapAdyate--- pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavRttivirodhAcca S .
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ [27] duHkhameva sarva vivekinaH // 2-15 // bhASyam-sarvasyAyaM rAgAnuviddhazcetanAcetanasAdhanAdhInaH sukhAnubhava iti tatrAsti rAgajA karmAzayaH / tathA ca dveSTi duHkhasAdhanAni muhyati ceti dveSamohakRto'pyasti / tathA coktam-" nAnupahatya bhUtAnyupabhogaH sambhavatIti hiMsAkRto'pyasti zArIraH karmAzayaH "-iti / viSayasukhaM cAvighetyuktam / yA bhogeSvindriyANAM tRptarupazAntistatsukhama, yA laulyAdanupazAntistad duHkham / na cendriyANAM bhogAbhyAsena vaitRSNyaM kartuM zakyam / kasmAt ? yato bhogAbhyAsamanu vivardhate rAgaH kauzalAni cendriyANAmiti / tasmAdanupAya: sukhasya bhogAbhyAsa iti / sa khalvayaM vRzcikavipabhIta ivAzIviSeNa dapTo yaH sukhArthI 'viSayAnanuvyavasito mahati duHkhapaGke mana iti / eSA pariNAmaduHkhatA nAma pratikUlA sukhAvasthAyAmapi yoginameva kliznAti / atha kA tApaduHkhatA? sarvasya dveSAnuviddhazcetanAcetanasAdhanAdhInastApAnubhava iti tatrAsti dveSajaH krmaashyH| sukhasAdhanAni ca prArthayamAnaH kAyena vAcA manasA ca parispandate, tataH paramanugRhNAtyupahanti ceti parAnugrahapIDAbhyAM dharmAdharmAvupacinoti / sa karmAzayo lobhAnmohAca bhavatItyeSA tApaduHkha 1" viSayAnuvAsitaH" itypi|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [28] tocyate / kA punaH saMskAraduHkhatA ? sukhAnubhavAtsukhasaMskArAzayo duHkhAnubhavAdapi duHkhasaMskArAzaya iti / evaM karmabhyo vipAke'nubhUyamAne sukhe duHkhe vA punaH karmAzayapracaya iti / eMvamidamanAdi duHkhasroto viprasRtaM yoginameva pratikUlAtmakasvAdudvejayati / kasmAt ? akSipAtrakalpo hi vidvAniti, yathorNAtanturakSipAtre nyastaH sparzena duHkhayati, nAnyeSu gAtrAvayaveSu, evametAni duHkhAni akSipAtrakalpaM yoginameva kliznanti netaraM pratipattAram / itaraM tu svakarmopahRtaM duHkhamupAtamupAnaM tyajantaM tyaktaM tyaktamupAdadAnamanAdivAsanAvicitrayA cittavRttyA samantato'nuviddhamivAvidyayA hAtavya evAhaGkAramamakArAnupAtinaM jAtaM jAtaM bAhyAdhyAtmikobhayanimittAstriparvANastApA anulacante / tadevamanAdiduHkhasrotasA vyuhyamAnamAtmAnaM bhUtagrAmaM ca dRSTvA yogI sarvaduHkhakSayakAraNaM samyagdarzanaM zaraNaM prapadyata iti / guNavRttivirodhAca duHkhameva sarva vivekinH| prakhyApravRttisthitirUpA guNAH parasparAsugrahaparatantrA bhUtvA zAntaM ghoraM mUMDha vA pratyayaM triguNamevArabhante / calaM ca guNavRttamiti kSiprapariNAmi cittamuktam / rUpAtizayA vRttyatizayAzca paraspareNa virudhyante / sAmAnyAni tvatizayaiH saha vartante / evamete guNA itaretarAzrayeNopArjitasukhaduHkhamohapratyayA iti sarve sarvarUpA bhavanti / guNapradhAnabhAvakRtastveSAM vizeSa iti / tasmAd duHkhameva sarva vivekina
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 26 ] iti / tadasya mahato duHkhasamudAyasya prabhavavIjamavidyA / tasyAzca smygdrshnmbhaavhetuH| yathA cikitsAzAstraM caturyaham, rogo rogaheturArogyaM bhaiSajyamiti, evamidamapi zAstraM caturmyahameva / tadyathA-saMsAraH saMsArahetuH mokSo mokSopAya iti / tatra duHkhabahulaH saMsAro heyaH / pradhAnapuruSayoH saMyogo heyhetuH| saMyogasyAtyantikI nivRttinam | hAnopAya: samyagdarzanam / tatra hAtuH svarUpamupAdeyaM heyaM vA na bhavitumahati iti, hAne tasyocchedavAdaprasaGgA, upAdAne ca hetuvAdaH, ubhayapratyAkhyAne zAzvatavAda ityetatsamyagdarzanam / tadetacchAstraM catuya'hamityabhidhIyate // (ya0)--nizvayanayamatametad, yadupajIvyAha stutau mahAvAdI"bhavabIjamanantamujjhitaM vimalajJAnamanantamarjitam | na ca hInakalo'si nAdhikaH samatAM nApyativRttya vartase // 1 // " iti / heyaM duHkhamanAgatam // 2-16 // tasmAdyadeva heyamityucyate tasyaiva kAraNaM pratinirdizyate draSTradRzyayoH saMyogo heyahetuH // 2-17 // dRzyasvarUpamucyate 1 siddhasenadivAkaraH 2 caturthadvAtriMzikA zlo. 29 // 3 'cApyanivRttya' iti mudrite pAThAMtaraM / -
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ [30] prakAzakriyAsthitizIlaM bhUtendriyAtmakaM bhogA pavargArthaM dRzyam // 2-18 // . .. dRzyAnAM tu guNAnAM svarUpabhedAvadhAraNArthamidamArabhyatevizeSAvizeSaliGgamAtrAliGgAni guNaparvANi // 2-19 // bhASyam-tatrAkAzavAyvagnyudakabhUmayo bhUtAni zabdaspazarUparasagandhatanmAtrANAmavizeSANAM vizeSAH / tathA zrotratvacarjibAghrANAni buddhIndriyANi, vAkpANipAdapAyUpasthAni karmendriyANi, ekAdazaM manaH sarvArthamityetAnyamitAlakSaNayAvizeSasya vizeSAH, guNAnAmepa SoDazako vizeSapariNAmaH / paDavizeSAH, tadyathA-zabdatanmAnaM sparzatanmAtraM rUpatanmAtraM rasatanmAtraM gandhatanmAtraM cetyekadvitricatuSpazcalakSaNAH zabdAdayaH paJcAvizeSAH, paSThazcAvizeSo'sitAmAtra iti / ete sattAmAtrasyAtmano mahataH ssddvishessprinnaamaaH| yattatparamavizepebhyo liGgamAtraM mahattattvaM tasinnete sattAmAtre mahatyAtmanyavasthAya vivRddhikASThAmanubhavanti / pratisaMsRjyamAnAzca tasinne sattAmAtre mahatyAtmanyavasthAya yattaniHsattAsattaMniHsadasaMnirasadavyaktamaliGgaM pradhAnaM ttprtiiynti| eSa teSAM liGgamAtra pariNAmo nissattAsattaM cAliGgapariNAma iti / aliGgAvasthAyAM na puruSArthoM heturnAliGgAvasthAyAmAdau puruSA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ [31] rthatA kAraNaM bhavatIti nAsau puruSArthakRteti nityaa''lyaayte| trayANAM tvavasthAvizeSANAmAdau puruSArthatA kAraNaM bhavati / sArthoM heturnimittaM kAraNaM bhavatItyanityAkhyAyate / guNAstu sarvadharmAnupAtino na pratyastamayante nopajAyante, vyaktibhirevAtItAnAgatacyayAgamavatIbhirguNAnvayinIbhirupajananApAyadhamaukA iva pratibhAsante / yathA devadatto daridrAti, kasmAta ? yato'sya mriyante gAva iti gavAmeva maraNAttasya daridrANaM na svarUpahAnAditi samaH samAdhiH / liGgamAtramaliGgasya pratyAsannaM tatra tatsaMsRSTaM vivicyatte krmaantivRtteH| tathA paDavizepA liGgamAne saMsRSTA vivicyante pariNAmakramaniyamAt / tathA teSvavizepeSu bhUtendriyANi saMsRSTAni vivicyante / tathA coktaM purastAda-"na vizepebhyaH paraM taccAntaramasti" iti vizepANAM nAsti tattvAntarapariNAmaH / tepAM tu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAsyante // (ya0) prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAnabhyupagame srvmetduktmnuppnnm| taduktamakalaGghana-" kAryadravyamanAdi syAtprAgabhAvasya niho / pradhvaMsasyApalApe tu tadevAnantatAM vrajet // // " tadupagame tu dravyaprAyobhayarUpatrAdvastunaH sarvatra trailakSaNyena kathaMcidepA vyavasthA yujyetApIti vayaM vadAmaH // draSTA dRzimAtraH zuddho'pi pratyayAnupazyaH // 2-2 // 1 . sa cArthoM ' ityapi /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ [32] tadartha eva dRzyasyAtmA // 2-21 // kasmAt - kRtArthaM prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNa tvAt // 2-22 // saMyogasvarUpAbhidhitsayedaM sUtraM pravavRtesvasvAmizaktyoH svarUpopalabdhihetuH saMyogaH // 2-23 // yastu pratyakcetanasya khabuddhisaMyogaHtasya heturavidyA // 2-24 // heyaM duHkhaM heyakAraNaM ca saMyogAkhyaM sanimittamuktam, ataH paraM hAnaM vaktavyam - tadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tad dRzeH kaivalyam // 2-25 // atha hAsya kaH prApyupAyaH 1 itivivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH // 2-26 // tasya saptadhA prAntabhUmiH prajJA // 2-27 // siddhA bhavati vivekakhyAtirhAnopAyaH / na ca siddhirantareNa sAdhanam ityetadArabhyate--
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 33 ] yogAGgAnuSThAnAdazuddhikSaye jJAnadIsirA vivekakhyAteH // 2-28 // tatra yogAGgAnyavadhAryante-- yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni // 229 // ahiMsAsatyAstyeyabrahmacaryAparigrahA yamAH // 2-30 // te tu jAtidezakAlasamayAnavacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam // 2-31 // bhASyam - tatrAhiMsA jAtyavacchinnA matsyabandhakasya matsye - veva nAnyatra hiMsA | saiva dezAvacchinnA na tIrthe haniSyAmIti / saiva kAlAvacchinnA na caturdazyAM puNye'hani haniSyAmIti / saiva tribhiruparatasya samayAvacchinnA devabrAhmaNArthe haniSyAmIti / yathA ca kSatriyANAM yuddha eva hiMsA nAnyatreti / ebhirjAtidezakAlasamayairanavacchinnA zrahiMsAdayaH sarvathaiva prtipaalniiyaaH| sarvabhUmiSu sarvaviSayeSu sarvathaivAvihitavyabhicArAH sArvabhaumA mahAvratamityucyante // 1 " vAvidita-" iti /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [34] (ya0)-sarvazandagarbhapratijJayA mahAvratAni, dezazandagarmapravijJayA cANuvratAnIti punaH paarmrssvivekH| ekavacanaM cAtra sarvapratijJayA paJcAnAmapi tulyatvAbhivyaktyartham // zaucasaMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH // 2-32 // bhASyam-tatra zaucaM mRjalAdijanitaM medhyAbhyavaharaNAdi ca vAgham / AbhyantaraM cittamalAnAmAkSAlanam / (ya0)-bhAvazaucAnuparodhyeva dravyazaucaM bAhyamAdeyamiti satvadarzinaH // eteSAM yamaniyamAnAmvitarkabAdhane pratipakSabhAvanam / / 2-33 / / vitarkA hiMsAdayaH kRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrA duHkhAjJAnAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam // 2-34 // pratipakSabhAvanAddhetoyA vitarkA yadA syuraprasavadharmANastadA tatkRtamaizvaryaM yoginaH siddhisUcakaM bhavati, tadyathAahilApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH // 2-35 // satyapratiSThAyAM kriyAphalAzrayatvam // 2-36 //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ [35] asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam // 2-37 // brahmacaryapratiSThAyAM vIryalAbhaH // 2-38 // . aparigrahasthairye janmakathaMtAsaMbodhaH // 2-39 // zaucAt svAGgajugupsA parairasaMsargaH // 2-402 kiJcasatvazuddhisaumanasyaikAyondriyajayAtmadarzana __yogyatvAni ca // 2-41 // santoSAdanuttamaH sukhalAbhaH // 2-42 // kAyendriyasiddhirazuddhikSayAttapasaH // 2-43 // svAdhyAyAdiSTadevatAsamprayogaH // 2-44 // samAdhisidrirIzvarapraNidhAnAt // 2-45 // uktAH saha siddhibhiryamaniyamAH / zrAsanAdIni vakSyAmaH / tatra sthirasukhamAsanam // 2-46 // prayatnazaithilyAnantasamApattibhyAm // 2-47 // tato dvandvAnabhighAtaH // 2-48 //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ [36] tasmin sati zvAsaprazvAsayogativicchedaH . prANAyAmaH // 2-49 // : sa tu'bAhyAbhyantarastambhavRttirdezakAlasaGkhyAbhiH paridRSTo dIrghasUkSmaH // 2-50 // bAhyAbhyantaraviSayAkSepI caturthaH // 2-51 // tataH kSIyate prakAzAvaraNam // 2-52 // dhAraNAsu ca yogyatA manasaH // 2-53 // atha kA pratyAhAra: ?khaviSayAsamprayoge cittasvarUpAnukAra iveMndri yANAM pratyAhAraH // 2-54 // tataH paramA vazyatendriyANAm // 2-55 // bhASyam-zabdAdiSvavyasanamindriyajaya iti kecit / saktirvyasanaM vyasyatyenaM zreyasa iti / aviruddhA pratipattiAyyA / zabdAdisamprayogaH svecchayetyanye / rAgadveSAbhAve sukhaduHkhazUnyaM zabdAdijJAnamindriyajaya iti kecit / cittaikAgryAdapratipattireveti jaigiissvyH| tatazca paramA tviyaM vazyatA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazcittanirodhe niruddhAnIndriyANi, netarendriyajayavat prayatnakRtamupAyAntaramapekSante yogina iti // (ya0)-vyutthAnadhyAnadazAsAdhAraNaM varatusvabhAvabhAvanayA svaviSayapratipattiprayuktarAgadveSarUpaphalAnupadhAnamevendriyANAM paramA jayaH iti tu vayam / tathoktaM zItoSNIyAdhyayane (AcArAna. adhyayana 3 udde0 1.)-" jassime saddA ya rUpA ya gaMdhA va rasA ya phAsA ya abhisamannAgayA bhavaMti se AyavaM nANavaM veyaSaM dhammavaM baMbhavaM " ityAdi / atra "abhisamanvAgatA" ityasya abhItyAbhimukhyena manaHpariNAmaparatantrA indriyaviSayAdatyupayogalakSaNena (?) samiti samyaksvarUpeNa naite iSTA aniSTA veli nirdhAraNayA anu pazcAdAgatAH paricchinnA yathArthasvabhAvena yasyetyarthaH, sa AtmavAnityAdi parasparamindriyajayasya phalArthavAdaH / anyatrApyuktam-" Na sakA rUvamaha9 cakkhU visayamAgayaM / rAgadosA uje tattha te bhikkhU privje|| 1 // " ityAdi / cittanirodhAdatiriktaprayatnAnapekSatvaM tu paramendriyajaye jJAnaikasAdhye prayatnamAtrAnapekSatvAdeva nirUpyate, tathA ca stutikAra:-" saMyasAni tavA(na cA)kSANi na cocchRGkhalitAni ca / iti samyakpratipadA(dha)viyendriyajayaH kRtH||1||" iti / na ca prANAyAmAdihaThayogAbhyAsazcittanirodhe paramendriyajaye ca nizcita upAyo'pi, 1 siddhsendivaakrH| - -
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ [38] / 6. UsAsaM Na Nirubhai " [Ava0 ni0 1510 ] ityAdyAgamena yogasamAdhAnavinatvena bahulaM tasya niSiddhatvAt / tasmAdadhyAtma bhAvanopabRMhitasamatApariNAmapravAhI jJAnAkhyo rAjayoga eva cittendriya jayasya paramendriyajayasya copAya iti yuktam / / // iti pAtaJjale sAyapravacane yogazAstre sAdhananirdezo nAma dvitIyaH pAdaH // dezabandhazcittasya dhAraNA // 3-1 // tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam // 3-2 // tadevArthamAtranirbhAsaM kharUpazUnyamiva samAdhiH // 3-3 // trayamekatra saMyamaH // 3-4 // tajjayAt prajJAlokaH // 3-5 // tasya bhUmiSu viniyogaH // 3-6 // trayamantaraGgaM pUrvebhyaH // 3-7 // tadapi bahiraGga nirbIjasya // 3-8 // atha nirodhacittakSaNeSu calaM guNavRttamiti kIdRzastadA cittapariNAmaH
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ [39] vyutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvau nirodhakSaNacittAnvayo nirodhapariNAmaH // 3-9 // tasya prazAntavAhitA saMskArAt // 3-10 // sarvArthaikAgratayoH kSayodayau cittasya tataH punaH samAdhipariNAmaH // 3-11 // zAntodito tulyapratyayau cittasyai kAgratA pariNAmaH // 3-12 // etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH // 3-13 // tatrazAntoditAvyapadezyadharmAnupAtI dharmI // 3-14 // kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH // 3-15 // pariNAmatrayasaMyamAdatItAnAgatajJAnam // 3-16 // zabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyAsAtsaMkarastatpravi bhAgasaMyamAtsarvabhUtarutajJAnam // 3-17 // saMskArasAkSAtkaraNAtpUrvajAtijJAnam // 3-18 // pratyayasya paracittajJAnam // 3-19 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ [40] na ca tatsAlambanaM tsyaavissyiibhuuttvaat||3-20|| kAyarUpasaMyamAttagrAhyazaktistambhe cakSuSprakAzA samprayoge'ntardhAnam // 3-21 // sopakrama nirupakramaM ca karma tatsaMyamAdaparAnta jJAnamariSTebhyo vA // 3-22 // maitryAdiSu balAni // 3-23 // baleSu hastivalAdIni // 3-24 // pravRttyA lokanyAsAtsUkSmavyavahitaviprakRSTArtha jJAnam // 3-25 // bhuvanajJAnaM sUrye saMyamAt // 3-26 // candre tArAvyUhajJAnam // 3-27 // dhruve tadgatijJAnam // 3-28 // nAbhicake kAyavyUhajJAnam / / 3-29 // kaNThakUpe kSutpipAsAnivRttiH // 3-30 // kUrmanADyAM sthairyam // 3-31 // mUrdhajyotiSi siddhadarzanam // 3-32 // prAtibhAvA sarvam // 3-33 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ [41] hRdaye cittasaMvit // 3-34 // sattvapuruSayoratyantAsaMkIrNayoH pratyayAvizeSo bhogaH parArthatvAtvArthasaMyamAtpuruSajJAnam // 3-35 // tataH prAtibhazrAvaNavedanAdAsvAdavArtA jAyante // 3-36 // te samAdhAvupasargA vyutthAne siddhayaH // 3-37 // bandhakAraNazaithilyAtpracArasaMvedanAJca cittasya parazarIrapravezaH // 3-38 // udAnajayAjjalapaGkakaNTakAdiSvasaGga utkrAntizca // 3-36 // samAnajayAjvalanam // 3-40 // zrotrAkAzayoH saMbandhalayamAdivyaM zrotram // 3-41 // kAyAkAzayoH saMbandhasaMyamAllaghutUlasamApattezcA kAzagamanam // 3-42 // pahirakalpitAvRttirmahAvidehA tataH prakAzA: varaNakSayaH // 3-43 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4] sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavatvasaMyamAdbhUta jayaH // 3-44 // tato'NimAdiprAdurbhAvaH kAyasaMpattaddharmA nabhighAtazca // 3-45 // rUpalAvaNyabalavanasaMhananatvAni kAya saMpat // 3-46 // grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattvasaMyamAdindriya jayaH // 3-47 // tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAna jayazca // 3-48 // sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaM ca // 3-49 // tadvairAgyAdapi doSabIjakSaye kaivaTyam // 3-50 // sthAnyupanimantraNe saGgamayAkaraNaM punaraniSTa prasaGgAt // 3-51 // paNatatkramayoH saMyamAdvivekajaM jJAnam // 3-52 // : tasya viSayavizeSa upakSipyate
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ [43] jAtilakSaNadezairanyatAnavacchedAttulyayostataH __ pratipattiH // 3-53 // tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam // 3-54 // prAptavivekajajJAnasyAprAptavivekajajJAnasya vAsatvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyAmiti // 3-55 // bhASyam-yadA nirdhRtarajastamomalaM buddhisattvaM puruSasyAnyatApratyayamAtrAdhikAra dagdhaklezabIjaM bhavati tadA puruSasya zuddhisArUpyamivApanaM bhavati / puruSasyopacaritabhogAbhAva shuddhiH| etasyAmavasthAyAM kaivalyaM bhavati IzvarasyAnIzvarasya vA vivekajajJAnamAginaH itarasya vaa| na hi dagdhaklezabIjasya jJAne punarapekSA kAcidasti / sacazuddhidvAreNaitatsamAdhijamaizvarya mAnaM copakrAntam / paramArthatastu jJAnAdadarzanaM nivartate, sasminnivRtte na santyuttare klezAH, klezAbhAvAt karmavipAkAbhAvaH / caritAdhikArAzcatasyAmavasthAyAM guNAH na punadRzyatvenopatiSThante / tat puruSasya kaivalyaM, tadA puruSaH svarUpamA. ajyotiramala kevalI bhavatIti / / (ya.)-atredaM cintyam-aizvarya labdhirUpaM na samAdhirUpasaMyamajanyaM, vaicitryapratiyoginastasya vicitrakSayopazamAdijanyasvAt / . ekatra trayarUpasya ca saMyamasya cittasthairya evopayogo
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ [44] bAhulyena, AtmadravyaguNaparyAyaguNasya rUpasya ca tasya zukladhyAnazarIraghaTakatayA kaivalyahetutvamapi / IzvarasyAnIzvarasya vA vivekajajJAnavatastadabhAvavato vA "sattvapurupayoH zuddhisAmye kaivalyam" ityapyayuktam , vivekajaM kevalajJAnamantareNoktazuddhisAmyasyaivAnupapatteH / " dagdhatazavIjasya jJAne punarapekSA nAsti" ityukteniyuktikatvAdAtmadarzanapratibandhakasyaiva karmaNaH kevalajJAnaprativandhakatvena tadupagame tadutpatteravarjanIyatvAnniSprayojanasyApi phalarUpasya tasya sa(strAstrasAmagrIsiddhatvAt / na hi prayojanakSatibhiyA sAmagrIkArya nArjayatIti / tadidamuktam-" klezapaktimaMtijJAnAnna kiJcidapi kevalAt / tamaHpracayaniHzeSavizuddhiprabhavaM hi tat // 1 // " iti guNavizeSajanyatve'pyAtmadarzanavanmuktau tasyAvyabhicAritvaM tulyam / vastuto jJAnasya sarvaviSayakatvaM svabhAvaH, chadmasthasya ca vicitrajJAnAvaraNena sa prativadhyata iti | niHzeSapratibandhakApagame jJAne sarva viSayakatvamAvazyakam / taduktaM-"jJo jJeye kathamaza: syAt asati pratibaddhari dAo'gnirdAhako na syAt kathamaprativandhakaH" / / ( yogabindu. 431.) iti / etena vivekajaM sarvaviSayakaM jJAnamutpannamapi sattvaguNatvena nivRttAdhikArAyAM prakRtau pravilIyamAnaM nAtmAnamabhispRzatAtyAtmArthazUnyanirvikalpacidrUpa eva muktau vyavatiSThata ityapyapAstam / cittvAvacchedenaikasadeviSayakatvasvabhAvakalpanAd, arthazUnyAyAM citi mAnAbhAvAd, vimyarUpasya citsAmAnyasyAvivartasya kalpane'citsAmAnyasyApi
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ [45] tAzasya kalpanApatteH vyavahArasya buddhivizeSadhamairevopapatteH, yadi cAcitsAmAnyaniSTha evAcidvivartaH kalpyate tadA tulyanyAyAcidvivarto'pi citsAmAnyaniSTha evAbhyupagantuM yukto na tu cidacidvivAdhiSThAnameva kalpayituM yuktaM, nayAdezasya sarvatra dravye tulyaprasaratvAt / kauTasthyaM tvAtmano yacchatisiddhaM taditarAvRttisvAbhAvikajJAnadarzanopayogavattvena samarthanIyam / nirdharmakatvaM citaH kauTasthyamityuktau tatra prameyatvAderapyabhAvaprasaGgAta , tathA ca " saccidAnandarUpaM brahma " ityAderanupapattiH / asadAdivyAvRttimAtreNa sadAdivacanopapAdane ca cittvamapyacidvathAvRttireva syAditi gataM citsAmAnyenApi / yadi ca " utpAdavyayadhrauvyayuktaM sad " iti guNasthalopadarzitarItyA sa (da)lakSaNaM sarvatropapadyate tadA saMsArimuktayorasAkaryeNa svavibhAvasvabhAvaparyAyaistadbAdhamAnaM bandhamokSAdinyavasthAmavirodhenopapAdayatIti, etajjainezvarapravacanAmRtamApIya " upacaritabhogAbhAvo mokSaH" ityAdi mithyAhagvacanavAsanAvipamanAdikAlanipItamudvamantu shRdyaaH!| adhikaM ltaadau|| ||iti pAtaJjale sAyapravacane yogazAstre vibhuutipaadstRtiiyH|| janmauSadhimantratapaHsamAdhijAH siddhayaH // 4-1 // tatra kAyendriyANAmanyajAtIyapariNatAnAmjAtyantarapariNAmaH prakRtyApUrAt // 4-2 //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 46 ] nimittamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikavat // 4-3 // yadA tu yogI bahUn kAyAnnirmimIte tadA kimekamanaskAste bhavantyathAnekamanaskA: 1 iti nirmANacittAnyasmitAmAtrAt // 4-4 // pravRttibhede prayojakaM cittamekamanekeSAm // 4-5 // tatra dhyAnajamanAzayaH // 4-6 / / yataH karmAzuklAkRSNaM yoginastrividhamitareSAM // 4-7 // tatastadvipAkAnuguNAnAmevAbhivyaktirvAsanA nAm // 4-8 // jAtidezakAlavyavahitAnAmapyAnantarya smRtisaMskArayorekarUpatvAt // 4-9 // tAsAmanAditvaM cAziSo nityatvAt // 4-10 // hetuphalAzrayAlambanaiH saMgRhItatvAdeSAmabhAve taMdubhAvaH // 4- 11 // -
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ [47] nAstyasataH saMbhavo na cAsti sato vinAza iti dranyasvena saMbhavantyaH kathaM nivartiSyante vAsanA itiatItAnAgataM svarUpato'styadhdhabhedAdharmA NAm // 4-12 // bhASyam-bhaviSyadvayaktikamanAgatam, anubhUtavyaktikamatItaM, svavyApAropAvaDhaM vartamAnaM, trayaM caitadvastu jJAnasya jJeyam / yadi caitatsvarUpato nAbhaviSyannedaM nirviSayaM jJAnamudapatsyata / tasmAdatItAnAgataM svarUpato'stIti / kiza bhogabhAgIyasya vApavargabhAgIyasya vA karmaNaH phalamutpitsu yadi nirUpAkhyamiti taduddezena tena nimittenaM kuzalAnuSThAnaM na yujyeta / satazca phalasya nimittaM vartamAnIkaraNe samartha nApUrvajanane / siddhaM nimittaM naimittikasya vizeSAnugrahaNaM kurute nApUrvamutpAdayatIti / dharmI cAnekadharmasvabhAvastasya cAvabhedena dharmAH pratyavasthitAH / na ca yathA vartamAna vyaktivizeSApannaM dravyato'sti evamatItamanAgataM ca / kathaM tarhi ? khenaiva vyaGgena svarUpeNAnAgatamasti, svena cAnubhUtavyaktikena svarUpeNAtItamiti / vartamAnasyaivAdhvanaH svarUpavyaktiriti na sA bhvtytiitaanaagtyordhvnoH| ekasya cAdhvanaH samaye dvAvadhvAnau dharmisamanvAgatau bhavata eveti * nAbhUtvAbhAvastrayANAmadhvanAmiti //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 48 ] ( ya0 ) -- dravyaparyAyAtmanaivAdhvatrayasamAvezo yujyate nAnyathA, nimittasvarUpabhedasya pareNApyavazyAzrayaNIyatvAt / tathA cAbhUtvA bhAvAbhAvayorapi paryAyadravyasvarUpAbhyAM syAdvAda eva yukto'nyathA pratiniyatavacanavyavahArAdyanupapatteriti tu zraddheyaM sacetasA || vyaktasUkSmA guNAtmAnaH // 4-13 // yadA tu sarve guNAH kathamekaH zabda ekamindriyamitipariNAmaikatvAdvastutattvam // 4-14 // bhASyam -- prakhyAkriyAsthitizIlAnAM guNAnAM grahaNAsmakAnAM karaNabhAvenaikaH pariNAmaH zrotramindriyam, grAjhAtmakAnAM zabdabhAvenaikaH pariNAmaH zabdo viSaya iti, zabdAdInAM mUrttisamAnajAtIyAnAmekaH pariNAmaH pRthvIpara - mANustanmAtrAvayavasteSAM caikaH pariNAmaH pRthvI gau vRkSaH parvata ityevamAdirbhUtAntareSvapi snehauSNyapraNAmitvakAzadAnAnyupAdAya sAmAnyamekavikArArambhaH smaadheyH|| (20) -- ekAnekapariNAma syAdvAdAbhyupagamaM viM duHzraddhAnametat // kutazcaitadanyAyyam :vastusAmye cittabhedAttayorvibhaktaH panthAH 4-15 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ [4 ] na caikacicatantraM vastu tadapramANakaM tadA kiM syAt // 4-16 // taduparAgApekSitvAJcittasya vastu jnyaataajnyaatm||4-17 yasya tu tadeva cittaM vipayastasyasadA jJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasyApari gAmitvAt // 4-18 // bhASyam-yadi cittavatprabhurapi puruSaH pariNameta tadA vahipamAzcitapRttayaH zabdAdiviSayavad jJAtAjJAtAH syuH| sadAsAtatvaM tu manasastatprabhoH purusssyaaprinnaamitvmnumaapyti|| (10)-pAnarUpasya vittasyAtmani dharmitApariNAmaH sadA samiditatvana tasya sadAzAtatve'pyanupapanA, zabdAdInAM kAdApityasannidhAneca vyasanAyapradAdilakSaNena zAtAyAtatvasaMbhavAt / ata eva kevalalAne zaktivizeSaNa vipayANAM sadA sannidhAnAd mAnAvacchedayatvena teSAM sadAnAtatvanAdhitamiti tu pAramezvarapravacanaprasiddhaH panyAH / / prakRtam--- syAdAzakSA cittameva svAbhAsaM viSayAbhAsaM ca bhavipyatvAnivat--- 1 tatpamAraNaka' ityapi / 2 .pi nAnupannaH' iti syAt /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ [50] na tatsvAbhAsaM dRzyatvAt // 4-19 // . ekasamaye cobhayAnavadhAraNam // 4-20 // syAnmatiH svarasaniruddhaM cittaM cittAntareNa samanantarekha mRkhata iticittAntaradRzye buddhibuddhetiprasaGgaH smRtisaM karazca // 4-21 // katham - citerapratisaMkramAyAstadAkArApattau svabuddhi. . saMvedanam // 4-22 // atazcaitadabhyupagamyatedraSTadRzyoparaktaM cittaM sarvArtham // 4-23 / / bhASyam-mano hi mantavyenArthenoparaktaM, tatsvayaM ca viSaetvAdviSayiNA puruSeNAtmIyayA vRttyAbhisaMbaddhaM, tadetaccittameva draSTadRzyoparaktaM viSayavipayinirbhAsaM cetanAcetanasvarUpApannaM viSayAtmakamapyaviSayAtmakamivAcetanaM cetanamiva sphaTikamaNikalpaM sarvArthamityucyate / tadanena cittasArUpyeNa bhrAntAH kecittadeva cetanamityAhuH / apare cittamAtramevedaM sarvam, nAsti khalvayaM gavAdirghaTAdizca sakAraNo loka iti / anukampanI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ [51] yAste / kasmAt 1 asti hi teSAM bhrAntibIjaM sarvarUpAkAranirbhAsaM cittamiti / samAdhiprajJAyAM prajJeyo'rthaH pratibimbIbhUtaH tasyAlambanIbhUtatvAdanyaH / sa cedarthaH cittamAtraM syAt kathaM prajJayaiva prajJArUpamavadhAryeta / tasmAtprativimbIbhUto'rthaH . prajJAyAM yenAvadhAryate sa puruSa iti / evaM grahItagrahaNagrAhyasvarUpacittabhedAtrayamapyetajAtitaH pravibhajante te samyagdarzinaH tairadhigataH puruSa iti // (ya)-vayaM tu brUma:-agnirUpAtmake prakAze saMyogaM vinA'pi yathA svataHprakAzakatvaM tathA caitanye'pi pratiprANi parAnapekSatayAnubhUyamAne, anyathA'navasthAvyAsaGgAnupapattyAdidoSaprasaGgAt / paraprakAzakatvaM ca tasya kSayopazamadazAyAM pratiniyataviSayasaMbandhAdhInam / kSAyikyAM ca dazAyAM sadA tannirAvaraNasvabhAvAdhInam / tacaitanyaM rUpAdivatsAmAnyavadaspandAtmakAnupAdAnakAraNatvena guNa iti guNyAzrita eva syAt / yazca tasya guNI sa evAtmA / nirguNatvaM ca tasya sAMsArikaguNAbhAvApekSayaiva (na) anyathA, ( tasya ) svAbhAvikAnantaguNAdhAratvAd / bimba- . bhUtacito nirlepatvAbhyupagame ca tatpratibimbagrAhakatvena buddhau prakAzasyAnupapattiH, bimbaprativimbabhAvasaMvandhasya dviSThatvena dvayorapi lepakatvataulyAt / upacaritabimbatvopapAdane copacaritasarvaviSayatvAdyupapAdanamapi tulyamiti nayAdezavizeSapakSapAtamAtrametat / / prakRtaM prastumaH
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . [52] tadasaMkhyeyavAsanAbhizcitramapi parArtha saMhatya kAritvAt // 4-24 // vizeSadarzina aatmbhaavbhaavnaanivRttiH||4-25|| tadA vivekanimnaM kaivalyaprAgbhAraM cittam // 4-26 // tacchidreSu pratyayAntarANi sNskaarebhyH||4-27|| ___ hAnameSAM klezavaduktam / / 4-28 // prasaMkhyAne'pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAtedharma meghaH samAdhiH // 4-29 // tataH klezakarmanivRttiH // 4-30 // tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasthAnantyAjjJeya malpam // 4-31 // bhASyam-sarvaiH klezakarmAvaraNairvimuktasya jJAnasyAnantyaM bhavati / pAvarakeNa tamasA'bhibhUtamAvRtaM anantaM jJAnasattvaM kacideva rajasA pravartitamudghATitaM grahaNasamartha bhavati / tatra yadA sarvairAvaraNamalairapagataM bhavati tadA bhavatyasyAnantyaM, jJAnasyAnantyAjjJeyamalpaM saMpadyate, yathA''kAze khadyotaH / yatredamuktam-" andho maNimavidhyattamanagulirAvayat / agrIvastaM pratyamuJcattamajihvo'bhyapUjayat // 1 // " iti / /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 53 ] ( 20 ) - ayuktametat / jJAnasya jJeyAMza evAvaraNasyAvArakatvAt, svarUpAvaraNe'caitanyaprasaGgAt / jJAnAnantye jJeyAnantyasyApi dhauvyAt / uktaM ca-sUktaM cAtmaparAtmakartRkarma jAna pada1 padamiti dig // tataH kRtArthAnAM pariNAma kramasamAptirguNAnAm // 4-32 // atha ko'yaM kramo nAma 1 iti kSaNapratiyogI pariNAmAparAntanirgrAhyaH kramaH / / 4-33 // bhASyam - kSaNAnantaryAtmA pariNAmasyA parAntenAvasAnena gRhyate kramaH / na hyananubhUta kramakSaNA navasya purANatA valasyAnte bhavati / nityeSu ca kramo dRSTaH / dvayI ceyaM nityatA, kUTasthanityatA pariNAminityatA ca / tatra kUTasthanityatA puruSasya, pariNAminityatA guNAnAm / yasmin pariNamyamAne tattvaM na vihanyate tannityam / ubhayasya ca tattvAnabhighAtAnityatvam / tatra guNadharmeSu buddhyAdiSu pariNAmAparAntanigraH kramo labdhaparyavasAno nityeSu dharmiSu guNeSvalandhaparya-vasAnaH / kUTasthanityeSu svarUpamAtrapratiSTheSu mukrapurupeSu kharu-
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 [54] 'pAstritA krameNaivAnubhUyata iti / tatrApyalabdhaparyavasAnaH zabdapRSThenAstikriyAmupAdAya kalpita iti // (ya0)-sarvatra dravyatayA'kramasya paryAyatayA ca kramasyAnubhavAt kramAkramAnuviddhalakSaNyasyaiva sulakSaNatvAt kUTasthanityatAyAM mAnAbhAvaH / paryAye ca sthiticAturvidhyAdvaicitryamiti pravacanarahasyameva sayuktikamiti tu zraddheyam / / prakRtam--- athAsya saMsArasya sthityA gatyA ca guNeSu vartamAnasyAsti kramasamAptirna vA ? iti / avacanIyametat / katham ! asti prazna ekAntavacanIyaH sarvo jAto mariSyati / OM bho iti / atha sarvo mRtvA janiSyata iti vibhajya vacanIyametat / atyuditakhyAtiH kSINatRSNaH kuzalo na janiSyate itarastu aniSyate / tathA manuSyajAtiH zreyasI na vA zreyasI? ityevaM paripRSTe vibhajya vacanIyaH praznaH, pazUnuddizya zreyasI, devAn RSIMzcAdhikRtya neti / ayaM tvavacanIyaH praznaH saMsArojyamantavAnathAnanta iti ? / kuzalasyAsti saMsArakramaparisamAcirnetarasyeti anyavarAvadhAraNe dossH| tasmAdvayAkaraNIya evAyaM prazna iti // . . - guNAdhikArakramaparisamAptau kaivalyamuktam, tatsvarUpamava"bAryate-- ..... puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ [55] svarUpapratiSThA vA citishkniriti||4-34|| // iti zrIpAtaJjale yogazAstre sAthapravacane kaivalyapAdazcaturthaH // ayaM pAtaJjalayArthaH kinycitvsmyaangkitH| darzitaH prAjJabodhAya yazovijayavAcakaiH // 1 // +ONG RECENERSamaste PER HETRIOSIYARSOSONI 09 samApto'yaM granthaH 4-- HOMSAR RBSMEERRIBPSEERASHRAPARISO900RORDPRESE
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ // arham // zrImad-haribhadrararisaMdarbhitA zrImadyazovijayopAdhyAyaviracitavyAkhyAsaMvalitA yogviNshikaa| // e namaH // atha yogaviMzikA vyAkhyAyatemukkheNa joyaNAo, jogo samvo vidhmmvaavaaro| parisuddho vinneo, ThANAgao viseseNaM // 1 // ___'mukkheNa ' ti / ' mokSaNa' mahAnandena yojanA 'sarvo'pi dharmavyApAra:' sAdhorAlayavihArabhASAvinayamikSATanAdikriyArUpo yogo vijJeyaH, yojanAdyoga iti vyutpattyAnugRhItamokSakAraNIbhUtAtmavyApAratvarUpayogalakSaNasya sarvatra ghaTamAnatvAt / kIdRzo dharmavyApAro yogaH ? ityAha'parizuddhaH' praNidhAnAdhAzayavizuddhimAn , anIdRzastra draSyakriyArUpatvena tucchatvAt , uktaM ca-"AzayabhedA ete, sarve'pi hi vacato'vagantavyAH / bhAvo'yamanena vinA, ceSTA dravyakriyA tucchA / / " (SoDazaka 3-12) 'e' praNidhAnAdayaH sarve'pi kathaJcikriyArUpatve'pi tadupalakSyA prAzaya
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ [57] bhedAH, 'ayaM ' ca paJcaprakAro'pyAzayo bhAvaH, anena vinA 'ceSTA' kAyavAzmanovyApArarUpA dravyakriyA 'tucchA' . asArA abhilapitaphalAsAdhakatvAdityetadarthaH // atha ke te praNidhAnAdhAzayAH ? ucyate-praNidhAnaM pravRttirvinanaMyaH siddhirviniyogazceti paJca, Aha ca-"praNidhi-pravRtti-vighnajaya-siddhi-viniyogabhedataH praayH| dharmajJairAkhyAtaH, zubhAzayaH paJcadhAna vidhau / / " (po03-6) iti / tatra hInaguNadvepAbhAvaparopakAravAsanAviziSTo'dhikRtadharmasthAnasya ka vyatopayogaH praNidhAnam, uktaM ca-"praNidhAnaM vatsamaye, sthitimattadadhaH kRpAnugaM caiva / niravadyavastuviSayaM, parArthanipacisAraM ca // " (po0 3-7) 'tatsamaye' pratipannadharma sthAnamaryAdAyAM 'sthitimat' avicalitasvabhAvam , 'tadadha' svapratipannadharmasthAnAdadhastanaguNasthAnavartipu jIveSu 'kapAnugaM' karuNAparam , na tu guNahInatvAtteSu dveSAnvitam , zeSa sugamam / / adhikRtadharmasthAnoddezena tadupAyaviSaya itikartavyatAzuddhaH zIghrakriyAsamAptIcchAdilakSaNotsukyavirahitaH prayatnAtizayaH pravRciH, Aha ca-"tatraiva tu pravRttiA, zubhasAropAyasaGgavAtyantam / adhikRtayatnAtizayAdautsukyavivarjitA caiva / / " (po03-8) 'tatraiva ' adhikRtadharmasthAna eva zubha:-prakRSTaH sAro-naipuNyAnvito ya upAyastena saMgatA // vinaMjayo nAma vinasya jayo'smAditi vyu
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ [58] tpatyA dharmAntarAyanivarttakaH pariNAmaH / sa ca jetavyavinatraividhyAtrividhaH, tathAhi-yathA kasyacitkaNTakAkIrNamArgAvatIrNasya kaNTakavighno viziSTagamanavighAtaheturbhavati, tadapanayanaM tu pathi prasthitasya nirAkulagamanasaMpAdakaM, tathA mokSamArgapravRttasya kaNTakasthAnIyazItoSNAdiparIpaharupadrutasya na nirAkulapravRttiH, tatitikSAbhAvanayA tadapAkaraNe tvanAkulapravRttisiddhiriti kaNTakavighnajayasamaH prathamo hIno vighnajayaH / tathA tasyaiva jvareNa bhRzamabhibhUtasya nirAkulagamanecchorapi tatkartumazaknuvataHkaNTakavighnAdadhiko yathA jvaravighnastajayazca viziSTagamanapravRttihetustathehApi jvarakalpAH zArIrA eva rogA vizi dharmasthAnArAdhanaprativandhakatvAdvitAstadapAkaraNaM ca "hiyAhArA miyAhArA" (piMDaniyukti-gA0648) ityAdisUtroktarItyA tatkAraNAnAsevanena, 'na matsvarUpasyaite parIpahA lezato'pi bAdhakAH kintu dehamAtrasyaiva iti bhAvanAvizeSaNa vA samyagdharmArAdhanAya samarthamiti jvaravinnajayasamo madhyamo dvitIyo vighnajayaH / yathA ca tasyaivAdhvani jigamiSodigmohavighnopasthitau bhUyo bhUyaH preryamANasyApyadhvanInairna gamanotsAhaH syAttadvijye tu svayameva samyagjJAnAtparaizvAbhidhIyamA. namArgazraddhAnAnmandotsAhatAtyAgena viziSTagamanasaMbhavastathehApi mokSamArge digmohakalpomithyAtvAdijanito manovinamo vighnastajayastu gurupAratantryeNa mithyAtvAdipratipakSabhAvanayA
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 59] manovibhramApanayanAdanavacchinaprayANasaMpAdaka ityayaM mohavimajayasama uttamastRtIyo vidhjyH| ete ca trayo'pi vinajayA zrAzayarUpAH samuditAH pravRttihetavo'nyataravaikalye'pi vadasiddharityavadheyam uktaM ca-" vidhajayastrividhaH khalu, vijJeyo hInamadhyamotkRSTaH / mArga iha kaNTakajvaramohajayasamA pravRttiphalaH // " (po0 3-8) iti| aticArarahitAdhikaguNe guvAdI vinayayAvRttyavahumAnAdyantritA hInaguNe niguNe vA dayAdAnavyasanapatitaduHkhApahArAdiguNapradhAnA madhyamaguNe copakAraphalavatyadhikRtadharmasthAnasyAhiMsAdeH prAptiH siddhiH uktaM ca-" siddhistattaddharmasthAnAvAptiriha tAttvikI jJeyA / adhike vinayAdiyutA, hIne ca dayAdiguNasArA // " (po 3-10) iti // svaprAptadharmasthAnasya yathopAyaM parasminnapi saMpAdakatvaM viniyogaH, ayaM cAnekajanmAntarasantAnakrameNa prakRSTadharmasthAnAvApteravandhyo hetuH, uktaM ca-" siddhezvottarakArya, viniyogo'vandhyametadetasmin / satyanvayasaMpattyA, sundaramiti tatparaM yAvat // " (po03-11) 'avandhyaM' na kadAciniSphalaM 'etat' dharmasthAnamahiMsAdi, 'etasmina' viniyoge sati 'anvayasaMpatyA' avicchedabhAvena 'tat / viniyogasAdhyaM dharmasthAnaM sundaram / 'itiH' bhinnakramaH -samAsyarthazca, yAvatparamityevaM yogaH, yAvat 'paraM' prakRSTaM dharmasthAnaM samApyata ityarthaH / idamatra hRdayam-dharmasvAvadAgA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ [60] dimalavigamena puSTizuddhimaccittameva / puSTizca puNyopacayaH, zuddhizca ghAtikarmaNAM pApAnAM kSayeNa yA kAcinirmalatA, tadubhayaM ca praNidhAnAdilakSaNena bhAvenAnuvandhavadbhavati, tadanubandhAcca zuddhiprakarSaH saMbhavati, niranuvandhaM ca tadazuddhiphalameveti na taddharmalakSaNam , tato yuktamuktaM "praNidhAnAdibhAvena parizuddhaH sarvo'pi dharmavyApAraH sAnuvandhatvAd yogaH" iti / yadyapyevaM nizcayataH parizuddhaH sarvo'pi dharmavyApAro yogastathApi 'vizeSeNa ' tAntrikasaMkevavyavahArakRtenAsAdhAraNyena sthAnAdigata eva dharmavyApAro yogaH, sthAnAdyanyatama eva yogapadapravRtteH sammatatvAditi bhAvaH // 1 // ____ sthAnAdigato dharmavyApAro vizeSeNa yoga ityuktam, tatra ke te sthAnAdayaH ? katibhedaM ca tatra yogatvam ? ityAhaThANunnatthAlaMbaNa-rahio taMtammi paMcahA eso| dugamittha kammajogo, tahAtiyaM nANaMjogo u // 2 // _ 'ThANunatthe' tyAdi / sthIyate'neneti sthAna-AsanavizeSarUpaM kAyotsargaparyavandhapadmAsanAdi sakalazAstraprasiddham , UrNa:-zabdaH sa ca kriyAdAvuccAryamANasUtravarNalapaNA, artha:-zabdAbhidheyavyavasAya:, AlambanaM-vAmapratimAdiviSa 1" nANajogA u" ityapi /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 61] 0 yadhyAnam, ete catvAro bhedAH, ' rahitaH' iti rUpidravyAlamvanarahito nirvikalpacinmAtrasamAdhirUpa ityevaM 'eSaH' yoga: pazcavidhaH ' tantre ' yogapradhAnazAstre, pratipAdita iti zeSaH, uktaM ca - " sthAnoryArthAlambanatadanyayogaparibhAvanaM samyak / paratattvayojanamalaM, yogAbhyAsa iti samayevidaH || " (poDa 13 - 4 ) iti / sthAnAdiSu yogatvaM ca " mokSakAraNIbhUtAtmavyApAratvaM yogatvam" iti yogalakSaNayogAdanupacaritameva / yattu " yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvaGgAni yogasya " ( pAtaM0 sU0 2-26 ) iti yogAsantvena yogarUpatA sthAnAdiSu hetuphalabhAvenopacArAdabhidhIyata iti poDazakavRttAvuktaM tat " cittavRttinirodho yogaH" (pA0 yo0 da0 1-2 ) iti yogalakSaNAbhiprAyeNeti dhyeyam / atra sthAnAdiSu 'dvayaM' sthAnorNalakSaNaM karmayoga eva, sthAnasya sAkSAdUryasyApyuccAryamANasyaiva grahaNAduccAraNAMze kriyArUpatvAt / tathA 'tryaM' arthAlamvananirAlambanalakSaNaM jJAnayogaH, ' tu: ' " evakArArtha iti jJAnayoga eva, arthAdInAM sAcAd jJAnarUpatvAt // 2 // eSa karmayogo jJAnayogo vA kasya bhavatIti svAmicintAyAmAha - 2 ' tattvavidaH' ityapi /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ [62] dese sabje ya tahA, niyaneNeso carittiNo hoi / iyarasla bIyamittaM, ittu ciya kei icchaMti // 3 // 'dese savve yati / saptamyAH paJcamyarthatvAddezatastathA sarvatazca cAritriNa eva 'eSaH prAguktaH sthAnAdirUpo yogaH 'niyamena' itaravyavacchedalakSaNena nizcayena bhavati, kriyArUpasya jJAnarUpasya vA'sya cAritramohanIyakSayopazamanAntarIyakatvAt, ata evAdhyAtmAdiyogapravRttirapi cAritraprAptimArabhyaiva granthakRtA yogavindau prarUpitA, tathAhi-"dezAdibhedatazcitramidaM coktaM mahAtmabhiH / atra pUrvodito yogo'dhyAtmAdiH saMpravartate / / 1 / / " (356 zloka ) iti, 'dezAdibhedataH' dezasarvavizeSAd 'idaM' cAritraM 'adhyAtmAdiH' adhyAtma 1 bhAvanA 2 AdhyAnaM 3 samatA 4 vRttisaMkSayazca 5, tatrAdhyAtma ucitapravRttetabhRto maitryAdibhAvagarbha zAstrAjIvAditattvacintanam 1, bhAvanA adhyAtmasyaiva pratidinaM pravardhamAnazcittavRttinirodhayukto'bhyAsaH 2, AdhyAna prazastaikArthaviSayaM sthirapradIpasadRzamutpAtAdiviSayasUkSmopayogayutaM cittam 3, samatA avidyAkalpiteSTAniSTatvasaMjJAparihAreNa zubhAzubhAnAM viSayANAM tulyatAbhAvanam 4, vRttisaMkSayazca manodvArA vikalparUpANAM zarIradvArA parispandarUpANAmanyasaMyomAtmakavRttInAmapunarbhA vena nirodhaH 5 / athaiteSAmadhyAtmAdInAM sthAnAdiSu kutra
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [63] kasyAntarbhAvaH iti ceda, ucyate-adhyAtmasya citrabhedasya devasevAjapatacacintanAdirUpasya yathAkramaM sthAne UrNe'rthe ca / bhAvanAyA api bhAvyasamAnaviSayatvAttatraiva / dhyAnasyAlambane / samatAvRttisaMkSayayozca tadanyayoga iti bhAvanIyam / tato dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiyogapravRttiH saMbhavatIti siddham / nanu yadi dezataH sarvatazca cAritriNa eva sthAnAdiryogaH tadA dezaviratyAdiguNasthAnahInasya vyavahAreNa zrAddhadharmAdau pravartamAnasya sthAnAdikriyAyAH sarvathA naiSphalyaM syAdityAzaGkayAha-'itarasya' dezasarvacAritrivyatirikta [sya] sthAnAdikaM 'ita eva' dezasarvacAritraM vinA yogasaMbhavAbhAvAdeva 'vIjamAtraM' yogavIjamAtra 'kecid' vyavahAranayapradhAnA icchanti / " mokSakAraNIbhUtacAritratattvasaMvedanAntarbhUtatvena sthAnAdikaM cAritriNa eva yogaH, apunabandhakasamyagdRzostu tadyogabIjam" iti nizcayanayAbhimataH panthAH / vyavahAranayastu yogavIjamapyupacAreNa yogamevecchatIti vyavahAranayenApunarbandhakAdayaH sthAnAdiyogavAminA, nizcayanayena tu cAritriNa eveti vivekaH / tadidamukAma" apunarvandhakasyAyaM, vyavahAreNa tAttvikaH / adhyAtmabhAvanArUpo, nizcayenottarasya tu // 2 // " (yo0 vi0 368 zloka.) iti / apunarvandhakasya upalakSaNAtsamyagdRSTezca 'vyava
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ [64] . . ...... hAreNa ' kAraNe kAryatvopacAreNa tAttvikA, kAraNasyApi kathazcitkAryatvAt / ' nizcayena ' upacAraparihAreNa 'ucarasya tu' cAritriNa eva // sakRdvandhakAdInAM tu sthAnAdikamazuddhapariNAmatvAnizcayato vyavahAratazcana yogaH kintu yogAbhyAsa ityavadheyam , uktaM ca-" sakRdAvarttanAdInAmatAtvika udaahtH| pratyapAyaphalaprAyastathA veSAdimAtrataH // 3 // ". (yo0 vi0 366 zloka.) sakRd-ekavAramAvartante-utkRSTAM . sthiti bannanti, ye te sakRdAvartanAH, AdizabdAvirAvartanAdigrahaH, 'atAvikaH' vyavahArato nishcytshcaatttvruupH||3|| tadevaM sthAnAdiyogasvAmitvaM vivecitam, arthateSveva atibhedAnAhaikiko ya cauddhA, itthaM puNa tattao munneyvo| icchApavittithirasiddhibheyao lamayanAIe // 4 // __ 'ikkiko yatti / 'atra' sthAnAdauM 'punaH' karmajJAnavibhedAbhidhAnApekSayA bhUyaH ekaikazcaturkI 'tattvataH' sAmAnyena 'dRSTAvapi paramArthataH 'samayanItyA yogazAstrapratipAditapari pAvyA 'icchApravRttisthirasiddhibhedataH' icchApravRttisthira. siddhibhedAnAzrityaM 'muNeyavyo ! tti jJAtavyaH // 4 // .. tAneva bhedAn vivarIpurAha.. . . . . . .
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ [65] tajjuttakahApIIi saMgayA vipariNAmiNI icchaa| savvatthuvasamasAraM, tappAlaNamo pavattI u||5|| taha ceva eyavAhaga-ciMtArahiyaM thirattaNaM neyaM / savvaM paratthasAhaga-rUvaM puNa hoi siddhi ti // 6 // 'tajjuttakahA ' ityAdi / tadyuktAnAM-sthAnAdiyogayuktAnAM kathAyAM prItyA-arthavubhutsayArthabodhena vA janito yo harpastallakSaNayA saMgatA-sahitA vipariNAminI' vidhikabahumAnAdigarbha svollAsamAtrAyatkiJcidabhyAsAdirUpaM vicitraM pariNAmamAdadhAnA icchA bhavati, dravyakSetrAdhasAmagryeNAsAkalyAbhAve'pi yathAvihitasthAnAdiyogecchayA yathAzakti kriyamANaM sthAnAdi icchaaruupmityrthH| pravRttistu 'sarvatra' sarvAvasthAyAM 'upazamasAraM' upazamapradhAnaM yathA syAttathA 'tatpAlanaM' yathAvihitasthAnAdiyogapAlanam , 'o' tti prAkRtatvAt / vIyotizayAd yathAzAstramaGgasAkalyena vidhIyamAnaM sthAnAdi pravRttirUpamityarthaH // 5 // 'vaha ceva' ti| tathaiva' pravRttivadeva sarvatropazamasAraM sthAnAdipAlanamatasya-pAlyamAnasya sthAnAdervAdhakacintArahitaM sthiratvaM jJeyam / pravRttisthirayogayoretAvAn vizeSa:yaduta pravRttirUpasthAnAdiyogavidhAnaM sAticAratvAdAdhakAMca
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ [66] ntAsahitaM bhavati / sthirarUpaM tvabhyAsasauSThavena nirvAdhakameva jAyamAnaM tajjAtIyatvena bAdhakacintApratighAtAcchuddhivizeSeNa tadanutthAnAca tadrahitameva bhavatIti / 'sarva' sthAnAdi svasinnupazamavizeSAdiphalaM janayadeva parArthasAdhaka-svasannihitAnAM sthAnAdiyogazuddhacabhAvavatAmapi tasiddhividhAnadvArA paragatasvasadRzaphalasaMpAdakaM punaH siddhirbhavati / ata eva sidvAhiMsAnAM samIpe hiMsAzIlAapi hiMsAM kartuM nAlam , siddhasatyAnAM ca samIpe'satyapriyA apyasatyamabhidhAtuM nAlam / evaM sarvatrApi jJeyam / 'itiH' icchaadibhedprismaaptisuuckH| atrAyaM bhatkRtaH saMgrahazloka:-" icchA tadvatkathAprItiH, pAlanaM zamasaMyutam / pAlanaM (pravRttiH) doSabhIhAniH sthairya siddhiH parArthatA // 1 // " iti / / 6 / / uktA icchAdayo bhedAH, arthateSAM hetUnAhaee ya cittarUvA, tahAkhaovasamajogo huNti| tassa u saddhApIyAiz2ogo bhavvasattANaM // 7 // 'ee ya ' ti / ete ca ' icchAdayaH 'citrarUpAH ' parasparaM vijAtIyAH svasthAne cAsaGkhyabhedabhAjaH, 'tasya tu' adhikRtasya sthAnAdiyogasyaiva zraddhA-idamitthameveti pratipattiH, prItiH-tatkaraNAdauharSaH, AdinA dhRtidhAraNAdiparigrahastadyogataH ' bhavyasattvAnAM' mokSagamanayogyAnAmapunarvandha
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ [67] kAdijantUnAM 'tathAkSayopazamayogataH' tattatkAryajananAkUlavicitrakSayopazamasaMpatyA bhavanti, icchAyogAdivizeSe AzayabhedAbhivyaGgyaH kSayopazamabhedo heturiti paramArthaH / ata evaM yasya yAvanmAtraH kSayopazamastasya tAvanmAtrecchAdisaMpattyA mArge pravarttamAnasya sUkSmabodhAbhAve'pi mArgAnusAritA na vyAhanyata iti saMpradAyaH // 7 // icchAdInAmeva hetubhedamabhidhAya kAryabhedamabhidhatteaNukaMpA nivveo, saMvego hoi taha ya psmutti| eesiM aNubhAvA, icchAINaM jahAsaMkhaM // 8 // 'aNukaMpatti / 'anukampA ' dravyato bhAvatazca yathAzakti du:khitaduHkhaparihArecchA, 'nirvedaH' naiguNyaparijJAnena bhavacArakAdviraktatA, 'saMvegaH' mokSAmilApaH, tathA 'prazamazca' krodhakaNDUviSayatRSNopazamaH, ityete ' eteSAM' icchAdInAM yogAnAM yathAsaGkhyaM anu-pazcAd bhAvAH 'anubhAvA' kAryANi bhavanti / yadyapi samyaktvasyaivaite kAryamUtAni liGgAni pravacane prasiddhAMni tathApi yogAnubhavasiddhAnAM viziSTAnAmeteSAmihecchAyogAdikAryatvamabhidhIyamAnaM na virudhyata iti draSTavyam / vastutaH kevalasamyaktvalAbhe'pi vyavahAreNecchAdiyogapravRtterevAnukampAdibhAvasiddheH / anukampAdisAmAnye icchAyogAdisAmAnyasya tadvizeSe ca tadvizeSasya
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ [68] hetutvamityeva nyAyasiddham / ata eva zamasaMveganirvedAnukampA''stikyalakSaNAnAM samyaktvaguNAnAM pazcAnupUyaiva laabhkrmH| prAdhAnyAcetthamupanyAsa iti saddharmaviMzikAyAM pratipAditam / / 8 // tadevaM hetubhedenAnubhAvabhedena cecchAdibhedavivecanaM kRtam, tathA ca sthAnAdAvekaikasminicchAdibhedacatuSTayasamAvezAdetadviSayA azItibhedAH saMpannA etannivedanapUrvamicchAdibhedabhinnAnAM sthAnAdInAM sAmAnyena yojanAM zikSayannAha evaM Thiyammi tatte, nAeNa u joyaNA imA pyddaa| ciivaMdaNeNa neyA, navaraM tattaNNuNA sammaM // 9 // 'evaM' ityAdi / 'evaM' amunA prakAreNecchAdipratibhedairazItibhedo yogaH, sAmAnyatastu sthAnAdiH paJcabheda iti 'tattve yogatatve 'sthite vyavasthite 'jJAtena tu dRSTAntena tu caityavandanena iyaM ' prakaTA' kriyAbhyAsaparajanapratyakSaviSayA 'yojanA' pratiniyatavipayavyavasthApanA 'navaraM' kevalaM tattvajJena 'samyag ' avaiparItyena jJeyA // 9 // tAmevAhaarihaMtaceiyANaM, karemi ussagga evamAiyaM / "juttassa tahA, hoi jahatthaM payannANaM // 10 // patiH, pratthAlaMbaNa-jogavao pAyamavivarIyaM tu| grahastadyoga ThANAisu, jattaparANaM paraM seyaM // 11 //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ [66] 'arihaMta' ityAdi / " arihaMtaceiyANaM karemi kAussaggaM" evamAdi caityavandanadaNDakaviSayaM zraddhAyuktasya' kriyAstikyavata: 'tathA' tena prakAreNoccAryamANasvarasaMpanmAtrAdizuddhasphuTavarNAnupUrvIlakSaNena 'yathArtha' abhrAnta padajJAnaM bhavati, parizuddhapadocAre doSAbhAve sati parizuddhapada- . jJAnasya zrAvaNasAmagrImAtrAdhInatvAditi bhAvaH // 10 // 'eyaM ca' tti / 'etacca parizuddhaM caityavandanadaNDakapadaparijJAnam , arthaH-upadezapadaprasiddhapadavAkyamahAvAkyaidaMparyArthaparizuddhajJAnam, AlambanaM ca-prathame daNDake'dhikRtatIrthakRd, dvitIye sarve tIrthakRtaH, tRtIye pravacanam , caturthe samyagdRSTiH zAsanAdhiThAyaka ityAdi, tadyogavatA-tatpraNidhAnavataH 'prAyaH' vAhunyena 'aviparItaM tu' abhIpsitaparamaphalasaMpAdakameva, arthAlambanayogayoniyogatayopayogarUpatvAt , tatsahitasya caityavandanasya bhAvacaityavandanatvasiddheH, bhAvacaityavandanasya cAmRtAnuSThAnarUpatvenAvazyaM nirvANaphalatvAditi bhAvaH / prAyograhaNaM sApAyayogavadvayAvRttyartham / dvividho hi yoga:-sApAyo nirapAyazca, tatra nirupakramamokSapathapratikUlacittavRddhikAraNaM prAkAlArjitaM karma apAyastatsahito yogaH sApAyaH, tadrahi-. tastu nirapAya iti / tathA ca sApAyArthIlambanayogavataH kadAcitphalavilambasambhave'pi nirapAyatadvato'vilambena phalotpattau na vyabhicAra iti prAyograhaNArthaH / itareSAM'
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ [70 ] arthAlambanayogAbhAvavatAmetacaityavandanasUtrapadaparijJAnaM 'sthAnAdiSu yatnavatAM ' gurUpadezAnusAreNa vizuddhasthAnavarNodyamaparAyaNAnAmAlambanayogayozca tIvraspRhAvatAM 'paraM' kevalaM zreyaH, arthAlambanayogAbhAve vAcanAyAM pracchanAyAM parAvartanAyAM vA tatpadaparijJAnasyAnuprekSA'saMvalitatvena "anupayogo dravyam" itikRtvA dravyacaityavandanarUpatve'pi sthAnorNayogayatnAtizayAdAlambanaspRhayAlutayA ca taddhatvanuSThAnarUpatayA bhAvacaityavandanadvArA paramparayA svaphalasAdhakatvAditi bhAvaH // 11 // sthAnAdiyatnAbhAve ca tacaityavandanAnuSThAnasaprAdhAnyarUpadravyatAmAskandaniSphalaM viparItaphalaM vA syAditi lezato'pi sthAnAdiyogAbhAvavanto naitatpadAnayogyA ityupadizannAha- . iharA u kAyavAsiyapAyaM ahavA mhaamusaabaao| tA aNurUvANaM ciya, kAyano eyvinnaaso||12|| ___ 'iharA utti / ' itarathA tu ' alimbanayogAbhAvavatAM sthAnAdiyatnAbhAve tu tat caityavandanAnuSThAnaM 'kAyavAsitaprAyaM ' sammUrchanajapravRttitulyakAyaceSTitaprAyaM mAnasopayogazUnyatvAt, upalakSaNAdvAgvAsitaprAyamapi draSTavyaM, tathA cAnanuSThAnarUpatvAnniSphalametaditi bhAvaH / 'athavA' iti doSAntare, tacaityavandanAnuSThAnaM mahAmRSAvAdaH, "sthAnamauna
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 71 ] dhyAnairAtmAnaM vyutsRjAmi " ( ThANe mogeNaM bhAyeNaM appAkhaM cosirAmi" ) iti pratizayA vihitasya caityavandana kAyotsargAde sthAnAdima mRpAvAdasya sphuTatvAt svayaM vidhiviparyayapravRttI pareSAmetadanuSTAne mithyAtyabuddhijananadvArA tasya laukikamRpAvAdAdavigurutvAcca tathA ca viparItaphalaM tepAmetadanuSThAnaM sampannam / ye'pi sthAnAdizumapyaihikakIyadIcchayAssSmikasvalokAdivibhUtIcchayA baitadanuSThAnaM kurvanti tepAmapi mokSArthakapraziyAvihitametattadviparItArthatayA kriyamANaM viSagaganuSThAnAntarbhUtatvena mahAmRSAvAdAnuvandhitvAdviparItaphalameveti / vipAdyanuSTAnasvarUpaM cetthamupadarzitaM patajhanyAdyuktabhedAna svatantreNa saMvAdayatA granthakRtava yogavindA" vipaM garI'nanuSThAnaM taddheturamRtaM param / gurvAdipUjAnuSThAnamapekSAdividhAnataH // 1 // " ( 155 lo ) ' cipaM ' sthAvarajAmabhedabhinnam, tato pimitra vipam, evaM gara iva garaH paraM garaH kRdrayasaMyogajA viSavizeSaH, 'ananuSThAnaM ' anuSThAnAbhAsaM, 'taddhetuH' anuSThAnahetuH, amRtamivAmRtaM zramaraNahetutvAt mapekSA- ihaparaloka spRhA, yAdizabdAdanAbhogAdeva yad vipAnaM vizeSastasmAt // " vipaM labdhyAdyapekSAtaH, idaM samisamArayAt / mahato pArthanAjyeyaM, laghutvApAdanAttathA // 2 // |" (156 cho) labdhyAde: - labdhikIrtyAdeH apekSAtaH - spRhAtaH hRdaM ' anuSTAnaM viSaM 'savicamAraNAt ' parizuddhAntaHkaraNa $ -
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [2] pariNAmavinAzanAt , tathA mahato'nuSThAnasya 'alpArthanAt ' tucchalabdhyAdiprArthanena laghutvasyApAdanAdidaM viSaM jJeyam / / "divyabhogAbhilASeNa, garamAhurmanISiNaH / etadvihitanItyaiva, kAlAntaranipAtanAt // 3 // " (157 zlo.) etad anuSThAnaM aihikabhoganispRhasya svargabhogaspRhayA garamAhuH 'vihivanItyaiva' viSoktanItyaiva, kevalaM kAlAntare-bhavAntararUpe nipAtanAt-anarthasampAdanAt / viSaM sadya eva vinAzahetu:, garazca kAlAntareNetyevamupanyAsaH // " anaabhogvtshcaitdnnusstthaanmucyte|smprmugdhN mano'syeti, tatazcaitadyathoditam // 4 // " ( 158 zlo) 'anAbhogavataH' kutrApi phalAdAvapraNihitamanasaH 'etad anuSThAnaM 'ananuSThAnaM' anuSThAnameva na bhavatItyarthaH / sam iti samantataH prakarSeNa mugdhaM sannipAtopahatasyevAnadhyavasAyApana mano'sya, 'itiH' paadsmaaptau| yata evaM tato yathoditaM tathaiva // " etadrAgAdidaM hetuH, zreSTho yogavido viduH| sadanuSThAnabhAvasya, zubhabhAvAMzayAgata: // 4 // " (156 zlo) 'etadrAgAt ' sadanuSThAnavahumAnAt "idaM' AdidhArmikakAlabhAvi devapUjAghanuSThAnaM 'sadanuchAnabhAvasya ' tAcikadevapUjAdyAcArapariNAmasya mukyadveSeNaM manAra mutyanusAreNa vA zubhabhAvalezayogAt ' zreSThaH ' avanthyo heturiti yogavido' viduH' jAnate || "jinoditamiti tvAhurbhAvasAramadaH punaH / saMvegagarbhamatyantamamRtaM
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ [73] munipuGgavAH // 6 // " ( 160 zlo0) jinoditamityeva 'bhAvasAraM ' zraddhApradhAnaM 'adaH' anuSThAnaM 'saMvegagarbha' mokSAbhilASasahitaM 'atyantaM ' atIva amaraNahetutvAdamRtasaMjJamAhuH 'munipuGgavAH' gautamAdimahAmunayaH / eteSu trayaM yogAbhAsatvAdahitam, dvayaM tu sadyogatvAddhitamiti tattvam / yata evaM sthAnAdiyalAbhAvavato'nuSThAne mahAdoSaH 'tat tasmAt 'anurUpANAmeva' yogyAnAmeva 'etadvinyAsaH' caityavandanasUtrapradAnarUpaH kartavyaH // 12 // ka etadvinyAsAnurUpA ityAkAGkSAyAmAhaje desaviraijuttA, jamhA iha vosirAmi kAyaM ti| suvvai viraIe ima, tAsamma ciMtithavva miNaM // 13 // 'je' ityAdi / ye 'dezaviratiyuktAH' paJcamaguNasthAnapariNatimantaH te iha anurUpA iti shessH| kutaH ? ityAha-yasmAt 'iha' caityavandanasatre " vyutsRjAmi kAyam" iti zrUyate, idaM ca viratau satyAM saMbhavati, tadabhAve kAyavyutsargAsambhavAt , tasya gutirUpaviratibhedatvAt , tataH samyak cintitavyametat yaduta " kArya vyutsRjAmi" iti pratijJAnyathAnupapattyA dezaviratipariNAmayuktA eva caityavandanAnuSThAne'dhikAriNaH, tepAmevAgamaparatantratayA vidhiyatnasambhavenAmRtAnuSThAnasiddheriti / etacca madhyamAdhikArigrahaNaM tulA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 74 ] daNDanyoyanAdyantagrahaNArtham, tena paramAmRtAnuSThAnaparA : sarvaviratAstacvata eva taddhetvanuSThAnaparAH / apunarbandhakA api ca vyavahArAdihAdhikAriNo gRhyante, kugrahavirahasampAdanenApunarvandhakAnAmapi caityavandanAnuSThAnasya phalasampAdakatAyAH pazcAzakAdiprasiddhatvAdityavadheyam / ye tvapunarvandhakAdibhAvamapyaspRzanto vidhivahumAnAdirahitA gatAnugatikatayaiva caityavandanAdyanuSThAnaM kurvanti te sarvathA'yogyA eveti vyavasthitam // 13 // nanvavidhinA'pi caityavandanAdyanuSThAne tIrthapravRttiravyavacchinnA syAt, vidherevAnveSaNe tu dvitrANAmeva vidhiparAyAM lAbhAt krameNa tIrthocchedaH syAditi tadanucchedAyAvidhyanuSThAnamapyAdaraNIyamityAzaGkAyAmAha - titthassuccheyAi vi, nAlaMbaNa jaM sasamaemeva / suttakiriyAi nAso, eso asamaMjasavihANA // 14 // ' titthassa ' ityAdi / ' atra ' vidhyanuSThAne tIrthoMcchedAdyapi nAlambanI (nam), tIrthAnucchedAyAvidhyanuSThAnamapi kartavyamiti nAlambanIyam / ' yad ' yasmAt ' evameva ' avidhyanuSThAne kriyamANa eva ' asamaJjasavidhAnAt ' vihitAnyathAkaraNAdazuddhapAramparyapravRttyA sUtrakriyAyA vinAza, sa 1 zrIharibhadrasUrikRtaH / 2" titthassuccheyAi vi, etthaM nAlaMbaNaM jamemeva " iti bhavet /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ [75] eSa tIrthocchedaH / nahi tIrthanAmnA janasamudAya eva tIrtham , AjJArahitasya tasyAsthisaGghAtarUpatvapratipAdanAt , kintu sUtravihitayathocitakriyAviziSTasAdhusAdhvIzrAvakazrAvikAsamudAyaH, tathA cAvidhikaraNe sUtrakriyAvinAzAtparamArthatastIrthavinAza eveti tIrthocchedAlambanenAvidhisthApane lAbhamicchato mUlakSatirAyAtetyarthaH // 14 / / sUtrakriyAvinAzasyaivAhitAvahatAM spaSTayannAhaso ela vaMkao ciya, na ya symylaariyaannmviselo| eyaM pi bhAviyavvaM, iha titthuccheyabhIrUhi // 15 // __ 'so esa 'tti / ' sa epaH ' sUtrakriyAvinAzaH 'vakra eva' tIrthocchedaparyavasAyitayA durantaduHkhaphala eva / nanu zuddhakriyAyA eva pakSapAte kriyamANe zuddhAyAstasyA alAbhAdazuddhAyAzcAnaGgIkArAdAnuzrotasikyA vRttyAkriyApariNAmasya svata upanipAtAtIrthocchedaH syAdeva, yathAkathaJcidanuSThAnAvalambane ca jainakriyAviziSTajanasamudAyarUpaM tIrtha na nyavacchidyate, na ca karturavidhikriyayA gurorupadezakasya kazcidoSaH, akriyAkarturivAvidhikriyAkartustasya svapariNAmAdhInapravRttikatvAt, kevalaM kriyApravartanena gurostIrthavyavahArarakSaNAguNa evetyAzaGkAyAmAha-na ca svayaMmRtamAritayoravizeSA, kintu vizeSa eva, svayaMmRte svaduSTAzayasyAnimittatvAt
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ [76] mArita ca mAryamANakarmavipAkasamupanipAte'pi svaduSTAzayasya nimittatvAt, tadvadiha svayamakriyApravRttaM jIvamapekSya. gurorna dUSaNam, tadIyAvidhiprarUpaNamavalambya zroturavidhipravRttau ca tasyonmArgapravartanapariNAmAdavazyaM mahAdUpaNameva, tathA ca zrutakevalino vacanam-" jahaM saraNamuvagayANaM, jIvANa siro nikiMtae jo u| evaM Ayario vi hu, ussuttaM paNNaveto ya // 1 // " na kevalamavidhiprarUpaNe doSaH, kintu vidhiprerUpaNAbhoge'vidhiniSedhAsambhavAt tadAzaMsanAnumodanApatteH phalatastatpravartakatvAddoSa eva, tasmAt " svayamete'vidhipravRttA nAtrAsmAkaM doSo vayaM hi kriyAmevopadizAmo na tvavidhim" etAvanmAtramapuSTAlambanamavalambya nodAsitavyaM parahitaniratena dharmAcAryeNa, kintu sarvodyamenAvidhiniSedhena vidhAveva zrotAraH pravartanIyAH, evaM hi te mArge pravezitAH, anyathA tUnmArgapravezanena naashitaaH| etadapi bhAvitavyamiha tIrthocchedabhIrUbhiH-vidhivyavasthApanenaiva okasyApi jIvasya samyag bodhilAbhe caturdazarajjvAtmakaloke'mAripaTahavAdanAtIrthonnatiH, avidhisthApane ca viparyayAttIrthoccheda eveti / yastu zrotA vidhizAstrazravaNakAle'pi na saMvegabhAgI tasya dharmazrAvaNe'pi mahAdoSa eva, tathA coktaM granthakRtaiva SoDa 1 "yathA zaraNamupagatAnAM jIvAnAM ziro nikRntati ystu| evamAcAryo'pi khalutsUtraM prajJApayaMzca // " 2 'avidhi'--iti syAt /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ [77] zake-"yaH zRNvan siddhAntaM, viSayapipAsAtirekataH paapH| prAmoti na saMvegaM, tadApi yaH so'cikitsya iti // 1 // naivaMvidhasya zastaM, maNDalyupavezanapradAnamapi / kurvanetadgururApi, tadadhikadoSo'vagantavyaH // 2 // " (po0 10-14-15) maNDalyupavezanaM-siddhAntadAnerthamaNDalyupavezanam / 'tadadhikadoSaH' ayogyazroturadhikadoSaH, pApakarturapekSayA tatkArayitumahAdoSatvAt / tasmAdvidhizravaNarasikaM zrotAramuddizya vidhiprarUpaNenaiva gurustIrthavyavasthApako bhavati, vidhipravRttyaiva ca tIrthamavyavacchinnaM bhavatIti siddham // 15 // nanu kimetAvabUDhArthagaveSaNayA?, yadbahubhirjanaiH kriyate tadeva kartavyaM "mahAjano yena gataH sa panthAH" iti vacanAta, jItavyavahArasyaive* dAnI bAhulyena pravRttestasyaivA''tIrthakAlabhAvitvena tIrthavyavasthApakatvAdityAzaGkAyAmAhamuttUNa logasannaM, uddaNa ya saahusmysbbhaavN| samma paTTiyavvaM, buheNamainiuNabuddhIe // 16 // 'muttUNa' ti / muktvA ['lokasaMjJA'] " loka eva pramANaM" ityevaMrUpAM zAstranirapekSAM matiM 'uDDUNa yatti vovA ca ' sAdhusamayasadbhAvaM ' samIcInasiddhAnta [rahasyaM] 'samyam' vidhinItyA pravartitavyaM caityavandanAdau 'budhena' pariDatena 'atinipuNabuddhyA' atizayitasUkSmabhAvAnudhAvinyA mtyaa| 1 zRNvannapi siddhAntaM ' ityapi /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ [78] sAdhusamayasadbhAvazcAyam-" lokamAlambya kartavyaM, kRtaM bahubhireva cettadA mithyAdRzAM dharmo, na tyAjyaH syAtkadAcana // 1 // (jJAnasAre 23-4) stokA AryA anAryebhyaH, stokA jainAzca teSvapi / suzraddhAsteSvapi stokAH, stokAstedhvapi sakriyAH // 2 // zreyorthino hi bhUyAMso, loke lokottare ca na / stokA hi ratnavaNijA, stokAzca svAtmazodhakAH // 3 / / (jJAnasAre 23-5 ) eko'pi zAstranItyA yo, vartate sa mhaajnH| kimajJasAthaiH ? zatamapyandhAnAM naiva pazyati // 4 // yatsaMvignajanAcIrNa, zrutavAkyairavAdhitam / tajjItaM vyavahArAkhyaM, pAramparyavizuddhimat / / / / yadAcIrNamasaMvignaiH, zrutArthAnavalambibhiH / na jItaM vyavahA rastadandhasaMtatisambhavam // 6 // AkalpavyavahArArtha; zrutaM na vyavahArakam / itivaturmahattantre, prAyazcittaM pradarzitam / / 7 / / tasAcchutAnusAreNa, vidhyekrsikairjnH| saMvimajItamAlambyamityAjJA pAramezvarI // 8 // " nanu yadyevaM sarvAdareNa vidhipakSapAtaH kriyate tadA "avihikayA varamakayaM, asUyavayaNaM bhaNaMti samvannU / pAyacchittaM jamhA, akae guruyaM kae lahugraM // 1 // " ityAdi vacanAnAM kA gatiH / iti cet , naitAni . vacanAni mUlata evAvidhipravRttividhAyakAni, kintu vidhipra 1" avidhikRtAdvaramakRtaM asUtravacanaM maNanti sarvajJAH / prAyazcittaM yasmAdakRte guru kRte laghukam / / "
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ [7] vRttAvapyanAbhogAdinAvidhidoSazchamasthasya bhavatIti tadbhiyA na kriyAtyAgo vidheyaH / prathamAbhyAse tathAvidhajJAnAbhAvAdanyadApi vA prajJApanIyasyAvidhidoSo niranuvandha iti tasya tAdRzAnuSThAnamapi na doSAya, vidhibahumAnAd gurvAjJAyogAcca tasya phalato vidhirUpatvAdityetAvanmAtrapratipAdanaparANIti na kazciddoSaH / avocAma cAdhyAtmasAraprakaraNe-" azaddhA pi hi zuddhAyAH, kriyA hetuH sadAzayAt / tAnaM rasAnuvedhena, svarNatvamupagacchati // 1 // " (2-16 zlo.) yastu vidhyabahumAnAdavidhikriyAmAsevate tatkarturapekSayA vidhivyavasthApanarasikastadakartA'pi bhavya eva, taduktaM yogadRSTisamuccaye granthakRtaiva-" tAttvikA pakSapAtazca, bhAvazUnyA ca yA kriyaa| anayorantaraM jJeyaM, bhAnukhadyotayoriva // 1 // " (221 zlo0) ityAdi / na caivaM tAdRzaSaSThasaptamaguNasthAnapariNatiprayojyavidhivyavahArAbhAvAdasmadAdInAmidAnIntanamAvazyakAdyAcaraNamakartavyameva prasaktamiti zaGkanIyam , vikalAnuSThAnAnAmapi "jA jA havija jayaNA, sA sA se NijarA hoi|" ityAdivacanaprAmANyAt yatkiJcidvidhyanuSThAnasyecchAyogasaMpAdakataditarasyApi baalaadhnugrhsmpaadktvenaakrtvytvaasiddheH| 1 " madhigacchati " ityapi / 2 " yA yA bhavedyatanA sA sA tasya nirjarA bhvti"| - - -
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 80 ] icchAyogavadbhirvikalAnuSThAyibhirgItArthaiH siddhAntavidhiprarUpaNe tu nirbharo vidheyastasyaiva teSAM sakalakalyANasampAdakatvAt, uktaM ca gacchAcAraprakIrNake - " jaMDa viNa sakaM kAuM, sammaM jiNabhAsiyaM zraNuTThANaM / to sammaM bhAsijjA, jaha bhaNiyaM khINarAgehiM // 1 // sanno vi vihAre, kammaM sohei sulabhavohI ya / caraNakaraNaM visuddhaM, uvavRhaMto parUciMto ||2||" (gAthA 32-34) iti / ye tu gItArthAjJAnirapekSA vidhyabhimAnina idAnIntanavyavahAramutsRjanti zranyaM ca vizuddhaM vyavahAraM saMpAdayituM na zaknuvanti te bIjamAtramapyucchindanto mahAdoSabhAjo bhavanti / vidhisampAdakAnAM vidhivyavasthApakAnAM ca darzanamapi pratyUhavyUhavinAzanamiti vayaM vadAmaH // 16 // athemaM prasaktamarthaM saMkSipan prakRtaM nigamayannAha - kayamittha pasaMgeNaM, ThANAisu jattasaMgayANaM tu / hiyameyaM vinneyaM, sadaNuTThANattaNeNa tahA // 17 // ' -- kayamittha ' tti / -- kRtaM ' praryAptaM ' atra prasaGgena ' prarUpaNIyamadhye smRtArthavistAraNena ' sthAnAdiSu ' pradarzita 1 " yadyapi na zakyaM kartuM samyagjinabhASitamanuSThAnam / tatsamyagbhASayedyathA bhaNitaM kSINarAgaiH / avasanno'pi vihAre * zodhayati sulabhabodhizca / caraNakaraNaM vizuddhamupavRhan prarUprAyazcittaM ""
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ [81] yogabhedeSu ' yatnasaMgatAnAM tu' prayatnavatAmeva 'etat ' caityavandanAdyanuSThAnaM 'hitaM ' mokSasAdhakaM vijJeyam , caityavandanagocarasthAnAdiyogasya mokSahetutve tasyApi tatprayojakatvAditi bhAvaH / ' tathA ' iti prakArAntarasamuccaye / sadanuSThAnatvena,yogapariNAmakRtapuNyAnubandhipuNyanikSepAdvizuddhacittasaMskArarUpayA prazAntavAhitayA sahitasya caityavandanAdeH svAtantryeNaiva mokSahetutvAditi bhAvaH / prakArabhedo'yaM nayamadakRta iti na kazciddoSaH // 17 // sadanuSThAnabhedAneva prarUpayaMzcaramatabhede caramayogabhedamantarbhAvayannAhaeyaM ca pIibhattAgamANugaM taha asaMgayAjuttaM / neyaM caunvihaM khallu, eso caramo havai jogo||18|| 'eyaM ca 'ti / 'etaca ' sadanuSThAnaM prItibhaktyAgamAnanugacchati tat prItibhakkyAgamAnugaM-prItyanuSThAnaM bhaktyanuSThAnaM vacanAnuSThAnaM ceti tribhedaM tathA'saMgatayA yuktaM asaMgAnuSThAnamityevaM caturvidhaM jJeyam / eteSAM bhedAnAmidaM svarUpam-yatrAnuSThAne prayatnAtizayo'sti paramA ca prItirutpadyate. zeSatyAgena ca yatkriyate tatprItyanuSThAnam , Aha ca" yatrAdaro'sti paramaH, prItizca hitodayA bhavati krtuH| zepatyAgena karoti yaca tatprItyanuSThAnam // 1 // " (po0 10-3 ) etattulyamapyAlambanIyasya pUjyatvavizeSabuddhyA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ [82] vizuddhataravyApAra bhaktyanuSThAnam , Aha ca-gauravavizeSayogAdbuddhimato yadvizuddhatarayogam / kriyayetaratulyamapi, jJeyaM tadbhaktyanuSThAnam // 2 // " (po0 10-4) prItitvabhaktitve saMtoSyapUjyakRtyakartavyatAjJAnajanitaharpagatau jAtivizepo, Aha ca-" atyantavallabhA khalu, patnI tadvaddhitA ca jananIti / tulyamapi kRtyamanayorjAtaM syAtprItibhaktigatam // 3 // " (po0 10-5) 'tulyamapi kRtyaM ' bhojanAcchAdanAdi 'jJAtaM ' udAharaNam / zAstrArthapratisaMdhAnapUrvA sAdhoH sarvatrocitapravRttirvacanAnuSThAnam , Aha ca-" vacanAtmikA pravRttiH, sarvatraucityayogato yA tu / vacanAnuSThAnamidaM, cAritravato niyogena // 4 // " (po0 10-6) vyavahArakAle vacanapratisaMdhAnanirapekSaM dRDhatarasaMskArAcandanagandhanyAyenAtmasAdbhutaM jinakalpikAdInAM kriyAsevanamasaGgAnuSThAnam , Aha ca--" yattvabhyAsAtizayAt , sAtmIbhUtAmiva cethyate sadbhiH / tadasaGgAnuSThAnaM, bhavati tvetattadAvedhAta // 5 // " (po0 10-7) ' tadAvedhAt ' vacanasaMskArAt, yathA''dyaM cakrabhramaNaM daNDavyApArAduttaraM ca tajanitakevalasaMskArAdeva, tathA bhikSATanAdiviSayaM vacanAnuSThAnaM vacanavyApArAd asaGgAnuSThAnaM ca kevalatajanitasaMskArAditi vizeSaH, Aha ca-" cakrabhramaNaM daNDAttadabhAve caiva yatparaM bhavati / vacanAsaGgAnuSThAnayostu tajjJApakaM jJeyam // 6 // " (po0
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 83] 10 - 8) iti // 'khalu' iti nizcaye / eteSvanuSThAnabhedeSu 'eSa:' etadaH samIpataravRtti (vartti) vAcakatvAtsamIpAbhihitA'saGgAnuSThAnAtmA caramo yogo'nAlambanayogo bhavati, saGgatyA - gasyaivAnAlambanalakSaNatvAditi bhAvaH // 18 // zrAlambanavidhayaivAnAlambanasvarUpamupadarzayannAha - AlaMbaNaM pi eyaM, rUvamarUvI ya ittha parasuti / tagguNapariNairUvo, suhuMmo'NAlavaNo nAma // 19 // : * AlaMvaNaM pi 'ti / zrAlambanamapi ' etat ' prAkaraNikabuddhisaMnihitaM ' atra ' yogavicAre ' rUpi ' samavasaraNasthajinarUpatatpratimAdilakSaNam, 'ca' puna: ' arUpI paramaH ' siddhAtmA ityevaM dvividham / tatra tasya - zrarUpiparamAtmalakSaNasyAlambanasya ye guNAH - kevalajJAnAdayasteSAM pariyatiH - samApattilakSaNA tayA rUpyata iti tadguNapariNatirUpaH sUkSmo'tIndriyaviSayatvAdanAlambano nAma yogaH, arUpyAlamvanasyepadAlambanatvena " alavaNA yavAgUH " ityatrevAtra navpadapravRtteravirodhAt / " sumo laMbaNo nAma " tti kvacitpAThastatrApi sUkSmAlambano nAmaiSa yogastato'nAlambana eveti bhAva unneyaH, uktaM cAtrAdhikAre caturdazaSoDazake 1 " humo AlaMbaNo " iti pAThAntaram /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [4] granthakRtaiva-" sAlambano nirAlambanazca yogaH paro dvidhA jJeyaH / jinarUpadhyAnaM khalvAdhastattattvagastvaparaH // 1 // " (14-1) sahAlambanela-canurAdijJAnaviSayeNa pratimAdinA vartata iti sAlambanaH / pAlambanAt-viSayabhAvApatirUpAniSkrAnto nirAlambanaH, yo hi cchamasthena dhyAyate na ca svarUpeNa dRzyate tadviSayo nirAlambana iti yAvat / jinarUpasya-samavasaraNasthasya dhyAna khalu 'AdyaH' sAlambano yogaH / tasyaiva-jinasya tattvaM-kevalajIvapradezasaGghAtarUpaM ke valajJAnAdisvabhAvaM tasmin gacchatIti tattattvagaH, 'tu:' evArthe, 'aparaH' anAlambanaH, atrArUpitatvasya sphuTaviSayattvAbhAvAdanAlambanatvamuktam / adhikRtagranthagAthAyAM ca viSayatAmAtreNa tasyAlambanatvamanUdyApi tadviSayayogasyepadAlambanatvAdanAlambanatvameva prAsAdhIti phalato na kazcidvizeSa iti smartavyam / ayaM cAnAlambanayogaH "shaastrsNdrshitopaaystdtikraantgocrH| zakyurekAdvizeSeNa, sAmarthyAkhyoyamuttamaH // 1 // " (yoga samu0 3 zloka) iti zlokoktasvarUpakSapakazreNIdvitIyApUrvakaraNabhAvikSAyopazamikakSA- . ntyAdidharmasannyAsarUpasAmarthyayogato nissaGgAnavaratapravRttA yA paratatvadarzanecchA tallakSaNo mantavyaH, Aha ca-"sAmarthyayogato yA, tatra didRkssetysnggshktyaaddhyaa| sA'nAlamba
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 85 ] nayogaH, proktastadadarzanaM yAvat // 1 // " ( po0 15 - 8 ) tatra ' paratattve draSTumicchA didRkSA ' iti ' evaMsvarUpA zrasaGgazaktyA - nirabhiSvaGgAvicchinnapravRttyA ADhayA-pUrNA 'sA paramAtmadarzanecchA anAlambanayogaH, paratatrasyAdarzanaM - anupalambhaM yAvat, paramAtmasvarUpadarzane tu kevalajJAnenAnAlambanayogo na bhavati, tasya tadAlambanatvAt / alabdhaparatattvaMstallAbhAya dhyAnarUpeNa pravRtto nAlamvanayogaH, sa ca kSapakeNa dhanurdhareNa kSapakazreNyAkhyadhanurdaNDe lakSyaparatattvAbhimukhaM tadvedhAvisaMvAditayA vyApArito yo bANastatsthAnIyaH, yAvattasya na mocanaM tAvadanAlambanayogavyApAraH, yadA tu dhyAnAntarikAkhyaM tanmocanaM tadA'visaMvAditatpatanamAtrAdeva lakSyavedha itISupAtakalpaH sAlambanaH kevalajJAnaprakAza eva bhavati, na tvanAlamvanayogo (ga) vyApAraH, phalasya siddhatvAditi nirgalitArthaH / Aha ca - " tatrApratiSThito'yaM, yataH pravRttazca tattvatastatra / sarvottamAnujaH khalu, tenAnAlambano gItaH // 1 // drAgasmAttaddarzanamipupAtajJAtamAtrato jJeyam / etacca kevalaM tat : jJAnaM yattatparaM jyotiH // 2 // " ( po0 15 - 6, 10) tatra ' paratattve ' apratiSThitaH " * 1 " proktastaddarzanaM yAvat " iti pAThAnusAreNa yazobhadrasUriNA vyAkhyAkRtA / tathAhi - " proktastattvavedibhiH tasya - paratattvasya darzanamupalambhastadyAvat " iti /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ [86] alabdhapratiSThaH sarvottamasya yogasya-ayogAkhyasya anujaHpRSThabhAvI // ' tadarzanaM ' paratattvadarzanaM 'etacca' paratattvadarzanaM ' kevalaM ' sampUrNa ' tat ' prasiddhaM yat tat kevalajJAnaM 'paraM' prakRSTaM jyotiH syAt / atra kasyacidAzaGkA-ipupAtajJAtAtparatattvadarzane sati kevalajJAnottaramanAlambanayogapravRttirmA bhUda, sAlamvanayogapravRttistu viziSTatarA kAcitsyAdeva, kevalajJAnasya landhatve'pi mokSasyAdyApi yojanIyatvAt, maivam , kevalinaH svAtmani mokSasya yojanIyatve'pi jJAnAkAvAyA avipayatayA dhyAnAnAlambanatvAtkSapakazreNikAlasambhaviviziSTatarayogaprayatnAbhAvAdAvarjIkaraNottarayoganirodhaprayatnAbhAvAcArvAktanakevalivyApArasya dhyAnarUpatvAbhAvAduktAnyatarayogapariNatereva dhyAnalakSaNatvAt / Aha ca mahAbhASyakAra:" sudaDhappayattavAvAraNaM giroho va vijamANANaM / bhANaM karaNANa mayaM, Na u cittaNirohamittAgaM // 1 // " (vizeSAvazyaka-gAthA 3071 ) iti / syAdetad, yadi kSapakazreNidvitIyApUrvakaraNabhAvI sAmarthyayoga evAnAlambanayogo granthakRtAbhihitastadA tadaprAptimatAmapramattaguNasthAnAnAmuparatasakalavikalpakallolamAlAnAM cinmAtraprativandhopalabdharatnatrayasAmrAjyAnAM jinakalpikAdInAmapi nirAlambanadhyAnamasaM 1" sudRDhaprayatnavyApAraNaM nirodho vA vidyamAnAnAm / dhyAnaM karaNAnAM mataM na tu cittanirodhamAtram / / "
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 87 ] gatAbhidhAnaM syAditi, maivam, yadyapi tattvataH paratattvalakSyavedhAbhimukhastadavisaMvAdI sAmarthyayoga eva nirAlambanastathApi paratavalakSyavedhapraguNatApariNatimAtrAdarvAktanaM paramAtmaguNadhyAnamapi mukhyanirAlambanaprApakatvAdekadhyeyAkAraparigatizaktiyogAcca nirAlambanameva / zrata evAvasthAtrayabhAvane rupAtItasiddhaguNapraNidhAna velAyAmapramattAnAM zukladhyAnAMzo nirAlambano'nubhavasiddha eva / saMsAryAtmano'pi ca vyavahA - ranaya siddhamaupAdhikaM rUpamAcchAdya zuddhanizcayanayaparikalpitasahajAtmaguNavibhAvane nirAlambanadhyAnaM durapahnavameva, paramAtmatulyatayA''tmajJAnasyaiva nirAlambanadhyAnAMzatvAt tasyaiva ca mohanAzakatvAt / zrAha ca - " jo jo arihaMte, davvataguNattapaJjayattehiM / so jAi appANaM, moho khalu jAi tassa layaM // 1 // " iti / tasmAdrUpidravyavipayaM dhyAnaM sAlambanaM rUpiviSayaM ca nirAlambanamiti sthitam // 16 // ser nirAlambanadhyAnasyaiva phalaparamparAmAhaeyammi mohasAgarataraNaM seDhI ya kevalaM ceva / tatto ajogajogo, kameNa paramaM ca nivvANaM // 20 // 1 " yA jAnAtyarhato dravyatvaguNatvaparyAyatyaiH / sa jAnA 33 tyAtmAnaM mohaH khalu tasya yAti layam //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] 'eyammi 'tti / 'etasmin 'nirAlambanadhyAne labdhe mohasAgarasya-durantarAgAdibhAvasaMtAnasamudrasya taraNaM bhavati / tatazca ' zreNiH ' kSapakazreNiniyU~DhA bhavati, sA hyadhyAtmAdiyogaprakarSagarbhitAzayavizeSarUpA / eSa eva samprajJAtaH samAdhistIrthAntarIyairgIyate, etadapi samyag-yathAvat prakarSeNa-savitarkanizcayAtmakatvenAtmaparyAyANAmarthAnAM ca dvIpAdInAmiha jJAyamAnatvAdarthato nAnupapannam / tatazca ' kevalameva ' kevalajJAnameva bhavati / ayaM cAsamprajJAtaH samAdhiriti paraigIyate, tatrApi arthato nAnupapattiA, kevalajJAne'zeSavRttyAdinirodhAlabdhAtmasvabhAvasya maansvijnyaanvaiklyaadsmprjnyaattvsiddheH| ayaM cAsaMprajJAtaH samAdhidhiA-sayogikevalibhAvI ayogikevalibhAvI ca, Ayo manovRttInAM vikalpajJAnarUpAraNAmatyantocchedAtsampadyate / antyazca parispandarUpANAm , ayaM ca kevalajJAnasya phalabhUtaH / etadevAha-'tatazca' kevalajJAnalAbhAdanantaraM ca 'ayogayogaH' vRttibIjadAhAyo 1 " vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAtsamprajJAtaH / " (pAtaM. yoga0 1-17) / 2 "virAmapratyayAbhyAsapUrvaH saMskArazeSo'nyaH (pAtaM0 1-18)" yadabhyAsapUrva cittaM nirAlambanamabhAvaprAptabhiva bhavatItyeSa nirvAjaH smaadhirsmpraatH||" ' iti 1-18 sUtrabhASye vyaasrssiH|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] gAkhyaH samAdhirbhavati, ayaM ca " dharmameghaH" iti pAtaJjalairgIyate, " amRtAtmA " ityanyaiH, "bhavazatruH" ityaparai, . "zivodayaH" ityanyaiH, " sattvAnandaH" ityekI, "parazca" ityaparaiH / krameNa ' upadarzitapAramparyeNa tato'yogayogAta 'paramaM ' sarvotkRSTaphalaM nirvANaM bhavati // 20 // // iti mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyamukhyapaNDitazrIjItavijayagaNisatIrthyapaNDitazrInaya- . vijayagaNicaraNakamalacazcarIkapaNDitazrIpana- . vijayagaNisahodaropAdhyAyazrIjasavijayagaNisamarthitAyAM viMzikA prakaraNavyAkhyAyAM yogavizikAvivaraNaM sampUrNam // / 1 " tadeva rajolezamalApetaM svarUpapratiSThaM sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtraM dharmameghadhyAnopagaM bhavati" iti pAtaM0 yo0 1-2 bhASye vyaasrssiH||
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAyajI zrIyazovijayajI kRta yogavRttikA sAra. -- -- prathama paad| sUtra 2-sUtrakArane samprajJAta aura asamprajJAta aise do yoga-jaisA ki pA0 1 sU0 17-18-46-51 meM kahA hai-mAnakara unakA 'cittavRttinirodha' aisA lakSaNa kiyA hai / isa lakSaNameM unhoMne 'sarva' zabdakA grahaNa isa lie nahIM kiyA hai ki yaha lakSaNa ubhayayoga sAdhAraNa hai| samprajJAta yogameM kucha cittavRttiyA~ hotI bhI haiM para asamprajJAtameM saba ruka jAtI haiN| agara 'sarvacittavRttinirodha' aisA lakSaNa kiyA jAtA to asamprajJAta hI yoga kahalAtA, samprajJAta nhiiN| jaba ki 'cittavRttinirodha' itanA lakSaNa kiyA hai taba to kucha cittavRttiyoMkA nirodha aura sakala cittavRttiyoMkA nirodha aisA artha nikalatA hai jo kramaza: ukta donoM yogameM ghaTa jAtA hai| sUtrakArakA uparyukta Azaya jo bhASyakArane nIkAlA hai usako lakSyameM rakhakara upAdhyAyajI kahate haiM ki-sarvazabdakA adhyAhAra na kiyA jAya yA kiyA jAya, ubhayapakSameM sUtragata lakSaNa apUrNa hai| kyoMki adhyAhAra na
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12]] karanemeM saMprajJAta yogakA to saMgraha ho jAtA hai para vikSipta avasthA jo sUtrakArako yogarUpase iSTa nahIM hai aura jisameM kitanIka cittavRttiyoMkA nirodha avazya pAyA jAtA hai usameM ativyApti hogI / yadi ukta ativyAptike nirAsake liye adhyAhAra kiyA jAya to samprajJAtameM avyApti hogI, kyoMki usameM sava cittavRttiyA~ nahIM ruka jaatii| isa taraha 'sarva'. zabdakA adhyAhAra karane meM yA na karanemeM donoM tarapha rajjupAzA honese 'kliSTa' padakA adhyAhAra karake " yogaH kliSTacittavRttinirodhaH" itanA lakSaNa phalita karanA cAhie, jisase na to vikSipta avasthAmeM ativyApti hogI aura na samprajJAtameM avyApti / yaha to huI sUtrako hI saMgata karanekI bAta, para zrIharibhadra jaise prAcAryakI sammati batalAkara upAdhyAyajI jaina zailIke anusAra yogakA lakSaNa isa prakAra karate haiM-"jo dharmavyApAra-arthAta. svabhAvonmukha yA cetanAbhimukha kriyA-samitigupti svarUpa hai vahIM yoga hai, kyoMki usIse mocalAbha hotA hai|" satra 11 -pAda 1 satra 6 se 11 takameM nirodha karane yogya pA~ca vRttiyoMkA nirUpaNa hai / isapara upAdhyAyajIkA kahanA yaha hai ki-sUtrakArane vRttiyoMke jo pA~ca bheda kiye haiM so tAttvika nahIM kintu unakI rucikA pariNAmamAtra hai / kyoM ki vikalpa, nidrA aura smRti ye pIchalI tInoM vRttiyA~ yathArtha tathA ayathArtha ubhayarUpaM dekhI jAtI haiM, isa
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3] liye unakA samAveza pramANa aura viparyaya (apramANa ) ina do vRttiyoM meM hI ho jAtA hai / ataeva vRttike do hI vibhAga karane cAhiye / yadi kisI na kisI vizeSatAko lekara adhika vibhAga karanA ho to phira pA~ca hI kyoM ? kSayopazama(yogyatA) kI vividhatAke kAraNa asaMkhyAta vibhAga kiye nA sakate haiN| viSayake na hote hue bhI jo bodha sirpha zabdajJAnake balase hotA hai vaha vikalpa hai / jaise 'AkAzapuSpa' aisA kahanese eka prakArakA bhAsa ho hI jAtA hai| isI taraha 'caitanya yaha AtmAkA svarUpa hai ' aisA sunanese bhI bhAsa hotA hai| yaha donoM prakArakA bhAsa vikalpa hai| pahale prakArakA vikalpa viparyaya-koTimeM sammilita karanA cAhiye, kyoMki 'AkAzapuSpa ' yaha vyavahAra prAmANika-sammata nahIM hai| dUsare prakArakA vikalpa jisameM bhedabodhaka SaSThIvibhaktike balase AtmA aura caitanyakA bheda bhAsita hotA hai vaha naya arthAt pramANAMzarUpa hai| kyoMki aise vikalpakA vyavahAra zAstrIya va prAmANika-sammata hai / pramANAMza kahanekA matalaba yaha hai ki vyavahAkI dRSTi kabhI bhedapradhAna aura kabhI abheda-. pradhAna hotI hai / donoM dRSTiyoMko milAnese hI pramANa hotA hai / dRSTiko apekSA yA naya kahate haiN| vastutaH AtmA caitanyasvarUpa hai, para usake aneka svarUpoM se jaba caitanyasva
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ [14] rUpakA kathana karanA ho tava bhedadRSTiko pradhAna rakhakara prAmANika loka bhI aisA bolate haiM ki caitanya yaha AtmAkA svarUpa hai / isa kathanase yaha siddha hai ki jo jo 'AkAzapuSpa' Adi vikalpa azAstrIya hai vaha saba viparyayarUpa haiM / aura 'caitanya yaha puruSakA svarUpa hai ' ityAdi jo jo vikalpa zAstraprasiddha hai vaha saba nayarUpa honese pramANake eka dezarUpa haiM / nidrAvRtti ekAnta abhAva viSayaka nahIM hotii| usameM hAthI ghoDe Adi aneka bhAvoMkA bhI kabhI kabhI bhAsa hotA hai, arthAt svama avasthA bhI eka tarahakI nidrA hI hai| isI taraha vaha saca bhI hotI hai| yaha dekhA gayA hai ki aneka vAra jAgarita avasthAmeM jaisA anubhava huA ho nidrAmeM bhI vaisA hI bhAsa hotA hai, aura kabhI kabhI nidrAmeM jo anubhava huA ho vahI jAganeke bAda akSarazaH satya siddha hotA hai| smRti bhI yathArtha ayathArtha donoM prakArakI hotI hai| zrataeva vikalpa Adi tIna vRttiyoMko pramANa viparyayase alaga kahanekI khAsa AvazyakatA nahIM hai| .. / sUtra 16 -sUtrakArane yogake upAyabhUta vairAgyake apara aura para aisedo bheda kiye haiM, unako jaina paribhASAmeM utArakara upAdhyAyajI khulAsA karate haiM ki-pahalA vairAgya 'ApAtadharmasaMnyAsa 'nAmaka hai, jo viSayagata doSoMkI bhAvanAse zurU zurUmeM paidA hotA hai| dUsarA vairAgya tAtvikadharmasaMnyAsa'
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] nAmaka hai, jo svarUpaciMtAse honevAlI viSayoMkI udAsI- . . natAse utpanna hotA hai / jisakA saMbhava AThaveM guNasthAnameM hai, aura jisameM samyaktva cAritra Adi dharma kSAyopazamika avasthA-apUrNatA-ko choDakara kSAyikabhAva-pUrNatA-ko prApta karate haiN| sUtra 18-sUtrakArane saMprajJAta aura asaMprajJAta ye do yoga kahe haiN| jaina prakriyAke sAtha milAna karate hue upAdhyAyajI kahate haiM ki-adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRttisaMcaya ina pA~ca bhedoMmeM jo pA~cavA~ bheda vRttisaMkSaya hai usImeM ukta donoM yogakA samAveza ho jAtA hai| AtmAkI sthUla sUkSma ceSTAyeM tathA unakA kAraNa jo karmasaMyogakI yogyatA hai, usake hAsa-kramazaH hAni-ko vRttisaMkSaya kahate haiM / yaha vRttisaMkSaya graMthibhedase honevAle utkRSTamohanIyakarmabaMdhasaMbaMdhI vyavacchedase zurU hotA hai, aura terahaveM guNasthAnameM paripUrNa ho jAtA hai| isameM bhI AThavese bArahaveM guNasthAnatakameM pRthaktvavitarkasavicAra aura ekatvavitarkaavicAra nAmaka jo zukladhyAnake do bheda pAye jAte haiM unameM saMprajJAta yogakA aMtarbhAva hai| saMprajJAta bhI jo nirvitarkavicArAnandAsmitAni sarUpa hai vaha paryAyarahitazuddhadravyaviSayaka zukladhyAnameM arthAt ekatvavitarkaavicArameM antarbhUta hai| asaMprajJAta yoga kevalajJAnakI prAptise arthAt terahaveM guNasthAna
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] kase lekara caudahaveM guNasthAnatakameM AjAtA hai| ina do guNasthAnoM meM jo bhavopagrAhI arthAt aghAtikarmakA saMbandha rahatA hai vahI saMskAra hai / aura usIkI apekSAse asaMprajJAtako saMskArazeSa samajhanA cAhiye, kyoMki usa avasthAmeM matijJAnavizeSarUpa saMskArakA saMbhava nahIM hai arthAt usa samaya dravyamana honepara bhI bhAvamana nahIM hotaa|| sUtra 16-sUtrakArane videha aura prakRtilayoMmeM jo bhavapratyaya (janmasiddha) yogakA pAyA jAnA kahA hai usakI saMgati jainamatake anusAra lavasaptama devoM-anuttara vimAnavAsI-meM karanI cAhiye, kyoMki una devoMko janmase hI jJAnayogarUpa samAdhi hotI hai| sUtra 26-sUtra 24, 25, 26 meM IzvarakA svarUpa hai| bhASyakAra aura TIkAkArane Izvarake svarUpake viSayameM sUtrakArakA maMtavya dikhalAte hue. mukhyatayA usake chaha dharma batalAye haiM / jaise-1 kevala saMvaguNakA prakarSe, 2 jagatkatatva, 3 ekatva, 4 anAdizuddhatA-nityamuktatA, 5 anugrahecchA aura 6 sarvajJatva / ___ upAdhyAyajI ukta dhoMmeMse (ka) pahale do dharmoMko arthAt kevalasattvaguNaprakarSa aura jagatkartRtvako jainadRSTi se IzvarameM asvIkAra hI karate haiM, (kha ) tIna dhauMkA arthAt ekatva, anAdizuddhatA aura anugrahecchAkA kathaMcit samanvaya
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] karate haiM, aura (ga) ekadharmakA arthAt sarvajJapanakA sarvathA svIkAra karate haiN| (ka ) sattvaguNa jo jaDa prakRtikA aMza hai vaha tathA jagatkarvatva ina do dharmokA sambandha IzvarameM yuktisaMgata na honese jainadarzanako mAnya nahIM hai| (kha) ekatva zabdake saMkhyA aura sAdRzya ye do artha hote haiN| jainazAstra IzvarakI eka saMkhyA nahIM mAnatA, vaha sabhI mukta zrAtmAoMko Izvara mAnatA hai| ataeva usake anusAra IzvarameM ekatvakA matalava sadRzatAse hai / jaba Izvara koI eka hI vyakti nahIM hai taba jainaprakriyAke anusAra yaha bhI siddha hai ki anAdizuddhatA muktajIvoMke pravAhameM hI ghaTa sakatI hai, eka vyaktimAtrameM nhiiN| anugrahakI icchA jo rAgarUpa honese dveSa sahacarita honI cAhiye usakA to IzvarameM sambhava hI nahIM ho sakatA, ataeva jainazAstra kahatA hai ki IzvaropAsanAke nimittase yogI jo sadAcAra lAbha karatA hai vahI IzvarakA anugraha samajhanA caahiye| IzvarameM sarvajJatva jainazAstrako vaisA hI mAnya hai jaisA ki yogadarzanako, para jainamatakI vizeSatA yaha hai ki sarvajJatva doSoMke nAzase utpanna hotA hai| ataeva vaha nityamuktatAkA sAdhaka nahIM ho sakatA / / / sUtra 33-upAdhyAyajI kahate haiM ki-jainazAna bhI
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] maitrI Adi cAra bhAvanAoMko cittazuddhikA upAya mAnatA hai, aura maitrIkA artha usameM vizAla hai| sUtrameM sukhI prANiko hI maitrIbhAvanAkA viSaya batalAyA hai, para jainAcArya prANimAtrako maitrIkA viSaya batalAte haiN| isake sivAya upAdhyAyajIne SoDazakaprakaraNake caturtha aura terahaveM poDazakake anusAra cAroM bhAvanAoMke bheda aura unakA svarUpa bhI batalAyA hai| sUtra 34-jainazAstra prANAyAmako cittazuddhikA puSTa sAdhana nahIM mAnatA, kyoMki usako haThapUrvaka karanese mana * sthira honeke badale vyAkula ho jAtA hai| sUtra 46-cittakA dhyeyaviSayake samAnAkAra bana jAnA usakI samApatti hai| jaba dhyeya sthala ho tava savitarka, nirvitarka aura dhyeya sUkSma ho tava savicAra, nirvicAraisa taraha samApattike cAra bheda haiM, jo sabhI sabIja hI haiM aura saMprajJAta kahalAte haiN| jainazAstrameM samApattikA matalaba una bhAvanAoMse hai jo bhAvanAyeM cittameM ekAgratA utpanna karatI haiM aura jinakA anubhava zukladhyAnavAle hI AtmA karate haiN| paryAyasahita sthUla dravyakI bhAvanA savitarka samApatti, paryAyarahita sthUla dravyakI bhAvanA nirvitarka samApatti, payoyasahita sUkSma dravyakI bhAvanA savicAra samApatti, aura payA~yarahita sUkSma dravyakI bhAvanA nirvicAra samApatti hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] ina bhAvanAoMko mohakI upazama dazAmeM arthAt upazamazreNimeM samprajJAta samAdhikI taraha sabIja aura mohakI kSINa avasthAmeM arthAt kSapakauNimeM asamprajJAta samAdhikI taraha niji ghaTA lenA caahiye| sUtra 48-jainaprakriyAke anusAra RtaMbharAprajJAkA samanvaya isa prakAra hai-jo samAdhiprajJA dUsare apUrvakaraNa arthAt AThaveM guNasthAnameM honevAle sAmarthyayogake balase prakaTa hotI hai, aura jo zAstrake dvArA pratipAdana nahIM kiye jA sakanevAle atIndriya viSayoMko avagAhana karatI hai, ataeva jo prajJA na to kevalajJAnarUpa hai aura na zrutajJAnarUpa; kintu jaise rAtake khatama hote samaya aura sUryodayake pahale aruNodayarUpa saMdhyA rAta aura dina donoMse alaga para donoMkI mAdhyamika sthitirUpa hai, vaise hI jo prajJA zrutajJAnake aMtameM aura kevalajJAnake pahale prakaTa honeke kAraNa donoMkI madhyama dazA rUpa hai, jisakA dUsarA nAma anubhava hai, usIko RtambharAprajJA samajhanA cAhiye / dvitIya paad| sUtra 1-jaise bhASyameM cittakI prasannatAko bAdhita nahIM karanevAlA hI tapa yogamArgameM upayogI kahA gayA hai, vaise
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ [100 ] hI jainazAstra bhI atyanta duSkara aise vAhya tapa karanekI sammati vahAMtaka hI detA hai, jahAMtaka ki zrAbhyantara tapa arthAt kaSAyamandatAkI vRddhi ho, aura dhyAnakI puSTi ho / jainazAstra ke anusAra IzvarapraNidhAnakA matalaba yaha hai ki pratyeka anuSThAna karate samaya zAstrako dRSTisammukha rakha karake taddvArA usake Adi upadezaka vItarAga prabhuko hRdayameM sthAna denA | sUtra 4 - asmitA zrAdi cAroM klezoMkI jaDa vidyA hai,.. aura cAroM kleza prasupta, tanu, vicchinna aura udAra isa prakArakI cAra cAra avasthAvAle haiM / isa viSayakA samanvaya jainapari - bhASAmeM isa prakAra hai- avidyAdi pA~coM kreza mohanIyakarmake zradayikabhAva - vizeSarUpa haiM / abAdhAkAla pUrNa na honeke kAraNa jabataka karmadalikakA nipeka ( racanAvizeSa ) na ho. aaaaat karmAvasthAko prasuptAvasthA samajhanA cAhiye / karmakA upazama aura kSayopazama bhAva usakI tanutva avasthA | apanI virodhI prakRtike udayAdi kAraNoMse kisI karmaprakRtikA udaya ruka jAnA vaha usakI vicchinna avasthAM hai / udayAvalikAko prApta honA karmakI udAra avasthA hai / sUtra 6 - sUtrakArane sUtra 5 se 6 takameM pA~ca klezoMke lakSaNa kahe hue haiM unakA jainaprakriyAke anusAra samanvaya isa prakAra hai-
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ [101] avidyAko jainazAstrameM mithyAtva kahate haiN| sthAnAGgasUtrameM mithyAtvake dasa bheda dikhAye haiN| jaise-adharmameM dharma, dharmameM adharma, amArgameM mArga, mArgameM amArga, asAdhumeM sAdhu, sAdhumeM asAdhu, ajIvameM jIva, jIvameM ajIva, aura ayukkhAmeM yukta, tathA yuktameM prayukta aisI buddhi krnaa| ___asmitA bhAropako kahate haiM Aropa do prakArakA haidRzya arthAt prapaMcameM draSTA-cetana kA Aropa aura draSTAmeM dRzyakA aarop| yaha donoM prakArakA Aropa yAni zrama jaina paribhASAke anusAra mithyAtva hI hai| yadi asmitAko ahaMkAra mamakArakA bIja mAna liyA jAya to vaha rAga yA dveSa rUpa hI hai| rAga aura dveSa kaSAyake bheda hI haiN| abhinivezakA udAharaNa bhASyakArane diyA hai ki maiM kabhI na marUM, sadA banA rahUM, arthAt maraNase bhaya aura jIvitakI AzA, yaha jainaparibhASAke anusAra bhayasaMjJA hI hai / bhayasaMjJAkI taraha anya-arthAt AhAra, maithuna aura parigrahasaMjJAko bhI abhiniveza hI samajhanA cAhiye, kyoMki bhayake samAna AhAra AdimeM bhI vidvAnoMkAbhI abhiniveza dekhAjAtA hai| vidvAnoMmeM abhinivezakA abhAva sirpha usa samaya pAyA jAtA hai jaba ki ve apramattadazAmeM vartamAna hoM aura apramattabhAvase.unhoMne dasa saMjJAoMko roka diyA ho| saMjJA yaha mohakA vilAsa yA mohase vyakta honevAlA caitanyakA skaraNa
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 102 ] hI hai / isa prakAra sabhI kleza jaina saMketa ke anusAra mohanIyakarmake audAyika bhAvarUpa hI haiM / isIse yogadarzana meM klezatayase kaivalyaprApti aura jainadarzana meM mohadayase kaivanya prApti kahI gaI hai / sUtra 10 - sUkSma - arthAt dagdhavaja sadRza - klezoMkA nAza cittake nAzake sAtha hI sUtrakArane mAnA hai / isa bAtako jainaprakriyA ke anusAra yoM kaha sakate haiM ki jo kleza zrarthAt mohapradhAna ghAtikarma dagdhabIjasadRza hue hoM, unakA nAza bArahaveM guNasthAnasaMbaMdhI yathAkhyAta cAritrase hotA hai / / sUtra 13 -- prastuta sUtrake bhASyameM karma, usake vipAka aura vipAkasaMbaMdhI niyama Adike viSayameM mukhya sAta bAteM aisI haiM jinake viSaya meM matabheda dikhA kara upAdhyAyajIne jainaprakriyA ke anusAra apanA mantavya batalAyA hai / ve sAta bAteM ye haiM-1 vipAka tIna hI prakArakA haiM / 2 karmapracaya ke baMdha aura phalakA krama eka sA hotA hai, arthAt pUrvabaddha karmakA phala pahale hI milatA hai aura pazcAtbaddha karmakA . phala pazcAt / 3 vAMsanAkI anAdikAlInatA aura karmAzayakI ekabhavikatA arthAt vAsanA aura karmAzayakI mibhatA / 4 karmAzayakI ekabhavikatA aura prArabdhatA / 5 karmAzayakA udbodhaka maraNa hI hai, arthAt janmabhara kiye 1 pA0 4 sU0 3-34 / 2 tattvArtha adhyAya 10 sUtra 51.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ [103] hue karmAzayakA phala maraNake bAda hI milatA hai| 6 maraNake samaya karmAzayakA phalonmukha honA yaha usakI pradhAnatAkA lakSaNa hai, aura usa samaya phalonmukha na honA usakI gauNatAkA lakSaNa hai / 7 gauNakarmakA pradhAnakarmameM AvApagamana arthAt saMmilita hokara usameM daba jAnA / - inake vipayameM kramaza: jainasiddhAMta isa prakAra hai-1 vipAka tIna hI nahIM balki adhika haiM, kyoMki vaidika logoMne hI gaMgAmaraNako adRSTa vizeSakA phala mAnA hai, jo sUtrokta tIna vipAkoMse bhinna hai / tAttvika dRSTi se dekhA jAya to kamase kama jJAnAvaraNa Adi ATha vipAka to mAnane hI caahiye| 2 yaha ekAnta niyama nahIM hai ki jo karmavyakti pUrvabaddha ho usakA phala prathama hI mileM aura pazcAtbaddha karmavyaktikA phala pIche mile, kintu kabhI kabhI karmake vandhana aura phalakramameM viparyaya bhI ho jAtA hai|| 3 vAsanA bhI ekaprakArakA karma arthAt bhAvakarma hai ataeva vAsanA aura karma ye do bhinna tattva nahIM haiN| ___4 ekabhavikatAkA niyama sirpha AyuSkarmameM hI lAgU paDa sakatA hai| jJAnAvaraNAdi anya karma anekamavika bhI hote haiN| prArabdhatA-vipAkavedyatA-kA niyama bhI sirpha zrAyu
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 104 ] karmameM lAgU paDatA hai, kyoMki anya sabhI karma vipAko - dayake sivAya arthAt pradezoMdayadvArA bhI bhoge jA sakate haiM / 5 maraNake sivAya anya arthAt dravya, kSetra, kAla Adi nimitta bhI karmAzayake udbodhaka hote haiM / 6 maraNa ke samaya avazya udayamAna honevAlA karma yu hI hai, isa liye yadi pradhAnatA mAnanI ho to vaha sirpha AyuSkarma meM hI ghaTAI jA sakatI hai, anya karmoM meM nahIM / 7 gauNakarmakA pradhAnakarmameM AvApagamana hotA hai yaha bAta gola - mAla jaisI hai| AvApagamanakA pUrA bhAva saMkramaNavidhiko vinA jAne dhyAnameM nahIM sakatA, isa liye karmaprakRti, paMcasaMgraha Adi granthoMmeMse saMkramaNakA vicAra jAna lenA cAhiye / sUtra 15 - sUtrakArane saMpUrNa dRzyaprapaMcako vivekike liye duHkharUpa kahA hai, isa kathanakA nayadRSTise pRthakkaraNa karate hue upAdhyAyajI kahate haiM kiM dRzyaprapaMca duHkharUpa hai so nizcayadRSTise, vyavahAradRSTise to vaha sukha duHkha ubhayarUpa hai / isa pRthakkaraNa kI puSTi ve siddhasena divAkarake eka stutivAkyase karate haiM / usa vAkyakA bhAva isa prakAra hai " he vItarAga ! - tUne anaMta bhavabIjako pheMka diyA hai, aura anaMta jJAna prApta kiyA hai, phira bhI terI kalA na to kama huI hai aura na adhika, tU to samabhAva arthAt eka rUpatAko hI tAraNa, dhAraNa {
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ [105] kiye hue hai|" isameM jo anaMta bhavabIjakA pheMkanA kahA gayA hai so saMsArako nizcayadRSTise duHkharUpa mAnanese hI ghaTa sakatA hai| sUtra 16-isameM bhASyakArane sRSTisaMhAra kramako sAMkhyasiddhAMtake anusAra varNana kiyA hai| sAMkhyazAstra satkAryavAda mAnatA hai arthAt asat kA utpAda aura sat kA abhAva nahIM maantaa| isapara upAdhyAyajI kahate haiM kiukta siddhAMta ekAMtarUpa nahIM mAnanA cAhiye, kyoMki ekAMtarUpa mAna lenemeM prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAvakA asvIkAra karanA par3atA hai, jisase kAryameM anAdi-anaMtatAkA prasaMga AtA hai jo iSTa nahIM hai| isaliye ukta donoM abhAva mAna kara kathaMcit asat kA utpAda aura sat kA abhAva mAnanA cAhiye / aisA mAna lenese vastumAtrakI dravyaparyAyarUpatA ghaTa jAyagI, aura isase utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa jo vastumAtrakA trirUpa lakSaNa hai vaha bhI ghaTita ho jaaygaa| ___sUtra 31-sUtrakArane jAti, deza, kAla aura samaya AcAra va kartavya-ke baMdhanase rahita arthAt sArvabhauma aise pA~ca yamoMko mahAvrata kahA hai / isa viSayameM jainaprakriyA batalAte hue upAdhyAyajI kahate haiM ki-sarva zabdake sAtha ahiMsAdi pA~ca yamoMkI java pratijJA kI jAtI hai taba ve mahAvrata kahalAte haiM, aura deza zabdake sAtha jaba unakI pratijJA lI jAtI hai taba ve aNuvrata kahalAte haiM /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ [106 ] sUtra 32-bhASyakArane do prakArakA zauca kahA hai, bAhya aura AbhyaMtara / zuddha bhojana, pAna tathA miTTI aura jalase hone vAlA zauca bAhya zauca hai, aura cittake dopoMkA saMzodhana AbhyaMtara zauca hai| jaina paribhASAke anusAra bAhya zauca dravyazauca kahalAtA hai aura AbhyaMtara zauca bhAvazauca kahalAtA hai| jaina zAstrameM bhAvazaucako vAdhita na karanevAlA hI dravyazauca grAhya mAnA gayA hai| udAharaNArtha zRMgAra Adi vAsanAse prerita hokara jo snAna Adi zauca kiyA jAtA hai vaha grAhya nahIM hai| ___sUtra 55- isake bhASyameM indriyoMkI paramavazyatAkA svarUpa aura usakA upAya ye do bAteM mukhya haiN| bhASyakArane aneka matabheda dikhA kara antameM apane matase paramavazyatAkA svarUpa dikhAte hue likhA hai ki indriyoMke nirodhako arthAt zabdAdi viSayoMke sAtha indriyoMkA saMbaMdha roka deneko paramavazyatA (paramajaya) kahate haiM / paramavazyatAkA upAya unhoMne citta nirodhako mAnA hai| ___ina donoM bAtoMke viSayameM jaina mAnyatAnusAra matabheda dikhAte hue upAdhyAyajI kahate haiM ki-indriyoMkA nirodha unakI paramavazyatA nahIM hai, kintu acche yA bure zabda Adi viSayoMke sAtha karNa Adi indriyoMkA saMbaMdha honepara bhI tattva jJAnake valase jo rAgadveSakA paidA na honA vahI indriyoMkI "paramavazyatA hai| paramavazyatAkA eka mAtra upAya jJAna hI
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ [107] hai, cittanirodha nhiiN| jJAna bhI aisA samajhanA cAhiye jo adhyAtma bhAvanAse honevAle samabhAvake pravAhavAlA ho, yahI jJAna rAjayoga kahalAtA hai| sArAMza yaha hai ki cittakA jaya ho yA bAhya indriyoMkA jaya ho sabakA mukhya upAya ukta jJAnarUpa rAjayoga hI hai, prANAyAma Adi haThayoga nhiiN| kyoMki vikAsamArgameM vighnarUpa honese haThayogake abhyAsakA zAstrameM cAra bAra niSedha kiyA hai| tRtIya pAda. sUtra 55-isake bhASyameM bhASyakArane sAMkhyasiddhAMtake anusAra yogadarzanakA siddhAMta batalAte hue mukhya tIna bAteM likhI haiM / (1) kaivalya arthAt muktikA matalaba bhogake zrabhAvase haiM / bhoga sukha, duHkha, jJAna prAdirUpa hai jo vAstavameM prakRtikA vikAra hai, AtmA-puruSa-kA nhiiN| puruSa to kUTastha-nitya honese vAstavameM na to baddha hai aura na mukt| isaliye purupakI muktikA matalava usameM Aropita bhogake abhAvamAtrase hai| (2) vivekakhyAti arthAt jaDa cetanakA bhedajJAna hI mokSakA mukhya upAya hai / bhedajJAna ho jAnese avidyA Adi kleza aura karmavipAkakA abhAva ho jAtA hai| isa abhAvakA honA hI mukti hai| muktike pUrvameM sarvajJatva (sarvaviSayaka jJAna ) kisIko hotA hai aura
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 108 ] kisI ko nahIM ( 3 ) jisako sarvajJatva prApta hotA hai usako bhI mukti prApta honepara arthAt mana, zarIra Adi chUTa jAne para vaha nahIM rahatA, kyoMki sarvajJatva yaha manakA kArya hai AtmAkA nahIM, AtmA to kUTastha - nirvikAra cetanasvarUpa hai / ina tInoM bAtoMke viSayameM jainazAstrakA jo matabheda usIko upAdhyAyajIne dikhAyA hai - ( 1 ) sukha, duHkha AdirUpa bhoga saMsAra avasthA meM AtmAkA vAstavika vikAra haiM, manakA nahIM / isaliye muktikA matalaba saMsArakAlIna vAstavika bhogake abhAva se hai, Aropita bhogake abhAva se nhiiN| (2) vivekakhyAti (jaina paribhASAnusAra samyagdarzana) se aura kleza Adike abhAvase mokSa hotA hai sahI, para nezakA abhAva hote hI sarvajJatva avazya prakaTa hotA hai / mukti pahale klezakI nivRtti avazya ho jAtI hai, aura keza ( moha) kI nivRtti ho jAne para sarvajJatva ( kevalajJAna ) avazya ho jAtA hai / ( 3 ) mukti pAnevAle sabhI AtmA sarvajJatva niyamase prakaTa hotA hai itanA hI nahIM, balki vaha prakaTa hone para kAyama rahatA hai, arthAt mukti hone para calA nahIM jAtA | kyoMki sarva viSayaka jJAna karanA yaha AtmAkA svabhAva hai, manakA nahIM / saMsAradazAmeM zrAtmAko aisA jJAna na honekA kAraNa usake Upara AcaraNakA honA hai / mokSadazA meM AvaraNake na rahanese ukta jJAna Apa hI 3
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] Apa huA karatA hai, aisA jJAna hote rahanese AtmAmeM kUTasthatvake bhaMgakA jo dUpaNa diyA jAtA hai vaha jaina zAstrakA bhUSaNa hai / kyoMki jaina zAstra kevala jaDa (prakRti) ko hI. utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa nahIM mAnatA, kintu cetanako bhI utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa mAnatA hai| caturtha pAda. sUtra 12-prastuta sUtrameM vastuke pratyeka dharmakI bhAvi, bhUta aura vartamAna aisI tIna avasthAyeM mAna kara usameM adhyabheda arthAt kAlakRta bhedakA samAveza batalAyA gayA hai, aura vartamAnakI taraha bhUta tathA bhAvi avasthAkA bhI apane apane svarUpameM pratyeka dharmake sAtha saMbaMdha hai aisA kahA hai| isa mantavyakA jaina prakriyAke sAtha milAna karate hue upAdhyAyajI kahate haiM ki vastuko dravyaparyAyarUpa mAnanese hI pUrvokta adhvabhedakI vyavasthA ghaTa sakatI hai anyathA nhiiN| vastuko dravyaparyAyarUpa mAna lenA yahI syAdvAda hai / aisA syAdvAda mAna lenese hI saba prakArake vacana-vyavahArakI ThIka ThIka siddhi ho jAtI hai / sUtra 14-sUtrakArane sAMkhya prakriyAke anusAra trigu- . NAtmaka prakRtikA eka pariNAma mAna kara kAryameM ekatAke
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 110] vyavahArakA samarthana kiyA hai| isa prakriyAke svarUpake dvArA syAdvAda. paddhatikA samarthana karate hue vRttikAra kahate haiM ki ekase aneka aura anekase eka pariNAma mAnanevAlI syAvAda zailIkA svIkAra karane hI se ukta sAMkhya prakriyA ghaTa sakatI hai| ___sUtra 18-isa sUtrameM AtmAko apariNAmI sAvIta kiyA hai / isakA samarthana karate hue bhASyakArane kahA hai ki zabda Adi viSaya kabhI jAne jAte haiM aura kabhI nahIM / isalie citta to pariNAmI hai, paraMtu cittakI vRttiyA~ kamI ajJAta nahIM rhtii| isalie prAtmA apariNAmI arthAt kUTastha hI hai / isa mantavyakA prativAda karate hue vRttikAra kahate haiM ki-jaisA citta pariNAmI hai vaisA AtmA bhii| AtmAko pariNAmI mAna lene para bhI cittakI sadAzAtatAmeM koI bAdhA nahIM AtI, kyoMki citta jJAna-rUpa hai aura jJAna AtmAkA dharma hai| dharma honese vaha AtmAke sannihita honeke kAraNa kabhI ajJAta nahIM rhtaa| zabda Adi viSaya kabhI jJAta, aura kabhI ajJAta hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki zabda Adi viSayakA indriyake sAtha jo vyaJjanAvagraharUpa sambandha hai vaha sadA nahIM rahatA arthAt kabhI hotA hai aura kabhI nhiiN| yadyapi indriyake dvArA zabda Adi viSaya sadA nahIM jAne jAte parantu kevalajJAnadvArA sadA hI
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ [111] jAne jAte haiN| kyoMki kevalajJAnameM eka aisI zakti hai jisase vaha zabda Adi viSayoMko sadA hI jAna letA hai| . sUtra 23-unnIsase teIsatakake pA~ca sUtroMmeM sUtrakArane jo kucha carcA kI hai usase AtmAke viSayameM sAMkhyasiddhAntasammata tIna bAteM mukhyatayA mAlUma hotI haiN| ve ye haiM.(1) caitanyakI svaprakAzatA / (2) jo caitanya arthAt citi-zakti hai vahI cetana hai arthAt citi-zakti svayaM svataMtra hai| vaha kisIkA aMza nahIM hai aura usake bhI koI aMza nahIM haiN| ataeva vaha nirguNa hai| (3) citi-zaktiM sarvathA kUTastha honese nirlepa hai| ina bAtoMke viSayameM jaina mantavyake anusAra matabheda dikhAte hue upAdhyAyajI antameM kahate haiM ki ye bAteM kisI nayakI apekSAse mAnya kI jA sakatI haiM sarvathA nhiiN| ukta bAtoMke viSayameM matabheda kramazaH isa prakAra hai. (1) caitanya svaprakAza bhI hai aura paraprakAza bhii| usakI svaprakAzatA agnike prakAzake samAna anya padArthake saMyogake sivAya hI pratyeka prANiko anubhava-siddha hai| caitanyakI paraprakAzatA AvaraNadazAmeM viSayake sambaMdhake adhIna hai aura anAvaraNa-dazAmeM svAbhAvika hai / (2) caitanya yaha zakti (guNa ) arthAt anya mUla tattvakA aMza hai, vaha anya tattva cetana yA AtmA hai /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ [112] usameM caitanyakI taraha dUsare bhI ananta guNa (zaktiyA~) haiM, arthAt AtmA anaMta guNoMkA AdhAra hai| vaha jo nirguNa kahA jAtA hai usakA matalaba usameM prAkRtika guNoMke abhAvase hai| (3) AtmA ekAMta-nirlepa nahIM hai usameM saMsAraavasthAmeM kathaMcit lepakA bhI saMbhava hai| sUtra 31-bhASyakArane prastuta sUtrake bhASyameM sAMkhya matake anusAra jJAnako sattvaguNakA kArya kaha kara use prAkRtika batalAyA hai, aura kahA hai ki nirAvarasa dazAmeM jJAna ananta ho jAtA hai jisase usake sAmane sabhI jJeya (vipaya) alpa bana jAte haiM, jaise ki AkAzake sAmane juganU / ina donoM vAtoMkA virodha karate hue vRttikAra jaina-mantavyako isa prakAra dikhAte haiM-jJAna prAkRtika arthAt acaitanya nahIM hai kintu vaha caitanyarUpa hai / yaha vAta nahIM ki jJAnake ananta ho jAneke samaya sabhI jJeya alpa ho jAte haiM, balki jJAnakI anantatA jJeyakI anantatA para hI avalambita hai arthAt jJeya ananta haiM / ataeva una savako jAnanevAlA nirAvaraNa jJAna bhI ananta kahalAtA hai / sUtra 33-isakI vyAkhyAmeM bhASyakArane kramakA svarUpa dikhAte hue kahA hai ki nityatA do prakArakI hai| (1) kUTastha-nityatA arthAt apariNAmi tacca / (2) pariNAmi
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ [113] nityatA arthAt parivartanazIla tattva / inameM se pahalI nityatA puruSa (AtmA) meM hai aura dUsarI prkRtimeN|| ___ isa para jaina matabheda dikhAte hue vRttikAra kahate haiM kikUTasthanityatA mAnanemeM koI sabUta nhiiN| AtmA ho yA prakRti sabhImeM pariNAminityatA hI hai, arthAt vastumAtrameM dravyarUpase nityatA aura paryAyarUpase anityatA yuktisaMgata honeke kAraNa sabakA ekamAtra lakSaNa " utpAda, vyaya, dhrauvya" aisA hI karanA caahiye|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ [114] yogaviMzikAkA sAra. gAthA 1-mokSa-prAptimeM upayogI honeke kAraNa yadyapi saba prakArakA vizuddha dharma-vyApAra yoga hI hai . tathApi yahA~ vizeSa rUpase sthAna Adi sambandhI dharma-vyApArako hI yoga jAnanA cAhie / - khulAsA-jisa dharma-vyApArameM praNidhAna, pravRtti, vighnajaya, siddhi aura viniyoga ina pA~ca bhAvoMkA sambandha ho vahI dharma-vyApAra vizuddha hai| isake viparIta jisameM ukta bhAvoMkA sambandha na ho vaha kriyA yogarUpa nahIM hai| ukta praNidhAna Adi bhAvoMkA svarUpa isa prakAra hai (1) apanese nIcekI koTIvAle jIvoMke prati dveSa na rakha kara paropakArapUrvaka apanI vartamAna dhArmika bhUmikAke kartavyameM sAvadhAna rahanA yaha praNidhAna hai| (2) vartamAna dhArmika bhUmikAkai uddezyase kiyA jAnevAlA aura usake upAyakI paddhatise yukta jo caJcalatArahita tIvra prayatna vaha pravRtti hai / (3) jisa pariNAmase dhArmika pravRttimeM vighna nahIM Ate vaha vighna-jaya hai / vighna tIna tarahake hote haiM, 1 bhUkha, pyAsa Adi parISaha, 2 zArIrika-roga aura 3 mano
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ [115] vibhrama / ye vighna dhArmika pravRttimeM vaise hI bAdhA DAlanevAle haiM jaise kahIM prayANa karanemeM rAsteke kA~Te-paththara, zarIra-gata jvara aura manogata digbhrama / tIna tarahakA vighna honese usakA jaya bhI tIna prakArakA samajhanA caahiye| (4) aisI dhArmika bhUmikAko prApta karanA jisameM vaDoMke prati vahumAnakA bhAva ho, varAvarIvAloMke prati upakArakI bhAvanA ho aura kama darajevAloMke prati dayA, dAna tathA anukaMpAkI bhAvanA ho vaha siddhi hai| (5) ahiMsAdi jo dhArmika bhUmikA apaneko siddha huI ho use yogya upAyoMke dvArA dUsaroMko bhI prApta karAnA yaha viniyoga hai / / ____ sthAna Adi kyA kyA hai aura usameM yoga kitane prakArakA hai yaha dikhalAte haiM gAthA 2-sthAna, UrNa, artha, zrAlaMbana aura anAlaM-. bana ye yogake pA~ca bheda haiN| inameMse pahale do karmayoga haiM aura pichale tIna jJAnayoga haiN| khulAsA-(1) kAyotsarga, paryakAsana, padmAsana Adi bhAsanoMko sthAna kahate haiN| (2) pratyeka kriyA Adike samaya jo sUtra par3hA jAtA hai use UrNa arthAt varNa yA zabda samajhanA caahie| (3) arthakA matalaba sUtrArthake jJAnase . hai| (4) vAhya pratimA AdikA jo dhyAna vaha AlaMbana
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 116 ] hai / (5) rUpI dravyake AlaMbanase rahita jo zuddha caitanyamAtrakI samAdhiM vaha anAlaMbana hai / sthAna to svayaM hI kriyArUpa hai aura sUtrakA bhI uccAraNa kiyA jAtA hai isIlie sthAna tathA UrNako karmayoga kahA hai / Upara kI huI vyAkhyAse yaha spaSTa hai ki artha, AlaMbana aura anAlaMvana ye tInoM jJAnayoga haiN| yogakA matalaba mokSake kAraNabhUta Atma - vyApArase hai | sthAna Adi Atma-vyApAra mokSake kAraNa haiM isalie unakI yoga-rUpatA siddha hai // sthAna Adi ukta pA~ca yogake adhikAriyoMko batalAte haiM gAthA 3 - dezacAritravAle aura sarvacAritravAleko yaha sthAna Adi yoga avazya hotA hai | cAritravAlemeM hI yogakA saMbhava honeke kAraNa jo cAritrarahita arthAt anarbaMdha aura samyagdRSTi ho usameM ukta yoga vIjamAtrarUpase hotA hai aisA koI prAcArya mAnate haiM // khulAsA - yoga kriyArUpa ho yA jJAnarUpa para vaha cAritramohanIya karmake kSayopazama arthAt zithilatA ke honepara avazya prakaTa hotA hai / isIlie cAritrI hI yogakA adhikArI hai, aura yahI kAraNa hai ki granthakAra haribhadrasU 1 jo phira se mohanIyakarmakI utkRSTa sthiti nahIM bAMdhatA vaha apunarbaMdhaka kahalAtA hai /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 117] rine svayaM yogaviMdumeM adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRttisaMkSaya ina pA~ca yogoMkI saMpatti cAritrameM hI mAnI hai| yaha prazna uTha sakatA hai ki jaba cAritrImeM hI yogakA saMbhava hai taba nizcayadRSTise cAritrahIna kintu vyavahAramAtrase zrAvaka yA sAdhukI kriyA karanevAleko usa kriyAse kyA lAbha, isakA uttara graMthakArane yahI diyA hai ki"vyavahAra-mAtrase jo kriyA apunarvadhaka aura samyagdRSTike dvArA kI jAtI hai vaha yoga nahIM kintu yogakA kAraNa honese yogakA vIjamAtra hai / jo apunarvadhaka yA samyagdRSTi nahIM hai kintu sakRbaMdhaka yA dvibaMdhaka Adi hai usakI vyAvahArika kriyA bhI yogavIjarUpa na hokara yogAbhAsa arthAt mithyA-yogamAtra hai / adhyAtma Adi ukta yogoMkA samAveza isa graMthameM varNita sthAna Adi yogoMmeM isa prakAra hai-adhyAtmake aneka prakAra haiN| deva-sevArUpa adhyAtmakA samAveza sthAnayogameM, japarUpa adhyAtmakA samAveza karNa-yogameM aura tatvaciMtanarUpa adhyAtmakA samAveza arthayogameM hotA hai| bhAvanAkA bhI samAveza ukta jo mohanIyakarmakI utkRSTa sthiti eka vAra bAMdhanevAlA ho vaha sakRdvandhaka yA sakRdAvartana kahalAtA hai aura jo vaisI sthiti do vAra vAMdhanevAlA ho vaha dvivandhaka yA dvirAvartana kahalAtA hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ [118] sInoM yogameM hI samajhanA cAhiye / dhyAnakA samAveza AlaMbana yogameM hai aura samatA tathA vRttisaMkSayakA samAveza anAlaMbana yogameM hotA hai / / __ sthAna Adi yogake bheda dikhAte haiM 'gAthA 4-ukta sthAna Adi pratyeka yoga tatvadRSTise cAra cAra prakArakA hai / ye cAra prakAra zAstrameM ye haiM-icchA, pravRtti, sthiratA aura siddhi // ukta icchA Adi bhedoMkA svarUpa batalAte haiM gAthA 5, 6-jisa dazAmeM sthAna Adi yogavAloMkI kathA suna kara prIti hotI ho aura jisameM vidhipUrvaka anuSThAna karanevAloMke prati bahumAnake sAtha ullAsabhare vividha prakArake suMdara pariNAma arthAt bhAva paidA hote hoM vaha yogakI dazA icchA-yoga hai| pravRttiyoga vaha kahalAtA hai jisameM saba avasthAmaM upazamabhAvapUrvaka sthAna prAdi yogakA pAlana ho / / jisa upazamapradhAna sthAna Adi yogake pAlanameM arthAt pravRttima yogake vAdhaka kAraNoMkI ciMtA na ho vaha sthiratA yoga hai| sthAnAdi saba anuSThAna dUsaroMkA bhI hitasAdhaka ho taba vaha siddhiyoga hai / / khulAsA-hara eka yogakI cAra avasthAyeM hotI haiM, jo kramazaH icchA, pravRtti, sthiratA aura siddhiyoga kahalAte hai| (1) jisa avasthAmeM dravya, kSetra Adi anukUla
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 116] sAdhanoM kI kamI honepara bhI aisA ullAsa prakaTa ho jisase zAstrokta vidhike prati bahumAna - pUrvaka alpamAtra yogAbhyAsa kiyA jAya vaha avasthA icchAyoga hai / ( 2 ) jisa avasthAmeM vIryollAsa kI prabalatA ho jAnese zAstrAnusAra sAMgopAMga yogAbhyAsa kiyA jAya vaha pravRttiyoga hai / ( 3 ) pravRttiyoga hI sthiratAyoga hai, para aMtara donoMmeM itanA hI hai ki pravRttiyogameM aticAra arthAt dopakA Dara rahatA hai aura sthiratAyogameM Dara nahIM rahatA / ( 4 ) siddhiyoga usa avasthAkA nAma hai jisameM sthAnAdi yoga usakA AcaraNa karanevAle AtmAmeM to zAMti paidA kare hI, para usa AtmA ke saMsarga meM AnevAle sAdhAraNa prANiyoMpara bhI zAMtikA asara DAle / sArAMza yaha hai ki siddhiyogavAleke saMsarga meM AnevAle hiMsaka prANI bhI hiMsA karanA chor3a dete haiM aura asatyavAdI bhI asatya bolanA chor3a dete haiM arthAt unake doSa zAMta ho jAte haiM / - ukta icchA Adi yogabhedoMke hetuoMko kahate haiMgAthA 7 - ye vividha prakArake icchA Adi yoga prastuta sthAna Adi yogakI zraddhA, prIti Adike sambandhase bhavya prANiko tathAprakArake kSayopazamake kAraNa hote haiM | khulAsA-icchA Adi cAroM yoga Apasa meM eka dUsarese bhinna to haiM hI, para una sabameMse eka eka yogake
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 120] bhI asaMkhya prakAra haiM / isa vividhatAkA kAraNa kSayopazamabheda arthAt yogyatAbheda hai| yahA~ bhavyaprANikA matalaba apunarbaMdhaka tathA samyagdRSTi Adise hai // icchA Adi yogoMkA kAryagAthA 8-ina icchA Adi ukta cAroM yogoMke kArya kramase anukampA, nirveda, saMvega aura prazama hai / khulAsA-anukampA AdikA svarUpa isa prakAra hai(1) duHkhita prANioMke bhItarI aura bAharI duHkhoMko yathAzakti dUra karanekI jo icchA vaha anukampA hai / (2) saMsArarUpa kaidakhAnekI niHsAratA jAna kara usase virakta honA nirveda hai| (3) mokSakI abhilASAko saMvega kahate haiN| (4) kAma, krodhakI zAnti prazama hai| aba sthAna Adi yogabhedoMko dRSTAMtameM ghaTA lenekI sUcanA karate haiM gAthA 8-isa prakAra yogakA sAmAnya aura vizeSa svarUpa to dikhAyA gayA paraMtu usakI jo caityavaMdanarUpa 'dRSTAMtake sAtha spaSTa ghaTanA hai arthAta usako caityavaMdanameM jaise vibhAga-pUrvaka utAra kara ghaTAyA jA sakatA hai use 'ThIka ThIka tattvajJako samajha lenA caahiye| ava caityavandanameM yoga ghaTA dete haiM
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ [121] gAthA 10-jaba koI zraddhAvAlA vyakti 'arihaMta ceiyANaM karomi kAussaggaM ' ityAdi caityavaMdana sUtrakA yathAvidhi (zuddha) uccAraNa karatA hai taba usako zuddha uccAraNase caityavaMdanasUtrake padoMkA yathArtha jJAna hotA hai| khulAsA-svara, saMpado aura mAtrau Adike niyamase zuddha varNoMkA spaSTa uccAraNa karanA yaha yathAvidhi uccAraNa arthAt varNayoga hai| varNayogakA phala yathArtha padajJAna hai, ataeva jaba caityavandana sUtra par3hate samaya varNayoga ho tabhI sUtrake padoMkA jJAna yathArtha ho sakatA hai| gAthA 11-yaha yathArtha padajJAna artha tathA AlaMbana yogavAleke lie bahuta kara aviparIta (sAkSAt mokSa denevAlA) hotA hai aura artha tathA Alambana-yogarahita kintu sthAna tathA varNa yogavAleke lie kevala zreya (paramparAse mona denevAlA) hotA hai| khulAsA-jo anuSThAna mokSako denevAlA ho vaha sadanuSThAna hai / sadanuSThAna do prakArakA hai, pahalA zIghra (sAkSAt) mokSa denevAlA, dUsarA vilaMbase (paramparAse) mokSa denevAlA / pahaleko amRtAnuSThAna aura dUsareko taddhetu-anuSThAna kahate haiN| 11 udAtta, anudAtta, svarita / 2 vizrAntisthAna | 3 hasva, dIrgha, pluta /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ [122] caityavaMdana eka prArambhika anuSThAna hai, isalie yaha vicAranA cAhiye ki vaha amRtAnuSThAnakA rUpa kaba dhAraNa karatA hai aura ta hetu-anuSThAnakA rUpa katra dhAraNa karatA hai| ___jaba caityavaMdana-kriyAma sthAna, varNa, artha aura AlaMbana ina cAroM yogoMkA sambandha ho taba vaha amRtAnuSThAna hai aura jaba usameM sthAna, varNa-yogakA to sambandha ho kintu artha, Alambana-yogakA sambandha na ho para unakI ruci mAtra ho taba vaha taddhetu-anuSThAna hai| - java vidhike anusAra Asana jamA kara zuddha uccAraNapUrvaka sUtra par3ha kara caityavaMdana kiyA jAtA hai aura sAtha hI una sUtroMke artha (tAtparya) tathA AlambanameM upayoga rahatA hai taba vaha caityavaMdana ukta cAroM yogoMse saMpanna hotA hai aisA caityavaMdana bhAvakriyA hai, kyoMki usameM artha tathA bAlaMbana yogameM upayoga rakhane rUpa jJAnayoga varta- ' mAna hai / yathAvidhi Asana bAMdha kara zuddha rItise sUtra par3ha kara caityavaMdana kiyA jAtA ho para usa samaya sUtrake artha tathA AlaMvanameM upayoga na ho to vaha caityavaMdana jJAnayogazUnya honeke kAraNa dravyakriyArUpa hai, aisI dravyakriyAmeM artha, AlaMvana-yogakA abhAva 1 caityavaMdanahI cAra stutiyoMmeM pahalIkA Alambana vizeSa tIrthakara, dUsarIkA sAmAnya tIrthakara, tIsarIkA pravacana aura cauthIkA zAsanadevatA hai| -
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 123 ] honepara bhI usakI tIvra ruci ho to vaha dravyakriyA anta bhAvakriyAke dvArA kabhI na kabhI mokSako denevAlI mAnI gaI hai, isIse vaisI kriyAko taddhetu-anuSThAna aura upAdeya kahA hai / / sthAna Adi yogoM ke abhAva meM caityavaMdana kevala niSphala hI nahIM balki aniSTaphaladAyaka hotA hai, isalie yogya adhikArIko hI vaha sikhAnA cAhiye aisA varNana karate haiM gAthA 12 - jo vyakti artha, AlaMbana ina do yogoMse zUnya hokara sthAna tathA varNa yogase bhI zUnya haiM unakA vaha anuSThAna kAyika ceSTAmAtra arthAt niSphala hotA hai athavA mRSAvAdarUpa honese viparIta phala denevAlA hotA hai, isalie yogya adhikArioM ko hI caityavandana sUtra sikhAnA cAhiye || khulAsA - jo anuSThAna niSphala yA aniSTaphaladAyaka ho vaha sadanuSThAna hai / isake tIna prakAra haiM, ( 1 ) ananuSThAna (2) garAnuSThAna (3) viSAnuSThAna / caityavandanameM hI yaha dekha lenA cAhiye ki vaha kaba kisa prakArake asadanuThAnakA rUpa dhAraNa karatA hai 1 / jisa caityavandanakriyAmeM na artha, AlaMbana yoga hai na unakI ruci hai aura na sthAna, varNa- yogakA Adara hI hai. vaha kriyA saMmUcchiMma jIvakI pravRttikI taraha mAnasikaupayogazUnya honeke kAraNa niSphala hai; isI niSphala kriyAko
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 124 ] samaya anuSThAna samajhanA cAhiye / isI taraha caityavaMdana karate " ThANeNaM moNeNaM jhANeNaM appANaM vosirAmi " ina padoMse sthAna, mauna, aura dhyAna AdikI pratijJA kI jAtI hai| aisI pratijJA karaneke bAda sthAna, varNa Adi yogakA bhaMga kiyA jAya to vaha caityavandana mahAmRpAvAda honese niSphala hI nahIM balki karmabaMdhakA kAraNa honese aniSTaphaladAyaka ataeva anuSThAna hai / 4 sthAna, varNa Adi yogoMkA sambandha honepara bhI jo caityavandana svarga Adi pAralaukika sukhake uddezyase kiyA jAtA hai vaha garAnuSThAna aura jo dhana, kIrti zrAdi aihika sukhakI icchAse kiyA jAtA hai vaha viSAnuSThAna hai / garAnuSThAna aura viSAnuSThAna mRSAvAdarUpa hai, kyoMki pAralaukika aura aihika sukhakI kAmanA se kiye jAneke kAraNa unameM mokSakI pratijJAkA spaSTa bhaGga hai / isa prakAra ananuSThAna, garAnuSThAna aura viSAnuSThAna ye tInoM caityavaMdana heya haiM / isI kAraNa se yogya adhikAriyoM ko hI caityavaMdanasUtra sikhAneko zAstrameM kahA gayA hai / isa caityavaMdana ke udAharaNa se anya saba kiyAoM meM - sadanuSThAna aura asadanuSThAnakA rUpa svayaM ghaTA lenA cAhiye // caityavandanake lie yogya adhikArI kauna haiM yaha dikhAte haiM. / "A
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ [125] gAthA 13-jo dezaviratipariNAmavAle hoM ve caityavandanake yogya adhikArI haiN| kyoMki caityavandanasatra meM " kArya vosirAmi " isa zabdase jo kAyotsarga karanekI pratijJA sunI jAtI hai vaha viratike pariNAma honepara hI ghaTa sakatI hai| isalie yaha acchI taraha samajha lenA cAhie ki dezavirati pariNAmavAle hI caityavandanake yogya adhikArI haiN| khulAsA-caityavandanake aMdara " tAva kAya, ThANeNaM " ityAdi pAThake dvArA kAyotsargakI pratijJA kI jAtI hai| kAyotsarga yaha kAyaguptirUpa virati hai, isalie pirati pariNAmake sivAya caityavaMdana-anuSThAna karanA anadhikAraceSTAmAtra hai| dezapiraticAleko caityavandanakA adhikArI kahA hai so madhyama adhikArIkA sUcanamAtra hai| jaise tarAjUkI DaNDI vIcameM pakaDanese usake donoM palaDe pakaDameM A jAte haiM vaise hI madhyama adhikArIkA kathana karanese nIce aura Uparake adhikArI bhI dhyAnameM A jAte haiM / isakA phalita artha yaha hai ki sarvavirativAle muni to caityavandanake tAvika adhikArI haiM aura apunarvadhaka yA samyagdRSTi vyavahAramAtrase usake adhikArI haiM, parantu jo kamase kama apunaSedhaka bhAvase bhI khAlI haiM ataeva jo vidhibahumAna karanA nahIM jAnate ve sarvathA caityavandanake anadhikArI haiN|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ [126 ] isase vaise AtmAoMko caityavandana na to sikhAnA cAhie / aura na karAnA caahie| caityavandanake adhikArakI isa carcAse anya kriyAoMke adhikArakA nirNaya bhI svayaM karalenA cAhie // ____ jo loga aisI zaGkA karate haiM ki avidhise bhI caityavandana Adi kriyA karate rahanese dUsarA phAyadA ho yA nahIM para tIrtha cAlU rahanekA lAbha to avazya hai / agara vidhikA hI khayAla rakkhA jAya to vaisA anuSThAna karanevAle inegine arthAt do cAra hI mileMge aura jaba ve bhI na raheMge taba kramazaH tIrthakA uccheda hI ho jaaygaa| isalie kamase kama tIrthako kAyama rakhaneke lie bhI avidhi-anuSThAnakA Adara kyoM na kiyA jAya ? isakA uttara una zaGkAvAloMko granthakAra dete haiM____ gAthA 14-avidhi anuSThAnakI puSTimeM tIrthaka anucchedakI bAtakA sahArA lenA ThIka nahIM hai, kyoMki avidhi cAlu rakhanese hI asamaJjasa arthAt zAstraviruddha vidhAna jArI rahatA hai, jisase zAstrokta kriyAkA lopa hotA hai yaha lopa hI tIrthakA uccheda hai // , khulAsA-avidhike pakSapAtI apane pakSakI puSTimeM yaha dalIla peza karate haiM ki avidhise aura kucha nahIM to tIrthakI rakSA hotI hai, parantu unheM jAnanA cAhie ki tIrtha
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 127] . sirpha janasamudAyakA nAma nahIM hai kintu tIrthakA matalaba zAstrokta kriyAvAle caturvidha saMghase hai| zAstrAjJA nahIM mAnanevAle janasamudAyako tIrtha nahIM kintu haDDIoMkA saMghAtamAtra kahA hai / isa dazAmeM yaha spaSTa hai ki yadi tIrthakI rakSAke vahAnese avidhikA sthApana kiyA jAya to antameM avidhimAtra bAkI rahanese zAstravihita kriyArUpa vidhikA sarvathA lopa hI ho jAyagA / aisA lopa hI tIrthakA nAza hai, isase avidhike pakSapAtiyoMke pallemeM tIrtha-rakSArUpa lAbhake badale tIrtha-nAzarUpa hAni hI zeSa rahatI hai jo munApheko cAhanevAleke lie mUla pU~jIke nAzake barAbara hai| sUtrokta kriyAkA lopa ahitakArI kaise hotA hai yaha dikhAte haiM... gAthA 15---vaha athAt avidhike pakSapAtase honevAlA sUtrokta vidhikA nAza cakra (aniSTa pariNAma denevAlA) hI hai| jo svayaM marA ho aura jo mArA gayA ho una donoMmeM vizeSatA avazya hai, yaha vAta tIrthake ucchedase DaranevAloMko vicAranA cAhie / .. khulAsA-jo zithilAcArI guru mole ziSyoMko dhamake nAmase apanI jAlameM phA~sate haiM aura avidhi (zAstra viruddha ) dharmakA upadeza karate haiM unase jaba koI zAstraviruddha upadezaH na deneke liye kahatA hai taba ve dharmocchedakA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 128] bhaya dikhA kara bigaDa kara bola uThate haiM ki "jaisA cala rahA hai vaisA calane do, vaisA calate rahanese bhI tIrtha (dharma) Tika sakegA / bahuta vidhi (zAstra anukUlatA) kA dhyAna rakhanemeM zuddha kiyA to durlabha hI hai, azuddha kriyA bhI jo calaM rahI hai vaha chUTa jAyagI aura anAdikAlIna akriyAzIlatA (pramAdavRtti ) svayaM logoMpara AkramaNa karegI jisase tIrthakA nAza hogaa|" isake sivAya ve apane pravidhimArgake upadezakA bacAva yaha kaha kara bhI karate haiM ki "jaise dharmakriyA nahIM karanevAleke lie hama upadezaka doSa bhAgI nahIM haiM vaise hI avidhise kriyA karanevAleke lie bhI hama doSabhAgI nahIM / hama to kriyAmAtrakA upadeza dete haiM jisase kamase kama vyAvahArika dharma to cAlu rahatA hai aura isa taraha hamAre upadezase dharmakA nAza honeke badale dharmakI rakSA hI ho jAtI hai|" aisA pocA bacAva karanevAle unmArga-gAmI upadezaka guruoMse graMthakAra kahate haiM ki eka vyaktikI mRtyu svayaM huI ho aura dUsarI vyaktiko mRtyuHkisI anyake dvArA huI ho ina donoM ghaTanAoMmeM vaDA antara hai| pahalI ghaTanAkA kAraNa maranevAle vyaktikA karma mAtra hai, isase usakI mRtyuke lie dUsarA koI doSI nahIM hai / parantu dUsarI ghaTanAmeM maranevAle vyaktike karmake uparAnta mAranevAlekA duSTa prAzaya bhI ni
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ [126] mitta hai, isase usa ghaTanAkA dopabhAgI mAranevAlA avazya hai| .. isI taraha jo loga svayaM avidhise dharmakriyA kara rahe haiM unakA doSa dharmopadezakapara nahIM hai, para jo loga pravidhimaya dharmakrimAkA upadeza suna kara unmArgapara calate haiM unakI javAbadehI . upadezakapara avazya hai| dharmake jijJAsu logoMko apanI kSudra khArthavRtti ke lie unmArgakA upadeza karanA vaisA hI vizvAsaghAta hai jaisA zaraNameM Aye huekA sira kATanA / jaisA cala rahA hai aisA calane do yaha dalIla bhI ThIka nahIM hai, kyoMki aisI upekSA rakhanese zuddha dharmakriyAkA lopa ho jAtA hai jo vAstavameM tIrthoccheda hai / vidhimArgake lie nirantara prayatna karate rahanese kabhI kisI eka vyaktiko bhI zuddha dharma prApta ho jAya to usako caudaha lokameM amArIpaTaha bajavAnekIsI dharmonnati huI samajhanA cAhie arthAt vidhi pUrvaka dhakriyA karanevAlA eka bhI vyakti pravidhi pUrvaka dharma. kriyA karanevAle hajAroM logoMse acchA hai| ataeva jo paropakArI dharmaguru hoM unheM aisI durbalatAkA Azraya kabhI 'na lenA cAhiye ki isameM hama kyA kareM ? hama to sirpha dharmakriyAkA upadeza karate haiM, pravidhikA nhiiN| dharmopadezaka muruoMko yaha bAta kabhI na bhUlanI cAhie ki vidhikA upadeza bhI unhIMko denA cAhiye jo usake zravaNake liye rasika hoN| ayogya pAtrako jJAna denemeM bhI mahAn anartha
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ . [ 130] hotA hai, isalie nIca AzayavAle pAtrako zAstra. sunAnemeM upadezaka hI adhika doSakA pAtra hai / yaha niyama hai ki pApa karanevAlekI apekSA pApa karAnevAlA hI. adhika doSabhAgI hotA hai / ataeva yogyapAtrako zuddha zAstropadeza denA aura svayaM zuddha pravRtti karanA yahI tIrtharakSA hai, anya sava bahAnA.. mAtra hai !! . .. ' ukta carcA suna kara moTI buddhike kucha loga yaha kaha uThate haiM ki itanI bArIka bahasameM utaranA vRthA hai, jo bahutoMne kiyA ho vahI karanA cAhie, isake sabUtameM "mahAjano yena, gataH sa panthAH " yaha ukti prasiddha hai| Aja kala bahudhA jItavyavahArakI hI pravRtti dekhI jAtI hai| jabataka tIrtha rahegA. tabataka jItavyavahAra rahegA isalie / usIkA anusaraNa karanA tIthe rakSA hai / isa kathanakA uttara granthakAra dete haiM- . .... gAthA 16-lokasaMjJAko chor3a kara aura zAstrake zuddha rahasyako samajha kara vicArazIla logoMko atyanta sUkSma buddhise zuddha pravRtti karanA caahie| - khulAsA-zAstrakI paravA na rakha kara gatAnugatika . lokapravAhako hI pramANabhUta mAna lenA yaha lokasaMjJA hai| lokasaMjJA kyoM choDanA ? mahAjana kise kahate haiM aura jIta. vyavahArakA matalaba kyA hai ? ina bAtoMko samajhAneke lie.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ [131] jJAnasArake jo zloka TIkAmeM uddhRta kiye gaye haiM ve bahuta mahattvapUrNa haiM, isalie unameM se kuchakA sAra diyA jAtA hai| yadi logoMpara bharosA rakha kara hI kartavyakA nizcaya kiyA jAya arthAt jo bahutoMne kiyA vahI ThIka hai aisA mAna liyA jAya to phira mithyAtva tyAjya nahIM samajhA jAnA cAhie. kyoMki usakA sevana aneka loka anAdi kAlase karate Aye haiN| ___ anAryoMse Arya thor3e haiM, AryoMmeM bhI jainoMkI arthAt samabhAvavAloMkI saMkhyA kama hai / jainoMmeM bhI zuddha zraddhAvAle kama, aura unameM bhI zuddha cAritravAle kama haiN| ___ vyavahAra ho yA paramArtha, saba jagaha ucca vastuke adhikArI kama hI hote haiM, udAharaNArtha-jaise ratnoMke parIkSaka ( jauharI) kama, vaise AtmaparIkSaka bhI kama hI hote haiM / zAstrAnusAra vartana karanevAlA eka bhI vyakti ho to vaha mahAjana hI hai| aneka loga bhI agara ajJAnI haiM to ve saba mila kara bhI andhoMke samUhakI taraha vastuko yathArtha nahIM jAna skte| saMvigna ( bhavabhIra ) puruSane jisakA AcaraNa kiyA ho, jo zAstrase bAdhita na ho aura jo paramparAse bhI zuddha ho vahI jItavyavahAra hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ [132] zAstrakA Azraya na karanevAle asaMvigna puruSoMne jisakA AcaraNa kiyA ho vaha andha-paramparA mAtra hai, jItabavahAra nhiiN| kriyA bilkula na karanekI apekSA kucha na kucha kriyA karaneko hI zAstrameM acchA kahA gayA hai, isakA matalaba yaha nahIM ki zurUse pravidhimArgameM hI pravRtti karanA, kintu usakA bhAva yaha hai ki vidhimArgameM pravRtti karane para bhI agara asAvadhAnI vaza kucha bhUla ho jAya to usa bhUlase Dara kara bilkula vidhimArgako hI nahIM choDa denA kintu bhUla sughAranekI kozIsa karate rhnaa| prathamAbhyAsameM bhUla ho jAnekA sambhava hai para bhUla sudhAralenekI dRSTi tathA prayatna ho to vaha bhUla bhI vAstavameM bhUla nahIM hai / isI apekSAse - zuddha kriyAko bhI zuddha kriyAkA kAraNa kahA hai| jo vyakti vidhikA bahumAna na rakha kara pravidhikriyA kiyA karatA hai / usakI apekSA to vidhike prati bahumAna rakhanevAlA para kucha bhI na karanevAlA acchA hai // mUla viSayakA upasaMhAra karate haiM gAthA 17-prastuta viSayameM prAsaMgika vicAra itanA hI kAphI hai / sthAna Adi pUrvokta pA~ca yogoM meM jo prayatnazIla hoM unhIMke caityavandana Adi.anuSThAnako sadanuSThAnarUpa samajhanA caahie|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 133] * khulAsA-mukhya bAta caityavandanameM sthAnAdi yoga ghaTAnekI cala rahI thI, isameM prasaMgavaza tIrthoccheda kyA vastu hai ? aura tIrtharacAke lie vidhiprarUpaNAkI kitanI A-' vazyakatA hai ? ityAdi prAsaMgika viSayakI carcA bhI kI gii| aba mUla bAtako samApta karate hue granthakArane antameM yahI kahA hai ki caityavaMdana zrAdi kriyA dharmakA kalevara arthAt bAhyarUpa mAtra hai| usakI AtmA to sthAna, varNa Adi pU. okta yoga hI haiM / yadi ukta yogoMmeM prayatnazIla raha kara koI bhI kriyA kI jAya to vaha saba kriyA zuddha, zuddhatara, zuddhatama saMskAroMkI puSTikA kAraNa ho kara sadanuSThAnarUpa hotI hai aura antameM karmakSayakA kAraNa banatI hai / / ___ sadanuSThAnake bhedoMko dikhAte hue usake antima bheda arthAt asaMgAnuSThAnameM antima yoga (anAlambanayoga )kA samAveza karate haiM___ gAthA 18-prIti, bhakti, vacana aura asaMgake sambandhase yaha anuSThAna cAra prakArakA samajhanA cAhie / cArameMse asaGgAnuSThAna hI carama arthAt anAlambana yoga hai| . khulAsA--bhAvazuddhike tAratamya (kamIvezI) se eka hI anuSThAnake cAra bheda ho jAte haiM / ve ye haiM-(1) prItianuSThAna, (5) bhakti-anuSThAna, (3) vacanAnuSThAna, aura (4) asaGgAnuSThAna /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ [134] inake lakSaNa isa prakAra haiM-(1) jisa kriyA prIti itanI adhika ho ki anya saba kAma choDa kara sirpha usI kriyAke lie tIna prayatna kiyA jAya to vaha kriyA prItianuSThAna hai / (2) prIti-anuSThAna hI bhakti-anuSThAna hai| antara donoMmeM itanA hI hai ki prIti-anuSThAnakI apekSA bhakti-anuSThAnameM AlambanarUpa viSayake prati vizeSa Adarabuddhi honeke kAraNa pratyeka vyApAra adhika zuddha hotA hai / jaise patnI aura mAtA donoMkA pAlana, bhojana, vastra Adi eka hI prakArase kiyA jAtA hai parantu donoM ke prati bhAvakA antara hai| patnIke pAlanameM prItikA sAva aura mAtAke pAlanameM bhaktikA bhAva rahatA hai, vaise hI bAharI vyApAra samAna honepara bhI prIti-anuSThAna tathA bhakti-anuSThAnameM bhAvakA bheda rahatA hai / (3) zAstrakI ora dRSTi rakha karake saba kAryoM meM sAdhu logoMkI jo ucita pravRtti hotI hai vaha vacanAnuSThAna hai|4)jb saMskAra itane dRDha ho jAya~ ki pravRtti karate samaya zAstrakA smaraNa karanekI AvazyakatA hI na rahe arthAt jaise candanameM sugaMdha svAbhAvika hotI hai vaise hI saMskAroMkI dRDhatAke kAraNa pratyeka dhArmika niyama jIvanameM ekarasa ho jAya taba asaGgAnuSThAna hotA hai| isake adhikArI jinakalpika sAdhu hote haiN| vacanAnuSThAna aura asaGgAnuSThAnameM phake itanA hI hai ki pahalA to zAstrakI preraNAse kiyA jAtA hai aura dUsarA usakI preraNAke sivAya
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ [135] zAstrajanita saMskAroMke balase; jaise ki cAkake ghUmanemeM pahalA dhUmAva to DaMDekI preraNAse hotA hai aura pichekA sirpha daMDajanita vegse| asaGgAnuSThAnako anAlambana yoga isalie kahA hai ki-" saMgako tyAganA hI anAlambana hai"| yogake kula assI bheda batalAye haiM so isa prakArasthAna, UrNa Adi pUrvokta pA~ca prakArake yogake icchA, pravRtti, sthiratA aura siddhi aise cAra cAra bheda karanese bIsa bheda hue| ina vIsameMse hara eka bhedake prIti-anuSThAna, bhaktianuSThAna, vacanAnuSThAna aura asaGgAnuSThAna ye cAra cAra bheda hote haiM ataeva pIsako cArase gunane para assI bheda hue / Alambanake varNanake dvArA anAlaMbana yogakA svarUpa dikhAte haiM gAthA 16-Alambana bhI rUpI aura arUpI isa taraha do prakArakA haiM / parama arthAt yukta AtmA hI arUpI bAlambana hai, usa arUSI Alambanake guNoMkI bhAvanArUpa jo dhyAna hai vaha sUkSma ( atIndriya viSayaka) honese anAlambana yoga kahalAtA hai| khulAsA-yogakA hI dUsarA nAma dhyAna hai| dhyAnake mukhyatayA do bheda haiM, sAlambana aura nirAlambana / Alambana (dhyeya viSaya ) mukhyatayA do prakArakA honese dhyAnake ukta do bheda samajhane cAhie / pAlambanake rUpI aura a
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [136] rUpI ye do prakAra haiM / indriyagamya vastuko rUpI (sthUla ) aura indriya-agamya vastuko arUpI (sUkSma ) kahate haiN| sthUla AlambanakA dhyAna sAlambana yoga aura sUkSma bAlambanakA dhyAna nirAlambana yoga hai, arthAt viSayakI apekSAse donoM dhyAnameM pharka yaha hai ki pahalekA viSaya A~khoMse dekhA jA sakatA hai aura dUsarekA nahIM / yadyapi donoM dhyAnake adhikArI chamastha hI hote haiM, parantu pahalekI apekSA dasarekA adhikArI ucca bhUmikAvAlA hotA hai| arthAt pahale dhyAnake adhikArI adhikase adhika chaThe guNasthAna takake hI svAmI hote haiM parantu dUsare dhyAnake adhikArI sAtaveM guNasthAnase lekara bArahaveM guNasthAnatakake svAmI hote haiN| ____ AsanArUDha vItarAga prabhukA yA unakI mUrti AdikA jo dhyAna kiyA jAtA hai vaha sAlambana aura paramAtmAke jJAna Adi zuddha guNoMkA yA saMsArIzrAtmAke aupAdhika rUpako choDa kara usake svAbhAvika rUpakA paramAtmAke sAtha tUlanA pUrvaka dhyAna karanA nirAlambana dhyAna hai arthAta nirAlambana dhyAna AtmAke tAttvika svarUpako dekhanekI niHsaMga aura akhaMDa lAlasArUpa hai / aisI lAlasA kSapakazreNI sambandhI dUsare apUrvakaraNake samaya pAye jAnevAle dharmasaMnyAsarUpa sAmayayogase hotI hai| __haribhadrasarine SoDazakameM vANamocanake eka rUpakake dvArA anAlaMvana dhyAnakA svarUpa samajhAyA hai so isa pra
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ [137 ] kAra hai-kSapakAtmArUpa dhanurdhara, kSapakazreNIrUpa dhanupake Upara anAsambanayogarUpa vANako paramAtmatatvarUpa lakSyake sammukha isa taraha caDhAtA hai ki vANa chUTanerUpa anAlambana dhyAnakI samApti / jisako zAstra meM dhyAnAntarIkA kahate haiM ) hote hI lakSyavedharUpa paramAtmatattvakA prakAza hotA hai, yahI kevalajJAna hai jo anAlambana dhyAnakA phala hai| Atmatattvake sAkSAtkArake pUrvameM jabataka usakI prabala AkAGkSA thI tabatakakA viziSTa prayatna nirAlambana dhyAna hai, parantu kevalajJAna honepara Atmatattvake sAkSAtkArakI icchA na rahanese anAlambana dhyAna nahIM hai to bhI AtmatatcaviSayaka kevalajJAnarUpa prakAzako sAlambana yoga kaha sakate haiM / yahA~ yaha jAnanA cAhie ki kevaliavasthA prApta hone ke bAda jabataka yoga nirodhake lie prayatna nahIM kiyA jAtA tabatakakI sthitiko eka prakArakIvizrAnti mAtra kaha sakate haiM, dhyAna nahIM; kyoMki dhyAna viziSTa prayatnakA nAma hai jo kevalajJAnake pahale yA yoganirodha karate samaya hotA hai / / ___ ukta rItise sAlambana, nirAlambana dhyAnakA varNana karake ava nirAlambana dhyAnase honevAle phaloMko kramase dikhAte haiM gAthA 20-isa nirAlambana dhyAnake siddha ho jAne para mohasAgara pAra ho jAtA hai yahI kSapakazreNIkI siddhi
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 138] hai, isa siddhise kevalajJAna aura kevalajJAnase ayoga nAmaka yoga tathA parama nirvANa kramazaH hotA hai / khulAsA-mohakI rAgadveparUpa vRttiyA~ paugalika adhyAsakA pariNAma hai aura nirAlambana dhyAnakA viSaya zuddha caitanya hai| ataeva moha aura nirAlambana dhyAna ye donoM paraspara virodhI tatva haiN| nirAlambana dhyAnakA prArambha huA ki mohakI jaDa kaTane lagI, jisako jainazAstrameM kSapakazreNIkA Arambha kahate haiM | jaba ukta dhyAna pUrNa avasthA taka pahu~catA hai taba mohakA pAzavaMdhana sarvathA TUTa jAtA hai, yahI kSapakazreNIkI pUrNAhuti hai| maharSi pataJjaline jisa dhyAnako samprajJAta kahA hai vahI jainazAstrameM nirAlambana dhyAna hai / kSapaka zreNIke dvArA sarvathA vItarAga dazA prakaTa ho jAne para AtmatattvakA pUrNa sAkSAtkAra hotA hai, jo jainazAstra meM kevalajJAna aura maharSi pataJjalikI bhASAmeM asamprajJAta yoga kahalAtA hai| kevalajJAna huA ki mAnasika vRttiyA~ naSTa huI aura pIche eka aisI ayoga nAmaka yogAvasthA AtI hai jisase rahe-sahe vRttike vIjarUpa sUkSma saMskAra bhI jala jAte haiM, yahI. videha mukti yA parama nirvANa hai| // samApta // .
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 136] yogasUtravRtti tathA yogavizikAvRttimeM pramANa rUpase Aye hue avataraNoMkA varNa ___kramAnusArI pariziSTa. naM01 . zloka. pRSTha. zloka. pRSTha. 78 atyantavallabhA khala anAbhogavazcaitaapunarbandhakasyAyaM avihikayA varamakayaM azuddhApi hi zuddhAyA zukhAyA asato tthi Nisedo asaMprajJAta papo'pi asmin hRdayasthe sati thA AkalpavyavahArArtha AzayabhedA ete 82 | eko'pi zAstranItyA 72 etadrAgAdidaM hetuH 63 / patAH khalvabhyAsAt 78/ eso aNAima ciya 79 osanno vi vihAre kA arai ke ANaMde kAryadravyamanAdi syAphezapaktirmatijJAnAt 54 gauravavizeSayogAt 82 icchA tatkathAprItiH 66 cakanamaNaM daNDAt upakArisvajanetara usAsaM Na NiruMbhai jai viNa sakaM kAuM | jassime saddA ya 38 / jaha saraNamuvagayANaM 76
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ jA jA havijja jinoditamiti jo jANai arihaMte jJo jJeye kathamajJaH ga. paNa sakkA ruvamahahu~ ta. tatrApratiSThito'yaM tatraiva tu pravRtti: tasmAcchrutAnusAtAttvikaH pakSapAta da. divyabhogAbhilASeNa dezAdibhedatazcitradrAgasmAttadadarzana dha. dharmamegho'mRtAtmA ca na. naivaMvidhasya zarataM - pa. parahitaciMtA maitrI praNidhAnAdibhAvena praNidhAnaM tatsamaye praNidhipravRttivighna [ 140 ] 79 va. 72 vAhyaM tapaH paramaduzvara 87 bha. 3 bhavabIjamanantamujjhitaM ma. 37 ! mukkheNa jobhaNAo mUlaprakRtyabhinnA: 85. ya. 57 | yaM yaM cApi smaran bhAvaM 78 yatrAdaro'sti paramaH 79 | yattvabhyAsAtizayAt yatsaMvijJajanAcIrNe yadAcIrNamasaMvignaiH yamaniyamAsanayaH zRNvan siddhAntaM la. lokamAlambya karttavyaM 72 phara 7 va. vacanAtmikA pravRttiH 77 | vighnajaya trividhaH viSa garo'nanuSThAnaM viSaM labdhyAdyapekSAtaH 15 29 26 * 81 82 78 Ea 61 77 78 82 59 71 71 10 60 za. 84 57 | zAstra saMdarzitopAya57 zreyo'thino hi bhUyAMso 78
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ [141] . sa. . siddhezvottarakArya .. 59 saMyatAni tavAkSANi sukhamA sadvetAsadAvartanAdInAM . sudaDhappayattavAvAraNaM sandhyeva dinarAtribhyAM sUktaM cAtmaparArthasamAdhireSa evAnyaiH stokA AryA anAsAmarthyayogyatA yA / sthAnorNAAlambanasAlambano nirAlamba- 84 siddhistattaddharma- 59 hiyAhArA miyAhArA 58 m
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ [142] yogasUtravRtti aura yogaviMzikATIkAmeM Aye hue abataraNoMkA kartA aura graMthake nAma nirdeza saMbaMdhI pariziSTa. 2 (ArSa) (AcArAMgasUtra patra 6) zItoSNIyAdhyayana (AcArAMgagata) patra 37. / sthAnAna patra 19 / (bhagavatagItA patra 25) gacchAcAra patra 80 / mahAvAdI (siddhasena divAkara)-(dvAtriMzikA patra 29 / ) stutikAraH-patra 37 (kundakunda ) (pravacanasAra)patra 87 'jojANaiarihaMte' pra-1 gaa-84|| bhASyakRt (jinabhadragaNikSamAzramaNa)-(vizeSAvazyaka patra 4) mahAbhASyakAra (jinabhadragaNikSamAzramaNa)-(vizeSAvazyaka patra 86 / ) 1 aise koSThakase hamArA matalaba yaha hai ki-usa usa sthAnameM graMthakArane AcArya yA graMthakA ullekha nahIM kiyA kintu hamane apanI orase khoja karake sUcana kiyA hai| 2 isa stutikAra zabdase graMthakArako siddhasena abhipreta hai yA samantabhad, isakA patA hameM abhI nahIM lgaa| - - -- - -
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ pataJjali - [ 143 ] ( yogasUtra patra 61 ) akalaGka - patra 31 / haribhadra ( yogaviMzikA patra 2 | ) anAdiviMzikA patra 9 / saddharmaviMzikA patra 68 / yogabindu patra (6) 7 (44) 62 (63-64 ) 71 (72) / SoDazaka patra 11 (56-57-59 ) 61-76 (81-82 ) 83 (85) / yogadRSTi samuccaya-patra 79 (84) / ( yazobhadrasUri ) - SoDazakavRtti patra 61 / yazovijaya SoDazaka TIkA - patra - 11 / ( jJAnasAra patra - 13-78 / ) karmaprakRti vRtti - patra - 26 | latA patra - 15 / saMgrahamloka patra - 66 / saddharmaviMzikA ( TIkA ) patra - 68 / alabdhakartRnAma - alabdhagranthanAma 15-26-37-44-53-78-79 /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ JHA.ABAR-A-AAAA-RRB-09-80------- pustaka milanekA patAAtmAnanda jaina pustaka pracAraka bhaeDala. Thi0 rozana muhallA. AgrA zahara. (yu. pI.) - zrI jaina AtmAnanda sabhA. Thi0 AtmAnanda bhavana bhAvanagara-(kAThiyAvADa ). rrrrrrrrrrrrrror-wror
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
_