Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalajJAna praznacUDAmaNi sampAdana-anuvAda DaoN. nemicandra zAstrI, jyotiSAcArya
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalajJAnapraznacUDAmaNi 'kevalajJAnapraznacUDAmaNi'- arthAt kisI bhI phUla, phala, devatA, nadI yA pahAr3a kA nAma lo aura manacAhI bAta buujhoN| jIvana-maraNa, lAbha-hAni, saMyoga-viyoga, sukha-duHkha, corI gayI vastu kA patA, paradezI ke lauTane kA samaya, putra yA kanyA prApti, mukadamA jItane- hArane kI bAta-u - jo kucha bhI cAheM pUcheM aura uttara apane Apa prApta kareM / 'kevalajJAnapraznacUDAmaNi' praznazAstra kA eka laghukAya kintu mahattvapUrNa aura camatkArI grantha hai / praznazAstra phalita jyotiSa kA aMga jAnA jAtA hai| isameM praznakartA ke praznAnusAra binA janmakuNDalI ke phala batAyA jAtA hai / jyotiSazAstra meM praznoM ke uttara tIna prakAra se die jAte haiM : praznakAla ko jAnakara, svara ke AdhAra para, praznAkSaroM ke AdhAra pr| ina tInoM siddhAntoM meM antima siddhAnta adhika manovaijJAnika evaM prAmANika hai / prastuta kRti meM isI siddhAnta kA atyanta sarala evaM vizada vivecana hai| praznakartA ke praznAnusAra akSaroM se athavA pA~ca vargoM ke akSara sthApita karake inakA sparza karAkara praznoM kA phala kisa prakAra jJAta kiyA jAtA hai, isakA vivecana kiyA gayA hai| vidvAn sampAdaka ne vistRta prastAvanA tathA vibhinna pariziSToM dvArA grantha ko aura adhika upayogI banA diyA hai| prastuta kRti kA yaha navIna saMskaraNa isa bAta kA pratyakSa pramANa hai ki pAThakoM ke lie yaha pustaka bahuta upayogI siddha huI hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalajJAnapraznacUDAmaNi sampAdana-anuvAda DaoN. nemicandra zAstrI, jyotiSAcArya CE bhAratIya jJAnapITha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahalA saMskaraNa : 1650 dUsarA saMskaraNa : - tIsarA saMskaraNa : - cauthA saMskaraNa : 1685 pA~cavA~ saMskaraNa : 1666 chaThA saMskaraNa : 1667 sAtavA~ saMskaraNa : 1668 ISBN 81-263-0282-8 mUrtidevI jaina granthamAlA : saMskRta granthAMka 7 prakAzaka: bhAratIya jJAnapITha 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa nayI dillI-110 003 mudraka : Ara. ke. oNphaseTa dillI-110 032 AvaraNa-zilpI : karuNAnidhAna AThavauM saMskaraNa : 2000 mUlya : 60 rupaye 0 bhAratIya jJAnapITha KEVALAJNAN-PRASHNA-CHUDAMANI (Astrology) Edited and translated by Dr. Nemichandra Shastri, Jyotishacharya Published by Bharatiya Jnanpith 18, Institutional Area, Lodi Road New Delhi-110 003 Eighth Edition : 2000 Price : Rs. 60
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adivacana (prathama saMskaraNa se) ananta AkAza-maNDala meM apane projjvala prakAza kA prasAra karate hue asaMkhya nakSatra-dIpoM ne apane kiraNa-karoM ke saMketa tathA apanI AlokamayI mUkabhASA se mAnava-mAnasa meM apane itivRtta kI jijJAsA jaba jAgarUka kI thI, taba aneka tapodhana maharSiyoM ne unake samasta itivedyoM ko karAmalaka karane kI tIvra tapomaya dIrghatama sAdhanAe~ kI thIM aura ve apane yoga-prabhAvaprApta divya dRSTiyoM se unake rahasyoM kA sAkSAtkAra karane meM samartha hue the| una mahAmahima maharSiyoM ke antastala meM apAra karuNA thI; ataH ve kisI bhI vastu ke jJAnagopana ko pAtaka samajhate the| unhoMne apanI nakSatra sambandhI jJAnarAzi kA janahita kI bhAvanA se bahuta hI sundara saMkalana aura saMgranthana kara diyA thaa| unake isa saMgrathita jJAna-koSa kI hI jyotiSazAstra ke nAma se prasiddhi huI thI jo aba bhI usI rUpa meM hai| isa viSaya meM kisI ko kiMcit bhI vipratipatti nahIM honI cAhie ki sarvaprathama jyotiSavidyA kA hI prAdurbhAva huA thA aura vaha bhI bhAratavarSa meM hii| bAda meM isa vidyA ke prakAzana ne sAre bhUmaNDala ko Alokita kiyA aura anya aneka vidyAoM ko janma diyaa| yaha spaSTa hai ki eka aMka kA prakAza hone ke bAda hI 'ekamevAdvitIyaM brahma' isa advaita siddhAnta kA avataraNa huA thaa| do saMkhyA kA paricaya hone ke bAda hI dvaita vicAra kA unmeSa huaa| advaita, dvaita, viziSTAdvaita, zuddhAdvaita, dvaitAdvaita tattvoM kI saMkhyA meM nyAya, vaizeSika, sAMkhyayoga, pUrva aura uttara-mImAMsA ke vibhinna mata meM ina saba ke janma kI jyotiSavidyA kI pazcAdbhAvitA nirvivAda rUpa se sabhI ko mAnya hai| paMcamahAbhUta, zabdazAstra ke caturdaza sUtra tathA sAhitya ke navarasa Adi kI carcA, aMkabhedAdi sambandha, gurulaghvAdi sambandha, chanda kI racanA Adi ne isa jyotiSazAstra se hI svarUpalAbha pAyA hai| __ aise jyotiSazAstra kI prAcInatA ke parIkSaNa meM anya aneka bAtoM ko chor3akara kevala grahocca ke jJAna se hI yadi varSa kI gaNanA kI jAya to sUrya ke ucca se gaNanA karane para, "ajavRSabhamRgAGganAkulIrA jhaSavaNijau ca divaakraaditunggaaH| dazazikhimanuyukRtithIndriyAMzaistrinavakaviMzatibhizca testniicaaH||"
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa vyAvahArika jyotiSa-gaNanA ke prayatna kI nyUnatama sattA Aja se 21,80,266 varSa pUrva siddha hotI hai| isI prakAra maMgala ke ucca se vicAra karane para. 1,12,26,360 varSa tathA zanaizcara ke ucca se vicAra karane para 1,12,07,660 varSa pUrva isa jagat meM jyotiSa ke vikasita rUpa meM hone kI siddhi hotI hai, jo Adhunika saMsAra ke logoM ke lie, vizeSakara pAzcAtya vijJAnavizAradoM ke lie bar3e Azcarya kI sAmagrI hai| "jyotiSazAstraphalaM purANagaNakairAdeza ityucyate...' AcAryoM ke isa prakAra ke vacanoM ke anusAra mAnava-jagat meM vividha Adeza karanA hI isa apUrva apratima jyotiSazAstra kA pradhAna lakSya hai| isI Adeza ke eka aMga kA nAma praznAvagama tantra hai| isa prazna-praNAlI ko jaina siddhAnta ke pravartakoM ne bhI Avazyaka samajhakara bar3I tatparatA se apanAyA thA aura usakI sArI vicAradhArAe~ 'kevalajJAnapraznacUDAmaNi' ke rUpa meM lekhabaddha kara surakSita rakhI thIM, kintu vaha grantha atyanta durUha hone ke kAraNa sarvasAdhAraNa kA upakAra karane meM pUrNarUpeNa svayaM samartha nahIM rhaa| ataH mere yogyatama ziSya zrI nemicandra jaina ne bahuta hI vidvattApUrNa rIti se sarala, subodha, udAharaNAdi se susajjita sapariziSTa kara eka hRdya-anavadha TIkA ke sAtha isa grantha ko janatA janArdana ke samakSa prastuta kiyA hai| isa TIkA ko dekhakara mere mana meM yaha dRr3ha dhAraNA prAdurbhUta huI ki aba ukta grantha isa viziSTa TIkA kA samparka pAkara samasta vidvatsamAja tathA janasAdhAraNa ke lie atyanta samAdaraNIya aura saMgrAhya hogaa| TIkA kI lekhanazailI se lekhaka kI prazaMsanIya pratibhA aura lokopakAra kI bhAvanA sphuTa rUpa se prakaTa hotI hai| hameM pUrNa vizvAsa hai ki jyotiSazAstra meM ruci rakhanevAle sabhI bandhu isa TIkA se lAbha uThAkara lekhaka ko anya kaThora granthoM ko bhI apanI lalita lekhanI se komala banAne ke lie utsAhita kreNge| zrI rAmavyAsa jyotiSI adhyakSa, jyotiSa vibhAga saMskRta mahAvidyAlaya kAzI hindU vizvavidyAlaya 17 janavarI, 1650
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI prastAvanA jaina jyotiSa kI mahattA 11 / jaina praznazAstra kA vikAsakrama jaina jyotiSa ke bheda-prabhedoM kA digdarzana 14 | kevalajJAnapraznacUDAmaNi kA jaina jaina pATIgaNita 16 prazna-zAstra meM sthAna jaina rekhAgaNita 18 kevalajJAnapraznacUDAmaNi kA jaina bIjagaNita viSaya-paricaya jaina trikoNamiti-gaNita 21 | prazna nikAlane kI vidhi pratibhA-gaNita 22 | grantha kA bahiraMga rUpa-upayogI prazna 50 paMcAMganirmANagaNita-tithi, vAra, nakSatra, kAryasiddhi-asiddhi kA prazna - yoga aura karaNa lAbhAlAbha prazna 52 janmapatra-nirmANagaNita-lagnasAdhana corI gaI vastu kI prApti kA prazna 52 janmapatra ke graha va candra spaSTIkaraNa andha-mandalocanAdi nakSatra-bodhakacakra 53 jaina phalitajyotiSa-horAzAstra pravAsI Agamana sambandhI prazna 54 saMhitAzAstra, muhUrtazAstra garbhiNI ko putra yA kanyA-prApti 54 sAmudrika-zAstra, praznazAstra rogIprazna, muSTiprazna, mUkaprazna / svapnazAstra mukadamA sambandhI prazna nimittazAstra 30 granthakAra jaina praznazAstra kA mUlAdhAra 31 | kevalajJAnapraznacUDAmaNi kA racanAkAla 58 | Atmanivedana 55 . UU 56 grantha akSaroM kA varga vibhAjana 61 / lagna banAne kA sUkSma niyama magaNAdi sambandhI prazna-siddhAnta-cakra 63 praznAkSaroM se lagna nikAlanA iSTakAla banAne ke niyama 65 | pA~coM vargoM ke yoga aura unake phala binA ghar3I ke iSTakAla banAne kI rIti 65 saMyukta praznAkSara aura unakA phala / iSTakAla para se lagna banAne kA niyama 66 | ArUr3ha rAzibodhaka cakra 66 73 .74
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 116 117 120 128 asaMyukta praznAkSara 76 | mUlayoni ke bheda-prabheda asaMyukta evaM abhihata praznAkSara 77 | jIva, dhAtu aura mUlayoni ke nirUpaNa praznalagna dvArA vizeSa phala 78 kA prayojana anabhihata praznAkSara aura unakA phala 76 | corI gayI vastu kA vizeSa vicAra abhighAtita praznAkSara aura unakA phala 80 mUka prazna vicAra praznalagnAnusAra mRtyu jJAta karanA 81 muSTikA prazna vicAra va dyotaka cakra 118 AliMgita, abhidhUmita va dagdha praznAkSara 81| AliMgitAdi mAtrAoM kA nivAsa 116 uttara aura adhara praznAkSaroM kA phala 83 lAbhAlAbha prazna vicAra uttara ke nau bheda aura unake lakSaNa 85 | dravyAkSaroM kI saMjJAe~ va unakA phala 122 AliMgita kAla meM piNDa banAne kI vidhi 85] svara va vyaMjanoM kI saMjJAe~ 122 abhidhUmita kAla meM piNDa banAne kI vidhi 87 prazna-phala jAnane ke vizeSa niyama 125 dagdha kAla meM piNDa banAne kI vidhi 87 mAsa-parIkSA vicAra 126 Adezottara aura unakA phala 88 mAsa-saMjJA-bodhaka cakra 127 praznaphala nikAlane kA anubhUta niyama 86 pakSa kA vicAra yonivibhAga 60 pakSa-saMjJA-bodhaka cakra 126 jIvAdi saMjJAbodhaka cakra 61 tithi vicAra 130 yoni nikAlane kI vidhi 61 | vargoM kI gavyUti Adi kA kathana / 131 jIvayoni ke bheda 63 | gAdi zabdoM ke svara-saMyoga kA vicAra 133 dvipadayoni aura devayoni ke bheda 65 | graha aura rAziyoM kA kathana devayoni jAnane kI vidhi | naSTajAtaka banAne kI vyasthita vidhi manuSyayoni kA vizeSa nirUpaNa 67 | saMvatsara bodhaka sAraNI bAla-vRddhAdi evaM AkRtimUlaka samAdi / nakSatra, yoga, lagna va grahAnayana vidhi avasthAe~ aura unake phala 100 | naSTa janmapatrikA-svarUpa pakSiyoni ke bheda 101/ gamanAgamana prazna vicAra 142 rAkSasayoni ke bheda 102 | lAbhAlAbha prazna vicAra 145 catuSpadayoni ke bheda 103 zubhAzubha prazna vicAra 147 khurI, nakhI Adi yoniyoM ke bheda 103 cavarga paJcAdhikAra 146 apadayoni ke bheda aura lakSaNa siMhAvalokana-svara vyaMjanAGka cakra 151 pAdasaMkulA-yoni ke bheda aura lakSaNa 106 | gajAvalokana-svara vyaMjanAGka cakra 152 dhAtuyoni ke bheda 107 | nadyAvarta-svara vyaMjanAGka cakra dhAmya-dhAtuyoni ke bheda 108 | maNDUkaplavana-svara vyaMjanAGka cakra 153 ghaTita-yoni ke bheda-prabheda 106 | azvamohita-svara vyaMjanAGka cakra 154 praznalagnAnusAra AbharaNa-cintA vidhi 106 | tavarga cakra vicAra va phalAphala 155 adhAmya-yoni ke bheda 112 | yavarga aura kavarga cakra vicAra va phala 156 137 105 152
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 166 178 178 176 176 180 Tavarga cakra vicAra va phalAphala 157 | granthakArokta zavarga cakra pavarga cakra vicAra va phalAphala 158 | cintAmaNi cakra dvArA nAma nikAlanA 162 zavarga cakra vicAra va phalAphala 156 | sarvavargAkAnayana dvArA nAma nikAlanA 163 pariziSTa (1)-muhUrtaprakaraNa nakSatroM, yogoM aura karaNoM ke nAma 165 | kuA~ khudavAne kA muhUrta 177 samasta zubha kAryoM meM tyAjya 165 | dukAna karane kA muhUrta va cakra 177 sImantonnayana evaM puMsavana muhUrta bar3e-bar3e vyApAra karane kA muhUrta jAtakarma aura nAmakarma muhUrta / 167 vastra-AbhUSaNa grahaNa karane kA muhUrta stanapAna evaM sUtikAsnAna muhUrta jevara banavAne kA muhUrta va cakra 167 | namaka banAne kA muhUrta 176 dolArohaNa va bhUmyupavezana muhUrta 168 | rAjA yA mantrI se milane kA muhUrta 17E zizuniSkramaNa, annaprAzana muhUrta 166 | bagIcA lagAne kA muhUrta annaprAzana kI lagnazuddhi, zizu-tAmbUla- / * hathiyAra banAne va dhAraNa karane bhakSaNa evaM karNavedha muhUrta 170 muNDana aura akSarArambha muhUrta 171 rogamukta hone para snAna karane evaM vidyArambha evaM yajJopavIta muhUrta 172 kArIgarI sIkhane kA muhUrta 180 vAgdAna aura vivAha muhUrta 173 pula banAne kA, khaTiyA banavAne kA vivAha meM tyAjya andhAdi lagna va phala ___ evaM RNa lene kA muhUrta va cakra 181 varSArambha meM hala calAne kA, bIja bone kA tathA lagnazuddhi evaM grahabala vicAra 173 | ___ evaM phasala kATane kA muhUrta 182 vadhUpraveza aura dvirAgamanamuhUrta va cakra 174 naukarI, mukaddamA dAyara karane kA yAtrAmuhUrta va cakra 175 jUtA pahanane kA muhUrta 183 gRhanirmANa, nUtanagRhapraveza muhUrta auSadha banAne va mantrasiddhi kA muhUrta 184 jIrNagRha pravezamuhUrta va cakra sarvArambha va mandira nirmANa muhUrta 184 zAntika-pauSTika kArya 177 | pratimA-nirmANa, pratiSThA evaM homAhuti kA / muhUrta 185 pariziSTa (2) janmapatrI banAne kI vidhi iSTakAla sAdhana karane ke niyama 187 | janmanakSatrAnusAra viMzottarI dazAcakra 163 bhayAta aura bhabhoga sAdhana 188 viMzottarI dazA kA udAharaNa janmanakSatra kA caraNa nikAlane kI vidhi 186 antardazA vicAra-sUryAdi navagrahoM ke cakra 167 janmalagna nikAlane kI sugama vidhi 186 janmapatrI meM antardazA likhane janmapatrI likhane kI vidhi 160 kI vidhi 167 lagnasAraNI 161 | antardazA kA udAharaNa viMzottarI dazA nikAlane kI vidhi 163, candrAntara dazA va bhaumAntara dazA cakra 168 177 177 165 168
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ janmapatrI kA phala dekhane kI | tRtIya bhAva-bhAI-bahinoM ke sambandha saMkSipta vidhi 168 meM vicAra 206 viMzottarI dazA va antardazA kA prayojana 166/ caturtha bhAva-pitA, graha, mitra vizottarI dazA kA phala 166 Adi vicAra 207 dazAphala ke niyama, antardazA phala 166 paMcama bhAva-santAna, vidyA Adi vicAra 208 grahoM kA svarUpa | SaSTha bhAva-roga Adi kA vicAra 206 grahoM ke balAbala kA vicAra saptama bhAva-vaivAhika sukha kA vicAra 206 rAzi-svarUpa aSTama bhAva-Ayu kA vicAra . 206 dvAdaza bhAvoM kA saMkSipta phala navama bhAva-bhAgya vicAra 210 prathama bhAva-lagna vicAra dazama bhAva-pezA va ullati kA vicAra 210 graha-rAziyoM ke svabhAva evaM tattva ekAdaza bhAva-lAbhAlAbha vicAra 210 zArIrika sthiti-kada, rUpa-raMga jJAta dvAdaza bhAva-vyaya vicAra 211 karane ke niyama | janmalagnAnusAra zubhAzubha dvitIya bhAva-Arthika sthiti vicAra grahabodhaka cakra tathA dhanI aura dAridrya yoga 205 | 204 211 pariziSTa (3)-vivAha meM melApaka-vara-kanyA kI kuNDalI gaNanA graha milAna 212 | zatapada cakra guNa milAna, bhakUTa vicAra, nAr3I vicAra 213. | gaNanA guNabodhaka cakra sahAyaka grantha-sUcI 216 215 217
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketa vivaraNa caM. pra. ke.pra.ra. pra. kau./pra. ku. dhva.pra. ke.pra.saM. dai.va. bR. pA. ho. pra.bhU. bR.bhU. bhu.dI. gra.lA.tri.pra. candronmIlanaprazna | ga. ma. gargamanoramA keralapraznaratna | Sa.pa.bhA. SaTpaJcAzikA bhASATIkA praznakaumudI/praznakutUhala pra. si. praznasiddhAnta dhvajaprazna ta. sU./sa. si. tattvArthasUtra/sarvArthasiddhi keralapraznasaMgraha ke. ho. ha. kevalajJAnahorA hastalikhita daivajJavallabha | A. ti. ha. AyajJAnatilaka hastalikhita bRhatpArAzarI horA | dai. ka. daivajJakalpadruma praznabhUSaNa ka.kU. (tA.mU.) kannaDalipi kI tAr3apatrIya bRhajjAtaka prati, mUDabidrI bhuvanadIpaka a. cU. sA. arhaccUDAmaNisAra grahalAghavatripraznAdhikAra za. ma. ni. zabdamahArNava nighaNTu samarasAra ca. jyo. candrArkajyotiSasaMgraha zivasvarodaya vi. mA. vidyAmAdhavIya narapatijayacaryA | A. sa. pra. AyasadbhAvaprakaraNa jJAnapradIpikA pra. ra. saM. praznaratnasaMgraha tAjikanIlakaNThI | jyo. saM. jyotiSasaMgraha hastalikhita jyotiSasaMgraha bR.jyo. bRhadjyotiSArNava praznavaiSNava sa.sA. zi. sva. narapatija. jJA. pra. tA. nI. HE BE jyotiSasaM..
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA sUrya, candra aura tAre prAcInakAla se hI manuSya ke kautUhala ke viSaya rahe haiN| mAnava sadA ina rahasyamayI vastuoM ke rahasya ko jAnane ke lie utsuka rahatA hai| vaha yaha jAnanA cAhatA hai ki graha kyoM bhramaNa karate haiM aura unakA prabhAva prANiyoM para kyoM par3atA hai? usakI isI jijJAsA ne use jyotiSazAstra ke adhyayana ke lie prerita kiyA hai| ____ bhAratIya RSiyoM ne apane divyajJAna aura sakriya sAdhana dvArA Adhunika yantroM ke abhAva meM bhI prAgaitihAsika kAla meM isa zAstra kI aneka gutthiyoM ko sulajhAyA thaa| yadyapi Aja pAzcAtya sabhyatA ke raMga meM raMgakara kucha loga isa vijJAna ko videzI dena batalAte haiM; para prAcIna zAstroM kA avagAhana karane para ukta dhAraNA bhrAnta siddha hue binA nahIM raha sakatI jaina jyotiSa kI mahattA bhAratIya vijJAna kI unnati meM itara dharmAvalambiyoM ke sAtha kandhe se kandhA lagAkara calanevAle jainAcAryoM kA bhI mahattvapUrNa sthAna hai| unakI amara lekhanI se prasUta divya racanAe~ Aja bhI jaina-vijJAna kI yazaHpatAkA ko phaharA rahI haiN| jyotiSazAstra ke itihAsa kA AloDana karane para jJAta hotA hai ki jainAcAryoM dvArA nirmita jyotiSa granthoM se bhAratIya jyotiSa meM aneka navIna bAtoM kA samAveza tathA prAcIna siddhAntoM meM parimArjana hue haiN| jaina granthoM kI sahAyatA ke binA bhAratIya jyotiSa ke vikAsa-krama ko samajhanA kaThina hI nahIM, aMsambhava hai| ___bhAratIya jyotiSa kA zRMkhalAbaddha itihAsa hameM AryabhaTTa ke samaya se milatA hai| isake pUrvavartI grantha veda, aMgasAhitya, brAhmaNa, sUryaprajJapti, gargasaMhitA, jyotiSkaraNDaka evaM vedAMgajyotiSa prabhRti granthoM meM jyotiSazAstra kI aneka mahattvapUrNa bAtoM kA varNana AyA hai| vedAMgajyotiSa meM paJcavarSIya yuga para se uttarAyaNa aura dakSiNAyana ke tithi, nakSatra evaM dinamAna Adi kA sAdhana kiyA hai| isake anusAra yuga kA Arambha mAgha zukla pratipadA ke dina sUrya aura candramA ke dhaniSThA nakSatra sahita krAntivRtta meM pahuMcane para hotA hai| isa grantha kA racanAkAla kaI zatI I. pU. mAnA jAtA hai| vidvAnoM ne isake racanAkAla kA patA lagAne prastAvanA : 11
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke lie jaina jyotiSa ko hI pRSThabhUmi ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| vedAMgajyotiSa para usake pUrvavartI aura samakAlIna jyotiSkaraNDaka, sUryaprajJapti evaM SaTkhaNDAgama meM phuTakara upalabdha jyotiSa carcA kA prabhAva spaSTa lakSita hotA hai| 'hindutva' ke lekhaka ne jaina jyotiSa kA mahattva aura prAcInatA svIkAra karate hue pRSTha 581 para likhA hai-"bhAratIya jyotiSa meM yUnAniyoM kI zailI kA pracAra vikramIya saMvat se tIna sau varSa pIche huaa| para jainoM ke mUla grantha aMgoM meM yavana jyotiSa kA kucha bhI AbhAsa nahIM hai| jisa prakAra sanAtaniyoM kI vedasaMhitA meM paJcavarSAtmaka yuga hai aura kRttikA se nakSatra gaNanA hai; usI prakAra jainoM ke aMga granthoM meM bhii|" DaoN. zyAmazAstrI ne 'vedAMga-jyotiSa' kI bhUmikA meM batAyA hai-"vedAMgajyotiSa ke vikAsa meM jaina jyotiSa kA bar3A bhArI sahayoga hai, binA jaina jyotiSa ke adhyayana ke vedAMgajyotiSa kA adhyayana adhUrA hI kahA jaaegaa| bhAratIya prAcIna jyotiSa meM jainAcAryoM ke siddhAnta atyanta hI mahattvapUrNa haiN|" paMcavarSAtmaka yuga kA sarvaprathama ullekha jaina granthoM meM hI AtA hai| kAlalokaprakAza, jyotiSkaraNDaka aura sUryaprajJapti meM jisa paMcavarSAtmaka yuga kA nirUpaNa kiyA hai, vaha vedAMgajyotiSa ke yuga se bhinna aura prAcIna hai| 'sUryaprajJapti' meM yuga kA nirUpaNa karate hue likhA hai sAvaNabahulapaDivae bAlavakaraNe abhiiinkkhtte| savvattha paDamasamaye juassa AiM viyaannaahi|| arthAt zrAvaNa kRSNa pratipadA ke dina abhijit nakSatra meM paMcavarSIya yuga kA Arambha hotA hai| __jaina jyotiSa kI prAcInatA ke aneka sabala pramANa maujUda haiN| prAcIna jainAgama meM jyotiSI ke lie 'joisaMgaviu' zabda kA prayoga AyA hai| 'praznavyAkaraNAMga' meM batAyA hai-"tiriyavAsI paMcavihA joisIyA devA, vahassatI, caMda, sUra, sukka, saNiccharA, rAhU, dhUmakeu, buddhA ya, aMgAragA ya, tattatavaNijja kaNagavaNNA jeyagahA joisiyammi cAraM caraMti, ketu ya gtirtiiyaa| aTThAvIsativihAya NakkhatarevagaNA NANAsaMDhANasaMThiyAo ya tAragAo ThiyalessAcAriNo y|" isase spaSTa hai ki navagrahoM kA prayoga grahoM ke rUpa meM I. pU. tIsarI zatI se bhI pahale jainoM meM pracalita thaa| 'jyotiSkaraNDaka' kA racanAkAla I. pU. tIsarI yA cauthI zatI nizcita hai| usameM lagna kA jo nirUpaNa kiyA hai, usase bhAratIya jyotiSa kI kaI navIna bAtoM para prakAza par3atA hai| laggaM ca dakSiNAyavisuvesuvi assa uttaraM aynne| laggaM sAI visuvesu paMcasu vi dakkhiNe aynne|| isa padya meM 'assa' yAnI azvinI aura 'sAI' yAnI svAti ye viSuva ke lagna batAye gaye haiN| jyotiSkaraNDaka' meM viziSTa avasthA ke nakSatroM ko bhI lagna kahA gayA hai| yavanoM ke Agamana ke pUrva bhArata meM yahI jaina lagnapraNAlI pracalita thii| 'vedAMgajyotiSa' meM bhI isa lagnapraNAlI kA AbhAsa milatA hai-"zraviSThAbhyAM guNAbhyastAn prAvilagnAn vinirdizet" isa 12 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyArtha meM vartamAna lagna nakSatroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| prAcIna bhArata meM viziSTa avasthA kI rAzi ke samAna viziSTa avasthA ke nakSatroM ko bhI lagna kahA jAtA thaa| - jaina jyotiSa kI prAcInatA kA eka pramANa paMcavarSAtmaka yuga meM vyatIpAta Anayana kI prakriyA hai| 'vedAMgajyotiSa' se bhI pahale isa prakriyA kA pracAra bhAratavarSa meM thaa| prakriyA nimna prakAra hai ayaNANaM saMbaMdhe ravisomANaM tu ve hi va jugmmi| jaM havai bhAgaladdhaM vaihayA tattiyA hoNti|| vAvattaparIyamANe phalarAsI icchite ujugame e| icchiyavaivAyaMpi ya icchaM kAUNa ANe hi||' ina gAthAoM kI vyAkhyA karate hue TIkAkAra malayagiri ne "iha sUryacandramasau svakIye'yane vartamAnau yatra parasparaM vyatipatataH sa kAlo vyatipAtaH, tatra ravisomayoH yuge yugamadhye yAni ayanAni teSAM parasparaM sambandhe ekatra melane kRte dvAbhyAM bhAgo hriyte| hRte ca bhAge yadbhavati bhAgalabdhaM tAvantaH tAvatpramANA yuge vyatipAtA bhvnti|" gaNitakriyA-72 vyatipAta meM 124 parva hote haiM, to eka vyatipAta meM kitane ? anupAta karane para-1204 1=132 parva, 24 15 = 10.60 tithi, 60 x 30 = 25 muhUrta vyatipAta dhruvarAzi kI paTTikA eka yuga maiM nimna prakAra AyegI parva tithi muhUrta 1 10 25 6 20 | x1= 72 -42%3 8 | 19. 124 | -x3= 72 124 -x4% 72. 124 -x5 72 -x6= 72 |3|8|2| x7-3 -- X tu 72 72 8|5| x 10= 1. jyotiSkaraNDaka, pR. 200-205 prastAvanA: 13
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina jyotiSa kI prAcInatA usakI nakSatragaNanA se bhI siddha hotI hai / prAcInakAla meM kRttikA se nakSatragaNanA kI jAtI thI, para merA vicAra hai ki abhijitvAlI nakSatragaNanA kRttikAvAlI nakSatragaNanA se prAcIna hai| jaina granthoM meM abhijitvAlI nakSatragaNanA vartamAna hai / kRttikA se nakSatragaNanA kA prayoga bhI prAcIna jyotiSagranthoM meM milatA hai tathA cAndra nakSatroM kI apekSA sAvana nakSatroM kA vidhAna adhika hai / jaina saMvatsara - praNAlI ko dekhane se pratIta hotA hai ki isakA prayoga prAcIna bhArata meM I. pU. dasavIM zatI se bhI pahale thA / vedoM meM jo saMvatsara ke nAma Aye haiM, jaina granthoM meM unase bhinna nAma haiN| yaha saMvatsara kI praNAlI abhijit nakSatra para Azrita hai / nAkSatrasaMvatsara, yugasaMvatsara, pramANasaMvatsara aura zanisaMvatsara / bRhaspati jaba sabhI nakSatrasamUha ko bhogakara punaH abhijit nakSatra para AtA hai, taba mahAnAkSatra saMvatsara hotA hai / 'SaTkhaNDAgama' dhavalA TIkA meM raudra, zveta, maitra, sArabhaTa, daitya, vairocana, vaizvadeva, abhijit, rohaNa, bala, vijaya, naiRtya, varuNa, aryaman aura bhAgya - ye pandraha muhUrta Aye haiM / muhUrtoM kI nAmAvalI TIkAkAra kI apanI nahIM hai, unhoMne pUrva paramparA se prApta zlokoM ko uddhRta kiyA hai| ataH muhUrtacarcA paryApta prAcIna pratIta hotI hai / jaina jyotiSa ke bheda-prabhedoM kA digdarzana 'SaTkhaNDAgama' kI dhavalA TIkA meM prApta prAcIna uddharaNa, tiloyapaNNattI, jambUdvIpapaNNattI, sUryaprajJapti, candraprajJapti, jyotiSkaraNDaka tathA Agama granthoM meM prApta jyotiSa carcA ke atirikta isa viSaya ke saikar3oM svatantra grantha haiM / nakSatroM ke sambandha meM jitanA UhApoha jainAcAryoM ne kiyA hai, utanA anya logoM ne nahIM / 'praznavyAkaraNAMga' meM nakSatra yogoM kA varNana vistAra ke sAtha kiyA hai| isameM nakSatroM ke kula, upakula aura kulopakuloM kA nirUpaNa kara hue batAyA hai - "dhaniSThA, uttarAbhAdrapada, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, uttarAphAlgunI, citrA, vizAkhA, mUla evaM uttarASAr3hA - ye nakSatra kula saMjJakaH zravaNa, pUrvAbhAdrapada, revatI, bharaNI, rohiNI, punarvasu, AzleSA, pUrvAphAlgunI, hasta, svAti, jyeSThA evaM pUrvASAr3hA ye nakSatra upakula saMjJaka aura abhijit, zatabhiSA, ArdrA evaM anurAdhA kulopakula saMjJaka haiN|" yaha kulopakula kA vibhAjana pUrNamAsI ko honevAle nakSatroM ke AdhAra para kiyA gayA hai| isa vargIkaraNa kA spaSTIkaraNa karate hue batAyA hai ki zrAvaNamAsa ke dhaniSThA, zravaNa aura abhijit; bhAdrapada mAsa ke uttarAbhAdrapada, pUrvAbhAdrapada aura zatabhiSA; Azvina mAsa ke azvinI aura revatI; kArtika mAsa ke kRttikA aura bharaNI; agahana yA mArgazIrSa mAsa ke mRgazirA aura rohiNI; pauSa mAsa ke puSya, punarvasu aura ArdrA; mAgha mAsa ke maghA aura AzleSA; phAlguna mAsa ke uttarAphAlgunI aura pUrvAphAlgunI; caitra mAsa ke citrA aura hasta; 1. dekheM - dhavalA TIkA, 4 jilda, pR. 318 2. 'tA kahaM te kulA uvakulA kulAvakulA Ahiteti vadejjA ? tattha khalu imA bArasa kulA bArasa uvakulA cattAri kulAvakulA paNNattA... / " - prazna vyAkaraNAMga 10 / 5 14 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizAkha mAsa ke vizAkhA aura svAti; jyeSTha mAsa ke mUla, jyeSThA aura anurAdhA evaM ASAr3ha mAsa ke uttarASAr3hA aura pUrvASAr3hA nakSatra batAye gaye haiN| pratyeka mAsa kI pUrNamAsI ko usa mAsa kA prathama nakSatra kula saMjJaka, dUsarA upakula saMjJaka aura tIsarA kulopakula saMjJaka hotA hai| arthAt zrAvaNa mAsa kI pUrNimA ko dhaniSThA par3e to kula, zravaNa ho to upakula aura abhijit ho to kulopakula saMjJAvAlA hotA hai| isI prakAra Age-Age ke mahInoM ke nakSatra bhI batAye gaye haiN| 'Rgveda saMhitA' meM jyotiSaviSayaka Rtu, ayana, mAsa, pakSa, nakSatra, tithi Adi kI jaisI carcA hai, usI prakAra kI prAcIna paramparA se calI AyI carcA isa grantha meM bhI maujUda hai| _ 'samavAyAMga' meM ArdrA, citrA aura svAti nakSatra kI eka-eka tArA; pUrvAphAlgunI uttarAphAlgunI, pUrvAbhAdrapada aura uttarAbhAdrapada kI do-do tArAe~; mRgazirA, puSya, jyeSThA, abhijit, zravaNa, azvinI aura bharaNI nakSatra kI tIna-tIna tArAe~, anurAdhA, pUrvASAr3hA aura uttarASAr3hA kI cAra-cAra tArAe~; rohiNI, punarvasu, hasta, vizAkhA aura dhaniSThA nakSatra kI pA~ca-pA~ca tArAe~; kRttikA aura AzleSA kI chaha-chaha tArAe~ evaM maghA nakSatra kI sAta tArAe~ batAyI gayI haiN| kRttikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya aura AzleSA ye sAta nakSatra pUrvadvAra vAle; maghA, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, hasta, citrA, svAti, vizAkhA ye sAta dakSiNadvAra vAle; anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASAr3hA, uttarASAr3hA, abhijit, zravaNa ye sAta pazcimadvAra vAle evaM dhaniSThA, zatabhiSA, pUrvAbhAdrapada, uttarAbhAdrapada, revatI, azvinI aura bharaNI ye sAta nakSatra uttaradvAra vAle haiN| isa prakAra prAcIna granthoM meM nakSatroM kA vistRta vicAra kiyA gayA hai| ___phuTakara jyotiSa carcA ke alAvA sUryaprajJapti, candraprajJapti, jyotiSkaraNDaka, aMgavijjA, gaNivijjA, maNDalapraveza, gaNitasArasaMgraha, gaNitasUtra, vyavahAragaNita, jaina gaNitasUtra, siddhAntaziromaNi-traivedya muni, gaNitazAstra, gaNitasAra, joisAra, paMcAGgAnayanavidhi, iSTatithisAriNI, lokavijayayantra, paMcAGgatattva, kevalajJAnahorA, AyajJAnatilaka, AyasadbhAva prakaraNa, riTThasamuccaya, arghakANDa, jyotiSaprakAza, jAtakatilaka, nakSatracUr3AmaNi Adi saikar3oM grantha haiN| viSayavicAra kI dRSTi se jaina jyotiSa ko pradhAnataH do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| eka gaNita aura dUsarA phlit| gaNitajyotiSa-saiddhAntika dRSTi se gaNita kA mahattvapUrNa sthAna hai; grahoM kI gati, sthiti, vakrI, mArgI, madhyaphala, mandaphala, sUkSmaphala, kujyA, trijyA, bANa, cApa, vyAsa, paridhiphala evaM kendraphala Adi kA pratipAdana binA gaNita jyotiSa ke nahIM ho sakatA hai| AkAzamaNDala meM vikIrNita tArikAoM kA grahoM ke sAtha kaba kaisA 1. "addhANakkhatte egtaare| cittANakkhatte egtaare| sAtiNakkhatte egtaare| puvvAphagguNINakkhatte dutaare| __uttarA-phagguNINakkhatte dutaare| puvvabhaddavayANakkhatte dutaare| uttarAbhaddavayANakkhatte dutAre..."-samavAyAGga 16, 24, 3 / 2, 4 / 3, 56, 67 2. "kattiAiyA sattaNakkhattA puvvdaariaa| mahAiA sattaNakkhattA daahinndaariaa| aNurAiA satta NakkhattA avrdaariaa| dhaNiddhAiA sattaNakkhattA uttrdaariaa|"-smvaayaangg 75 prastAvanA : 15
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sambandha hotA hai, isakA jJAna bhI gaNita prakriyA se hI sambhava hai| jainAcAryoM ne gaNita jyotiSa sambandhI viSaya kA pratipAdana karane ke lie pATIgaNita, rekhAgaNita, bIjagaNita, trikoNamati, golIyarekhAgaNita, cApIya evaM vakrIya trikoNamiti, pratibhAgaNita, zRMgonnatigaNita, paMcAGganirmANagaNita, janmapatranirmANa gaNita, grahayuti, udayAsta sambandhI gaNita evaM yantrAdi sAdhana sambandhI gaNita kA pratipAdana kiyA hai| jaina pATIgaNita-isake antargata parikarmASTaka sambandhI gaNita-jor3a, bAkI, guNA, bhAga, varga, vargamUla, ghana evaM ghanamUla Adi haiN| isI prakAra zreNIvibhAgasambandhI gaNita ke bhI aneka bheda-prabheda batAye haiM jaise-yugottarazreNI, citighana, vargacitighana, ghanacitighana Adi haiN| citighana se kisI stUpa, mandira evaM dIvAra Adi kI IMToM kA hisAba AsAnI se kiyA jA sakatA hai| guNottara zreNI ke siddhAntoM ko bhI mahAvIrAcArya ne 'gaNitasAra' nAmaka grantha meM vistAra se batAyA hai| 'gaNitasArasaMgraha' meM vilomagaNita yA vyastavidhi, trairAzika, svAMzAnubandha, svAMzApavAha, iSTakarma, dvISTakarma, ekAdibheda, kSetravyavahAra, aMkapAza evaM samaya-dUrI sambandhI praznoM kI kriyAe~ vistArapUrvaka batAyI gayI haiN| jainagaNita ke vikAsa . kA. svarNayuga chaThI zatAbdI se bArahavIM zatAbdI taka hai| isake pUrva prajAtantra rUpa se etadviSayaka racanA prAyaH anupalabdha hai| hA~, phuTakara rUpa meM AgamasambandhI granthoM meM gaNita ke aneka mahattvapUrNa siddhAnta nibaddha kiye gaye haiN| 'SaTkhaNDAgama' ke sUtroM meM bhI gaNita ke bIjasUtra milate haiN| cauthI zatAbdI ke lagabhaga kI racanA 'tiloyapaNNatti' meM bIjagaNita, aMkagaNita evaM rekhAgaNita sambandhI aneka niyama haiN| saMkalita ghana nikAlane ke lie diye gaye nimna siddhAnta gaNita dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiM padavaggaM cayapahadaM duguNidagaccheNa gunnidmuhjutte| vaDDhihadapadavihINaM dalidaM jANijja saMkalidaM // 76 // padavaggaM padarahidaM cayaguNidaM padahadAdijugamaddhaM / muhadalayahadapadeNaM saMjuttaM hodi saMkalidaM // 1 // . arthAtpada ke varga ko caya se guNA karake usameM dugune pada se guNita mukha ko jor3a dene para jo rAzi utpanna ho, usameM se caya se guNita pada pramANa ko ghaTAkara zeSa ko AdhA kara dene para prApta huI rAzi ke pramANa saMkalita ghana hotA hai // 76 // pada kA vargakara usameM se pada ke pramANa ko kama karake avaziSTa rAzi ko caya ke pramANa se guNA karanA cAhie, pazcAt usameM se pada se guNita Adi ko milAkara aura phira usakA AdhA kara prApta rAzi meM mukha ke ardha bhAga se guNita pada ke milA dene para saMkalita ghana kA pramANa nikalatA hai // 1 // uparyukta donoM hI niyama gaNita meM mahattvapUrNa aura navIna haiN| tulanAtmaka dRSTi se AryabhaTTa, brahmagupta aura bhAskara jaise gaNitajJoM ke niyama bhI ukta niyamoM kI apekSA sthUla haiN| AryabhaTTI grantha kA avalokana karane se mAlUma hotA hai ki yaha AcArya bhI jaina gaNita ke vargamUla aura ghanamUla sambandhI siddhAntoM se avazya prabhAvita hue haiN| DaoN. karNa sAhaba ne 16 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryabhaTTa kI bhUmikA evaM aMgrejI noTsa meM isa bAta kA kucha saMketa bhI kiyA hai / tathA AryabhaTTa ne bhI jaina yuga kI utsarpiNI aura avasarpiNI sambandhI kAlagaNanA ko svIkAra kiyA hai / AryabhaTTI ke nimna zloka se yaha bAta spaSTa hai utsarpiNI yugArdhaM pazcAdavasarpiNI yugArdhaM ca / madhye yugasya suSamA AdAvante duHsamAnyaMsAt // AryabhaTTa kI saMkhyA gaNanA bhI jainAcAryoM kI saMkhyA gaNanA ke samAna hI hai / 'sUryaprajJapti' meM jisa vargAkSara krama se saMkhyA kA pratipAdana kiyA hai, vahI krama AryabhaTTa kA bhI hai / prAcIna jaina gaNita jyotiSa kA eka aura grantha hai, jisakA paricaya siMhasUri viracita lokatattvavibhAga meM nimna prakAra milatA hai vaive sthite ravisute vRSabhe ca jIve rAjottareSu sitapakSamupetya candre | grAme ca pATalikanAmani pANa ( pANDya ) rASTre zAstraM purA likhitavAnmunisarvanandI // isase spaSTa hai ki sarvanandI AcArya kA gaNita - jyotiSakA eka mahattvapUrNa grantha rahA hogA, jisameM lokavarNana ke sAtha-sAtha gaNita ke bhI aneka siddhAnta nibaddha kiye gaye hoNge| AThavIM zatAbdI meM pATIgaNita sambandhI kaI mahattvapUrNa jaina grantha likhe gaye haiM / isa kAla meM mahAvIrAcArya ne 'gaNitasArasaMgraha', 'gaNitazAstra' evaM 'gaNitasUtra' ye tIna grantha pradhAna rUpa se likhe haiN| ye AcArya gaNita ke bar3e bhArI udbhaTa vidvAn the / inakI varga karane kI aneka rItiyoM meM nimnalikhita rIti atyanta mahattvapUrNa aura bhAratIya gaNita meM ullekha yogya haihanyAccheSapadairdviguNamantyamutsArya / karaNIyo vidhirayaM varge // kRtvAntyakRtiM zeSAnutsAryevaM arthAt-antya aMka kA varga karake rakhanA phira jisakA varga kiyA hai, usako dUnA karake zeSa aMkoM se guNA kara eka aMka Age haTAkara rakhanA / isI prakAra anta taka varga karake jor3a dene se pUrNa rAzi kA varga hotA hai| isa varga karane ke niyama meM hama upapatti (vAsanA) antarnihita pAte haiN| kyoMki = ga) = = ka + 2qaga+gare a e = ( ka + ga ) 2 ( ka + ga ) ( ka + ga) a ka + qaga + qaga gare isase spaSTa hai ki ukta rAzi meM antya akSara ka kA varga karake vargita akSara ka ko dUnA kara Age vAle akSara ga se guNA kiyA hai tathA antya ke akSara ga kA varga kara jor3a diyA hai| isa prakAra ukta sUtra meM bIjagaNitagata vAsanA bhI antarnihita hai / dazamI zatAbdI meM kavi rAjakuJjara ne kannar3a bhASA meM 'lIlAvatI' nAma kA mahattvapUrNa gaNita grantha likhA hai / 'trilokasAra' evaM 'gommaTasAra' meM gaNita sambandhI kaI mahattvapUrNa niyama AcArya nemicandra siddhAntacakravartI ne batAye haiM / vastutaH jIvA, cApa, bANa aura kSetraphala sambandhI gaNita meM ye AcArya pUrNa niSNAta the / jainAcAryoM ne jyotiSa sambandhI gaNita granthoM kI racanA saMskRta, prAkRta, kannar3a, tamila evaM malayAlama Adi bhASAoM meM bhI kI = = ka ( ka + ga ) + ga ( ka + prastAvanA : 17
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| kavi rAjakuJjara kI 'lIlAvatI' meM kSetra-vyavahAra sambandhI aneka vizeSatAe~ batAyI gayI haiN| gyArahavIM zatAbdI kA eka jaina gaNita grantha prAkRta bhASA meM likhA milatA hai| isameM mizrita praznoM ke uttara zreNI-vyavahAra aura kuTTaka kI rIti se diye gaye haiN| isI kAla meM zrIdharAcArya ne gaNitazAstra nAmaka eka grantha racA hai, isameM grahagaNitopayogI Arambhika gaNita siddhAntoM kI carcA kI gayI hai| caudahavIM zatAbdI ke Asa-pAsa ke gaNita grantha tathA jainetara kaI gaNita granthoM ke Upara TIkAe~ likhI gayI haiN| isI prakAra aThArahavIM zatAbdI taka maulika evaM TIkA grantha gaNita sambandhI likhe jAte rahe haiN| jaina rekhAgaNita-jainAcAryoM ne gaNitazAstra ke bhinna-bhinna aMgoM para likhA hai| rekhAgaNita ke dvArA unhoMne vizeSa-vizeSa saMsthAna yA kSetra ke bhinna-bhinna aMzoM kA paraspara sambandha batalAyA hai| isameM koNa, rekhA, samakoNa, nyUnakoNa, samatala aura ghanaparimANa Adi viSaya kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jainajyotiSa meM samatala aura ghana rekhAgaNita, vyavacchedaka yA baijika rekhAgaNita, citrarekhAgaNita aura uccatara rekhAgaNita ke rUpa meM milatA hai| samatala rekhAgaNita meM sarala rekhA, samatala kSetra, ghana kSetra aura vRtta ke sAmAnya viSaya kA jainajyotirvidoM ne nirUpaNa kiyA hai| uccatara rekhAgaNita meM-sUcIcheda, vakrarekhA aura usakI kSetrAvalI kA Alocana kiyA hai| citrarekhAgaNita meM-sUryaparilekha, candraparilekha evaM bhaumAdi grahoM ke parilekha tathA yantroM dvArA grahoM ke vedha ke citra dikhalAye gaye haiN| jyotiSazAstra meM isa rekhAgaNita kA bar3A bhArI mahattva hai| isake dvArA grahaNa Adi kA sAdhana binA pATIgaNita kI kriyA ke saralatApUrvaka kiyA jA sakatA hai| vyavacchedaka rekhAgaNita yA baijika rekhAgaNita meM bIja sambandhI kriyAoM ko rekhAoM dvArA hala kiyA jAtA hai| jainAcArya zrIdhara ne sarala rekhA, vRtta, raikhika kSetra, nalAkRti, mocAkRti aura vartulAkRti Adi viSayoM kA varNana baijikarekhAgaNita meM kiyA hai| yoM to jaina jyotiSa meM svatantra rUpa se rekhAgaNita ke sambandha meM prAyaH gaNita grantha anupalabdha haiM, parantu pATIgaNita ke sAtha yA paJcAMga nirmANa athavA anya saiddhAntika jyotiSa granthoM ke sAtha meM rekhAgaNita milatA hai| 'gaNitasArasaMgraha' meM tribhujoM ke kaI bheda batalAye gaye haiM tathA unase bhuja, koTi, karNa aura kSetraphala bhI siddha kiye haiN| jAtya tribhuja ke bhujakoTi, karNa aura kSetraphala lAne kA nimna prakAra batAyA hai . isa tribhuja meM a ka, a ga, bhuja aura koTi haiM, ka ga karNa hai, ga a ka / samakoNa hai, a samakoNa bindu se ka ga karNa ke Upara lamba kiyA hai 18 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ aka kaga x kama + ka ga aka = + a i = AbAdha ika = kaga x kama; a ga = ka ga ga ma a ka + a ga ga ma = ka ga ( ka ma + ga ma ) = ka ga ka ga = ka gare koTi' + bhu kaga aka' + ka ga = ka gare koTi - bhu' = karNa; karNa; - koTi = bhuja; jAtya tribhuja kA kSetraphala nimna prakAra se nikAlA jAegA laM+- = bhu' * _S{X = ka = '- (bhU'-bhu') a i u tribhuja meM laghubhuja = bhu; bRhadbhuja = bhuM; bhUmi = bhU; a ka = lamba; choTI bhU - (bhuM' - bhu) 'bhU (-5)} = {3 +7-(3-3)}, bhU' (bhuM'-bhu) bhu 'bhu bhu 1. dekheM - gaNitasArasaMgrahAntargata kSetra vyavahArAdhyAya kA tribhuja prakaraNa / ba X . = karNa; (bhu'-bhuM'-bhu) bhU isa prakAra jainAcAryoM ne saralarekhAtmaka AkRtiyoM ke nirmANa, kSetraphaloM ke jor3a tathA AkRtiyoM ke svarUpa Adi batalAye haiM / ataH gaNitasArasaMgraha ke kSetrAdhyAya para se rekhAgaNita sambandhI nimna siddhAnta siddha hote haiM (1) samakoNa tribhuja meM karNa kA varga bhuja aura koTi ke varga ke yoga ke barAbara hotA hai' / (2) vRttakSetraphala kA tRtIyAMza sUcI hotI hai / prastAvanA : 16
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) Ayata kSetra ko varga kSetra meM evaM varga kSetra ko Ayata kSetra ke rUpa meM badalA jA sakatA hai| (4) caturbhuja kSetra meM cAroM bhujAoM ko jor3akara AdhA karane para jo avazeSa rahe, usameM-se pRthak-pRthak cAroM bhujAoM ko ghaTAne para jo-jo bace, unheM tathA pahale AdhI kI gayI rAzi ko guNA karake guNanaphala kA vargamUla nikAlane para viSamabAhu caturbhuja kA phala AtA hai| (5) do vargoM ke yoga athavA antara ke samAna varga banAne kI prkriyaa| (6) viSamakoNa caturbhuja ke karNAnayana kI vidhi tathA lamba, laghvAbAdhA evaM bRhadAbAdhA Adi kA vidhaan| . (7) tribhuja, viSamakoNa, samacaturbhuja, AyatakSetra, vargakSetra, paMcabhujakSetra, SaDbhujakSetra, RjubhujakSetra, evaM bahubhuja kSetra Adi ke kSetraphaloM kA vidhaan| (8) vRttakSetra, jIvA, vRttakhaNDa kI jyA, vRttakhaNDa kI cApa evaM vRtaphala Adi nikAlane kA vidhaan| (6) sUcIkSetra, sUcIvyAsa, sUcIphala evaM sUcI ke sambandha meM vividha parAmarza Adi kA vidhaan| (10) zaMku aura vartula ke ghanaphaloM kA vidhAna; ityaadi| jainAcAryoM ne rekhAgaNita se jyotiSa sambandhI siddhAntoM ko nizcita karate hue likhA hai ki krAntivRtta aura viSuva rekhA ke milane se jo koNa hotA hai, vaha 23- aMza parimita hai| yahA~ se sUrya uttarAyaNa patha se 66- aMza taka dUra calA jAtA hai| isI prakAra dakSiNAyana pakSa meM bhI 66 aMza taka gamana karatA hai| ataeva khagolastha uttara kendra se sUrya kI gati 1138 aMza dUra taka huA karatI hai| jaina mAnyatA meM jina vRttoM kI kalpanA khagolastha donoM kendroM ke madhya kI gayI hai, unheM horAcakra aura prathama horAcakra se jyotirmaNDala ke pUrva bhAga ke dUratva ko vikSepa batAyA hai| isa prakAra vikSepAgra ko kendra mAnakara grAhaka yA chAdaka ke vyAsArdha ke samAna trijyA se banA huA vRtta jahA~ chAdya bimba ko kATatA hai, utanA hI grahaNa kA parama grAsa bhAga hotA hai| isI prakAra candrazara dvArA vimaNDalIya, dhruvaprota vRttIya evaM krAntivRttIya zaroM kA Anayana pradhAna rUpa se kiyA hai| rekhAgaNita ke pravartaka yativRSabha, zrIdhara, zrIpati, nemicandra siddhAntacakravartI, padmaprabhasUri, devendrasUri, rAjakuMjara, mahAvIrAcArya, sarvanandI, udayaprabhasUri evaM harSakIrtisUri Adi pradhAna jaina gaNaka haiN| jaina bIjagaNita-isameM pradhAna rUpa se eka varNa samIkaraNa, aneka varNa samIkaraNa, karaNI, kalpitarAziyA~ samAnAntara, guNottara, vyutkrama, samAnAntara zreNiyA~, kramasaMcaya, ghAtAMkoM aura laghugaNakoM kA siddhAnta Adi bIja sambandhI prakriyAe~ milatI haiN| 'dhavalA' meM a 1. bhujayutyardhacatuSkAd bhujahInAdghAtitAtpadaM sUkSmam / __ athavA mukhatayutitalamavalambaguNaM na viSamacaturasre // 20 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko a ke ghana kA prathama vargamUla kahA hai / a ko a ke ghana kA ghana batAyA hai| ko a ke varga kA ghana batalAyA hai / a ke uttarottara varga aura ghanamUla nimna prakAra haiMa kA prathama varga arthAt (a) = a dvitIya varga. (a) 2 : a = a (a) 3 = artha = a23 (a)4 = a = a24 " (1) " " tRtIya varga caturtha varga - isI prakAra ka varga (a) zka = azka inhIM siddhAMtoM para se ghAtAMka siddhAMka nimna prakAra banAyA hai ka " " " ma ka va + na (3) a a a ina ghAtAMka siddhAntoM ke udAharaNa 'dhavalA' ke phuTakara gaNita meM milate haiM / ' 'gaNitasArasaMgraha' evaM 'gaNitazAstra' Adi granthoM ke AdhAra para - se bIjagaNita sambandhI kucha siddhAnta nIce diye jAte haiM (1) RNa rAzi ke samIkaraNa kI kalpanA / (2) vargaprakRti, vicitrakuTTIkAra, jJAtAjJAtamUlAnayana, bhATakAnayana, iSTavargAnayana Adi prakriyAoM ke siddhAnta / a "1 ma + va (2) a' = a ma a ma na == a (3) aMkapAza, iSTakAnayana, chAyAnayana, khAtavyavahAra evaM ekAdi bheda sambandhI niyama / (4) kendra phala kA varNana, vyakta aura avyakta gaNitoM kA vidhAna evaM mApaka siddhAntoM kI prakriyA kA vidhAna / (5) eka varNa aura aneka varNa samIkaraNa sambandhI siddhAnta / (6) dvitIyAdi asImAbaddha varga evaM ghanoM kA samIkaraNa / (7) alaukika gaNita meM asaMkhyAta, saMkhyAta, ananta Adi rAziyoM ko bIjAkSara dvArA pratipAdana karane ke siddhAnta / jaina trikoNamiti - isa gaNita ke dvArA jainAcAryoM ne tribhuja ke bhuja aura koNoM kA sambandha batAyA hai| prAcIna kAla meM jainAcAryoM ne jina kriyAoM ko bIjagaNita ke siddhAntoM se nikAlA thA, una kriyAoM ko zrIdhara aura vijayapa ne trikoNamiti se nikAlA hai / jainAcAryoM ne trikoNamiti aura rekhAgaNita kA antara batalAte hue likhA hai ki rekhAgaNita ke siddhAnta ke anusAra jaba do bhinna rekhAe~ bhinna-bhinna dizAoM se Akara eka-dUsare se mila jAtI haiM, taba koNa banatA hai; kintu trikoNamiti siddhAnta meM isase viparita koNa kI utpatti hotI hai / dUsarA antara trikoNamiti aura rekhAgaNita meM yaha bhI hai ki rekhAgaNita ke koNa ke pahale koI cihna nahIM lagatA hai; kintu trikoNamiti meM viparIta dizA meM ghUmane se koI-na-koI cihna laga hI jAtA hai / isalie isake koNoM ke nAma bhI krama se yojaka 1. chaTThavaggassa uvari sattamavaggassa heTThadotti butte atthavattI Na jAdetti / - dhavalA bhAga 3, pR. 253 prastAvanA : 21
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura viyojaka batAye gaye haiN| sarala trikoNamiti ke dvArA koNa nApane meM atyanta suvidhA hotI hai tathA kINamAna bhI ThIka nikalatA hai| prAcIna jaina granthoM meM vRtta kI paridhi meM vyAsa kA bhAga dene se koNamAna nikAlA gayA hai; para bAda ke jaina gaNakoM ne yantroM ke dvArA bhuja evaM karNa ke sambandha se koNamAna sthira kiyA hai| 'gaNitasArasaMgraha' meM aisI kaI eka kriyAe~ haiM jinameM bhuja, karNa evaM koNa ke sambandha se hI koNaviSayaka niyama nirdhArita kiye gaye haiN| kucha AcAryoM ne bhuja aura karNa kI niSpatti siddha karane ke lie aneka niyama batAye haiN| inhIM niyamoM se akSakSetra sambandhI agrA, krAnti, lambAMza, bhujAMza evaM samazaMku Adi kA pratipAdana kiyA hai| cApIya trikoNamiti dvArA graha, nakSatra Adi ke avasthAna aura unake patha kA nirNaya hotA hai| yadi koI samatala koNa vRtta kA kendra bheda kara ise do khaNDoM meM vibhakta kare, to pratyeka vRttakSetra mahAvRtta kahalAtA hai| jainAcAryoM ne grahoM kI sparzarekhA, chedanarekhA, koTisparzarekhA evaM koTichedanarekhA Adi siddhAntoM kA pratipAdana trikoNamiti se kiyA hai| pratibhA-gaNita-isake dvArA jainAcAryoM ne grahavRttoM ke pariNAmana kA kathana kiyA hai| arthAt kisI mahadbhUta vAle graha kA gaNita karane ke lie kalpanA dvArA laghuvRtta meM pariNAmana karAnevAlI prakriyA kA nAma hI pratibhA hai| yadyapi isa gaNita ke sambandha meM svatantra rUpa se grantha nahIM milate, phira bhI jyotiScakra evaM yantrarAja meM pariNAmana sambandhI kaI siddhAnta diye gaye haiN| kadambaprotavRtta, meruchinnaprotavRtta, krAntivRtta evaM nAr3IvRtta Adi laghu aura mahattoM ke pariNAmana kI nAnA vidhiyA~ batAyI gayI haiN| zrIdharAcArya viracita jyotirjJAnavidhi meM bhI isa pariNAmana vidhi kA saMketa milatA hai| pratibhA kI prakriyA dvArA grahoM kI kakSAe~ dIrghavRtta, parivalaya, valaya evaM atiparivalaya ke rUpa meM siddha kI jAtI haiN| prAcIna sUcI aura valaya, vyAsa evaM paridhi sambandhI prakriyA kA vikasita rUpa hI yaha pratibhAgaNita hai| 'gaNitasArasaMgraha' ke kSetrasAra vyavahArAdhyAya meM AdhAra samAnAntara bhUtala se chinna sUcI kSetra pradeza ko vRttatva svIkAra kiyA gayA hai| uparyukta siddhAnta ke Upara yadi gaNitadRSTi se vicAra kiyA jAya, to yaha siddhAnta bhI samasUcyantargata pratibhAgaNita kA hai| isI prakAra samatala zaMkumastaka kSetra vyavasthA bhI pratibhAgaNita ke antargata hai| paMcAMganirmANagaNita jaina paMcAMga kI praNAlI bahuta prAcIna hai| jisa samaya bhAratavarSa meM jyotiSa ke gaNita granthoM kA adhika pracAra huA nahIM thA, usa samaya bhI jaina paMcAMganirmANa sambandhI gaNita pallavita aura puSpita thaa| prAcIna kAla meM gaganakhaNDAtmaka grahoM kI gati lekara paMcAMga praNAlI zurU huI thI, para uttaravartI AcAryoM ne isa praNAlI ko sthUla samajhakara sudhAra kiyaa| prAcIna jaina praNAlI meM eka vIthI meM sUrya kA jo bhramaNa karanA mAnA jAtA thA, use unhoMne ahorAtra vRtta mAna liyA aura isI ke AdhAra para se AkAzamaNDala meM nAr3IvRtta, krAntivRtta, meruchinnaprotavRtta evaM ayanaprotavRttAdi 24 mahavRtta tathA kaI-eka laghu vRtta mAne gye| 22 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaganakhaNDAtmaka gati ko bhI kalAtmaka gati ke rUpa meM svIkAra kara liyA gyaa| isa prakAra prAcIna jaina paMcAMga kI praNAlI vikasita hokara naye rUpa meM A gyii| tithi, vAra, nakSatra, yoga aura karaNa ina pA~coM kA nAma hI paMcAMga hai| jaina paMcAMgagaNita meM meru ko kendra mAnakara grahoM kA gamana hone se aneka vizeSatAe~ haiN| tithi -sUrya aura candramA ke antarAMzoM se tithi banatI hai aura isakA mAna 12 aMzoM ke barAbara hotA hai| sUrya kI gati pratidina lagabhaga 1 aMza aura candramA kI 13- aMza hai, para sUrya aura candramA apanI gati se gamana karate hue 30 dinoM meM 360 aMzoM se antarita hote haiN| ataH madhyama mAna se tithi kA mAna 12 aMza arthAt 60 ghaTI athavA 30 muhUrta hai| kabhI-kabhI sUrya kI gati manda aura kabhI-kabhI teja ho jAtI hai| isI prakAra candramA bhI kabhI zIghragati aura kabhI mandagati hotA hai| isalie tithikSaya aura tithivRddhi hotI hai| sAdhAraNataH madhyama mAna ke hisAba se tithi 60 ghaTI hai, para kabhI-kabhI 65 ghaTI taka ho jAtI hai| tithi kA udaya sarvadA sUryodaya se hI liyA jAtA hai| tithikSaya aura vRddhi ke kAraNa hI kabhI pakSa 16 dina aura kabhI 14 dina kA hI hotA hai| vAra-nAkSatramAna ke hisAba se jaina paMcAMga meM vAra liyA jAtA hai| vAroM kA krama grahoM ke anusAra na hokara unake svAmiyoM ke anusAra hai| jisa dina kA svAmI sUrya hotA hai, use ravivAra; jisa dina kA svAmI candra hotA hai, use somavAra; jisa dina kA svAmI bhauma hotA hai, use maMgalavAra; jisa dina kA svAmI budha hotA hai, use budhavAra; jisa dina kA svAmI guru hotA hai, use bRhaspativAra; jisa dina kA svAmI bhRgu hotA hai, use zukravAra; evaM jisa dina kA svAmI zanaizcara hotA hai, use zanivAra kahate haiN| isa vAra nAma meM vRddhihrAsa nahIM hotA hai; kyoMki sUryodaya se lekara punaH sUryodaya taka ke kAla kA nAma vAra hai| nakSatra-sUrya jisa mArga se bhramaNa karatA hai, use krAntivRtta yA meruchinnasamAnAntaraprotavRtta kahate haiN| krAntivRtta kI donoM tarapha 180 aMza meM jo kaTibandha-pradeza hai, use rAzi cakra kahate haiN| isa rAzicakra ke 28 bhAga karane para abhijit Adi 28 nakSatra hote haiN| pratyeka graha kA nakSatramAna bhinna-bhinna hotA hai, kintu paMcAMga ke lie candra nakSatra hI liyA jAtA hai| isI ko dainika nakSatra bhI kahate haiN| candra nakSatra ke lAne kA prakAra yaha hai ki spaSTa candra kI kalA banAkara unameM 800 kA bhAga dene se labdhigata nakSatra, zeSa vartamAna nakSatra kI gatakalAe~ AtI haiN| unako 800 meM se ghaTAne se bhogya kalAe~ hotI haiN| gata aura bhogya kalAoM ko 60 se guNA kara candragati kalA kA bhAga dene se gata aura bhogya ghaTI AtI hai| jaina sAraNI granthoM ke anusAra ahargaNa banAkara sAraNI para kendravallI, phalavallI, zIghroccavallI evaM nakSatravallI Adi para se phala lAkara nakSatra kA sAdhana karanA caahie| jaina grantha tithisAraNI ke anusAra tithiphala evaM tithikendrAdi lAkara nakSatra mAna aura tithimAna siddha kiyA gayA hai| 1. vizeSa jAnane ke lie dekheM, "jainapaMcAMga" zIrSaka lekha-jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 8, ki. 2 prastAvanA : 23
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-yaha sUrya aura candramA ke yoga se paidA hotA hai| prAcIna jaina granthoM meM muhUrtAdi ke lie isako pradhAna aMga mAnA gayA hai| inakI saMkhyA 27 batAyI hai| vyatipAta, parigha aura gaNDa inakA tyAga pratyeka zubha kArya meM kahA gayA hai| yoga ke sAdhana kA vidhAna batAte hue likhA hai ki dainika spaSTa sUrya evaM spaSTa candra ke yoga kI kalA banAkara unameM 800 kA bhAga dene se labdhigata yoga hotA hai| phira gata aura bhogya kalA ko 60 se guNAkara ravi-candra kI gati kalA yoga se bhAga dene para gata aura bhogya ghaTiyA~ AtI haiN| karaNa-gata tithi ko 2 se guNA kara 7 kA bhAga dene se jo zeSa rahe, usI ke hisAba se karaNa hotA hai| jainAcArya zrIdhara ne bhI 'jyotirjJAnavidhi' meM karaNoM kA varNana. karate hue nimna prakAra likhA hai vava-vAlava-kaulavataittilagarajA vnnijvisstticrkrnnaaH| zakunicatuSpadanAgAH kiMstughnazcetyamI sthirAH krnnaaH|| kRSNacaturdazyaparAdhato bhavanti sthirANi krnnaani| zakunicatuSpadanAgAH kiMstughnaH prtipdaaprdhe|| arthAt vava, vAlava, kaulava, taitila, gara, vaNija aura viSTi ye cara karaNa hote haiM evaM zakuni, catuSpada, nAga aura kiMstughna ye sthira karaNa hote haiN| kRSNa caturdazI meM parArdha se cara karaNa aura zukla pakSa kI pratipadA ke parArdha se sthira karaNa hote haiN| yantrarAja ke gaNitAnusAra bhinna-bhinna yantroM se karaNAdika kA mAna sUkSma lAyA gayA hai| jaina yuga meM 60 saura mAsa, 61 sAvana mAsa, 62 cAndramAsa aura 67 nAkSatra mAsa hote haiN| 1 nAkSatra varSa meM 327 28 dina, 1 cAndravarSa meM 354 dina, 11 ghaTI, 366 pala hote haiN| isI prakAra 1 saura varSa meM 366 dina aura eka yuga meM saura dina 1800, cAndradina 1860, nakSatrodaya 1830, cAndrasAvana dina 1768 batAye gaye haiN| ina aMkoM ke sAtha jainetara bhAratIya jyotiSa se tulanA karane para cAndra varSamAna aura saura varSamAna meM paryApta antara hotA hai| jainAcAryoM ne yantroM ke dvArA jisa sUkSma paMcAMga nirmANa sambandhI gaNita kA pratipAdana kiyA hai, vaha prazaMsanIya hai| pratyakSavedhagata jo gaNita mAna AtA hai, vahI mAna jainAcAryoM ke yantroM para se siddha hotA hai| isa paMcAMgagaNita meM jainAcAryoM ne dezAntara, kAlAntara evaM akSAMza sambandhI saMskAra 1. 'viSkambhaH prItirAyuSmAn saubhAgyaM zobhanaM tthaa| atigaNDaH sukarmA ca dhRtiH zUlaM tathaiva ca // gaNDo vRddhidhuvazcaiva vyAghAtI hrssnnstthaa| vajraH siddhirvyatIpAto varIyAn parighaH zivaH // siddhaH sAdhyaH zubhaH zuklo brahmendro vaidhRtistthaa| syuH saptaviMzatiryogAH zAstre jyotissknaamni||" jaina jyotirjJAnavidhi; patra 3 2. yantrarAja gaNita grantha kA yntrprkrnn| 24 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ karake grahAnayana kI atyanta sUkSma vidhi batalAyI hai| prasiddha jyotirvid sudhAkara dvivedI ne gaNakataraMgiNI meM jainAcAryoM kI prazaMsA karate hue likhA hai ki yantrarAja meM kramotkramajyAnayana, bhujakoTijyAnayana, bhujaphalAnayana, dvijyAphalAnayana evaM krAntijyA sAdhana ityAdi gaNitoM ke dvArA grahoM ke spaSTIkaraNa kA vidhAna kiyA hai| isa gaNita ko siddha karane ke lie 14 yantra yantrarAja meM mahattvapUrNa diye gaye haiN| inase tAtkAlika lagna evaM tAtkAlika sUrya Adi kA sAdhana atyanta sUkSmatA ke sAtha hotA hai| janmapatra-nirmANagaNita janmapatra nirmANa karane ke lie sarva-prathama iSTakAla kA sAdhana karanA caahie| iSTakAla sAdhane ke lie labdhicandraviracita janmapatrI paddhati evaM harSakIrti viracita janmapatra paddhati meM aneka prakAra diye gaye haiN| prathama niyama yaha hai ki sUryodaya se 12 baje dina ke bhItara kA janma-samaya ho, to janma-samaya aura sUryodaya kAla kA antara kara zeSa ko 2- gunA karane se iSTakAla hotA hai athavA sUryodaya kAla se lekara janma samaya taka jitanA samaya ho, usI ke ghaTyAdi banAne para iSTakAla ho jAtA hai| dUsarA niyama-yadi 12 baje dina se sUryAsta ke andara kA janma ho, to janma-samaya tathA sUryAstakAla kA antara kara zeSa ko 2-gunAkara dinamAna meM ghaTAne se iSTakAla hotA hai| tIsarA niyama-yadi sUryAsta se 12 baje rAtri ke andara kA janma ho, to janma-samaya tathA sUryAstakAla kA antara kara zeSa ko 2% gunAkara dinamAna meM jor3a dene se iSTakAla hotA hai| __ cauthA niyama-yadi 12 baje rAtri ke bAda aura sUryodaya ke andara kA janma ho to janma-samaya tathA sUryodaya samaya kA antara kara zeSa ko 2- guNAkara 60 ghaTI meM ghaTAne se iSTakAla hotA hai| . isa iSTakAla para se sarvakSa aura gatarpha kA sAdhana bhI nimna prakAra se karanA vAhie-gata nakSatra ghaTI ko 60 ghaTI meM-se ghaTAkara zeSa meM sUryodayAdi iSTaghaTI jor3ane se gatarpha hotA hai aura usa gata nakSatra meM janma nakSatra ke ghaTI, pala jor3ane se bhabhoga arthAt sarvaH hotA hai| isa sarvakSa meM 4 kA bhAga dene se labdha ghaTI, pala tulya eka caraNa kA mAna hotA hai| isI mAna ke hisAba se gatarpha meM caraNa nikAlakara rAzi evaM nakSatra caraNa kA mAna hotA hai| lagna sAdhana-lagna sAdhana karane ke jainAcAryoM ne kaI niyama batAye haiN| pahalA niyama to tAtkAlika sUrya para-se batAyA hai| vistAra ke bhaya se yahA~ para eka saMkSepa prakriyA kA ullekha kiyA jAtA hai paMcAga meM jo lagnasAraNI likhI ho, vaha yadi sAyanasAraNI ho to sAyanasUrya aura 1. vizeSa jAnane ke lie isa pustaka kA pariziSTa bhAga dekheN| prastAvanA: 25
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirayaNasAraNI ho to nirayaNasUrya ke rAzi aura aMza ke sAmane jo aMka ghaTyAdi hoM, unameM iSTakAla sambandhI ghaTI, pala jor3a dene cAhie / yadi ghaTI ke sthAna meM 60 se adhika hoM to adhika ko chor3akara zeSa tulya aMka usa sAraNI meM jahA~ hoM, usa rAzi aMza ko lagna samajhanA caahie| pUrva aura uttara aMzavAle ghaTyAdi kA antara kara anupAta se kalA - vikalAdi kA sAdhana karanA cAhie / janmapatra ke graha - spaSTIkaraNa - jisa graha ko spaSTa karanA ho, usakI tAtkAlika se RNa athavA dhana cAlana ko vyatiriktA rIti (gomUtrikA rIti) se guNA karane para jo aMzAdi hoM, unako paMcAMga sthita graha meM RNa yA dhana kara dene para graha spaSTa hotA hai / kintu, ina grahoM ke spaSTIkaraNa meM yaha vizeSatA hai ki jo graha vakrI ho, usake sAdhana meM RNa cAlana hone para paMcAMga sthita graha meM dhana evaM dhana cAlana hone para paMcAMga sthita graha meM RNa kara diyA jAtA hai| candraspaSTIkaraNa - janmapatra ke gaNita meM sabase adhika mahattvapUrNa gaNita candramA ke spaSTIkaraNa kA hai| isakI rIti jainAcAryoM ne isa prakAra batAyI hai ki bhayAta aura bhabhoga ko sajAtIya karake bhayAta ko 60 se guNA kara bhabhoga kA bhAga dene para jo labdha Aye, usameM 60 se guNA kiye hue azvinI Adi gata nakSatroM ko jor3a deM, phira usameM do se guNA kreN| guNanaphala meM 6 kA bhAga deM, jo labdha ho usI ko aMza mAneM, zeSa ko phira 60 se guNA kareM, 8 kA bhAga deM, jo labdha ho use kalA jAneM, zeSa ko phira 60 se guNA karake 6 kA bhAga deM, jo labdha ho, use vikalA samajheM / isa prakAra candramA ke rAzyaMzAdi hoMge / lagna grahaspaSTa evaM bhayAta- bhabhoga ke sAdhana ke anantara dvAdaza bhAvoM kA sAdhana karanA caahie| tathA isI bhayAta aura bhabhoga para se viMzottarI, yoginI evaM aSTottarI Adi dazAoM kA sAdhana karanA caahie| jainAcAryoM ne pradhAnatayA viMzottarI kA kathana kiyA hai / jaina phalitajyotiSa isameM grahoM ke anusAra phalAphala kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / pradhAnatayA isameM graha, nakSatrAdi kI gati yA saMcAra Adi ko dekhakara prANiyoM kI bhAvI dazA, kalyANa-akalyANa Adi kA varNana hotA hai / isa zAstra meM horAzAstra, saMhitAzAstra, muhUrtazAstra, sAmudrikazAstra, praznazAstra, svapnazAstra evaM nimittazAstra Adi haiN| horA - isakA artha hai lagna arthAt lagna para se zubha-azubha phala kA jJAna karAnA horA zAstra kA kAma hai| isameM jAtaka ke utpatti ke samaya ke nakSatra, tithi, yoga, karaNa Adi kA phala atyuttamatA ke sAtha batAyA jAtA hai| jainAcAryoM ne isameM graha evaM rAziyoM ke varNasvabhAva, guNa, AkAra-prakAra Adi bAtoM kA pratipAdana kiyA hai| janmakuNDalI kA phala batalAnA isa zAstra kA mukhya uddezya hai / AcArya zrIdhara ne yaha bhI batalAyA hai ki AkAzastha rAzi aura grahoM ke bimboM meM svAbhAvika zubha aura azubhapanA maujUda hai; kintu unameM paraspara sAhacaryAdi tAtkAlika sambandha se phala- vizeSa zubhAzubha rUpa meM pariNata ho jAtA hai, jisakA 26 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ svabhAva pRthvIsthita prANiyoM para bhI pUrNarUpa se par3atA hai| isa zAstra meM pradhAnatAjhe deha, dravya, parAkrama, sukha, suta, zatru, kalatra, bhAgya, rAjyapada, lAbha aura vyaya ina bAraha bhAvoM kA varNana rahatA hai| isa zAstra meM sabase vizeSa dhyAna dene lAyaka lagna aura lagneza batAye gaye haiN| ye jaba taka sthiti meM sudhare hue haiM, taba taka jAtaka ke lie koI azubha sambhAvanA nahIM hotI hai| jaise-lagna tathA lagneza balavAn haiM, to zarIra sukha, santatisukha, adhikArasukha, sabhA meM sammAna, kArobAra meM lAbha tathA sAhasa Adi kI kamI nahIM pdd'tii| yadi lagna athavA lagneza kI sthiti viruddha hai to jAtaka ko saba taraha se zubha kAmoM meM vighna-bAdhAe~ upasthita hotI haiN| lagna ke sahAyaka 12 bhAva haiN| kyoMki AcAryoM ne bhacakra ko jAtaka kA pUrNa zarIra mAnA hai| isIlie yadi janmakuNDalI ke 12 bhAvoM meM se koI bhAva bigar3a jAe, to jAtaka ko sukha meM kamI par3a jAtI hai| ataeva lagna-lagneza, bhAgya-bhAgyeza, paMcama-paMcameza, sukha-sukheza, aSTama-aSTameza, bRhaspati, candra, zukra, maMgala, budha inakI sthiti tathA graha sphuTa meM vakrI, mArgI, bhAvoddhAraka cakra, dreSkANacakra, kuNDalI evaM navAMzakuNDalI Adi kA vicAra isa zAstra meM jainAcAryoM ne vistAra se kiyA hai|| . saMhitA-isa zAstra meM bhUzodhana, dikazodhana, zalyoddhAra, melApaka, AyAdyAnayana, grahopakaraNa, iSTikAdvAra, gRhArambha, gRhapraveza, jalAzaya, ulkApAta evaM grahoM ke udayAsta kA phala Adi aneka bAtoM kA varNana rahatA hai| jainAcAryoM ne saMhitA granthoM meM pratimA-nirmANa vidhi evaM pratiSThA Adi kA bhI vidhAna likhA hai| yantra, tantra, mantra Adi kA vidhAna bhI isa zAstra meM hai| muhUrta-isa zAstra meM pratyeka mAMgalika kArya ke lie zubha muhUrtoM kA varNana kiyA gayA hai| binA muhUrta ke kisI bhI mAMgalika kArya kA prArambha karanA ucita nahIM hai| kyoMki samaya kA prabhAva pratyeka jar3a evaM cetana padArtha para par3atA hai| isIlie hamAre jainAcAryoM ne garbhAdhAnAdi anyAnya saMskAra evaM pratiSThA, gRhArambha, gRhapraveza, yAtrA Adi sabhI mAMgalika kAryoM ke lie zubha muhUrta kA hI Azraya lenA Avazyaka batalAyA hai| karmakANDa sambandhI pratiSThApATha evaM ArAdhanAdi granthoM meM bhI muhUrtoM kA pratipAdana milatA hai| muhUrta viSaya kA nirUpaNa karanevAle saikar3oM grantha haiN| jaina aura ajaina jyotiSa kI muhUrta prakriyA meM maulika bheda hai| jainAcAryoM ne pratiSThA ke lie uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, punarvasu, puSya, hasta, zravaNa aura revatI ye nakSatra uttama batalAye haiN| citrA, maghA, mUla, bharaNI ina nakSatroM meM bhI pratiSThA kA vidhAna batalAyA hai| parantu 'muhUrtacintAmaNi' Adi granthoM meM citrA, svAti, bharaNI aura mUla pratiSThA meM grAhya nahIM batalAye haiN| AcArya jayasena ne muhUrta ke prakaraNa meM krUrAsanna, dUSita, utpAta, latA, viddhapAta, rAzivedha, nakSatravedha, yuti, bANapaMcaka evaM jAmitra tyAjya batalAye haiN| isI prakAra sUryadagdhA aura candradagdhA Adi tithiyoM kA bhI vizleSaNa kiyA hai| AcArya vasunandi ne amRtasiddhi yoga kA lakSaNa likhA haihastaH punarvasuH puSyo raviNA cottraatrym| puSyahmaguruvAreNa zazinA mRgrohinnii|| azvinI revatI bhaume zukre shrvnn-revtii| vizAkhA kRttikA mande rohiNI shrvnnstthaa| maitravAruNanakSatraM budhavAreNa sNyutm| amRtAkhyA ime yogAH pratiSThAdiSu shobhnaaH|| prastAvanA : 27
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt ravivAra ko hasta, punarvasu, puSya, guruvAra ko uttarAtraya (uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada), puSya, somavAra ko mRgazira, rohiNI; maMgalavAra ko azvinI, revatI; zukravAra ko zravaNa, revatI; zanivAra ko vizAkhA, kRttikA, rohiNI, zravaNa aura budhavAra ko anurAdhA, zatabhiSA nakSatra, amRsiddhi yoga saMjJaka haiM / sAmudrika - jisa zAstra se manuSya ke pratyeka aMga ke zubhAzubha kA jJAna ho, use sAmudrikazAstra kahate haiM / hastasaMjIvana meM AcArya meghavijayagaNi ne batAyA hai ki saba aMgoM meM hAtha zreSTha hai, kyoMki sabhI kArya hAthoM dvArA kiye jAte haiM / isIlie pahale-pahala hAtha ke lakSaNoM kA hI vicAra isa zAstra meM pradhAna rUpa se rahatA hai / ' hAtha meM janmapatrI kI taraha grahoM kA avasthAna batAyA hai| tarjanI mUla meM bRhaspati kA sthAna, madhyamA u~galI ke mUla deza meM zani sthAna, anAmikA ke mUladeza meM ravi sthAna, kaniSThA ke mUladeza meM budha sthAna tathA bRhad aMguSTha ke mUla meM zukradeva kA sthAna hai / maMgala ke do sthAna batAye gaye haiM / 1. tarjanI aura bRhadaMguli ke bIca meM pitRrekhA ke samApti sthAna ke nIce aura 2. budha ke sthAna ke nIce tathA candra ke sthAna ke Upara AyurekhA aura pitRrekhA ke nIcevAle sthAna meM batAyA gayA hai| rekhAoM ke varNa kA phala batalAte hue jainAcAryoM ne likhA hai ki rekhAoM ke raktavarNa hone se manuSya Amodapriya, sadAcArI aura ugra svabhAva kA hotA hai / yadi raktavarNa meM kAlI AbhA mAlUma par3e to pratihiMsAparAyaNa, zaTha aura krodhI hotA hai / jisakI rekhA pIlI hotI hai, pitta ke Adhikyavaza kruddha svabhAva kA, uccAbhilASI, kAryakSama aura pratihiMsAparAyaNa hotA hai| yadi usakI rekhA pANDuka AbhA kI ho to vaha strI svabhAva kA, dAtA aura utsAhI hotA hai| meghavijayagaNi ne bhAgyavAn ke hAtha kA lakSaNa batalAte hue likhA haizlAghya uSNAruNo'cchidro'svedaH snigdhazca zlakSNastAmranakho dIrghAGguliko vipulaH mAMsalaH / karaH // arthAt- - garama, lAla raMga, a~guliyA~ acchidra-saTI hoM, pasInA na ho, cikanA, mAMsa se bharA ho, camakIlA, tAmravarNa ke nakhavAlA tathA lambI aura patalI aMguliyoM vAlA M sarvazreSTha hotA hai, aisA manuSya saMsAra meM sarvatra sammAna pAtA hai / isa zAstra meM pradhAna rUpa se AyurekhA, mAtRrekhA, pitRrekhA evaM samayanirNayarekhA, UrdhvarekhA, antaHkaraNa rekhA, strIrekhA, santAnarekhA, samudrayAtrArekhA yA maNibandha rekhA Adi rekhAoM kA vicAra kiyA jAtA hai| sabhI grahoM ke parvata ke cihna bhI sAmudrika zAstra meM batalAye gae haiN| inake phala kA vizleSaNa bahuta sundara DhaMga se jainAcAryoM ne kiyA hai| prazna - isa zAstra meM praznakartA se pahale kisI phala, nadI aura pahAr3a kA nAma pUchakara arthAt prAtaHkAla se lekara madhyAhna kAla taka phala kA nAma, madhyAhnakAla se lekara sandhyAkAla taka nadI kA nAma aura sandhyAkAla se lekara rAta ke 10-11 baje taka pahAr3a kA nAma pUchakara taba prazna kA phala batAyA gayA hai| jainAcAryoM ne prazna ke phala kA uttara 1. sarvAGgalakSaNaprekSA-vyAkulAnAM nRNAM mude / zrIsAmudreNa muninA tena hastaH prakAzitaH // 28 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ dene ke lie a e ka ca Ta ta pa ya za akSaroM kA prathama varga, A ai kha cha Tha tha pha ra Sa akSaroM kA dvitIya varga, i o ga ja Da da ba la sa akSaroM kA tRtIya varga, I au gha jha Dha dha bha va ha akSaroM kA caturtha varga aura u U Ga Ja Na na ma aM aH akSaroM kA paMcama varga batAyA hai| AcAryoM ne ina akSaroM ke bhI saMyukta, asaMyukta, abhihita, anabhihita, abhighAtita, AliMgita, abhidhUmita aura dagdha ye ATha bheda batalAye haiN| ina bheMdoM para se jAtaka ke jIvana-maraNa, hAni-lAbha, saMyoga-viyoga evaM sukha-duHkha kA vivecana kiyA hai| do-cAra granthoM meM prazna kI praNAlI lagna ke anusAra milatI hai| yadi lagna yA lagneza balI hue aura svasambandhI grahoM kI dRSTi huI to kArya kI siddhi aura isase viparIta meM asiddhi hotI hai| bhinna-bhinna kAryoM ke lie bhinna-bhinna prakAra kI grahasthiti kA bhinna-bhinna niyamoM se vicAra kiyA hai| 'kevalajJAnapraznacUDAmaNi' meM AcArya ne lAbhAlAbha ke prazna kA uttara dete hue likhA hai yadi dIrghamakSaraM prazne prathamatRtIyapaMcamasthAneSu dRSTaM tadeva lAbhakaraM syAt, zeSA alAbhakarAH syuH / jIvitamaraNaM lAbhAlAbhaM sAdhayantIti saadhkaaH|| arthAt-dIrghAkSara prazna meM prathama, tRtIya aura paMcama sthAna meM hoM to lAbha karanevAle hote haiM, zeSa alAbhakara-hAni karanevAle hote haiN| sAdhaka ina praznAkSaroM para se jIvana, maraNa, lAbha aura hAni Adi ko siddha karate haiN| isI prakAra jainAcAryoM ne uttara, adhara, uttarAdhara evaM adharottara Adi prazna ke aneka bheda karake uttara dene ke niyama nikAle haiN| candronmIlanaprazna meM caryA, ceSTA evaM hAva-bhAva Adi se praznoM ke uttara diye gaye haiN| vAstava meM jaina praznazAstra bahuta unnata hai| jyotiSa ke aMgoM meM jitanA adhika yaha zAstra vikasita huA hai, utanA dUsarA zAstra nhiiN| svapna-jaina mAnyatA meM svapna saMcita karmoM ke anusAra ghaTita honevAle zubhAzubha phala ke dyotaka batAye gaye haiN| svapnazAstroM ke adhyayana se spaSTa avagata ho jAtA hai ki karmabaddha prANimAtra kI kriyAe~ sAMsArika jIvoM ko unake bhUta aura bhAvI jIvana kI sUcanA detI haiN| svapna kA aMtaraMga kAraNa jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya ke kSayopazama ke sAtha mohanIya kA udaya hai| jisa vyakti ke jitanA adhika ina karmoM kA kSayopazama hogA, usa vyakti ke svapnoM kA phala bhI utanA hI adhika satya niklegaa| tIvrakarmoM ke udayavAle vyaktiyoM ke svapna nirarthaka evaM sArahIna hote haiN| isakA mukhya kAraNa jainAcAryoM ne yahI batAyA hai ki suSuptAvasthA meM bhI AtmA to jAgRta hI rahatI hai, kevala indriyoM aura mana kI zakti vizrAma karane ke lie suSupta-sI ho jAtI hai| jisake uparyukta karmoM kA kSayopazama hai, usake kSayopazamajanya indriya aura mana sambandhI cetanA yA jJAnAvasthA adhika rahatI hai| isalie jJAna kI ujjvalatA se nidrita avasthA meM jo kucha dekhate haiM, usakA sambandha hamAre bhUta, vartamAna aura bhAvI jIvana se haiN| isI kAraNa svapnazAstriyoM ne svapna ko bhUta, vartamAna aura bhAvI jIvana kA dyotaka batalAyA hai| paurANika 1. vizeSa jAnane ke lie dekheM-"svapna aura usakA phala" -jainasiddhAnta bhAskara, bhAga 11, kiraNa 1 prastAvanA: 26
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapnasambandhI aneka jaina AkhyAnoM se bhI yahI siddha hotA hai ki svapna mAnava ko usake bhAvI jIvana meM ghaTanevAlI ghaTanAoM kI sUcanA dete haiN| . upalabdha jaina jyotiSa meM svapnazAstra apanA vizeSa sthAna rakhatA hai| jahA~ jainAcAryoM ne jIvana meM ghaTanevAlI aneka ghaTanAoM ke iSTAniSTa kAraNoM kA vizleSaNa kiyA hai, vahA~ svapna ke dvArA bhAvI jIvana kI unnati aura avanati kA vizleSaNa bhI atyanta mahattvapUrNa DhaMga se kiyA hai| yoM to prAcIna vaidikaM dharmAvalambI jyotiSazAstriyoM ne bhI isa viSaya para paryApta likhA hai, para jainAcAryoM dvArA pratipAdita svapnazAstra meM kaI vizeSatAe~ haiN| vaidika jyotiSazAstriyoM ne Izvara ko sRSTikartA mAnA hai, isalie svapna ko Izvaraprerita icchAoM kA phala batAyA hai| varAhamihira, bRhaspati aura paulastya Adi vikhyAta gaNakoM ne Izvara kI preraNA ko hI svapna meM pradhAna kAraNa mAnA hai| phalAphala ke vivecana meM bhI dasa-pA~ca sthaloM meM bhinnatA milegii| jaina svapnazAstra meM pradhAnatayA sAta prakAra ke svapna batAye gaye haiM-1. dRSTa-jo kucha jAgRta avasthA meM dekhA ho, usI ko svapnAvasthA meM dekhA jaae| 2. zruta-sone ke pahale kabhI kisI se sunA ho, usI ko svapnAvasthA meM dekhA jaae| 3. anubhUta-jisakA jAgata avasthA meM kisI bhA~ti anabhava kiyA ho. usI ko svapna meM dekheN| 4. prArthita-jisakI jAgRta avasthA meM prArthanA-icchA kI ho, usI ko svapna meM dekheM / 5. kalpita-jisakI jAgRta avasthA meM kabhI bhI kalpanA kI gayI ho, usI ko svapna meM dekheN| 6. bhAvika-jo kabhI na dekhA gayA ho, na sunA gayA ho para jo bhaviSya meM honevAlA ho, use svapna meM dekhA jaae| 7. vAta, pitta aura kapha inake vikRta ho jAne se dekhA jaae| ina sAta prakAra ke svapnoM meM se pahale ke pA~ca prakAra ke svapna prAyaH niSphala hote haiN| vastutaH bhAvika svapna kA phala hI satya hotA hai| nimitta-isa zAstra meM bAhya nimittoM ko dekhakara Age honevAle iSTAniSTa kA kathana kiyA jAtA hai; kyoMki saMsAra meM honevAle hAni-lAbha, sukha-duHkha, jIvana-maraNa Adi sabhI viSaya karmoM kI gati para avalambita haiN| mAnava jisa prakAra ke zubhAzubha karmoM kA saMcaya karatA hai, unhIM ke anusAra unheM sukha-duHkha bhoganA par3atA hai| bAhya nimittoM ke dvArA ghaTanevAle karmoM kA AbhAsa ho jAtA hai| isa zAstra meM ina bAhya nimittoM kA hI vistAra ke sAtha vizleSaNa kiyA jAtA hai| jainAcAryoM ne nimittazAstra ke tIna bheda batalAe haiM je diTTha muvirasaNNa je divA kuhameNa kttaannN| sadasaMkulena diTThA taya-satyieNa nnaanndhiyaa|| arthAt pRthvI para dikhAI denevAle nimittoM ke dvArA phala kA kathana karanevAlA nimitta zAstra, AkAza meM dikhAI denevAle nimittoM ke dvArA phala pratipAdana karanevAlA nimittazAstra aura zabda zravaNa mAtra se phala kA kathana karanevAlA nimitta zAstra ye tIna nimitta zAstra ke pradhAna bheda haiN| AkAza sambandhI nimittoM kA kathana karate hue likhA hai ki sUrodaya atthamaNe caMdamasarikkhamaggahacariyaM / taM picchiyaM nimittaM savvaM AesihaM kunnh|| 30 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt - sUryodaya ke pahale aura asta hone ke pIche candramA, nakSatra evaM ulkA Adi ke gamana evaM patana ko dekhakara zubhAzubha phala kA jJAna karanA caahie| isa zAstra meM divya, antarikSa aura bhauma ina tInoM prakAra ke utpAtoM kA varNana bhI vistAra se kiyA hai| phalita jaina jyotiSazAstra zaka saMvat kI 5vIM zatAbdI meM atyanta pallavita aura puSpita thA / isa kAla meM honevAle varAhamihira jaise prasiddha gaNaka ne siddhasena aura devasvAmI kA smaraNa kiyA hai tathA do-cAra yogoM meM matabheda bhI dikhalAyA hai| tathA isI zatAbdI ke kalyANavarmA ne kanakAcArya kA ullekha kiyA hai| yaha kanakAcArya bhI jaina gaNaka pratIta hote haiN| ina jainAcAryoM ke granthoM kA patA adyAvadhi nahIM laga pAyA hai, para itanA nissandeha kahA jA sakatA hai ki ye jaina gaNaka jyotiSazAstra ke mahAn pravartakoM meM se the / saMhitAzAstra ke racayitAoM meM vAmadeva kA nAma bhI bar3e gaurava ke sAtha liyA gayA hai / yaha vAmadeva lokazAstra ke vettA, gaNitajJa evaM saMhitAzAstra meM dhurINa kahe gaye haiM / isa prakAra phalita jaina jyotiSa vikAsazIla rahA hai / jaina praznazAstra kA mUlAdhAra praznazAstra phalita jyotiSa kA mahattvapUrNa aMga hai / isameM praznakartA ke praznAnusAra binA janmakuNDalI ke phala batAyA jAtA hai| tAtkAlika phala batalAne ke lie yaha zAstra bar3e kAma kA hai| jaina jyotiSa ke vibhinna aMgoM meM yaha eka atyanta vikasita evaM vistRta aMga hai / upalabdha digambara jaina jyotiSa granthoM meM praznagranthoM kI hI bahulatA hai / isa zAstra meM jainAcAryoM ne jitane sUkSma phala kA vivecana kiyA hai, utanA jainetara prazna granthoM meM nahIM hai / praznakartA ke praznAnusAra praznoM kA uttara jyotiSa meM tIna prakAra se diyA jAtA hai pahalA- praznakAla ko jAnakara usake anusAra phala batalAnA / isa siddhAnta kA mUlAdhAra samaya kA zubhAzubhatva hai- prazna samayAnusAra tAtkAlika praznakuNDalI banAkara usase grahoM ke sthAna vizeSa ke dvArA phala kahA jAtA hai / isa siddhAnta meM mUlarUpa se phalAdeza sambandhI samasta kArya samaya para hI avalambita haiN| dUsarA - svarasambandhI siddhAnta hai| isameM phala batAnevAlA apane svara (zvAsa) ke Agamana aura nirgamana se iSTAniSTa phala kA pratipAdana karatA hai / isa siddhAnta kA mUlAdhAra praznakartA kA adRSTa hai; kyoMki usake adRSTa kA prabhAva tatsthAnIya vAtAvaraNa para par3atA hai / isI se vAyu prakampita hokara praznakartA ke adRSTAnukUla bahane lagatI hai aura candra evaM sUrya svara ke rUpa meM parivartita ho jAtI hai / yaha siddhAnta manovijJAna ke nikaTa nahIM hai, kevala anumAna para hI Azrita hai / ataH ise ati prAcIna kAla kA avikasita siddhAnta kaha sakate haiN| tIsarA - praznakartA ke praznAkSaroM se phala batalAnA hai| isa siddhAnta kA mUlAdhAra manovijJAna hai, kyoMki vibhinna mAnasika paristhitiyoM ke anusAra praznakartA bhinna-bhinna praznAkSaroM kA uccAraNa karate haiM / uccarita praznAkSaroM se mAnasika sthiti kA patA lagAkara prastAvanA : 31
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgAmI-bhAvI phala kA nirNaya karanA isa siddhAnta kA kAma hai| ina tInoM siddhAntoM kI tulanA karane para lagna aura svara vAle siddhAntoM kI apekSA praznAkSaravAlA siddhAnta adhika manovaijJAnika hai tathA pahalevAle donoM siddhAnta kabhI kadAcit vyabhicarita bhI ho sakate haiN| jaise udAharaNa ke lie mAna liyA ki sau vyakti eka sAtha eka hI samaya meM eka hI prazna kA uttara pUchane ke lie Ae~, to isa samaya kA lagna sabhI vyaktiyoM kA eka hI hogA tathA usa samaya kA svara bhI eka hI hogaa| ataH sabakA phala sadRza hI aaegaa| hA~, eka-do sekiNDa kA antara par3ane se navAMza, dvAdazAMzAdi meM antara bhale hI par3a jAe, para isa antara se sthUla phala meM koI pharka nahIM pdd'egaa| isase sabhI ke praznoM kA phala hA~ yA nA ke rUpa meM aaegaa| lekina yaha sambhava nahIM hai ki sabhI vyaktiyoM ke phala eka sadRza hoM; kyoMki kisI kA kArya siddha hogA, kisI kA nahIM bhI ho| parantu tIsare-praznAkSaravAle siddhAnta ke anusAra sabhI vyaktiyoM ke praznAkSara eka nahIM hoMge; bhinna-bhinna mAnasika paristhitiyoM ke anusAra bhinna-bhinna hoNge| isase phala bhI sabhI kA pRthak-pRthak aaegaa| - jaina praznazAstra meM praznAkSaroM se hI phala kA pratipAdana kiyA gayA hai| isameM lagnAdi kA prapaMca nahIM hai| ataH isakA mUlAdhAra manovijJAna hai| bAhya aura Abhyantarika donoM prakAra kI vibhinna paristhitiyoM ke adhIna mAnava mana kI bhItarI taha meM jaisI bhAvanAe~ chipI rahatI haiM, vaise hI praznAkSara nikalate haiN| manovijJAna ke paNDitoM kA kathana hai-mastiSka meM kisI bhautika ghaTanA yA kriyA kA uttejana pAkara pratikriyA hotI hai| yahI pratikriyA mAnava ke AcaraNa meM pradarzita ho jAtI hai| kyoMki abAdhabhAvAnuSaMga se hamAre mana ke aneka gupta bhAva bhAvI zakti, azakti ke rUpa meM prakaTa ho jAte haiM tathA unase samajhadAra vyakti sahaja meM hI mana kI dhArA aura usase ghaTita honevAle phala ko samajha letA hai| Adhunika manovijJAna ke suprasiddha paNDita phaoNyaDa ke matAnusAra mana kI do avasthAe~ haiM-sajJAna aura nirjnyaan| sajJAna avasthA aneka prakAra se nirjJAna avasthA ke dvArA niyantrita hotI rahatI hai| praznoM kI chAna-bIna karane para isa siddhAnta ke anusAra pUche jAne para mAnava vijJAna avasthA vizeSa ke kAraNa hI jhaTa uttara detA hai aura usakA pratibimba sajJAna mAnasika avasthA para par3atA hai| ataeva prazna ke mUla meM praveza karane para saMjJAta icchA, asaMjJAta icchA, antarjAta icchA aura niti icchA ye cAra prakAra kI icchAe~ milatI haiN| ina icchAoM meM se saMjJAta icchA bAdhA pAne para nAnA prakAra se vyakta hone kI ceSTa karatI hai tathA isI ke kAraNa ruddha yA avadamita icchA bhI prakAza pAtI hai| yadyapi hama saMjJAta icchA ke prakAzakAla meM rUpAntara jAna sakate haiM, kintu asaMjJAta yA ajJAta icchA ke prakAzita hone para bhI haThAt kArya dekhane se use nahIM jAna skte| vizeSajJa praznAkSaroM ke vizleSaNa se hI asaMjJAta icchA kA patA lagA lete haiM tathA usase sambaddha bhAvI ghaTanAoM ko bhI jAna lete haiN| phraoNyaDa ne isI viSaya ko spaSTa karate hue batAyA ki mAnava mana kA saMcAlana pravRttimUlaka zaktiyoM se hotA hai aura ye pravRttiyA~ sadaiva usake mana ko prabhAvita karatI haiN| manuSya ke vyaktitva kA adhikAMza bhAga acetana mana ke rUpa meM hai, jise pravRttiyoM kA azAnta 32 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ samudra kaha sakate haiN| ina pravRttiyoM meM pradhAna rUpa se kAma aura gauNa rUpa se anya icchAoM kI taraMgeM uThatI rahatI haiN| manuSya kA dUsarA aMza cetana mana ke rUpa meM hai, jo ghAta-pratighAta karanevAlI kAmanAoM se prAdurbhUta hai aura unhIM ko pratibimbita karatA rahatA hai / buddhi mAnava kI eka pratIka hai; usI ke dvArA vaha apanI icchAoM ko caritArtha karatA hai / ataH siddha hai ki hamAre vicAra, vizvAsa, kArya aura AcaraNa jIvana meM sthita vAsanAoM kI praticchAyA mAtra haiN| sArAMza yaha hai ki saMjJAta icchA pratyakSa rUpa se praznAkSaroM ke rUpa meM prakaTa hotI hai aura ina praznAkSaroM meM chipI huI asaMjJAta aura nirjJAta icchAoM ko unake vizleSaNa se avagata kiyA jAtA hai| jainAcAryoM ne praznazAstra meM asaMjJAta aura nirjJAta icchA sambandhI siddhAntoM kA vivecana kiyA hai| kucha manovaijJAnikoM ne batalAyA hai ki hamAre mastiSka ke madhya sthita koSa ke Abhyantarika parivartana ke kAraNa mAnasika cintA kI utpatti hotI hai / mastiSka meM vibhinna jJAnakoSa paraspara saMyukta haiM / jaba hama kisI vyakti se mAnasika cintA sambandhI prazna pUchane jAte haiM, to ukta jJAnakoSoM meM eka vicitra prakAra kA prakampana hotA hai, jisase sAre jJAnatantu eka sAtha hila uThate haiM / ina tantuoM meM se kucha tantuoM kA pratibimba ajJAta rahatA hai / praznazAstra ke vibhinna pahaluoM meM caryA, ceSTA Adi ke dvArA asaMjJAta yA nirjJAta icchA sambandhI pratibimba kA jJAna kiyA jAtA hai / yaha svayaM siddha bAta hai ki jitanA asaMjJAta icchA sambandhI pratibimbita aMza, jo chipA huA hai, kevala anumAnagamya hai, svayaM praznakartA bhI jisakA anubhava nahIM kara pAyA hai; praznakartA kI caryA aura ceSTA se prakaTa ho jAtA hai / jo saphala gaNaka caryA - praznakartA ke uThane, baiThane, Asana, gamana Adi kA DhaMga evaM ceSTA, bAtacIta kA DhaMga, aMga sparza, hAva-bhAva, AkRti - vizeSa Adi kA marmajJa hotA hai, vaha manovaijJAnika vizleSaNa-dvArA bhUta aura bhaviSyakAla sambandhI praznoM kA uttara bar3e sundara DhaMga se de sakatA hai| Adhunika pAzcAtya phalita jyotiSa ke siddhAntoM ke sAtha praznAkSara sambandhI jyotiSasiddhAnta kI bahuta kucha samAnatA hai / pAzcAtya phalita jyotiSa kA pratyeka aMga manovijJAna kI kasauTI para kasa kara rakhA gayA hai, isameM grahoM ke sambandha se jo phala batalAyA hai, vaha jAtaka aura gaNaka donoM kI asaMjJAta aura saMjJAta icchAoM kA vizleSaNa hI hai / sUkSma phala jAnane ke lie adharottara aura vargottara vAlA niyama nimna prakAra batAyA adharottara, vargottara aura vargasaMyukta adharottara ina vargatraya ke saMyogI nau bhaMgoMuttarottara, uttarAdhara, adharottara, adharAdhara, vargottara, akSarottara, svarottara, guNottara aura Adezottara ke dvArA ajJAta aura nirjJAta icchAoM kA vizleSaNa kiyA hai| jaina praznazAstra meM praznoM ke pradhAnataH do bheda batAye haiM- vAcika aura mAnasika / - vAcika praznoM ke uttara dene kI vidhi uparyukta hai tathA mAnasika praznoM ke uttara praznAkSaroM para se jIva, dhAtu aura mUla ye tIna prakAra kI yoniyA~ nikAlakara batAye haiN| a A i e o aH ka kha ga gha ca cha ja jha Ta Tha Da Dha yaSa ha ye ikkIsa varNa jIvAkSara; u U aM papha ba bha va sa ye. teraha varNa dhAtvakSara aura I ai o Ga Ja Na na ma ra la prastAvanA : 33
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sa ye gyAraha varNa mUlAkSara saMjJaka kahe haiN| praznAkSaroM meM jIvAkSaroM kI adhikatA hone para jIva sambandhinI, dhAtvakSaroM kI adhikatA hone para dhAtusambandhinI aura mUlAkSaroM kI adhikatA hone para mUlAkSarasambandhinI cintA hotI hai| sUkSmatA ke lie jIvAkSaroM ke bhI dvipada, catuSpada, apada, pAdasaMkula ye cAra bheda batAye haiM arthAt A e ka ca Ta ta pa ya za ye akSara dvipada, aikha chaTha phara Sa ye akSara catuSpada; i o ga ja Da da ba la sa ye akSara apada auraI aura jhabha va ha ye akSara pAdasaMkula saMjJaka haiN| isa prakAra yoniyoM ke aneka bheda-prabhedoM dvArA praznoM kI sUkSmatA kA varNana kiyA hai / jaina praznazAstra kA mUlAdhAra manovijJAna hai / vargavibhAjana meM jo svara aura vyaMjana rakhe haiM, ve atyanta sArthaka aura mana kI avyakta bhAvanAoM ko prakAzita karane vAle haiN| jaina praznazAstra kA vikAsakrama vyaMjana, aMga, svara, bhauma, chinna, antarikSa, lakSaNa aura svapna ye ATha aMga nimittajJA ke mAne gaye haiM / inakA 'vidyAnuvAdapUrva' meM vistAra se varNana AyA hai / 'parikarma' meM candra, sUrya evaM nakSatroM ke svarUpa, saMcAra, paribhramaNa Aye haiM / 'kalyANavAda' meM cAndra, nakSatra, saura nakSatra, grahaNa, grahoM kI sthiti, mAMgalika kAryoM ke muhUrta Adi bAtoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 'praznavyAkaraNAMga' meM praznazAstra kI aneka bAtoM para prakAza DAlA gayA hai| isameM muSTiprazna evaM mUkapraznoM kA vicAra pradhAnatayA ullikhita hai / isa kalpa ke antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra svAmI ke mukha se nikalI divyadhvani ko grahaNa karane vAle gautama gotrIya indrabhUti ne dvAdazAMga kI racanA eka muhUrta meM kii| unhoMne donoM prakAra kA zrutajJAna-bhAva aura dravyazruta lohAcArya ko diyA, lohAcArya ne jambUsvAmI ko diyA / unake nirvANa ke pazcAt viSNu, nandimitra, aparAjita, govardhana aura bhadrabAhu ye pA~coM hI AcArya caudaha pUrva ke dhArI hue / unake pazcAt vizAkhAcArya, proSThila, kSatriya, jayAcArya, nAgAcArya, siddhArthadeva, dhRtisena, vijayAcArya, buddhila, gaMgadeva aura dharmasena ye gyAraha AcArya gyAraha aMga aura utpAdapUrva Adi dasa pUrvI ke jJAtA tathA zeSa cAra pUrvI ke eka deza ke jJAtA hue| unake bAda nakSatrAcArya, jayapAla, pANDusvAmI, dhruvasena aura kaMsAcArya ye pA~coM hI AcArya gyAraha aMga aura caudaha pUrvI ke eka deza ke jJAtA hue| isa prakAra praznazAstra kA jJAna paramparA rUpa meM kaI zatiyoM taka calatA rahA / praznazAstra kA sarvaprathama svatantra grantha 'arhaccUDAmaNisAra' milatA hai| isake racayitA bhadrabAhu svAmI batAye jAte haiM / upalabdha arhaccUDAmaNisAra meM 74 gAthAe~ haiM / isameM granthakartA kA nAma, prazasti Adi kucha bhI nahIM hai / hA~, upalabdha grantha kI bhASA aura viSayavivecana ko dekhane se usakI prAcInatA meM sandeha nahIM rahatA / prArambha meM maMgalAcaraNa karate hue likhA hai namiUNa jiNasuraaNacUDAmaNikiraNasohi payajuyalaM / iya cUDAmaNisAraM kahie mae jANadIvakkhaM // paDhamaM taIyasattama raghasara paDhamataIyavaggavaNAI / AliMgiyAhiM suhayA uttarasaMkaDaa nnaamaaii||2|| 34 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt-devoM ke mukuTa meM jaTita maNiyoM kI kiraNa se jinake caraNayugala zobhita haiM, aise jinendra bhagavAn ko namaskAra kara isa 'cUr3AmaNisAra' jJAnadIpaka ko banAtA huuN| prathama, tRtIya, saptama aura navama svara-a i e o, prathama aura tRtIya vyaMjana-ka ca Ta ta pa ya za, ga ja Da da ba la sa ina 18 varNoM kI AliMgita, subhaga, uttara aura saMkaTa saMjJA hai| isa prakAra akSaroM kI nAnA saMjJAe~ batalAkara phalAphala kA vivecana kiyA hai| ''arhaccUDAmaNisAra' ke pazcAt prazna granthoM kI paramparA jainoM meM bahuta joroM se clii| dakSiNa bhArata meM prazna-nirUpaNa karane kI praNAlI akSaroM para hI Azrita thii| 5vIM, 6ThI zatI meM 'candronmIlana' nAma prazna-grantha banAyA gayA hai| isa grantha kA pramANa cAra hajAra zloka hai| aba taka mujhe isakI sAta pratiyA~ dekhane ko milI haiM para sabhI adhUrI haiN| yaha praznagrantha atyadhika lokapriya huA hai| isakI eka prati mujhe zrImAn paM. sundaralAla jI zAstrI sAgara se milI hai, jisameM pradhAna zlokoM kI kevala saMskRta TIkA hai| 'jyotiSamahArNava' nAmaka saMgrahagrantha meM candronmIlana mudrita bhI kiyA gayA hai| mudrita zlokoM kI saMkhyA eka hajAra se bhI adhika hai| zrI jaina-siddhAnta bhavana meM candronmIlana kI jo prati hai, usakI zloka saMkhyA tIna sau hai| zrI paM. sundaralAla jI ke pAsa candronmIlana kI do pratiyA~ aura bhI haiM, para unako unhoMne abhI mujhe dikhalAyA nahIM hai| isakI eka prati gavarnameNTa saMskRta pustakAlaya banArasa meM hai, jisakI zloka saMkhyA teraha sau ke lagabhaga hai| yaha prati sabase adhika zuddha mAlUma hotI hai| candronmIlana ke nAma se merA anumAna hai ki pA~ca-sAta grantha aura bhI likhe gaye haiN| jainoM kI 5vIM 6ThI zatAbdI kI yaha praNAlI bahuta prasiddha thI, isalie isa praNAlI ko hI loga candronmIlana praznapraNAlI kahane lage the| 'candronmIlana' ke vyApaka pracAra ke kAraNa ghabarAkara dakSiNa bhArata meM 'kerala' nAmaka prazna praNAlI nikAlI gayI hai| kerala praznasaMgraha, kerala praznaratna, kerala praznatattva saMgraha Adi keralIya prazna granthoM meM candronmIlana ke vyApaka pracAra kA khaNDana kiyA gayA hai proktaM candronmIlanaM dikvaustaccAzuddham / keralIyapraznasaMgraha meM 'dikavastraiH' ke sthAna meM 'zuklavastraiH' pATha bhI hai| zeSa zloka jyoM kA tyoM hai| kerala prazna saMgraha kI eka hastalikhita tAr3apatrIya prati jaina siddhAnta-bhavana meM hai| isameM 'dikvastraiH' pATha hai, jo ki digambara jainAcAryoM ke lie vyavahRta huA hai| praznazAstra kA vikAsa vastutaH drAvir3a niyamoM ke AdhAra para huA pratIta hotA hai| ataH 'zuklavastraiH' ke sthAna meM dikvastraiH' jyAdA upayukta pratIta hotA hai| __ AThavIM, nauvIM aura dasavIM zatAbdI meM candronmIlana prazna praNAlI ke sAtha-sAtha 'Aya' prazna praNAlI kA jainoM meM pracAra huaa| isa praNAlI para kaI grantha likhe gaye haiN| dAmanandI ke ziSya bhaTTa vosari ne AyajJAnatilaka, malliSeNAcArya ne AyasadbhAva prakaraNa likhe haiN| inake alAvA AyapradIpikA, Ayapraznatilaka, praznajJAnapradIpa, Ayasiddhi, AyasvarUpa Adi aneka grantha racayitAoM ke nAmoM se rahita bhI milate haiN| candronmIlana aura Aya prazna praNAlI meM maulika antara saMjJAoM kA hai| candronmIlana praNAlI meM akSaroM kI saMyukta, asaMyukta, abhihata, prastAvanA : 35
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ anabhihata, abhighAtita, AliMgita, abhidhUmita aura dagdha ye ATha saMjJAe~ haiM tathA AyapraNAlI meM akSaroM kI dhvaja, dhUma, siMha, zvAna, vRSa, khara, gaja aura vAyasa ye sajJAe~ batAyI haiN| phalanirUpaNa meM bhI thor3A-sA antara hai| candronmIlana meM caryA-ceSTA ko bhI sthAna diyA gayA hai, tathA caryA-ceSTA ke AdhAra para bhI phaloM kA pratipAdana kiyA gayA hai| 'AyajJAnatilaka' ke prArambha meM maMgalAcaraNa karate hue AyapraNAlI kI svatantratA kI ora saMketa kiyA hai namiUNa namiyanamiyaM dttrsNsaarsaayruutinn| savvannaM vIrajiNaM pulidiNiM siddhasaMgha c|| jaM dAmanandiguruNo maNayaM AyANa jaanniguljhN| . taM AyanANatilae vosiriNA mannae pyddN||2|| Ayaprazna praNAlI kA AviSkartA sugrIva muni ko batAyA gayA hai| sugrIva muni ke praznazAstra para tIna grantha batAye jAte haiM, para mujhe dekhane ko eka bhI nahIM milA hai| Ayapraznatilaka, praznaratna, AyasadbhAva ke nAma sUciyoM meM milate haiN| zakuna para bhI 'sugrIvazakuna' nAma kA mahattvapUrNa grantha batAyA jAtA hai| pulindinI Aya kI adhiSThAtrI devI kI stuti karate hue bhaTTavosari ne sugrIvamuni kA nAmollekha karate hue likhA hai sugrIvapUrvamunisUcitamantrabIjaiH teSAM vAMsi na kadApi mudhA bhvnti|| AyasadbhAvaprakaraNa meM bhI sugrIva muni ke sambandha meM batAyA gayA hai sugrIvAdimunIndraiH racitaM zAstraM ydaaysdbhaavm| tatsampratyAryAbhirviracyate mllissennen|| isase siddha hai ki Aya praNAlI ke pravartaka sugrIva Adi prAcIna muni the| AyapraNAlI kA pracAra candronmIlana praNAlI se adhika huA hai| AyapraNAlI meM praznoM ke uttaroM ke sAtha-sAtha camatkArI mantra, yantra, subhikSa, durbhikSa Adi bAtoM kA vicAra-vinimaya bhI garbhita kiyA hai| eka tIsarI praznapraNAlI 14vIM, 15vIM aura 16vIM zatI meM praznalagna kI bhI jainoM meM pracalita huI hai| uttara bhArata meM zvetAmbara jainAcAryoM dvArA isa praNAlI meM bahuta kAma huA hai| itara AcAryoM kI tulanA meM jainAcAryoM ne praznaviSayaka racanAe~ isa praNAlI ke AdhAra para bahuta kI haiN| padmaprabhasUri kA 'bhuvanadIpaka', hemaprabhasUri kA trailokyaprakAza, naracandra ke praznazataka, praznacaturviMzikA Adi lagnAdhArita praznagrantha prasiddha haiN| ina praznagranthoM meM praznakAlIna lagna banAkara phala batAyA gayA hai| 'trailokyaprakAza' meM kahA gayA hai ki lagnajJAna kA pracAra mlecchoM meM hai, para prabhuprasAda se jainoM meM bhI isakA pUrNa pracAra vidyamAna hai| lagna ke gUr3ha rahasya ko jainAcAryoM ne acchI taraha jAna liyA hai mleccheSa vistataM lagnaM klikaalprbhaavtH| prabhuprasAdamAsAdha jaine dhrme'vtisstthte||6|| 36 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ lagna kI prazaMsA hemaprabhasUri ne atyadhika kI hai, unhoMneM praznoM kA uttara nikAlane ke lie isa praNAlI ko uttama mAnA hai / unake mata se lagna hI devatA, lagna hI svAmI, lagna hI mAtA, lagna hI pitA, lagna hI lakSmI, lagna hI sarasvatI, lagna hI navagraha, lagna hI pRthvI, lagna hI jala, lagna hI agni, lagna hI vAyu, lagna hI AkAza aura lagna hI paramAnanda hai|' yaha lagnapraNAlI divyajJAna ke tulya jIva ke sukha, duHkha, harSa, viSAda, lAbha, hAni, jaya, parAjaya, jIvana, maraNa kA sAkSAt nirUpaNa karanevAlI hai| isameM grahoM kA rahasya, bhAvoM - dvAdaza sthAnoM kA rahasya, grahoM kA dvAdaza bhAvoM se sambandha Adi vibhinna dRSTikoNoM dvArA phalAdeza kA nirUpaNa kiyA gayA hai / lagnapraNAlI meM uttara bhArata meM cAra-pA~ca sau varSoM taka koI saMzodhana nahIM huA hai| eka hI praNAlI ke AdhAra se phala pratipAdana kI prakriyA calatI rhii| hA~, isa praNAlI meM parivardhana uttarottara hotA gayA hai / isa praNAlI kA sarvAMgapUrNa aura vyavasthita grantha 1160 zloka pramANa meM ' trailokyaprakAza' nAma kA milatA hai / isa grantha ke praNayana ke pazcAt lagnapraNAlI para koI sundara aura sarvAMgapUrNa grantha likhA hI nahIM gyaa| yoM to 17vIM aura 18vIM zatI meM bhI lagnapraNAlI para do-eka grantha likhe gaye haiM, para unameM koI nayI bAta nahIM batAyI gayI / dasavIM, gyArahavIM, bArahavIM aura terahavIM zatAbdI meM dakSiNa bhArata meM lagna sambandhinI praznapraNAlI jainoM meM uttara kI apekSA bhinna rUpa meM milatI hai| dakSiNa meM lagna, dvAdaza bhAva aura unameM sthita rahanevAle grahoM para se sIdhe-sAde DhaMga se phala nahIM batAyA gayA hai, balki kucha vizeSa saMjJAe~ nirdhArita kara phala kahA hai / 'jJAnapradIpikA' ke prArambha meM batAyA gayA haibhUtaM bhavyaM vartamAnaM zubhAzubhanirIkSaNam / paJcaprakAramArgaM ca catuSkendrabalAbalam // . ArUDhachatravargaM cAbhyudayAdibalAbalam / kSetraM dRSTi naraM nArIM yugmarUpaM ca varNakam / mRgAdinararUpANi kiraNAnyojanAni ca / AyUrasodayAdyaM ca parIkSya kathayed budhaH // arthAt - bhUta, bhaviSya, vartamAna, zubhAzubha dRSTi, pA~ca mArga, cAra kendra, balAbala, ArUr3ha, chatra, varga, udayabala, astabala, kSetra, dRSTi, nara, nArI, napuMsaka, varNa, mRga tathA nara Adi kA rUpa, kiraNa yojana, Ayu, rasa, udaya Adi kI parIkSA karake buddhimAna ko, phala kahanA cAhie / dhAtu, mUla, jIva, naSTa, muSTi, lAbha, hAni roga, mRtyu, bhojana, zayana, zakuna, janma, karma, astra, zalya-makAna meM se haDDI Adi kA nikAlanA, koSa, senA kA Agamana, nadiyoM kI bAr3ha, avRSTi, ativRSTi, naukA-siddhi Adi praznoM ke uttaroM kA nirUpaNa kiyA gayA 1. lagnaM devaH prabhuH svAmI lagnaM jyotiH paraM matam / lagnaM dIpo mahAn loke lagnaM tattvaM dizan guruH // lagnaM mAtA-pitA lagnaM lagnaM bandhurnijaH smRtam / lagnaM buddhirmahAlakSmIrlagna devI sarasvatI // lagnaM sUryo vidhulagnaM bhaumo budho'pi ca / lagnaM guruH kavirmando lagnaM rAhuH sketukH|| lagnaM pRthvI jalaM lagnaM lagnaM tejastathAnilaH / lagnaM vyoma parAnando lagnaM vizvamayAtmakam // - trailokyaprakAza, zlo. 2- 5 / prastAvanA : 37
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / isa praNAlI meM dvAdaza rAziyoM kI saMjJAe~, unakI bhramaNavIthiyA~, unakI vizeSa avasthAe~, unakI kiraNeM, unakA bhojana, unakA vAhana, unakA AkAra-prakAra, unakI yojanasaMkhyA, unakI Ayu, unakA udaya, unakI dhAtu, unakA rasa, unakA sthAna Adi saikar3oM saMjJAoM ke AdhAra para nAnA vicAravinimayoM dvArA phalAdeza kA kathana kiyA gayA hai / yadyapi usa lagnapraNAlI kA mUlAdhAra bhI samaya kA zubhAzubhatva hI hai, kintu isameM vicAra-vimarza karane kI vidhi trailokyaprakAza, bhuvanadIpaka, praznacaturvizikA Adi granthoM se bhinna hai / dakSiNa bhArata meM jainAcAryoM meM isa praNAlI kA pracAra dasavIM zatI se pandrahavIM zatI taka pAyA jAtA hai| isa praNAlI ke praznasambandhI dasa-bAraha grantha milate haiM / praznadIpaka, praznapradIpa, jJAnapradIpa, ratnadIpaka, praznaratna Adi grantha mahattvapUrNa pratIta hote haiM / yadi anveSaNa kiyA jAe, to isI praNAlI ke aura bhI grantha mila sakate haiM / solahavIM zatI meM dakSiNa meM bhI uttaravAlI lagnapraNAlI milatI hai / jyotiSasaMgraha, jyotiSaratna granthoM ke dekhane se mAlUma hotA hai ki caudahavIM aura pandrahavIM zatI meM hI uttara-dakSiNa kI lagna- prakriyA eka ho gayI thI / uparyukta donoM granthoM ke maMgalAcaraNa jaina haiM, racanAzailI drAvir3a hai / kahIM-kahIM ArUr3ha, kSatra Adi saMjJAe~ bhI milatI haiM; para grahoM aura bhAvoM ke sambandha meM koI antara nahIM hai / ina praznapraNAliyoM ke sAtha-sAtha ramala praznapraNAlI bhI jainAcAryoM meM pracalita thI / kAlakAcArya ramalazAstra ke bar3e bhArI jJAtA the / unhoMne ramala prakriyA meM kaI navIna saMzodhana kiye the / kucha vidvAn to yahA~ taka mAnate haiM ki ramalapraNAlI ke bhArata meM mUla pracAraka kAlakAcArya hI the| unhoMne hI isa praNAlI kA pracAra saMskRta bhASA meM nibaddha kara AryoM meM kiyaa| ramalazAstra para meghavijaya, bhojasAgara, vijayadAnasUri ke grantha milate haiM / ina granthoM meM pAzaka aura prastArajJAna, tattvajJAna, zAkunakrama, dazakrama, sAkSajJAna, varNajJAna, SoDaza bhAva phala, zUnyacAlana, dinajJAna, praznajJAna, bhUmijJAna, dhanamAnaparIkSA Adi viSaya varNita haiM / digambara jainAcAryoM meM ramalazAstra kA pracAra nahIM pAyA jAtA hai| unhoMne ramala ke sthAna para 'pAzAkevalI' nAmaka praNAlI kA pracAra kiyA hai| saMskRta bhASA meM sakalakIrti, gargAcArya, sugrIva muni Adi ke 'pAzAkevalI' grantha milate haiN| ina granthoM ko dekhane se pratIta hotA hai ki digambara jainAcAryoM ne ramala ke samAna 'pAzAkevalI' kI bhI do praNAliyA~ nikAlI thIM - 1. sahaja pAzA aura 2. yaugika pAzA / sahaja pAzA praNAlI meM 'arahanta' zabda ke pRthak-pRthakR cAroM varNoM ko eka candana yA aSTadhAtu ke bane pAze para likhakara iSTadeva kA 108 bAra smaraNa kara athavA 'OM namaH paJcaparameSThibhyaH' mantra kA 108 bAra jApa kara pavitra mana se cAra bAra ukta pAze ko DAlanA caahie| isase jo zabda bane usakA phala grantha meM dekha lene se praznoM kA phala jJAta ho jAegA / yaugika pAzA praNAlI kI do vidhiyA~ dekhane ko milatI haiN| pahalI vidhi hai ki aSTadhAtu ke nirmita pAze para 1, 2, 3 aura cAra aMkoM ko nirmita kareM / pazcAt uparyukta mantra kA yA iSTadeva kA 108 bAra smaraNa kara pAze ko prathama cAra bAra girAe~, usase jo aMka saMkhyA nikale use eka sthAna para rakha leM / dvitIya bAra pAze ko cAra bAra phira girAe~, 38 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ usase jo aMka saMkhyA Ae, use eka sthAna para punaH aMkita kara leN| tRtIya bAra isI prakAra pAzA girAne para jo aMka saMkhyA prApta ho, use bhI aMkita kara leN| ina tInoM prakAra kI aMkita aMka saMkhyA meM jo sabase adhika aMka saMkhyA ho, usI kA phalAphala dekha leN| dvitIya vidhi yaha batAyI gayI hai ki prathama cAra bAra pAzA DAlane para yadi niSpanna aMka rAzi viSama ho, to viSama rAzi lagna aura sama ho to sama rAzi lagna hotI hai| rAziyoM ke sama, viSama kI gaNanA dvitIya bAra meM DAle gaye pAze ke prathama aMka se karanI caahie| isa prakAra lagna rAzi kA nizcaya kara pAzA dvArA grahoM kA bhI nirNaya kara rAzi, nakSatra, grahoM ke balAbala, dRSTi Adi vicAra se phalAphala jJAta karanA caahie| dvitIya praNAlI kA AbhAsa sugrIva muni ke nAma se ullikhita pAzA kevalI ke cAra zlokoM meM hI milatA hai| 'pAzAkevalI' kI praNAlI ko dekhane se jJAta hotA hai ki jainAcAryoM meM praznanirUpaNa kI nAnA praNAliyoM meM isa praNAlI ko bhI mahattvapUrNa sthAna prApta thaa| saMskRta bhASA meM 'garbhaprazna' aura 'akSarakevalI' praznagrantha sarala aura Azubodhagamya prathama praNAlI-sahaja pAzAkevalI meM nirmita hue haiN| ina donoM granthoM meM yaugika pAzApraNAlI aura sahaja pAzApraNAlI mizrita hai| hindI bhASA meM vinodIlAla aura vRndAvana ke 'arahanta' pAzAkevalI sahaja pAzApraNAlI para milate haiN| 16vIM, 17vIM aura 18vIM sadiyoM meM pAzAkevalI praNAlI kA praznottara nikAlane ke lie adhika prayoga huA hai| isa prakAra jaina praznazAstra meM uttarottara vikAsa hotA rahA hai| _kevalajJAnapraznacUDAmaNi kA jaina praznazAstra meM sthAna jaina praznazAstra kI uparyukta praNAliyoM para vicAra karane se jJAta hotA hai ki 'kevalajJAnapraznacUDAmaNi' meM 'candronmIlana' praznapraNAlI kA varNana kiyA gayA hai| isa choTe-se grantha meM vargoM kA varga vibhAjana kara saMyukta, asaMyukta, abhihata, anabhihata, abhighAtita, abhidhUmita, AliMgita aura dagdha ina saMjJAoM dvArA praznoM kA uttara diyA gayA hai| isa grantha kI racanAzailI bar3I sarala aura rocaka hai| 'candronmIlana' meM jahA~ vistArapUrvaka phala batAyA hai, vahA~ isa grantha meM saMkSepa meN| AyapraNAlI kI kucha prAcIna gAthAe~ isa grantha meM uddhRta kI gayI haiN| gadya meM svayaM racayitA ne 'AyapraznapraNAlI' para prakAza DAlA hai| praznazAstra kI dRSTi se isa grantha meM sabhI Avazyaka bAteM A gayI haiN| katipaya praznoM ke uttara vilakSaNa DhaMga se diye gaye haiN| naSTa janmapatra banAne kI vidhi isakI sarvathA navIna aura maulika hai| yaha viSaya 'AyapraznapraNAlI' meM garbhita nahIM hotA hai| candronmIlana praznapraNAlI meM naSTa janmapatra nirmANa kA viSaya A jAtA hai, parantu candronmIlana grantha kI aba taka jitanI pratiyA~ upalabdha huI haiM, unameM yaha viSaya nahIM AyA hai| 'kevalejJAnapraznacUDAmaNi' ko dekhane se mAlUma hotA hai ki yaha grantha candronmIlana praNAlI ke vistAra ko saMkSepa meM samajhAne ke lie likhA gayA hai| isa zailI ke anya granthoM meM jisa bAta ko dasa-bIsa zlokoM meM kahA gayA hai, isa grantha meM usI bAta ko eka choTe-se prastAvanA: 36
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadya aMza meM kaha diyA hai / racayitA kI abhivyaMjanA zakti bahuta bar3hI car3hI hai| isameM eka bhI zabda vyartha nahIM AyA hai| bhASA kA kama prayoga karane para bhI granthakAra ko jisa bAta kA nirUpaNa karanA cAhie, saralatA se kara diyA hai| phalita jyotiSa ke prazna granthoM meM isakA mahattvapUrNa sthAna hai / yadyapi isakA kalevara 'AyajJAnatilaka' yA 'AyasadbhAva' kI tulanA meM bahuta kama hai, phira bhI viSaya pratipAdana kI dRSTi se isakA sthAna upalabdha jaina praznasAhitya mahattvapUrNa hai| isa eka grantha ke sAMgopAMga adhyayana se koI bhI vyakti praznazAstra kA acchA jJAna prApta kara sakatA hai| 'praznacUDAmaNi' nAma kA eka grantha candronmIlana praznapraNAlI kI saMzodhita kerala praznapraNAlI meM bhI hai; para isa grantha meM vaha khUbI nahIM jo isameM hai / praznacUDAmaNi yA divyacUr3AmaNi meM padyoM meM varNoM ke aSTavargoM kA nirUpaNa kiyA hai tathA phalakathana meM kaI sthAnoM meM truTiyA~ haiM / 'praznacUDAmaNi' grantha bhI jainAcArya dvArA nirmita pratIta hotA hai| isameM maMgalAcaraNa nahIM hai / grantha ke anta meM 'OM zAnti zrIjinAya namaH' AyA hai / yaha pATha mUla granthakAra kA pratIta hotA hai / jaina praznazAstra meM 'kevalajJAnapraznacUDAmaNi' sthAna viSayanirUpaNa zailI kI apekSA se yadi sarvopari mAnA jAe, to bhI atyukti na hogI / isa eka grantha meM 'AyapraznapraNAlI' 'candronmIlana praznapraNAlI' tathA 'kalpitasaMjJAlagnapraNAlI' ina tInoM kA sAmAnya AbhAsa mila jAtA hai / yoM to isameM 'candronmIlanapraznapraNAlI' kA hI anukaraNa kiyA gayA hai| kevalajJAnapraznacUDAmaNi kA viSaya-paricaya isa grantha meM a ka ca Ta ta pa ya za athavA a e ka ca Ta ta pa ya za ina akSaroM kA prathama varga; A ai kha cha Tha tha pha ra Sa ina akSaroM kA dvitIya varga; i o gaM ja Da da ba la sa ina akSaroM kA tRtIya varga; I au gha jha Dha dha bha va ha ina akSaroM kA caturtha varga aura u U Ga Na na ma aM aH ina akSaroM kA paMcama varga batAyA gayA hai| ina akSaroM ko praznakartA ke vAkya yA praznAkSaroM se grahaNa kara athavA uparyukta pA~coM vargoM ko sthApita kara praznakartA se sparza karAke acchI taraha phalAphala kA vicAra karanA caahie| saMyukta, asaMyukta, abhihata, anabhihata aura abhighAtita ina pA~coM dvArA tathA AliMgita, abhidhUmita aura dagdha ina tIna kriyAvizeSaNoM dvArA praznoM ke phalAphala kA vicAra karanA caahie| prathama varga aura tRtIya varga ke saMyukta akSara praznavAkya meM hoM to vaha praznavAkya saMyukta kahalAtA hai / praznavarNoM meM a i e o ye svara hoM tathA ka ca Ta ta pa za ga ja Da da ba sa vyaMjana hoM, to saMyukta saMjJaka hotA hai| saMyukta prazna hone para pRcchaka kA kArya siddha hotA hai| yadi pRcchaka lAbha, jaya, svAsthya, sukha aura zAnti ke sambandha meM prazna pUchane AyA hai, to saMyukta prazna hone para usake ve sabhI kArya siddha hote haiM / yadi praznavarNoM meM kaI vargoM ke akSara haiM athavA prathama, tRtIya varga ke akSaroM kI bahulatA hone para bhI saMyukta prazna hI mAnA jAtA hai| jaise pRcchaka ke mukha se prathama vAkya 'kArya' nikalA, isa praznavAkya kA vizleSaNa kiyA / isakA k + A + r + y + a yaha svarUpa huA / isa vizleSaNa meM 40 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka + y + a ye tIna akSara prathama varga ke haiM tathA A aura ra dvitIya varga ke haiM / yahA~ prathama varga ke tIna varNa aura dvitIya varga ke do varNa haiM, ataH prathama dvitIya varga kA saMyoga hone se yaha prazna saMyukta nahIM kahalAegA / prazna pUchane ke lie jaba koI Ae to usake mukha se jo pahalA vAkya nikale, usI ko praznavAkya mAnakara athavA usase kisI puSpa, phala, devatA, nadI aura pahAr3a kA nAma pUchakara arthAt prAtaH kAla meM Ane para puSpa kA nAma, madhyAhnakAla meM phala kA nAma, aparAhna meM devatA kA nAma aura sAyaMkAla meM nadI yA pahAr3a kA nAma pUchakara praznavAkya grahaNa karanA caahie| pRcchaka ke prazna vAkya kA svara, vyaMjanoM ke anusAra vizleSaNa kara saMyukta, asaMyukta, abhihata, anabhihata, abhighAtita, AliMgita, abhidhUmita aura dagdha ina ATha bhedoM ke dvArA phala kA nirNaya karanA cAhie / yadi praznavAkya meM saMyukta varNoM kI adhikatA ho - prathama aura tRtIya varga ke varNa adhika hoM athavA praznavAkya kA prArambha ki, ci, Ti, ti, pi, yi, zi, ko, co, To, to, po, yo, zo, ga, ja, Da, da, ba, la, sa, ge, je, de, ve, le, se athavA, k + g, k + j, k + DU, k + d, k + b, k + l, k + s, c + j, c + Da, c + d c + bU, c + l, c + s, TU + g, T + z2, T + D, T + d, T + b, T + l, T + s, t + g, t + j, t + G, t + d, t + ba, t + la, t + s, p + g, p + j, ph + D, p + d, p+ b, p + l, p + s, y + g, ya+j, y + D, y +d, y + b, y + l, y + s, z + g, z + j, z + D, z + d, z + b, z + l, z + s, g + k, g + c, g + TU, g + t, g + p, g +y, g+z, j + k, j + c, j + TU, j + p, j + yU, j + zU, D + k, D + cU, D + TU, D + tU, D + p, D + yU, D + z, d + k, d + cU, d + TU, d + t, d + pU, d +y, d + z, b + k, b + c, b + TU, b + t, b + p, b +y, b + z, l + k, l + c, l + TU, l + t, l + yU, l + z, s + k, s + c, s + T, s + t, s + p, s +y, s + z se hotA ho to saMyukta prazna hotA hai, saMyukta prazna kA phala zubhakAraka batAyA hai 1 prathama aura dvitIya varga, dvitIya aura caturtha varga, tRtIya aura caturtha varga evaM caturtha aura paMcama varga ke varNoM ke milane para asaMyukta prazna kahalAtA hai| prathama aura dvitIya vargAkSaroM ke saMyoga se - ka kha ca cha, Ta Tha ta tha, pa pha ya ra ityAdi; dvitIya aura caturtha vargAkSaroM se saMyoga se - khagha, cha jha, Tha Dha, tha dha, pha bha, ra va, ityAdi; tRtIya aura caturtha vargAkSaroM ke saMyoga se - gagha, jajha, Da Dha, da dha, ba bha, va la ityAdi evaM caturtha aura paMcama vargAkSaroM ke saMyoga se - gha Ga jha Ja, Dha Na, dhana, bha ma ityAdi vikalpa banate haiM / asaMyukta prazna hone se phala kI prApti bahuta dinoM ke bAda hotI hai| yadi prathama dvitIya vargoM ke akSara milane se asaMyukta prazna ho, to dhanalAbha, kArya saphalatA aura rAjasammAna athavA jisa sambandha meM prazna pUchA gayA ho, usa phala kI prApti tIna mahIne ke uparAnta hotI hai / dvitIyacaturtha vargAkSaroM ke saMyoga se asaMyukta prazna ho, to mitra - prApti, utsavavRddhi, kAryasAphalya kI prApti chaha mahIne meM hotI hai| tRtIya- caturtha vargAkSaroM ke saMyoga se asaMyukta prazna ho, to alpalAbha, putra prApti, mAMgalyavRddhi aura priyajanoM se jhagar3A eka mahIne ke andara hotA hai / caturtha aura prastAvanA: 41
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama vargAkSaroM ke saMyoga se asaMyukta prazna ho, to ghara meM vivAha Adi mAMgalika utsavoM kI vRddhi, svajana-prema, yazaHprApti, mahAn kAryoM meM lAbha aura vaibhava kI vRddhi ityAdi phaloM kI prApti zIghra hotI hai| yadi pRcchaka rAste meM ho, zayanAgAra meM ho, pAlakIpara savAra ho, moTara, sAikila, ghor3e, hAthI Adi kisI bhI savArI para savAra ho tathA hAtha meM kucha bhI cIja na liye ho, to asaMyukta prazna hotA hai| yadi pRcchaka pazcima dizA kI ora mu~ha kara prazna kare tathA prazna karate samaya kursI, Tebula, beMca athavA anya lakar3I kI vastuoM ko chUtA huA ho yA noMcatA huA prazna kare, to usa prazna ko bhI asaMyukta jAnanA caahie| asaMyukta prazna kA phala prAyaH aniSTakara hI hotA hai| prastuta granthoM meM asaMyukta prazna meM cintA, mRtyu, parAjaya, hAni evaM kAryanAza Adi phala batAye gaye haiN| yadi praznavAkya kA AdyakSara gA, jA, DA, dA, bA, lA, sA, gai, jai, Dai, dai, bai, lai, sai, ghi, jhi, Dhi, bhi, vi, hi, gho, jho, Dho, bho, vo, ho, meM se koI ho to asaMyukta prazna hotA hai| isa prakAra se asaMyukta prazna kA phala azubha hotA hai| kArya vinAza, mAnasika cintAe~, mRtyu Adi phala Dho, jho, ho, lai Adya praznAkSaroM ke hone para tIna mahIne ke bhItara hote haiN| praznakartA ke praznAkSaroM meM kakha, khaga, gagha, ghaGa, cacha, chaja, jajha, jhaJa, DaTha, ThaDa, DhaNa, tatha, thada, dadha, dhana, papha, phaba, babha, bhama, maya, yara, rala, lava, vaza, zaSa, Sasa evaM saha, ina varNoM ke kramazaH viparyaya hone para-paraspara meM pUrva aura uttaravartI ho jAne para arthAt phapa, bapha, bhaba, mabha, raya, lara, vala, zava, Saza, saSa evaM hasa hone para abhihata prazna hotA hai| isa prakAra ke praznAkSaroM ke hone para kAryasiddhi nahIM hotI hai| praznavAkya ke vizleSaNa karane para paMcamavarga ke vargoM kI saMkhyA adhika ho to bhI abhihata prazna hotA hai| praznavAkya kA Arambha uparyukta akSaroM ke saMyoga se niSpanna vargoM se ho, to abhihata prazna hotA hai| isa prakAra ke prazna kA phala bhI azubha hai| ____ AkAra svara sahita aura anya svaroM se rahita a, ka, ca, Ta, ta, pa, ya, za, Ga, a, Na, na, ma ye praznAkSara yA praznavAkya ke AdyakSara hoM to anabhihata prazna hotA hai| anabhihata praznAkSara svavargAkSaroM meM hoM to vyAdhi-pIr3A aura anya vargAkSaroM meM hoM, to zoka, santApa, duHkha, bhaya aura pIr3A phala hotA hai| jaise motIlAla nAmaka vyakti prazna pUchane aayaa| praznavAkya pUchane para usane 'camelI' kA nAma liyaa| camelI yaha praznavAkya kauna-sA hai? yaha jAnane ke lie usa vAkya kA vizleSaNa kiyA, to praznavAkya kA prArambhika akSara ca hai, isameM a svara aura ca vyaMjana kA saMyoga hai, dvitIya varNa 'me' meM e svara aura m vyaMjana kA saMyoga hai tathA tRtIya varNa 'lI' meM I svara aura la vyaMjana kA saMyoga hai| c + a + m + e+ l + I isa vizleSaNa meM a+ca+m ye tIna varNa anabhihata, I abhidhUmita, AliMgita aura la abhihata saMjJaka haiN| 'parasparaM zodhayitvA yo'dhikaH sa eva praznaH' isa niyama ke anusAra yaha prazna anabhihata huA, kyoMki sabase adhika varNa anabhihata prazna ke haiN| athavA prathama varNa jisa prazna kA ho, usI saMjJaka praznavAkya ko mAnanA cAhie, jaise Upara ke 42 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznavAkya 'camelI' meM prathama akSara 'ca' hai| yaha anabhihata praznavAkya kA hai, ataH anabhihata prazna mAnA jaaegaa| isakA phala kArya-asiddhi kahanA caahie| praznazreNI ke sabhI varNa caturtha varga aura prathama varga ke hoM athavA paMcama varga aura dvitIya varga ke hoM to abhighAtita prazna hotA hai| isa prazna kA phala atyanta aniSTakara batAyA gayA hai| yadi pRcchaka kamara, hAtha, paira aura chAtI ko khujalAtA huA prazna kare to bhI abhighAtita prazna hotA hai| praznavAkya ke prArambha meM yA samasta praznavAkya meM adhikAMza svara a i e au ye cAra hoM to AliMgita prazna, A I ai au ye cAra hoM to abhidhUmita prazna aura u U aM aH ye cAra hoM to dagdha prazna hotA hai| AliMgita prazna hone para kAryasiddhi, abhidhUmita hone para dhanalAbha, kAryasiddhi, mitrAgamana evaM yazalAbha aura dagdha prazna hone para duHkha, zoka, cintA pIr3A evaM dhanahAni hotI hai| jaba pRcchaka dAhine hAtha se dAhine aMga ko khujalAte hue prazna kare to AliMgita, dAhine yA bAyeM hAtha se samasta zarIra ko khujalAte hue prazna kare to abhidhUmita prazna evaM rote hue nIce kI ora dRSTi kiye hue prazna kare to dagdha hotA hai| praznAkSaroM ke sAtha-sAtha uparyukta caryA-ceSTA kA bhI vicAra karanA Avazyaka hai| yadi praznAkSara AliMgita hoM aura pRcchaka kI ceSTA dagdha prazna kI ho, aisI avasthA meM phala mizrita kahanA caahie| praznavAkya meM athavA praznavAkya kA Adya svara AliMgita hone para tathA ceSTA-caryA ke abhidhUmita yA dagdha hone para prazna kA phala mizrita hogA, para isa avasthA meM gaNaka ko apanI buddhi kA vizeSa upayoga karanA hogaa| yadi praznAkSaroM meM AliMgita svaroM kI pradhAnatA hai, to use nissaMkoca rUpa se AliMgita prazna kA phala kahanA cAhie, bhale hI caryA-ceSTA anya prazna kI hai| udAharaNa-kisI ne Akara pUchA 'merA kArya siddha hogA yA nahIM?' isa prArambhika uccarita vAkya ko praznavAkya mAnakara vizleSaNa kiyA to m + e + r + A + k + A + r + y + a + s + i + d + dh + a + ha + o + ga + A yaha svarUpa huaa| isameM a, a, i, e, o, ye pA~ca akSara svara AliMgita aura A, A, A ye tIna abhidhUmita prazna ke hue| "parasparam akSarAzi zodhayitvA yo'dhikaH sa eva praznaH" isa niyama ke anusAra zodhana kiyA, to AliMgita prazna ke do svara avazeSa Aye-5 AliMgita, 3 abhidhUmita=2 svara aaliNgit| ataH yaha prazna AliMgita huaa| yadi isa pRcchaka kI caryA-ceSTA abhidhUmita prazna kI ho, to mizrita phala hone para bhI AliMgita prazna kA hI phala pradhAnarUpa se kahanA caahie| uparyukta ATha prakAra se prazna kA vicAra karane ke pazcAt adharottara, vargottara aura varga saMyukta adhara ina bhaMgoM ke dvArA bhI praznoM kA vicAra karanA caahie| uttara ke nau bheda kaha gaye haiM-uttarottara, uttarAdhara, adharAdhara, vargottara, akSarottara, svarottara, guNottara aura aadeshottr| a aura kavarga uttarottara, cavarga aura Tavarga uttarAdhara, tavarga aura pavarga adharottara evaM yavarga aura zavarga adharAdhara hote haiN| prathama aura tRtIya varga vAle akSara vargottara, dvitIya aura caturtha prastAvanA : 43
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vargavAle akSara akSarottara evaM paMcama vargavAle akSara donoM-prathama aura tRtIya milA dene se kramazaH vargottara aura vargAdhara hote haiN| ___ ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa ye unnIsa varNa uttarasaMjJaka, kha gha cha jha Tha Dha tha dha pha bha ra va Sa ha ye caudaha varNa adhara saMjJaka, a i u e o aM ye chaha varNa svarottarasaMjJaka; a ca ta ya u ja da la ye ATha varNa guNottara saMjJaka aura ka Ta pa za ga Da va ha ye ATha varNa guNAdhara saMjJaka haiN| saMyukta, asaMyukta, abhihata evaM anabhihata Adi ATha prakAra ke praznoM ke sAtha nau prakAra ke ina praznoM kA bhI vicAra karanA caahie| praznakartA ke prathama, tRtIya aura paMcama sthAna ke vAkyAkSara uttara evaM dvitIya aura caturtha sthAna ke vAkyAkSara adhara kahalAte haiN| yadi prazna meM dIrghAkSara prathama, tRtIya aura paMcama sthAna meM hoM to lAbha karAnevAle hote haiM, zeSa sthAnoM meM rahanevAle hrasva aura plutAkSara hAni karAnevAle hote haiN| sAdhaka ina praznAkSaroM para-se jIvana, maraNa, lAbha, alAbha, jaya, parAjaya Adi phaloM ko jJAta kara sakatA hai| isa prakAra vibhinna dRSTikoNoM se AcArya ne vAcika praznoM kA vicAra kiyA hai| jyotiSa zAstra meM prazna do prakAra ke batAye haiM-mAnasika aura vaacik| vAcika prazna meM praznakartA jisa bAta ko pUchanA cAhatA hai, use jyotiSI ke sAmane prakaTa kara usakA phala jJAta karatA hai| parantu mAnasika prazna meM pRcchaka apane mana kI bAta nahIM batalAtA hai; kevala pratIkoM phala, puSpa, nadI, pahAr3a, devatA Adi ke nAma dvArA hI jyotiSI ko usake mana kI bAta jAnakara kahanA par3atA hai| ___saMsAra meM pradhAnatayA tIna prakAra ke padArtha hote haiM-jIva, dhAtu aura muul| mAnasika prazna bhI ukta tIna hI prakAra ke ho sakate haiN| AcArya ne suvidhA ke lie inakA nAma tIna . prakAra kI yoni-jIva, dhAtu aura mUla rakhA hai| a A i I u U e ai o au aM aH ina bAraha svaroM meM se a A i e o aH ye chaha svara tathA ka kha ga gha ca cha ja jhaTa Tha Da Dha ya za ha ye pandraha vyaMjana isa prakAra kula 21 varNa jIva saMjJaka; u U aM ye tIna svara tathA ta tha da dha pa pha ba bha va sa ye dasa vyaMjana isa prakAra kula 13 varNa dhAtu saMjJaka aura I ai au ye tIna svara tathA Ga Ja Na na ma ra la Sa ye ATha vyaMjana isa prakAra kula 11 varNa mUla saMjJaka hote haiN| jIvayoni meM a e ka ca Ta ta pa ya za ye akSara dvipada saMjJaka; A ai kha cha Tha tha pha ra Sa ye akSara catuSpada saMjJaka; i o ga ja Da da ba la sa ye akSara apada saMjJaka aura I au gha jha Dha dha bha va ha ye akSara pAdasaMkula saMjJaka hote haiN| dvipada yoni ke deva, manuSya, pazu yo pakSI aura rAkSasa ye cAra bheda haiM a ka kha ga gha Ga prazna vargoM ke hone para devayoni ca cha ja jha Ja Ta Tha Da Dha Na prazna vargoM ke hone para manuSya yoni; ta tha da dha na pa pha ba bha ma ke hone para pazu yA pakSI yoni aura ya ra la va za Sa sa ha praznavargoM ke hone para rAkSasa yoni hotI hai| devayoni ke cAra bheda haiM-kalpavAsI, bhavanavAsI, vyantara aura jyotissii| devayoni ke varSoM meM akAra kI mAtrA hone para kalpavAsI, ikAra kI mAtrA hone 44 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ para bhavanavAsI, ekAra kI mAtrA hone para vyantara aura okAra kI mAtrA hone para jyotiSkadevayoni hotI hai / manuSya yoni ke brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra aura antyaja ye pA~ca bheda haiN| a eka caTatapayaza ye varNa brAhmaNa yoni saMjJaka; A ai kha cha Tha tha pha ra Sa ye varNa kSatriya yoni saMjJaka i o ga ja Da da ba la sa ye varNa vaizya yoni saMjJaka; I au gha jha da dha bha vaha varNa zUdrayoni saMjJaka evaM u U Ga Ja Na na ma aM aH ye varNa antyaja yoni saMjJaka hote haiN| ina pA~coM yoniyoM ke varNoM meM yadi a i e o ye mAtrAe~ hoM to puruSa, AI ai au ye mAtrAe~ hoM to strI evaM u U aM aH ye mAtrAe~ hoM to napuMsaka saMjJaka hote haiM / puruSa, strI aura napuMsaka meM bhI AliMgita prazna hone para gaura varNa, abhidhUmita hone para zyAma aura dagdha hone para kRSNa varNa hotA hai| AliMgita prazna hone para bAlyAvasthA, abhidhUmita hone para yuvAvasthA aura dagdha prazna hone para vRddhAvasthA hotI hai| AliMgita prazna hone para sama - nakada adhika bar3A na adhika choTA, abhidhUmita hone para lambA aura dagdha prazna hone para kubjaka aura baunA hotA hai / ta tha da dha na praznAkSaroM ke hone para jalacara pakSI aura pa pha ba bha ma praznAkSaroM ke hone para thalacara pakSiyoM kI cintA kahanI caahie| rAkSasa yoni ke do bheda haiM- karmaja aura yonija / bhUta, pretAdi rAkSasa karmaja kahalAte haiM aura asurAdi ko yonija kahate haiM / ta tha da dha na praznAkSaroM ke hone para karmaja aura za Sa sa ha praznAkSaroM ke hone para yonija rAkSasa kI cintA samajhanI cAhie / catuSpada yoni ke khurI, nakhI, dantI aura zrRMgI ye cAra bheda haiM / yadi praznAkSaroM meM A aura ai svara hoM to khurI cha aura Tha praznAkSaroM meM hoM to nakhI; tha aura pha praznAkSaroM meM hoM to dantI evaM ra aura Sa praznAkSaroM meM hoM to zRMgI yoni hotI hai| khurI yoni ke grAmacaraH aura araNyacara ye do bheda haiN| A, ai praznAkSara ke hone para grAmacara-ghor3A, gadhA, U~Ta Adi mavezI kI cintA aura kha praznAkSara hone para vanacArI pazu-rojha, hariNa, kharagoza Adi pazuoM kI cintA samajhanI cAhie / nakhI yoni ke grAmacara aura araNyacara ye do bheda haiN| praznavAkya meM cha praznAkSara hoM to grAmacara arthAt kuttA, billI Adi nakhI pazuoM kI cintA aura Tha praznAkSara ho to araNyacara- vyAghra, cItA, siMha, bhAlU Adi jaMgalI jIvoM kI cintA kahanI cAhie / dantI yoni ke do bheda haiM-grAmacara aura araNyacara / praznavAkya meM tha akSara ho to grAmacara - zUkara Adi grAmINa pAlatU dantI jIvoM kI cintA aura pha akSara ho to araNyacara jaMgalI hAthI, sehI Adi dantI pazuoM kI cintA kahanI cAhie / zRMgI yoni ke do bheda haiM- grAmacara aura araNyacara / praznavAkya meM ra akSara ho to bhaiMsa, bakarI, gAya, baila Adi pAlatU sIMgavAle pazuoM kI cintA evaM Sa akSara ho to araNyacara- hariNa, kRSNasAra Adi vanacArI sIMgavAle pazuoM kI cintA samajhanI cAhie / apada yoni ke do bheda haiM- jalacara aura thalacara / praznavAkya meM i o ga ja Da akSara prastAvanA : 45
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ hoM, to jalacara-machalI, zaMkha ityAdi kI cintA aura da ba la sa akSara hoM, to sA~pa, meMDhaka Adi thalacara apadoM kI cintA samajhanI caahie| pAdasaMkula yoni ke do bheda haiM-aNDaja aura svedj| i aura gha jha Dha ye praznAkSara aNDaja saMjJaka-bhramara, paMtaga ityAdi aura dha bha va ha ye praznAkSara svedaka saMjJaka-na~, khaTamala Adi haiN| dhAtu yoni ke bhI do bheda batAye haiM-dhAmya aura adhaamy| ta da pa ba u aMsa ina praznAkSaroM ke hone para dhAmya dhAtu yoni aura gha tha dha pha U ba e ina praznAkSaroM ke hone para adhAmya dhAtu yoni hotI hai| dhAmya yoni ke ATha bheda haiM-suvarNa, cA~dI, tA~bA, rA~gA, kA~sA, lohA, sImA aura pittl| dhAmya yoni ke prakArAntara se do bheda haiM-ghaTita aura aghttit| uttarAkSara praznavargoM meM rahane para ghaTita aura adharAkSara rahane para aghaTita dhAtu yoni hotI hai| ghaTita dhAtu yoni ke tIna bheda haiM-jIvAbharaNa, AbhUSaNa, gRhAbharaNa-bartana aura nANaka-sikke, noTa aadi| a e ka ca Ta ta pa ya za praznAkSara hoM, to dvipadAbharaNa-do pairavAle jIvoM ke AbhUSaNa hote haiN| isake tIna bheda haiM-devatA-bhUSaNa, pakSiAbhUSaNa aura mnussyaabhuussnn| manuSyAbhUSaNa ke zirasAbharaNa, karNAbharaNa, nAsikAbharaNa, grIvAbharaNa, hastAbharaNa, jaMghAbharaNa aura pAdAbharaNa ye sAta bheda haiN| ina AbhUSaNoM meM mukuTa, khaura, sIsaphUla Adi zirasAbharaNa; kAnoM meM pahane jAnevAle kuNDala, eriMga Adi karNAbharaNa, nAka meM pahanI jAnevAlI lauMga, bAlI, natha Adi nAsikAbharaNa, kaNTha meM pahanI jAnevAlI ha~sulI, hAra, kaNThI Adi grIvAbharaNa; hAthoM meM pahane jAnevAle kaMkaNa, mudarI, challA, chApa Adi hastAbharaNa; jaMghoM meM bA~dhe jAnevAle dhuMgharU, kSudraghaNTikA Adi jaMghAbharaNa aura pairoM meM pahane jAnevAle bichue, challA, pAjeba Adi pAdAbharaNa hote haiN| ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa praznAkSaroM ke hone para manuSyAbhUSaNa kI cintA evaM kha gha cha jha Tha Dha tha dha pha. bha ra va Sa ha praznAkSaroM ke hone para striyoM ke AbhUSaNoM kI cintA samajhanI caahie| uttarAkSara praznavargoM ke hone para dakSiNa aMga kA AbhUSaNa aura adharAkSara praznavarNoM ke hone para vAma aMga kA AbhUSaNa samajhanA caahie| a ka kha ga gha Ga praznAkSaroM ke hone para yA praznavargoM meM ukta praznAkSaroM kI bahulatA hone para devoM ke upakaraNa-chatra, cAmara Adi athavA AbhUSaNa (padmAvatI devI evaM dharaNendra Adi rakSaka devoM ke AbhUSaNa) aura ta tha da dha na pa pha ba bha ma ina praznavargoM ke hone para pakSiyoM ke AbhUSaNoM kI cintA kahanI caahie| praznakartA ke praznavAkya meM prathama varNa kI mAtrA a i e o ina cAra mAtrAoM meM se koI ho, to jIvAbharaNa kI cintA; A I ai au ina cAra mAtrAoM meM se koI mAtrA ho to gRhAbharaNa kI cintA aura u U aM aH ina cAra mAtrAoM meM se koI mAtrA ho to sikke, noTa, rupaye Adi kI cintA samajhanI caahie| praznavAkya ke Adya varNa kI mAtrA a A ina donoM meM se koI ho to zirasAbharaNa kI cintA; i I ina donoM meM se koI ho to karNAbharaNa kI cintA, u U ina donoM mAtrAoM meM se koI ho to nAsikAbharaNa kI cintA; e mAtrA ke hone se grIvAbharaNa kI cintA; ai mAtrA ke hone se kaNThAbharaNa kI cintA; R tathA saMyukta vyaMjana meM ukAra kI mAtrA hone se hastAbharaNa kI cintA; o au ina mAtrAoM 46 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM se kisI ke hone para jaMghAbharaNa kI cintA aura aM aH ina donoM mAtrAoM meM se kisI ke hone para pAdAbharaNa kI cintA samajhanI cAhie / yadi praznavAkya kA Adya varNa ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa ina akSaroM meM se koI ho to hIrA, mANikya, marakata, padmarAga aura mUMgA kI cintA; khaghacha jhaTha Dhatha dha phabhara va Sa ha ina akSaroM meM se koI ho to haritAla, zilA, patthara Adi kI cintA evaM u U aM aH ina svaroM se yukta vyaMjana prazna ke Adi meM ho to zarkarA (cInI), lavaNa, bAlU Adi kI cintA samajhanI caahie| yadi praznavAkya ke Adi meM ai e o ina cAra mAtrAoM meM se koI ho to hIrA, motI, mANikya Adi javAharAta kI cintA; A I ai au ina mAtrAoM meM se koI ho to zilA, patthara, sImeMTa cUnA, saMgamaramara Adi kI cintA evaM u U aM aH ina mAtrAoM meM se koI mAtrA ho to cInI, bAlU Adi kI cintA kahanI caahie| mRSTikA prazna meM muTThI ke andara bhI inhIM prazna vicAroM ke anusAra yoni kA nirNaya kara vastu kahanI cAhie / mUla yoni ke cAra bheda haiM-vRkSa, gulma, latA aura vallI / yadi praznavAkya ke AdyavarNa kI mAtrA A ho to vRkSa, I ho to gulma, ai ho to latA aura au ho to vallI samajhanI cAhie / punaH mUlayoni ke cAra bheda kahe gaye haiM- valkala, patte, phUla aura phala / praznavAkya ke Adi meM, ka ca Ta ta varNoM ke hone para balkala, kha cha Tha tha varNoM ke hone para patte ga da varNoM ke hone para phUla aura gha jha Dha dha varNoM ke hone para phala kI cintA kahanI caahie| ina cAroM bhedoM ke bhI do-do bheda haiM- bhakSya aura abhakSya / ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Nata da na pa ba ma ya la za sa prazna varNoM ke hone para yA praznavAkya meM ukta varNoM kI adhikatA hone para bhakSya aura kha gha cha jha Tha Dha dha dha pha bha ra va Sa praznavarNoM ke hone para yA praznavAkya meM ina vargoM kI adhikatA hone para abhakSya mUla yoni kI cintA kahanI cAhie / bhakSyAbhakSya ke avagata ho jAne para uttarAkSara praznavarNoM ke hone para sugandhita aura adharAkSara praznavarNoM ke hone para durgandhita mUla yoni kI cintA samajhanI cAhie / athavA ka ca Ta ta pa ya za praznavarNoM ke hone para sugandhita evaM gha jha Dha dha bha va sa praznavarNoM ke hone para durgandhita mUla yoni kI cintA samajhanI cAhie / uttarAkSara praznavarNoM ke hone para Ardra mUla yoni, adharAkSara praznavarNoM ke hone para zuSka, uttarAkSara praznavarNoM ke hone para svadezastha, adharAkSara praznavarNoM ke hone para paradezastha mUla yoni samajhanI caahie| Ga Ja Na na ma praznAkSaroM ke hone para sUkhe hue tRNa, kATha, devadAru, dUba, candana Adi samajhane cAhie / i aura ja praznavarNoM ke hone para zastra aura vastra sambandhI mUla yoni kahanI cAhie / jIvayoni se mAnasika cintA aura muSTigata praznoM ke uttaroM ke sAtha cora kI jAti, avasthA, AkRti, rUpa, kada, strI, puruSa evaM bAlaka Adi kA patA lagAyA jA sakatA hai| dhAtu yoni meM corI gayI vastu kA svarUpa, nAma pRcchaka ke binA kahe bhI jyotiSI jAna sakatA hai / dhAtu yoni ke vizleSaNa se kahA jA sakatA hai ki amuka prakAra kI vastu corI gayI prastAvanA : 47
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai yA naSTa huI hai| ina yoniyoM ke vicAra dvArA kisI bhI vyakti kI manaHsthita vicAradhArA kA patA sahaja meM lagAyA jA sakatA hai| isa grantha meM mUka praznoM ke anantara muSTikA praznoM kA vicAra kiyA hai| yadi praznAkSaroM meM pahale ke do svara AliMgita hoM aura tRtIya svara abhidhUsita ho to muTThI meM zveta raMga kI vastu; pUrva ke do svara abhidhUmita hoM aura tRtIya svara dagdha ho to pIle raMga kI vastu; pUrva ke do svara dagdha aura tRtIya AliMgita ho to rakta-zyAma varNa kI vastu; prathama svara dagdha, dvitIya AliMgita aura tRtIya abhidhUmita ho to zyAma-zveta varNa kI vastu; prathama AliMgita, dvitIya dagdha aura tRtIya abhidhUmita ho to kAle raMga kI vastu evaM prathama dagdha dvitIya abhidhumita aura tRtIya AliMgita svara ho to muTThI meM hare raMga kI vastu samajhanI caahie| yadi pRcchaka ke praznAkSaroM meM prathama svara abhidhUmita, dvitIya AliMgita aura tRtIya dagdha ho to vicitra varNa kI vastu; tInoM svara AliMgita hoM to kRSNa varNa kI vicitra vastu; tInoM dagdha hoM to nIla varNa kI vastu aura tInoM abhidhUmita svara hoM to kAMcana varNa kI vastu samajhanI caahie| .. lAbhAlAbha sambandhI praznoM kA vicAra karate hue kahA hai ki praznAkSaroM meM AliMgita-A i e o mAtrAoM ke hone para zIghra adhika lAbha; abhidhUmita-A I ai au mAtrAoM ke hone para alpa lAbha evaM dagdha-u U aM aH mAtrAoM ke hone para alAbha evaM hAni hotI hai| u U aM aH ina cAra mAtrAoM se saMyukta ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa ye praznAkSara hoM to bahuta lAbha hotA hai| A I ai au mAtrAoM se saMyukta ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa praznAkSaroM ke hone para alpa lAbha hotA hai| a i e o mAtrAoM se saMyukta uparyukta praznAkSaroM ke hone para kaSTa dvArA alpalAbha hotA hai| a A i e o aH ka kha ga gha ca cha ja jha Ta Tha Da Dha yaza ha praznAkSara hoM to jIvalAbha aura rupayA, paisA, sonA, cA~dI, motI, mANikya Adi kA lAbha hotA hai| I ai au GaJa Na na ma la ra Sa praznAkSara hoM to lakar3I, vRkSa, kurasI, Tebula, palaMga Adi vastuoM kA lAbha hotA hai| zubhAzubha prazna prakaraNa meM pradhAnatayA rogI ke svAsthya lAbha evaM usakI Ayu kA vicAra kiyA gayA hai| praznavAkya meM Adya varNa AliMgita mAtrA se yukta ho to rogI kA roga yatnasAdhya, abhidhUmita mAtrA se yukta ho to kaSTasAdhya aura dagdhamAtrA se yukta ho to mRtyu phala samajhanA caahie| pRcchaka ke praznAkSaroM meM Adya varNa A I ai au mAtrAoM se saMyuktAkSara hoM to pRcchaka jisake sambandha meM pUchatA hai usakI dIrghAyu kahanI caahie| A I ai au ina mAtrAoM se yukta ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa vargoM meM se koI bhI varNa praznavAkya kA AdyakSara ho to lambI bImArI bhogane ke bAda rogI svAsthyalAbha karatA hai| isa prakAra zubhAzubha prakaraNa meM vistAra se svAsthya, asvAsthya, jIvana-maraNa kA vicAra kiyA gayA hai| prastuta grantha kA mahattvapUrNa prakaraNa naSTa-janmapatra banAne kA hai| isameM praznAkSaroM para se hI janmamAsa, pakSa, tithi aura saMvat Adi kA Anayana kiyA gayA hai| mAsAnayana karate 48 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ hue batAyA hai ki yadi a e ka praznAkSara hoM yA praznavAkya ke Adi meM inameM se koI ho to phAlguna mAsa kA janma, ca Ta praznAkSara hoM yA praznavAkya ke Adi meM inameM se koI akSara ho to caitra mAsa kA janma, ta pa praznAkSara hoM yA praznavAkya ke Adi meM inameM se koI akSara ho to kArtika mAsa kA janma, ya za praznAkSara hoM yA praznavAkya ke Adi meM inameM se koI akSara ho to mArgazIrSa kA janma, A ai kha cha Tha tha pha ra Sa praznAkSara hoM yA prazna vAkya ke Adi kA akSara inameM se koI ho to mAgha mAsa kA janma i o ga ja Da da praznAkSara hoM yA inameM se koI bhI varNa praznavAkya ke Adi meM ho to vaizAkha mAsa kA janma, da ba la ye praznAkSara hoM yA inameM se koI bhI varNa praznavAkya ke Adi meM ho to jyeSTha mAsa kA janma, I augha jhaDha ye praznAkSara hoM yA inameM se koI bhI varNa praznavAkya ke Adi meM ho to ASAr3ha mAsa kA janma, dha bha va ha praznAkSara hoM yA inameM se koI bhI varNa praznavAkya ke Adi meM ho to zrAvaNa mAsa kA janma, u U Ga Na Ja ye praznAkSara hoM yA inameM se koI bhI varNa praznavAkya kA Adi akSara ho to bhAdrapada mAsa kA janma, na ma aM aH ye praznAkSara hoM yA inameM se koI bhI varNa praznavAkya ke Adi meM ho to Azvina mAsa kA janma evaM AIkha chaTha ye praznAkSara hoM yA inameM se koI bhI varNa praznavAkya kA AdyakSara ho to pauSa mAsa kA janma samajhanA caahie| isI prakAra Age pakSa aura tithi kA bhI vicAra kiyA hai / isa grantha meM pratipAdita vidhi se naSTa janmapatra saralatApUrvaka banAyA jA sakatA hai / isa grantha meM Age mUkaprazna, muSTikAprazna, lUkAprazna ityAdi praznoM ke lie upayogI varga paMcAdhikAra kA varNana kiyA hai| kyoMki praznAkSara jisa varga ke hote haiM, vastu kA nAma usa varga ke akSaroM para nahIM hotaa| isalie siMhAvalokana, gajAvalokana, nandyAvarta, maNDUkaplavana aura azvamohita krama ye pA~ca prakAra ke siddhAnta vargAkSaroM ke parivartana meM kArya karate haiN| isa paMcAdhikAra ke svarUpa, gaNita aura niyamopaniyama Adi Avazyaka bAtoM ko jAnakara praznoM ke rahasya ko avagata karanA caahie| isa grantha ke lagabhaga anta meM sabhI vargoM ke paMcAdhikAra die gae haiM tathA cakroM ke AdhAra para unakA svarUpa parivartana bhI dikhalAyA gayA hai / prazna nikAlane kI vidhi yadyapi prazna nikAlane kI vidhi kA pahale ullekha kiyA jA cukA hai / parantu pAThaka isa navIna viSaya ko saralatApUrvaka jAna sakeM; isalie saMkSepa meM praznavidhi para prakAza DAlA jaaegaa| 1. jaba N pRcchaka prazna pUchane ke lie Ae to pUrvokta pA~coM vargoM ko eka kAgaja para likhakara usase akSaroM kA sparza tIna bAra karAe~ / pRcchaka dvArA sparza kiye gaye tInoM akSaroM ko likha leM; phira saMyukta, asaMyukta, abhihata, anabhihata, abhighAtita, abhidhUmita, AliMgi aura dagdha ina saMjJAoM dvArA tathA adharottara, vargottara aura varga saMyukta adhara ina granthokta saMjJAoM dvArA praznoM kA vicAra kara uttara deM / 2. varNamAlA ke akSaroM meM se pRcchaka se koI bhI tIna akSara pUcheM / pazcAt usake prastAvanA : 46
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznAkSaroM ko likhakara granthokta pA~coM vargoM ke akSaroM se milAna kareM tathA saMyukta, asaMyukta Adi saMjJAoM dvArA phala kA vicAra kreN| 3. pRcchaka ke Ane para kisI abodha bAlaka se akSaroM kA sparza karAe~ yA varNamAlA ke akSaroM meM se tIna akSaroM kA nAma pUche pazcAt usa abodha zizu dvArA batAye gaye akSaroM ko praznAkSara mAnakara praznoM kA vicAra kreN| 4. pRcchaka Ate hI jisa vAkya se bAtacIta Arambha kare; usI vAkya ko praznavAkya mAnakara saMyukta, asaMyukta Adi saMjJAoM dvArA praznoM kA phalAphala jJAta kreN| 5. prAtaHkAla meM pRcchaka ke Ane para usase kisI puSpa kA nAma, madhyAhnakAla meM phala kA nAma, aparAhnakAla meM devatA kA nAma aura sAyaMkAla meM nadI yA pahAr3a kA nAma pUchakara praznavAkya grahaNa karanA caahie| isa praznavAkya-para se saMyukta Adi saMjJAoM dvArA praznoM kA phalAphala avagata karanA caahie| . 6. pRcchaka kI caryA, ceSTA jaisI ho, usake anusAra praznoM kA phala batAnA caahie| 7. praznalagna nikAlakara usake AdhAra se praznoM ke phala batalAne caahie| 8. pRcchaka se kisI aMka saMkhyA ko pUchakara usa para gaNita kriyA dvArA praznoM kA phalAphala avagata karanA caahie| grantha kA bahiraMga rUpa upayogI prazna-pRcchaka se kisI phala kA nAma pUchanA tathA koI eka aMkasaMkhyA pUchane ke pazcAt aMkasaMkhyA ko dviguNA kara phala aura nAma ke akSaroM kI saMkhyA jor3a denI caahie| jor3ane ke pazcAt jo yoga saMkhyA Ae, usameM 13 jor3akara yoga meM nau kA bhAga denA caahie| 1 zeSa meM dhanavRddhi, 2 meM dhanakSaya, 3 meM Arogya, 4 meM vyAdhi, 5 meM strIlAbha, 6 meM bandhunAza, 7 meM kAryasiddhi, 8 meM maraNa aura 6 meM rAjyaprApti hotI hai| kArya siddhi-asiddhi kA prazna-pRcchaka kA mukha jisa dizA meM ho, usa dizA kI aMkasaMkhyA (pUrva 1, pazcima 2, uttara 3, dakSiNa 4), praharasaMkhyA (jisa prahara meM prazna kiyA gayA hai usakI saMkhyA, tIna-tIna ghaNTe kA eka prahara hotA hai| prAtaH kAla sUryodaya se tIna ghaNTe taka prathama prahara, Age tIna-tIna ghaNTe para eka-eka prahara kI gaNanA kara lenI caahie|) vArasaMkhyA (ravivAra 1, somavara 2, maMgalavAra 3, budhavAra 4, bRhaspati 5, zukra 6, zani 7) aura nakSatrasaMkhyA (azvinI 1, bharaNI 2, kRttikA 3 ityAdi gaNanA) ko jor3akara yogaphala meM ATha kA bhAga denA caahie| eka athavA pA~ca zeSa rahe to zIghra kAryasiddhi; chaha athavA cAra zeSa meM tIna dina meM kAryasiddhi, tIna athavA sAta zeSa meM vilamba se kAryasiddhi evaM eka athavA ATha zeSa meM kArya asiddhi hotI hai| 2. pRcchaka se eka se lekara eka sau ATha aMka ke bIca kI eka aMkasaMkhyA pUchanI caahie| isa aMkasaMkhyA meM 12 kA bhAga dene para 176 zeSa bace to vilamba se kAryasiddhi, 8 / 4 / 10 / 5 zeSa meM kAryanAza evaM 2 / 6 / 110 zeSa meM zIghra kAryasiddhi hotI hai| 50 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. pRcchaka se kisI phUla kA nAma pUchakara usakI svara saMkhyA ko vyaMjana saMkhyA se guNA kara deM; guNanaphala meM pRcchaka ke nAma ke akSaroM kI saMkhyA jor3akara yogaphala meM 6 kA bhAga deN| eka zeSa meM zIghra kAryasiddhi; 2 / 5 10 meM vilamba se kAryasiddhi aura 4 / 6 8 zeSa meM kAryanAza tathA avaziSTa zeSa meM kArya mandagati se hotA hai / 4. pRcchaka ke nAma ke akSaroM ko do se guNAkara guNanaphala meM 7 jor3a deN| isa yoga meM 3 kA bhAga dene para sama zeSa meM kAryanAza aura viSama zeSa meM kAryasiddhi phala kahanA cAhie / 5. pRcchaka se eka se lekara nau taka kI aMka saMkhyA meM se koI bhI aMka pUchanA caahie| batAyI gayI aMkasaMkhyA ko usake nAma kI akSarasaMkhyA se guNA kara denA cAhie / isa guNaphala meM tithisaMkhyA aura praharasaMkhyA jor3a denI cAhie / tithi kI gaNanA zuklapakSa kI pratipadA se hotI hai / ataH zuklapakSa kI pratipadA kI saMkhyA 1, dvitIyA kI 2 isI prakAra amAvAsyA kI 30 saMkhyA mAnI jAtI hai| vAra saMkhyA ravivAra ko 1, somavAra ko 2, maMgala ko 3, isI prakAra uttarottara bar3hatI huI zani ko 7 mAnI jAtI hai / uparyukta yoga saMkhyA meM 7 kA bhAga dene para 0 / 7 / 1 zeSa meM kArya asiddhi, matAntara se 7 / 1 meM vilamba se siddhi, 2 / 6 / 4 zeSa meM siddhi, 3 / 5 zeSa meM kucha vilamba se siddhi hotI hai / 6. nimna cakra banAkara pRcchaka se aMgulI rakhavAnA caahie| yadi pRcchaka 8 12 aMka para aMgulI rakhe to kAryAbhAva; 4 / 6 para aMgulI rakhe to kAryasiddhi; 7 / 3 para aMgulI rakhe to vilamba se kAryasiddhi evaM 1 / 5 / 6 para aMgulI rakhe to zIghra hI kAryasiddhi phala kahanA cAhie / 1 6 cakra 7 2 3 4 t t 7. pRcchaka yadi Upara ko dekhatA huA prazna kare to kAryasiddhi aura jamIna kI ora dekhatA huA prazna kare to kArya kI asiddhi hotI hai| apane zarIra ko khujalAtA huA prazna kare to vilamba se kAryasiddhi; jamIna kharoMcatA huA prazna kare to kArya asiddhi evaM idhara-udhara dekhatA huA prazna kare to vilamba se kArya siddhi hotI hai| 8. meSa, mithuna, kanyA aura mIna lagna meM prazna kiyA gayA ho to kAryasiddhi; tulA, karka, siMha aura vRSa lagna meM prazna kiyA ho to vilamba se siddhi evaM vRzcika, dhanu, makara aura kumbha lagna meM prazna kiyA gayA ho to prAyaH asiddhi; matAntara se dhanu aura kumbha lagna meM kAryasiddhi hotI hai| makara lagna meM prazna karane para kAryasiddhi nahIM hotI / lagna ke anusAra prazna kA vicAra karane para graha - dRSTi kA vicAra kara lenA bhI Avazyaka - sA hai / ataH dazama prastAvanA : 51
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva aura paMcama bhAva ke sambandha vicArakara phala kahanA caahie| 6. piNDa banAkara isa grantha ke vivecana meM pratipAdita vidhi se kAryasiddhi ke praznoM kA vicAra karanA caahie| lAbhAlAbha prazna-pRcchaka se eka se lekara ikyAsI taka kI aMkasaMkhyA meM se koI eka aMkasaMkhyA pUchanI caahie| usakI aMkasaMkhyA ko 2 se guNAkara nAma ke akSaroM kI saMkhyA jor3a denI caahie| isa yogaphala meM 3 kA bhAga dene para do zeSa meM lAbha, eka zeSa meM alpalAbha para kaSTa adhika aura zUnya meM hAni phala kahanA caahie| 2. lAbhAlAbha ke prazna meM pRcchaka se kisI nadI kA nAma pUchanA caahie| yadi nadI ke nAma ke AdyakSara meM a i e o mAtrAe~ hoM to bahuta lAbha, A I aiM au. mAtrAe~ hoM to alpa lAbha evaM u U aM aH ye mAtrAe~ hoM to hAni phala kahanA caahie| 3. pRcchaka ke nAmAkSara kI mAtrAoM ko nAmAkSara ke vyaMjanoM se guNAkara do kA bhAga denA caahie| eka meM lAbha aura zUnya zeSa meM hAni phala samajhanA caahie| 4. pRcchaka ke praznAkSaroM se AliMgitAdi saMjJAoM meM jisa saMjJA kI mAtrAe~ adhika hoM, unheM tIna sthAnoM meM rakhakara eka jagaha ATha se, dUsarI jagaha caudaha se aura tIsarI jagaha caubIsa se guNA kara tInoM guNanaphala rAziyoM meM sAta kA bhAga denA caahie| yadi tInoM sthAnoM meM sama zeSa bace to aparimita lAbha; do sthAnoM meM sama zeSa aura eka sthAna meM viSama zeSa rahe to alpa lAbha hotA hai, tInoM sthAnoM meM viSama zeSa rahane se nizcita hAni hotI hai| corI gayI vastu kI prApti kA prazna-pRcchaka jisa dina pUchane AyA ho usa tithi kI saMkhyA, vAra saMkhyA, nakSatra saMkhyA aura lagna saMkhyA (jisa lagna meM prazna kiyA ho usakI saMkhyA, grahaNa karanI caahie| meSa meM 1, vRSa meM 2, mithuna meM 3, karka meM 4 Adi) ko jor3a denA caahie| isa yogaphala meM tIna aura jor3akara jo saMkhyA Ae, usameM pA~ca kA bhAga denA caahie| eka zeSa bace to corI gayI vastu pRthvI meM, do bace to jala meM, tIna bace to AkAza meM (Upara kisI sthAna para rakhI huI), cAra bace to rAjya meM (rAjya ke kisI karmacArI ne lI hai) aura pA~ca bace to Ubar3a-khAbar3a jamIna meM nIce khodakara rakhI huI kahanA caahie| pRcchaka ke prazna pUchane ke samaya sthira lagna-vRSa, siMha, vRzcika, kumbha ho to corI gayI vastu ghara ke samIpa; cara lagna-meSa, karka, tulA, makara hoM to corI gayI vastu ghara se dUra kisI bAharI AdamI ke pAsa; dvisvabhAva-mithuna, kanyA, dhanu mIna hoM to koI sAmAnya paricita naukara, dAsI Adi cora hotA hai| yadi lagna meM candramA hoM to corI gayI vastu pUrva dizA meM, dazama meM candramA ho to dakSiNa dizA meM, saptama sthAna meM candramA ho to pazcima dizA meM aura caturtha sthAna meM candramA ho to khoyI vastu athavA cora kA nivAsa sthAna uttara dizA meM jAnA caahie| lagna para sUrya aura candramA donoM kI dRSTi ho to apane hI ghara kA cora hotA hai| pRcchaka kI meSa lagna rAzi ho to brAhmaNa cora, vRSa ho to kSatriya cora, mithuna ho to vaizya cora, karka ho to zUdra cora, siMha ho to antyaja cora, kanyA ho to strI cora, tulA * ho to putra, bhAI athavA mitra cora, vRzcika ho to sevaka cora, dhanu ho to bhAI athavA strI 52 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ cora, makara ho to vaizya cora, kumbha ho to cUhA cora aura mIna lagna rAzi ho to pRthvI ke nIce corI gayI vastu hotI hai| caralagna-meSa, karka, tulA, makara hoM to corI gayI vastu kisI anya sthAna para; sthira-vRSa, siMha, vRzcika, kumbha hoM to corI gaI vastu usI sthAna para (ghara ke bhItara hI) aura dvisvabhAva-mithuna, kanyA, dhanu, mIna hoM to ghara ke Asa-pAsa bAhara kahIM corI gayI vastu hotI hai| meSa, karka, tulA aura makara lagna rAziyoM ke hone para cora kA nAma do akSara kA; vRSa, siMha, vRzcika aura kumbha rAziyoM ke hone para cora kA nAma tIna-cAra akSaroM kA evaM mithuna, kanyA, dhanu aura mIna lagna rAziyoM ke hone para cora kA nAma tIna akSaroM kA hotA hai| ___ andhalocana saMjJaka nakSatroM meM vastu kI corI huI ho to zIghra milatI hai| mandalocana saMjJaka nakSatroM meM corI gayI vastu prayatna karane se milatI hai| madhyalocana saMjJaka nakSatroM meM corI gayI vastu prayatna karane se milatI hai yA khoyI huI vastu kA patA bahuta dinoM meM lagatA hai| sulocana saMjJaka nakSatroM meM corI gayI vastu kabhI nahIM miltii| andhalocana nakSatroM meM corI gayI yA khoyI huI vastu pUrva dizA meM, kANa saMjJaka nakSatroM meM dakSiNa dizA meM, cipaTalocana saMjJaka nakSatroM meM pazcima dizA meM evaM sulocana saMjJaka nakSatroM meM corI gaI vastu uttara dizA meM hotI hai| mAgha, pUrvAphAlgunI aura uttarA phAlgunI nakSatroM meM khoI vastu ghara ke bhItara; hasta, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASAr3hA, uttarASAr3hA, zravaNa aura dhaniSThA nakSatroM meM khoyI vastu ghara se dUra-4, 7, 10, 17, 21, 23, 24, 25, 30, 34, 43 aura 45 koza kI dUrI para; zatabhiSA, pUrvAbhAdrapada, uttarAbhAdrapada, revatI, azvinI aura bharaNI nakSatroM meM khoyI vastu ghara meM yA ghara ke Asa-pAsa par3osa meM 50 gaja kI dUrI para evaM kRttikA, rohiNI, mRgazira, ArdrA, punarvasu, puSya aura AzleSA nakSatroM meM khoyI vastu bahuta dUra calI jAtI hai aura kabhI nahIM miltii| andha-mandalocanAdi nakSatra bodhaka cakra zirA uttarA| rohiNI puSya phAlanI vizAkhA pUrvASAr3hA dhaniSThA revatI andha locana | mRga- AzleSA hasta anurAdhA uttarA- zatabhiSA azvinI mandalocana yA SAr3hA cipaTalocana ArdrA maghA citrA jyeSThA abhijit pUrvA- bharaNI madhyalocana yA bhAdrapada kANalocana punarvasu pUrvA- svAti mUla zravaNa uttarA- kRttikA sulocana phAlgunI bhAdrapada yadi praznakartA kapar3oM ke bhItara hAtha chipAkara prazna kare to ghara kA hI cora aura bAhara hAtha kara prazna kare to bAhara ke vyakti ko cora samajhanA caahie| cora kA svarUpa, Ayu, kada evaM anya bAteM avagata karane ke lie isa grantha kA cora tathA yoni vicAra prakaraNa dekhanA caahie| prastAvanA: 53
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravAsI-Agamana sambandhI prazna-1. praznAkSaroM kI saMkhyA ko 11 se guNA kara denA caahie| isa guNanaphala meM 7 jor3a dene para jo yogaphala Ae, usameM 7 se bhAga denA caahie| eka zeSa rahane para paradezI paradeza meM sukhapUrvaka nivAsa karatA hai do zeSa meM Ane kI cintA karatA hai, tIna zeSa meM rAste meM AtA hai, cAra zeSa meM gA~va ke pAsa AyA huA hotA hai, pA~ca zeSa meM paradezI vyartha idhara-udhara mArA-mArA ghUmatA rahatA hai, chaha zeSa meM kaSTa meM rahatA hai aura sAta zeSa meM rogI athavA mRtyu zayyA para par3A rahatA hai| 2. praznAkSara saMkhyA ko chaha se guNA kara, guNanaphala meM ATha jor3a denA caahie| isa yogaphala meM sAta se bhAga dene para yadi eka zeSa rahe to paradezI kI mRtyu, do zeSa rahane para dhana-dhAnya se pUrNa sukhI, tIna zeSa rahane para kaSTa meM, cAra zeSa rahane para AnevAlA, pA~ca zeSa rahane para zIghra Ane vAlA, chaha zeSa rahane para roga se pIr3ita tathA mAnasika santApa se dagdha evaM sAta zeSa meM pravAsI kA maraNa yA mahAkaSTa phala kahanA caahie| 3. praznAkSara saMkhyA ko chaha se guNA kara, usameM eka jor3a deN| yogaphala meM sAta kA bhAga dene para eka zeSa rahe to pravAsI Adhe mArga meM, do zeSa rahe to ghara ke samIpa, tIna zeSa rahe to ghara para, cAra zeSa rahe to sukhI dhana-dhAnya pUrNa, pA~ca zeSa rahe to rogI, chaha zeSa rahe to pIr3ita evaM sAta arthAt zUnya zeSa rahane para Ane ke lie utsuka rahatA hai| garmiNI ko putra yA kanyA prApti kA prazna-1.jaba yaha pUchane ke lie pRcchaka Ae ki amuka garbhavatI strI ko putra hogA yA kanyA, to garbhiNI ke nAma ke akSara saMkhyA meM vartamAna tithi tathA pandraha jor3akara nau kA bhAga dene se yadi sama aMka zeSa rahe, to kanyA aura viSama aMka zeSa rahe to putra hotA hai| 2. pRcchaka kI prazna tithi ko zuklapakSa kI pratipadA se ginakara tithi, prahara, vAra, nakSatra kA yoga kara denA caahie| isa yogaphala meM se eka ghaTAkara sAta kA bhAga dene se viSama aMka zeSa rahane para putra aura sama aMka zeSa rahane para kanyA hotI hai| 3. pRcchaka kI tithi, vAra, nakSatra meM garbhiNI ke akSara ko jor3akara sAta kA bhAga dene se eka Adi zeSa meM ravivAra Adi hote haiN| ravi, bhauma aura guruvAra nikaleM to putra, zukra, candra aura budhavAra nikaleM to kanyA evaM zanivAra Ae to garbhasrAva athavA utpatti ke anantara santAna kI mRtyu hotI hai| 4. garbhiNI ke nAma ke akSaroM meM 20 kA aMka, pUchane kI tithi (zuklapakSa kI pratipadA se ekAdi gaNanA kara) tathA 5 jor3akara jo yoga Ae, usameM se eka ghaTAkara nau kA bhAga dene para sama aMka zeSa rahe to kanyA aura viSama aMka zeSa rahe to putra hotA hai| 5. garbhiNI ke nAma ke akSaroM kI saMkhyA ko tigunA kara sthAna (jisa gA~va meM rahatI ho, usakA nAma) kI akSara saMkhyA, pUchane ke dina kI tithi-saMkhyA tathA sAta aura jor3akara sabakA yoga kara lenA caahie| isa yogaphala meM ATha kA bhAga dene para sama zeSa bace to kanyA aura viSama bace to putra hotA hai| 54 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ rogIprazna-1. rogI ke roga kA vicAra praznakuNDalI' meM saptama bhAva se karanA caahie| yadi saptama bhAva meM zubhagraha ho to jalda roga zAnta hotA hai, aura azubha graha ho to vilamba se roga zAnta hotA hai| 2. rogI ke nAma ke akSaroM ko tIna se guNA kara 4 yukta kareM, jo yogaphala Ave, usameM tIna kA bhAga deN| eka zeSa rahe to jalda Arogya lAbha, do zeSa meM bahuta dina taka roga rahatA hai aura zUnya zeSa meM mRtyu hotI hai| praznakuNDalI meM aSTama sthAna meM zani, rAhu, ketu aura maMgala hoM, to bhI rogI kI mRtyu hotI hai| muSTiprazna-prazna ke samaya meSa lagna ho to muTThI meM lAla raMga kI vastu, vRSa lagna ho to pIle raMga kI vastu, mithuna ho to nIle raMga kI vasta, karka ho to gulAbI raMga kI, siMha ho to dhUmra varNa kI, kanyA meM nIle varNa kI, tulA meM pIle varNa kI, vRzcika meM lAla varNa kI, dhanu meM pIle varNa kI, makara aura kumbha meM kRSNa varNa kI aura mIna meM pIle raMga kI vastu hotI hai| isa prakAra lagneza ke anusAra vastu ke svarUpa kA pratipAdana karanA caahie| mUkaprazna-prazna ke samaya meSa lagna ho to praznakartA ke mana meM manuSyoM kI cintA, vRSa lagna ho to caupAyoM kI, mithuna ho to garbha kI, karka ho to vyavasAya kI, siMha ho to apanI, kanyA ho to strI kI, tulA ho to dhana kI, vRzcika ho to roga kI, dhanu ho to zatru kI, kumbha ho to sthAna aura mIna ho to deva-sambandhI cintA jAnanI caahie| mukadamA sambandhI prazna-1. prazna lagna-lagneza, dazama-dazameza tathA pUrNacandra balavAn, zubha grahoM se yukta, dRSTa hokara paraspara mitra tathA 'itthazAla' Adi yoga karate hoM aura saptama-saptameza tathA caturtha-caturtheza hIna balI hokara 'maNaU' Adi aniSTa yoga karate hoM, to praznakartA ko mukadame meM yazapUrvaka vijaya lAbha hotA hai| 2. pApagraha lagna meM hoM to pRcchaka kI vijaya hotI hai| yadi lagna aura saptama ina donoM meM pApagraha hoM to pRcchaka kI vizeSa prayatna karane para vijaya hotI hai| . 3. prazna lagna meM sUrya aura aSTama bhAva meM candramA ho tathA ina donoM para zani maMgala kI dRSTi ho to pRcchaka kI nizcaya hAra hotI hai| . 4. yadi budha, guru, sUrya aura zukra kramazaH praznakuNDalI meM 5 / 4 / 1 / 10 meM hoM aura zani maMgala lAbha sthAna meM hoM to mukadame meM vijaya milatI hai| 5. pRcchaka ke praznAkSaroM ko pA~ca se guNA kara guNanaphala meM tithi, vAra, nakSatra, prahara kI saMkhyA jor3a denI caahie| yogaphala meM sAta kA bhAga dene para eka zeSa meM sammAnapUrvaka vijaya lAbha, do meM parAjaya, tIna meM kaSTa se vijaya, cAra zeSa meM vyayapUrvaka vijaya, pA~ca zeSa meM vyaya sahita parAjaya, chaha zeSa meM parAjaya aura zUnya zeSa meM prayatnapUrvaka vijaya milatI hai| 1. praznakuNDalI banAne kI vidhi isI grantha ke prArambha meM dI gayI hai| athavA pariziSTa meM dI gayI janmakuNDalI kI vidhi se praznakuNDalI kA nirmANa karanA caahie| prastAvanA : 55
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. pRcchaka se kisI phUla kA nAma pUchakara usake svaroM ko vyaMjana saMkhyA se guNA kara tIna kA bhAga dene para do zeSa meM vijaya aura eka tathA zUnya zeSa meM parAjaya hotI hai| granthakAra isa grantha ke racayitA samantabhadra batAye gaye haiN| granthakartA kA nAma grantha ke madhya yA kisI prazastivAkya meM nahIM AyA hai| prArambha meM maMgalAcaraNa bhI nahIM hai| anta meM prazasti bhI nahIM AyI hai, jisase granthakartA ke nAma kA nirNaya kiyA jA sake tathA usake sambandha meM vizeSa jAnakArI prApta kI jA ske| kevala granthArambha meM likhA hai-"zrI smntbhdrvircit-kevljnyaanprshncuuddaamnniH"| mUDabidrI se prApta tAr3apatrIya prati ke anta meM bhI 'samantabhadraviracitakevalajJAnapraznacUDAmaNiH samAptaH' aisA ullekha milatA hai| ataH yaha nirvivAdarUpa se svIkAra karanA par3atA hai ki isa grantha ke racayitA samantabhadra hI haiN| yaha samantabhadra kauna haiM, inhoMne apane janma se kisa sthAna ko kaba suzobhita kiyA hai? inake guru kauna the, inhoMne kitane granthoM kA nirmANa kiyA hai, Adi bAtoM ke sambandha meM nizcita rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai| samantabhadra nAma ke kaI vyakti hue haiM, jinhoMne jainAgama kI zrIvRddhi karane meM sahayoga diyA hai| tArkika-ziromaNi suprasiddha zrIsvAmI samantabhadra to isa grantha ke racayitA nahIM haiN| hA~, eka samantabhadra jo aSTAMganimittajJAna aura Ayurveda ke pUrNa jJAtA the, jinhoMne sAhitya zAstra kA pUrNa parijJAna prApta kiyA thA, isa zAstra ke racayitA mAne jA sakate haiN| 'pratiSThAtilaka' meM kavivara nemicandra ne jo apanI vaMzAvalI batAyI hai, usase 'kevalajJAnapraznacUDAmaNi' ke racayitA ke jIvana para kucha prakAza par3atA hai| vaMzAvalI meM batAyA gayA hai ki karmabhUmi ke Adi meM bhagavAn RSabhadeva ke putra zrIbharata cakravartI ne brAhmaNa nAma kI jAti bnaayii| isa jAti ke kucha vivekI, cAritravAn, jainadharmAnuyAyI brAhmaNa kAMcI nAma ke nagara meM rahate the| isa vaMza ke loga devapUjA, guruvandanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ina SaT karmoM meM pravINa the| zrAvaka kI 53 kriyAoM kA ve bhalIbhA~ti pAlana karate the| isa vaMza ke brAhmaNoM ko vizAkhAcArya ne 'upAsakAdhyayanAMga' kI zikSA dI thI, jisase ve zrAvakAcAra kA pAlana karane meM tanika bhI truTi nahIM karate the| jainadharma meM unakI pragAr3ha zraddhA thii| rAjA-mahArAjAoM dvArA ve stutya the| isa vaMza ke nirmala buddhivAle kaI brAhmaNoM ne digambarIya dIkSA dhAraNa kI thii| isa prakAra isa kula meM vratapAlana karanevAle aneka brAhmaNa hue| ___ kAlAntara meM isI kula meM bhaTTAkalaMka svAmI hue| unhoMne apane vacanarUpI vajra dvArA vAdiyoM ke garvarUpI parvata ko cUra-cUra kiyA thaa| unake jJAna kI yazaHpatAkA digdiganta meM phhraaii| isake pazcAt isI vaMza meM siddhAntapAragAmI, sarvazAstropadezaka indranandI nAma ke AcArya hue| anantara isa vaMza meM anantavIrya nAma ke muni hue| vaha akalaMka svAmI ke kAryoM ko prakAza meM lAne ke lie dIpavartikA ke samAna the| pazcAt isa vaMzarUpI parvata para vIrasena nAmaka sUrya kA udaya huA, jisake prakAza se jainazAsanarUpI AkAza prakAzita huaa| isa vaMza meM Age jinasena, vAdIbhasiMha, hastimalla, paravAdimalla Adi kaI narapuMgava 56 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ hue, jinhoMne jaina zAsana kI prabhAvanA kii| pazcAt isa vaMza meM aise bahuta se brAhmaNa hue, jinhoMne zrAvakAcAra yA muni AcAra kA pAlana kara apanA AtmakalyANa kiyA thaa| Age isa vaMza meM lokapAlAcArya nAmaka vidvAn hue| yaha gRhasthAcArya the, phira bhI saMsAra se virakta rahA karate the| inakA sammAna cola rAjA karate the| yaha kisI kAraNa kAMcI ko chor3akara bandhu-bAndhava sahita karnATaka deza meM jAkara rahane lge| inakA samayanAtha nAma kA putra tarkazAstra kA pAragAmI, kuzAgrabuddhi thaa| samayanAtha kA kavirAjamalla nAma kA putra kaviziromaNi, Azukavi thaa| isakA catura vidvAn putra cintAmaNi nAma kA thaa| cintAmaNi kA anantavIrya nAma kA putra ghaTavAda meM nipuNa huaa| isakA pAryanAtha nAma kA putra saMgItazAstra meM nipuNa huaa| pAryanAtha kA AdinAtha nAma kA putra Ayurveda meM pravINa huaa| isakA brahmadeva nAma kA putra dhanurvidyA meM pravINa huaa| isakA devendra nAma kA putra huaa| yaha devendra saMhitA zAstra meM nipuNa, kalAoM meM pravINa, rAjamAnya, jinadharmArAdhaka, trivargalakSmI sampanna aura bandhuvatsala thaa| isakI strI kA nAma AdidevI thaa| isa AdidevI ke pitA kA nAma vijayapa aura mAtA kA nAma zrImatI thaa| AdidevI ke brahmasUri, candapArya aura pArzvanAtha ye tIna bhAI the| devendra aura AdidevI ke AdinAtha, nemicandra aura vijayapa ye tIna putra hue| AdinAtha saMhitAzAstra meM pAragAmI thaa| usake trailokyanAtha aura jinacandra nAma ke do putra hue| vijayapa jyotiSazAstra kA pAragAmI thaa| isa vijayapa kA sAhitya, jyotiSa, vaidyaka Adi viSayoM kA jJAtA samantabhadra nAma kA putra thaa| 'kevalajJAnapraznacUDAmaNi' kA kartA yahI samantabhadra mujhe pratIta hotA hai| jyotiSazAstra kA jJAna inheM paramparAgata bhI prApta huA hogaa| vijayapa ke grantha bhI candronmIlana praNAlI para haiN| AyasadbhAva meM vijayapa kA nAma bhI AyA hai| pratiSThAtilaka meM samantabhadra kA ullekha nimna prakAra huA hai dhImAn vijayapAkhyastu jyotiHshaastraadikovidH| samantabhadrastatputraH saahityrssaandrdhiiH|| 'pratiSThAtilaka' ke ukta kathana kA samarthana 'kalyANakAraka' kI prazasti se bhI hotA hai| isa prazasti meM samantabhadra ko aSTAMga Ayurveda kA praNetA batalAyA hai| merA anumAna hai ki yaha samantabhadra Ayurveda ke sAtha jyotiSa zAstra ke bhI praNetA the| inhoMne apane pitA vijayapa se jyotiSa kA jJAna prApta kiyA thaa| 'kalyANakAraka' ke racayitA ugrAditya ne kahA hai aSTAGgamapyakhilamatra samantabhadraiH proktaM svvistrvcovibhvairvishessaat| saMkSepato nigaditaM tadihAtmazaktyA kalyANakArakamazeSapadArthayuktam // senagaNa kI paTTAvalI meM tathA zravaNabelagola ke zilAlekhoM meM bhI samantabhadra nAma ke do-tIna vidvAnoM kA ullekha milatA hai| parantu vizeSa paricaya ke binA yaha nirNaya karanA bahuta kaThina hai ki isa grantha ke racayitA samantabhadra kauna se haiM? vaMza-paramparA ko dekhate hue 'pratiSThAtilaka' ke racayitA nemicandra ke bhAI vijayapa ke putra samantabhadra hI pratIta hote haiN| 'zRMgArArNavacandrikA' meM bhI vijayavarNI ne eka samantabhadra kA mahAkavIzvara ke rUpa meM ullekha kiyA hai; para yaha samantabhadra prastuta grantha ke racayitA nahIM jNcte| yaha to Ayurveda aura jyotiSa ke jJAtA ukta samantabhadra hI ho sakate haiN| prastAvanA : 57
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalajJAnapraznacUDAmaNi kA racanAkAla isa grantha meM isake racanAkAla kA kahIM bhI nirdeza nahIM hai| anumAna ke AdhAra para hI isake racanAkAla ke sambandha meM kucha kahA jA sakatA hai| candronmIlanapraznapraNAlI kA pracAra 6vIM zatI se lekara 13-14vIM zatI taka rahA hai| yadi vijayapa ke putra samantabhadra ko isa grantha kA racayitA mAna lete haiM, to isakA racanA samaya 13vIM zatI kA madhya bhAga honA caahie| vijayapa ke bhAI nemicandra ne 'pratiSThAtilaka' kI racanA Ananda nAma ke saMvatsara meM caitra mAsa kI paMcamI ko kI hai| isa AdhAra para isakA racanAkAla 13vIM zatI, hotA hai| 'kevalajJAnapraznacUDAmaNi' meM jo prAcIna gAthAe~ uddhRta kI gayI haiM, unake mUla grantha kA patA kahIM bhI nahIM lagatA hai| para unakI viSayapratipAdana zailI 6-10 zatI se pIche kI pratIta nahIM hotI hai| pratiSThAtilaka meM dI gayI prazasti ke AdhAra para vijayapa kA samaya 12vIM zatI AtA hai| dakSiNa bhArata meM candronmIlanapraznapraNAlI kA pracAra 4-5 sau varSa taka rahA hai| yaha grantha isa praNAlI kA vikasita rUpa hai| isameM ca-ta-ya-ka-Ta-pa-za-varga paMcAdhikAra kA nirUpaNa kiyA gayA hai| yaha viSaya 10-11vIM zatI meM svatantra thaa| siMhAvalokana, gajAvalokana, nandyAvarta, maNDUkaplavana, azvamohita ina pA~ca parivartanazIla dRSTiyoM dvArA cavarga, tavarga, yavarga, kavarga, Tavarga, pavarga aura zavargoM ko prApta ho jAtA hai| isI prakAra koI bhI varga ukta karmoM dvArA dUsare varga ko prApta ho jAtA hai| 10-11vIM zatI meM yaha viSaya saMhitAzAstra ke antargata thA tathA gaNita dvArA isakA vicAra hotA thaa| 12vIM zatAbdI meM isakA samAveza praznazAstra ke bhItara kiyA gayA hai tathA praznAkSaroM para-se hI ukta dRSTiyoM kA vicAra bhI hone laga gyaa| 6vIM zatAbdI ke jyotiSa ke vidvAn gargAcArya ne sarvaprathama vargapaMcaka ko parivartanazIla dRSTiyoM kA rUpa pradAna kara candronmIlanapraznapraNAlI meM sthAna diyaa| gargAcArya ke samaya meM candronmIlanapraznapraNAlI meM kevala paMcavarga sambandhI asaMyukta, saMyukta, abhihata Adi ATha saMjJAvAlI vidhi hI thii| usa samaya kevala vAcika praznoM ke uttara hI isa praNAlI dvArA nikAle jAte the| mUka praznoM ke lie 'pAzAkevalI' praNAlI thii| isa praNAlI ke Adya AviSkartA gargAcArya hI haiN| inakA pAzAkevalI aMka praNAlI para hai tathA mUkapraznoM kA uttara nikAlane ke lie isakA pravartana kiyA gayA thaa| 11vIM zatI meM mUka praznoM ke nikAlane kA bar3A bhArI rivAja thaa| usa samaya inake nikAlane kI tIna vidhiyA~ pracalita thIM-(1) mantrasAdhanA (2) svarasAdhanA (3) aSTAMganimittajJAna / ina tInoM praNAliyoM kA jaina sampradAya meM pracAra thaa| gargAcArya ne pAzAkevalI ke Adi meM "oM namo bhagavati kUSmANDini sarvakAryaprasAdhini sarvanimittaprakAzini, ehyehi ehyehi varaM dehi dehi hali hali mataGgini satyaM brUhi brUhi svAhA" isa mantra ko sAta bAra par3hakara mukha se "satyaM vada, mRSA parihArAya" kahate hue tIna bAra pAzA DAlane kA vidhAna batAyA hai| isase siddha hai ki mantrasAdhanA dvArA hI pAze se phala kahA jAtA thaa| prathama saMkhyA 111 kA phala batAyA hai-"isa prazna kA phala bahuta zubha hai; tumhAre dina acchI taraha vyatIta hoNge| tumane mana meM vilakSaNa bAta vicAra rakhI hai, vaha siddha 58 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogii| tumhAre mana meM vyApAra aura yuddha sambandhI cintA hai, vaha zIghra dUra hogii|" svarasAdhanA kA nirUpaNa bhI gargAcArya ne kiyA hai| yaha svarasAdhanA uttarakAlIna svara-vijJAna se bhinna thii| yaha eka yaugika praNAlI thI, jisakA jJAna ekAdha RSi muni ko hI thaa| svara-vijJAna kA pracAra 13vIM zatI ke uparAnta huA pratIta hotA hai| aSTAMganimitta jJAna kA pracAra bahuta pahale se thA aura 6-10vIM zatAbdI meM isakA bahuta kucha bhAga lupta bhI ho gayA thaa| isa vivecana se spaSTa hai ki mUka prazna, muSTikA prazna evaM lUkA prazna Adi kA vizleSaNa candronmIlana prazna praNAlI meM 12vIM zatI se AyA hai| prastuta grantha meM mUka praznoM kA vizleSaNa yonijJAna vivaraNa dvArA kiyA gayA hai| ataH yaha nizcita hai ki yaha grantha 12vIM zatAbdI ke bAda kA hai| candronmIlana prazna praNAlI kA anta 14vIM zatI meM ho jAtA hai| isake pazcAt isa praNAlI meM racanA honA bilkula banda ho gayA pratIta hotA hai| 14vIM zatI ke pazcAt ramalapraNAlI, praznalagnapraNAlI, svaravijJAna tathA keralapraznapraNAlI kA pracAra aura vikAsa hone laga gayA thaa| 14vIM zatI ke prArambha meM lagnapraNAlI kA dakSiNa bhArata meM bhI pracAra dikhalAI. par3atA hai| ataH yaha sunizcita hai ki kevalajJAnapraznacUDAmaNi kA racanAkAla 12vIM zatAbdI ke pazcAt aura 14vIM zatAbdI ke pahale hai| isa grantha meM racayitA ne granthakArokta jo zavarga cakra diyA hai, usase siddha hai ki jaba koI bhI varga parivartanazIla dRSTiyoM dvArA anya varga ko prApta ho jAtA hai, to usakA phalAdeza dRSTikrama ke anusAra anyavarga sambandhI ho jAtA hai| isa prakAra kA viSaya-sudhAra candronmIlana praNAlI meM 13vIM zatI meM AyA huA jaMcatA hai| isa praNAlI ke prArambhika granthoM meM itanA vikAsa nahIM hai| ataH viSayanirUpaNa kI dRSTi se isa grantha kA racanAkAla 13vIM zatAbdI hai| racanAzailI ke vicAra se Arambha meM pA~ca vargoM kA nirUpaNa kara aSTa saMkhyAoM dvArA sIdhe-sAde DhaMga se binA bhUmikA bA~dhe praznoM kA uttara prArambha kara diyA gayA hai| isa prakAra kI sUtrarUpa praNAlI jyotiSazAstra meM 11-12vIM zatI meM khUba pracalita thii| kaI zlokoM meM jisa bAta ko kahanA cAhie, usI ko eka choTe-se gadya Tukar3e meM-vAkya meM kaha diyA gayA hai| isa prakAra ke grantha dakSiNa bhArata meM jyAdA likhe jAte the| ataH racanAzailI kI dRSTi se bhI yaha grantha 12vIM yA 13vIM zatAbdI kA pratIta hotA hai| dhAmya aura adhAmya yoni kA jo sAMgopAMga vivecana isa grantha meM hai, usase bhI yahI kahA jA sakatA hai ki yaha 13vIM zatAbdI se bAda kA banAyA huA nahIM ho sktaa| Atmanivedana kevalajJAnapraznacUDAmaNi kA anuvAda tathA vistRta vivecana aneka jyotiSa granthoM ke AdhAra para likhA gayA hai| vivecanoM meM grantha ke spaSTIkaraNa ke sAtha-sAtha aneka vizeSa bAtoM para prakAza DAlA gayA hai| isa grantha ko eka bAra san 1642 meM AdyopAnta dekhA thA, prastAvanA: 56
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ . usI samaya isake anuvAda karane kI icchA utpanna huI thii| zrI jaina-siddhAnta-bhAskara bhAga 6, kiraNa 2 meM isa grantha kA paricaya bhI maiMne likhA thaa| paricaya ko dekhakara zrI bA. kAmatA prasAda jI alIgaMja ne anuvAda karane kI preraNA bhI patra dvArA kI thI, para usa samaya yaha kArya na ho skaa| bhAratIya jJAnapITha kAzI kI sthApanA ho jAne para zraddheya pro. mahendrakumAra jI nyAyAcArya ne isake anuvAda tathA sampAdana karane kI mujhe preraNA dii| Apake Adeza tathA anumati se isa grantha kA sampAdana kiyA gayA hai| mUDabidrI ke zAstrabhaNDAra se zrImAn paM. ke. bhujabalIjI zAstrI, vidyAbhUSaNa ne tAr3apatrIya prati bhejI, jisake lie maiM unakA AbhArI huuN| isa prati kI saMjJA ka. mU. rakhI gayI hai| yadyapi 'bhavana' kI kevalajJAnapraznacUDAmaNi kI prati bhI mUDabidrI se hI nakala kara AyI thI, para zAstrIjI dvArA bhejI gayI prati meM aneka vizeSatAe~ miliiN| kaI sthAnoM meM zuddha tathA viSaya ko spaSTa karane vAle pAThAntara bhI mile| isa prati ke Adi aura anta meM bhI granthakartA kA nAma aMkita hai| isa prati ke anta meM "iti kevalajJAnapraznacUDAmaNiH kevalajJAnahorAjJAnapradIpakannar3aH samAptaH" likhA hai| pavarga, zavarga cakra isI prati ke AdhAra para rakhe gaye haiM, kyoMki ye donoM cakra isI prati meM zuddha mile haiN| avazeSa grantha kA mUlapATha zrI jainasiddhAnta-bhavana, ArA kI hastalipi prati ke AdhAra para rakhA gayA hai| phuTanoTa meM ka. mU. ke pAThAntara rakhe gaye haiN| mUDabidrI se AyI huI tAr3apatrIya prati kI lipi kA vAcana mitravara zrI devakumArajI zAstrI ne kiyA hai, ataH maiM unakA AbhArI huuN| isa grantha kI prakAzana-vyavasthA zrImAn pro. mahendrakumAra jI nyAyAcArya ne kI hai, ataH maiM unakA vizeSa kRtajJa huuN| prUpha saMzodhana paM. mahAdevajI caturvedI vyAkaraNAcArya ne kiyA hai| sampAdana meM zrImAn paM. phUlacandrajI siddhAntazAstrI, guruvarya paM. kailAzacandra jI siddhAntazAstrI, mitravara pro. go. khuzAlacandra jI ema. e., sAhityAcArya ke kaI mahattvapUrNa sujhAva mile haiM, ataH Apa mahAnubhAvoM kA bhI kRtajJa huuN| zrI jaina-siddhAnta-bhavana ArA ke vizAla jyotiSa viSayaka saMgraha se vivecana evaM prastAvanA likhane meM sahAyatA milI hai, ataH bhavana kA AbhAra mAnanA bhI atyAvazyaka hai| isa grantha meM uddharaNoM ke rUpa meM AyI huI gAthAoM kA artha viSaya-krama ko dhyAna meM rakhakara likhA gayA hai| prastuta donoM pratiyoM ke AdhAra para bhI gAthAe~ zuddha nahIM kI jA sakI haiN| hA~, viSaya ke anusAra unakA bhAva avazya spaSTa ho gayA hai| sampAdana meM ajJAnatA evaM pramAdavaza aneka truTiyA~ raha gayI hoMgI, vijJa pAThaka kSamA kreNge| itanA sunizcita hai ki isake pariziSToM tathA bhUmikA ke adhyayana se sAdhAraNa vyakti bhI jyotiSa kI aneka upayogI bAtoM ko jAna sakeMge, isameM doSa nahIM ho sakate haiN| nemicandra jaina zAstrI, anantacaturdazI vI. ni. 2475 jyotiSAcArya, sAhityaratna jainasiddhAntabhavana, ArA 60 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ kevalajJAnapraznacUDAmaNiH a ka ca Ta pa ya zA vrgaaH| prthmH||1|| A e ka ca Ta ta pa ya zA vargA iti / A ai kha cha Tha tha pha ra SA iti dvitIyaH // 2 // i o ga ja Da da ba la sA iti tRtIyaH // 3 // I au gha jha Dha dha ma va hA iti caturthaH // 4 // u U Ga ja Na na mAH, aM A, iti paJcamaH // 5 // a A i I u U e ai o au aM aH etanyAkSarANi sarvAMzca kathakasya vAkyataH praznAdvA gRhItvA sthApayitvA suSThu vicArayet / tadyathA-saMyuktaH, asNyuktH| abhihitaH, anabhihitaH, abhighAtita ityetAn paJcAliGgitAbhidhUmitadagdhAMzca trIn kriyAvizeSAn prazne taavdvicaaryet| artha-a ka ca Ta pa ya za athavA A e ka ca Ta ta pa ya za ina akSaroM kA prathama varga; A ai kha cha Tha tha pha ra Sa ina akSaroM kA dvitIya varga; i o ga ja Da da ba la sa ina akSaroM kA tRtIya varga: I au gha jha Dha dha bha va ha ina akSaroM kA caturtha varga aura u U Ga Ja Na na ma aM aH ina akSaroM kA paMcama varga hotA hai| ina akSaroM ko praznakartA ke vAkya yA praznAkSaroM se grahaNa kara athavA uparyukta pA~coM vargoM ko sthApita kara praznakartA se sparza karAke acchI taraha phalAphala kA vicAra karanA caahie| saMyukta, asaMyukta, abhihita, anabhihita aura abhighAtita ina pA~coM kA tathA AliMgita, abhidhUmita aura dagdha ina tIna kriyA vizeSaNoM kA prazna meM vicAra karanA caahie| 1. tulanA-caM. pra., zlo, 33 / "vargo dvau vidvadbhiAdazamAtrAsu vijnyeyau| kAdyAH sapta ca teSAM varNAH pnycaabdhyo'ngkvrgaannaam||" ke. pra. ra., pR. 4 / pra. kau. pR. 4 / pra. ku. pR. 3 / "a A i I u U R R la la e ai o au dhvajaH sUryaH // 1 // ka kha ga gha dhUmraH bhaumaH |'-dhv. pra., pR. 1 / 2. paJcasu vargeSu itIti pATho nAsti-ka. muu.| 3. i o ga ja Da ba la stAH tRtIyaH-ka. muu.| 4. svarAMzca-ka. muu.| 5. tulanA-ke. pra. saM., pR. 4 / saMyuktAdInAM vizeSavivecanaM candronmIlanapraznasyaikonaviMzatizloke draSTavyam-ke. pra. ra., pR.12, dhva. pra. pR., 1 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 61
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ . vivecana-jyotiSazAstra meM binA janmakuNDalI ke tAtkAlika phala batalAne ke lie tIna siddhAnta pracalita haiM-praznAkSara-siddhAnta, praznalagna-siddhAnta aura svara-vijJAna siddhaant| prastuta grantha meM praznAkSara siddhAnta kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa siddhAnta kA mUlAdhAra manovijJAna hai, kyoMki bAhya aura Antarika donoM prakAra kI vibhinna paristhitiyoM ke adhIna mAnava mana kI bhItarI taha meM jaisI bhAvanAe~ chipI rahatI haiM, vaise hI praznAkSara nikalate haiN| suprasiddha vijJAnavettA phrAyaDa kA kathana hai ki abAdhabhAvAnuSaMga se hamAre mana ke aneka guptabhAva bhAvI zakti, azakti ke rUpa meM prakaTa ho jAte haiM tathA unase samajhadAra vyakti sahaja meM hI mana kI dhArA aura usase ghaTita honevAle phala ko samajha letA hai| inake matAnusAra mana kI do avasthAe~ haiM-sajJAna aura nirjnyaan| sajJAna avasthA aneka prakAra se nirjJAna avasthA ke dvArA hI niyantrita hotI rahatI hai| praznoM kI chAnabIna karane para isa siddhAnta ke anusAra pUchane para mAnava nirjJAna avasthA vizeSa ke kAraNa hI jhaTa uttara detA hai aura usakA pratibimba sajJAna mAnasika avasthA para par3atA hai| ataeva prazna ke mUla meM praveza karane para saMjJAta icchA, asaMjJAta icchA, antarjAta icchA aura niti icchA ye cAra prakAra kI icchAe~ milatI haiN| ina icchAoM meM se saMjJAta icchA bAdhA pAne para nAnA prakAra se vyakta hone kI ceSTA karatI hai tathA isI ke dvArA ruddha yA avadamita icchA bhI prakAza pAtI hai| yadyapi hama saMjJAta icchA kA prakAza kAla meM rUpAntara jAna sakate haiM, kintu asaMjJAta yA ajJAta icchA ke prakAzita hone para bhI binA kArya dekhe use nahIM jAna skte| vizeSajJa praznAkSaroM ke vizleSaNa se hI asaMjJAta icchA kA patA lagA lete haiN| sArAMza yaha hai ki saMjJAta icchA pratyakSa rUpa se praznAkSaroM ke rUpa meM prakaTa hotI hai aura ina praznAkSaroM meM chipI huI asaMjJAta aura niti icchAoM ko unake vizleSaNa se avagata kiyA jAtA hai| ataH praznAkSara siddhAnta manovaijJAnika hai tathA Adhunika pAzcAttya jyotiSa ke vikasita siddhAntoM ke samAna tathyapUrNa hai| prazna karanevAlA Ate hI jisa vAkya kA uccAraNa kare, usake akSaroM kA vizleSaNa kara prathama, dvitIya pA~coM vargoM meM vibhakta kara lenA caahie| anantara Age batAyI huI vidhi ke anusAra saMyukta, asaMyuktAdi kA bheda sthApita kara phala batalAnA caahie| athavA praznakartA se pahale kisI puSpa, phala, devatA, nadI aura pahAr3a kA nAma pUchakara arthAt-prAtaHkAla' puSpa kA nAma, madhyAhra meM phala kA nAma, aparAhna meM-dina ke tIsare prahara meM devatA kA nAma aura sAyaMkAla meM nadI kA nAma yA pahAr3a kA nAma pUchakara praznAkSara grahaNa karane caahie| pRcchaka ke praznAkSaroM kA vizleSaNa kara saMyukta, asaMyukta, abhihita Adi ATha praznazreNiyoM meM vibhAjita kara prazna kA uttara denA caahie| athavA uparyukta pA~coM vargoM ko pRthak sthApita kara praznakartA se akSaroM kA sparza karAke, sparza kiye hue akSaroM ko praznAkSara mAnakara saMyukta, 1. 'pRcchakasya vAkyAkSarANi svarasaMyuktAni graahyaanni| yadi ca praznAkSarANyadhikAnyaspaSTAni bhaveyustadA'yaM vidhiH / yadi praznakartA brAhmaNastadA tanmukhAtpuSpasya nAma graahyet| yadi praznakartA kSatriyastadA kasyAzcimnadyA nAma graahyet| yadi praznakartA vaizyastadA devAnAM madhye kasyaciddevasya nAma grAhayet / yadi praznakartA zUdrastadA kasyacit phalasya nAma graahyet|"-ke. pra. saM., pR. 12-13r . 62 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ asaMyuktAdi prazna zreNiyoM meM vibhAjita kara phala batalAnA caahie| praznakutUhalAdi prAcIna granthoM meM piMgalazAstra ke anusAra praznAkSaroM ke magaNa, yagaNa, ragaNa, sagaNa, tagaNa, jagaNa, bhagaNa, nagaNa, guru aura laghu ye vibhAga kara uttara diye haiN| inakA vicAra chandazAstra ke anusAra hI guru, laghu krama se kiyA gayA hai arthAt magaNa meM tIna guru, yagaNa meM Adi laghu aura do guru, ragaNa meM madhya laghu aura zeSa do guru, sagaNa meM anta guru aura zeSa do laghu, tagaNa meM anta laghu aura zeSa do guru, jagaNa meM madhya guru aura zeSa do laghu, bhagaNa meM Adi guru aura zeSa do laghu aura nagaNa meM tIna laghu varNa hote haiN| yadi praznakartA uccarita vargoM meM prArambha ke tIna varNa laghu mAtrAvAle hoM to nagaNa samajhanA caahie| isI prakAra uccarita varNoM ke krama se magaNa, yagaNAdi kA vicAra karanA caahie| magaNAdi kA spaSTa jJAna karane ke lie cakra nIce diyA jAtA hai magaNAdi' sambandhI prazna-siddhAnta-cakra | magaNa cha yagaNa ragaNa / '|' sagaNa |' tagaNa ''| jagaNa / / bhagaNa / / nagaNa / / gaNa / | laghuguru sattva pRthvI jala teja vAyu AkAza tamoguNa va rajoguNa , tattva sthira cara cara cara __ carAdi sthira dvisvabhAva cara sthira bhAva saMjJA strI puruSa puruSa napuMsaka napuMsaka puruSa strI puruSa pu saMjJA mUla jIva. dhAtu jIva brahma jIva jIva jIva cintA mitra sevaka zatru zatru sama sama sevaka mitra saMjJA pIta zveta rakta harita nIla ISad rakta zveta rakta raMga Agneya vAyavya pUrva pazcima IzAnakoNa uttara dakSiNa . koNa koNa koNa yadi pRcchaka ke prazna vargoM meM pUrva cakrAnusAra do mitragaNa hoM to kArya siddhi aura naiRtya 1. "pRthivyAdIni paJcabhUtAni yathAsaMkhyena jnyeyaani| jena tamo bhena sato nena rjogrhnnm| trayANAM gItopaniSadbhiH ___ phalaM vaacym|"-pr. ku., pR. 6 / 2. draSTavyam-pra. kR., pR. 8 , kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 63
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ mitralAbha; mitrasevaka saMjJaka gaNoM ke hone para saphalatApUrvaka kArya siddhi; mitra-zatru saMjJaka gaNoM ke praznAkSaroM meM hone para priya bhAI kA maraNa; mitra-sama saMjJaka gaNoM ke hone para kuTumba meM pIr3A; do sevaka gaNoM ke hone para manorathasiddhiH bhRtya-zatru gaNoM ke hone se zatru-vRddhi; mRtyu-sama gaNoM ke hone se dhananAza; zatru-mitra gaNoM ke hone se zArIrika kaSTa; zatrusevaka gaNoM ke hone se bhAryA kaSTa; do zatru gaNoM ke hone se pratyakSa kAryahAni; zatru-sama gaNoM ke hone se sukha nAza evaM mitra gaNoM ke hone se sukha hotA hai| do sama gaNa niSphala hote haiM, sama aura mitragaNoM ke hone se alpalAbha; sama aura sevaka gaNoM ke hone se udAsInatA evaM sama aura zatru gaNoM ke hone se Apasa meM virodha hotA hai| magaNa-yagaNa ke hone para kAryasiddhi, ragaNa ke hone se mRtyu aura kArya nAza, sagaNa ke hone se kSaya roga athavA kArya vinAza aura nagaNa ke hone se prazna niSphala hotA hai| yadi praznakartA ke praznAkSaroM meM prathama magaNa ho to dhana-santAna kI vRddhi; ragaNa ho to mRtyutulya kaSTa; sagaNa ho to videza kI yAtrA; jagaNa ho to roga; bhagaNa se nirmala yaza kA vistAra aura nagaNa se akhaNDa sukha prApti sambandhI prazna jAnane caahie| isa prakAra gaNoM kA vicAra kara praznoM kA phala batalAnA : caahie| praznAkSara sambandhI siddhAnta kA uparyukta krama se vicAra karane para bhI caryA aura ceSTA Adi kA bhI vicAra karanA Avazyaka hai| kyoMki manovijJAna ke siddhAnta se bahuta-sI bAteM caryA aura ceSTA se bhI prakaTa ho jAtI haiN| isakA pradhAna kAraNa yaha hai ki manuSya kA zarIra yantra ke samAna hai jisameM bhautika ghaTanA yA kriyA uttejanA pAkara pratikriyA hotI hai| yahI pratikriyA usake AcaraNa meM pradarzita hotI hai| manovijJAna ke paNDita pevalAva ne batAyA hai ki manuSya kI samasta bhUta, bhAvI aura vartamAna pravRttiyA~ ceSTA aura caryA ke dvArA AbhAsita hotI haiN| samajhadAra mAnava ceSTAoM se jIvana kA anumAna kara letA hai| ataH praznAkSara siddhAnta kA pUraka aMga ceSTA-caryAdi haiN| dUsarA praznoM ke phala kA nirUpaNa karanevAlA siddhAnta samaya ke zubhAzubhatva ke Upara Azrita hai| arthAt pRcchaka ke samayAnusAra tAtkAlika prazna kuNDalI banAkara usase grahoM ke sthAna vizeSa dvArA phala kahA jAtA hai| isa siddhAnta meM mUlarUpa se phalAdeza sambandhI samasta kArya samaya para hI avalambita haiN| ataH sarva-prathama iSTakAla banAkara lagna siddha karanA cAhie aura phira dvAdaza bhAvoM meM grahoM ko sthita kara phala batalAnA caahie| 1. draSTavyam-pra. ku., pR. 10 / 2. draSTavyam-pra. ku., pR. 5-6 / 3. dai. va., pR. 5 / 4. bR. pA. ho, pR. 741 / 5. dvAdazabhAvoM ke nAma nimna prakAra haiM-tanukozasahodarabandhusutAripukAmavinAzazubhA vibudhaiH| pitRmaM tata AptirayAya ime kramataH kathitA mihirapramukhaiH 1-pra. bhU., pR. 5 / horAdayastanu-kuTumbasahotthabandhuputrAripalimaraNAni shubhaaspdaayaaH| riSkAkhyamityupacayAnyarikarmalAbhaduzcikyasaMjJitagRhANi na nitymeke|| kalpasvavikramagRhapratibhAkSatAni cittotthrndhrgurumaanbhvyyaani| lagnAccaturthanidhane caturasrasaMjJet nyUnaM ca saptamagRhaM dazamaM khmaajnyaa|| -bR. jA, pR. 17-18 / 64 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ iSTakAla banAne ke niyama - 1. sUryodaya se 12 baje dina ke bhItara kA prazna ho to prazna samaya aura sUryodaya kAla kA antara kara zeSa ko DhAI gunA (21/2) karane se ghaTyAdi rUpa iSTakAla hotA hai| jaise - mAna liyA ki saM. 2001 vaizAkha zukla dvitIyA, somavAra ko prAtaHkAla 8 bajakara 15 minaTapara koI prazna pUchane AyA to usa samaya kA iSTakAla uparyukta niyama ke anusAra; arthAt 5 bajakara 35 minaTa sUryodaya kAla ko Ane ke samaya 8 bajakara 15 minaTa meM se ghaTAyA to (8.15 ) - ( 5.35) = (2.40) isako DhAI gunA kiyA, to 6 ghaTI 40 pala iSTakAla huA / 2. yadi 2 baje dina se sUryAsta ke antara kA prazna ho to prazna samaya aura sUryAsta kAla kA antara kara zeSa ko DhAI ( 2/1/22) gunA kara dinamAna meM se ghaTAne para iSTakAla hotA hai| udAharaNa-2001 vaizAkha zukla dvitIyA, somavAra 2 bajakara 25 minaTa para pRcchaka AyA to isa samaya kA iSTakAla nimna prakAra huA - sUryAsta 6.25 - praznasamaya 2.25 = 4.0 ise gunA kiyA to = 10 ghaTI huaa| ise dinamAna 32 ghar3I 4 pala meM se ghaTAyA gayA, to (32+4) - (10.0) = 22 ghaTI 4 pala yahI iSTakAla huA / khu 2 - 3. sUryAsta se 12 baje rAtri ke bhItara kA prazna ho to prazna samaya aura sUryAsta kAla kA antara kara zeSa ko DhAI gunA kara dinamAna meM jor3a dene se iSTakAla hotA hai| jaise - saM. 2001 vaizAkha zukla dvitIyA somavAra ko rAta ke 10 bajakara 45 minaTa kA iSTakAla banAnA hai / ataH 10.45 - praznasamaya 6.25 sUryAstakAla == 4.20 = X . pala = 10 ghaTI 50 pala huA / ise 20 65 5, =8== 60 43 3 2 6 106 50 dinamAna 32 ghaTI 4 pala meM jor3A, to ( 32.4) + (10.50 ) = (42.54) = 42 ghaTI 54 pala iSTakAla huA / 4. yadi 12 baje rAta ke bAda aura sUryodaya ke andara kA prazna ho to prazna samaya aura sUryodayakAla kA antara kara zeSa ko DhAIgunA kara 60 ghar3I meM se ghaTAne para iSTakAla hotA hai| udAharaNa-saM. 2001 vaizAkha zukla dvitIyA, somavAra ko rAta ke 4 bajakara 15 minaTa kA iSTakAla banAnA hai / ataH uparyukta niyama ke anusAra - 5.35 sUryodaya kAla - 4. = 20 = 3 ghaTI 20 1 13 5 X = 3 15 prazna samaya = 1.20 =1 = 1 = x 3 = ? = 3x pala huA; ise 60 ghaTI meM se ghaTAyA, to (60.0 ) - ( 3.20 ) 40 pala iSTakAla huA / = binA' ghar3I ke iSTakAla banAne kI rIti - dina meM jisa samaya iSTakAla banAnA ho, usa samaya apane zarIra kI chAyA ko apane pA~va se nApeM, parantu jahA~ para khar3e hoM, usa (56.40 ) M = 56 ghaTI 1. "bhAgaM vAridhivArirAzizaziSu (144) prAhurmRgAdhe budhA; SaTke bANa-kRpITayonividhuSu (135) syAt karkaTAce punaH / pAdaiH saptabhiranvitaiH prathamakaM muktvA dinAdhe dale, hitvaikAM ghaTikAM pare ca satataM datveSTakAlaM vadet // " - bhu. dI., pR. 36 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 65
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~va ko chor3a ke jo saMkhyA ho, usameM sAta aura milAkara bhAjaka kalpanA kreN| isa bhAjaka kA makarAdi se mithunAnta paryanta arthAt saumyAyana jaba taka ravi rahe, taba taka 144 meM bhAga deM, aura karkAdi chaha rAziyoM meM ravi ho to 135 meM bhAga deM; jo labdha ho, usameM dopahara se pahale kI iSTaghar3I iSTakAla ho, to eka ghaTA dene se aura dopahara se bAda kI iSTaghar3I ho, to eka aura jor3ane se ghaTyAtmaka iSTakAla hotA hai| iSTakAla para se lagna banAne kA niyama-pratyeka paMcAMga meM lagnasAraNI likhI rahatI hai| yadi sAyanasAraNI paMcAMga meM ho to sAyana sUrya aura nirayana sAraNI ho to nirayana sUrya ke rAzi aura aMza ke sAmane jo ghaTyAdi aMka haiM, unameM iSTakAla ke ghaTI, pala ko jor3a denA caahie| yadi ghaTI sthAna meM 60 se adhika hoM, to adhika ko chor3akara zeSa tulya aMka usa sAraNI meM jahA~ hoM, usa rAzi, aMza ko lagna samajhanA caahie| parantu yaha gaNita kriyA sthUla hai-udAharaNa-pUrvokta 6 ghaTI 40 pala iSTakAla kA lagna banAnA hai| isa dina sAyanasUrya meSa rAzi ke 11 aMza para hai| lagna-sAraNI meM meSarAzi ke sUrya ke 11 aMza kA phala 4 . ghaTI 15 pala 36 vipala hai| ise iSTakAla meM jor3A, to-4-15-36 + 6-40-0 = saMskRta phala 10-55-36, isa saMskRta phala ko usI lagnasAraNI meM dekhA, to vRSalagna ke 25 aMza kA phala 10-54-30 aura 26 aMza kA phala 11-4-46 milaa| ataH lagna, vRSa ke 25 aura 26 aMza ke madhya meM huaa| isakA spaSTIkaraNa kiyA to 110-4-46" 100-55'-36" 100-54-30" 100-54'-30" 10-'16" = 10 + 35 = 61 1-E" = 1 + 5 = 66 616 66... kalA = 604664 60 _ 4140 = 426 60 : 60 60 604616 616 6616 426.60 _ 25560 6161 611 = 41 1616' arthAt lagnamAna 1 rAzi 25 aMza 6 kalA aura 41 vikalA huaa| isa lagna ko prArambha meM rakhakara bAraha rAziyoM ko krama se sthApita kara dene se praznakuNDalI bana jaaegii| __ lagna banAne kA sUkSma niyama-jisa samaya kA lagna banAnA ho, usa samaya ke spaSTa sUrya meM tAtkAlika spaSTa ayanAMza jor3a dene se tAtkAlika sAyana sUrya hotA hai| usa tAtkAlika sAyanasUrya ke bhukta yA yogya aMzAdi ko svadezI udayamAna se guNA karake 30 18 1. "tatkAlArkaH sAyanaH svodayaghnA bhogyAMzAkhaJyuddhRtA bhogyakAlaH evaM yAtAMzairbhavedyAtakAlo bhogyaH zodhyo'bhISTanADIpalebhyaH // tadanu jahIhi gRhodayA~zca zeSaM ggngunnghnmshuddhhllvaaghm| sahitamajAdigRhairazuddhapUrvairbhavati vilgnmdo'ynaaNshhiinm|| bhogyato'lpeSTakAlAt kharAmAhatAt, svodayAptAMzayugbhAskaraH syAttanuH / arkabhogyastanA(ktakAlAnvito yuktamadhyodayo'bhISTakAlo bhvet||" -gra. lA. ci. pr.| 66 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kA bhAga dene para labdha palAdi bhukta yA bhogyakAla hotA hai-bhuktAMza ko svodayamAna se guNA karake 30 kA bhAga dene para bhuktakAla aura bhogyAMza ko svodaya se guNA karake 30 kA bhAga dene para bhogyakAla hotA hai| isa bhukta yA bhogyakAla ko iSTaghaTI, pala meM ghaTAne se jo zeSa rahe, usameM bhukta yA bhogya rAziyoM ke udayamAnoM ko jahA~ taka ghaTa sake, ghaTAnA caahie| zeSa ko 3 se guNAkara, azuddhodaya mAna-jo rAzi ghaTI nahIM hai, usake udayamAna ke bhAga dene para jo labdha aMzAdi Ae~, unako krama se azuddha rAzi meM jor3ane se sAyana spaSTa lagna hotA hai| isameM se ayanAMza ghaTA dene para spaSTa lagna AtA hai| praznAkSaroM se lagna nikAlane kA niyama-prazna kA prathama akSara avarga ho to siMha lagana, kavarga ho to meSa aura vRzcika lagna, cavarga ho to tulA aura vRSa lagna, Tavarga ho to mithuna aura kanyAlagna, tavarga ho to dhanu aura mIna lagna, pavarga ho to kumbha aura makara lagna evaM yavarga athavA zavarga ho to karka lagna jAnanA caahie| jahA~ eka-eka varga meM do-do lagna kaha gaye haiM, vahA~ viSama praznAkSaroM ke hone para viSama lagna aura sama praznAkSaroM ke hone para sama lagna jAnanA caahie| isa lagna para-se grahoM ke anusAra phala batalAnA caahie| tIsarA svaravijJAna sambandhI siddhAnta adRSTa para Azrita hai| arthAt pRcchaka ke adRSTa kA prabhAva sabhI vastuoM para par3atA hai| balki yahA~ taka ki usake adRSTa ke prabhAva se vAyu meM bhI vicitra prakAra kA prakampana utpanna hotA hai, jisase vAyu candrasvara aura sUryasvara ke rUpa meM parivartita ho pRcchaka ke iSTAniSTa phala ko prakaTa karatI hai| kucha logoM kA abhimata hai ki vAyu kA hI prabhAva prakRti ke anusAra bhinna-bhinna mAnavoM para bhinna-bhinna prakAra kA par3atA hai| svaravijJAna vAyu ke dvArA ghaTita honevAle prabhAva ko vyakta karatA hai| sAmAnya svaravijJAna nimna prakAra hai mAnava-hRdaya meM aSTadalakamala hotA hai| usa kamala ke AThoM patroM para sadaiva vAyu calatA rahatA hai| usa vAyu meM pRthvI, apa, teja, vAyu aura AkAza ye pA~ca tattva calate rahate haiM aura inake saMcAlana se saba prakAra kA zubhAzubha phala hotA hai| kintu vicAraNIya bAta yaha hai ki inake saMcAlana kA jJAna karanA RSi, muniyoM ko hI sambhava hai| sAdhAraNa mAnava jise svarAbhyAsa nahIM hai, vaha do cAra dina meM isakA jJAna nahIM kara sakatA hai| Ajakala svaravijJAna ke jAnanevAloM kA prAyaH abhAva hai| kevala candrasvara aura sUryasvara ke sthUla jJAna se praznoM kA uttara denA anucita hai| sthUla jJAna karane kA niyama yaha hai ki nAka ke dakSiNa yA vAma kisI bhI chidra se nikalatA huA vAyu (zvAsa) yadi chidra ke bIca se nikalatA ho to pRthvI tattva; chidra ke adhobhAga se arthAt nIce vAle oSTha ko sparza karatA huA nikalatA ho to jalatatva; chidra ke Urdhva bhAga ko sparza karatA huA nikalatA ho to agnitatva; chidra se tirachA hokara nikalatA ho to vAyutatva aura eka chidra se bar3hakara krama se dUsare chidra se nikalatA 1. 'avarge siMhalagnaM ca pavarga messvRshcikau| cavarge yUkavRSabhau Tavarge yugmknyke|| tavarge dhanumInau ca pavarge kumbhnkrkau| yazavarge karkaTazca lagnaM shbdaakssrairvdet||" -ke. pra. saM., pR. 54 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 67
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho to AkAzatattva calatA hai, aisA jAnanA caahie| athavA 16 aMgula kA eka zaMku banAkara usa para 4 aMgula, 8 aMgula, 12 aMgula aura 16 aMgula ke antara para ruI yA atyanta manda vAyu se hila sake, aisA kucha aura padArtha lagA ke usa zaMku ko apane hAtha meM lekara nAsikA ke dakSiNa yA vAma kisI bhI chidra se zvAsa cala rahA ho, usake samIpa lagA karake tattva kI parIkSA karanI caahie| yadi ATha aMgula taka vAyu (zvAsa) bAhara jAtA ho to pRthvI tattva, solaha aMgula taka bAhara jAtA ho to jalatatva, bAraha aMgula taka bAhara jAtA ho to vAyutattva, cAra aMgula taka bAhara jAtA ho to agnitattva aura cAra aMgula se kama dUrI taka jAtA ho arthAt kevala bAhara nirgamana mAtra ho to AkAzatattva hotA hai| pRthvItattva ke calane se lAbha, jalatattva ke calane se tatkSaNa lAbha, vAyu aura agnitatva ke calane se hAni aura AkAza tatva ke calane se phala kA abhAva hotA hai| matAntara se pRthvI aura jalatatva ke calane se zubha phala; vAyu aura AkAzatattva ke calane se aniSTa phala evaM zArIrika kaSTa tathA agnitattva ke calane se mizrita phala hotA hai| zarIra ke vAma bhAga meM ir3A aura dakSiNa bhAga meM piMgalA nAr3I rahatI hai| ir3A meM candramA sthita hai aura piMgalA meM sUrya / nAka ke dakSiNa chidra se havA nikalatI ho to sUrya svara aura vAma chidra se havA nikalatI ho to candrasvara jAnanA caahie| candrasvara meM rAjadarzana, gRhapraveza evaM rAjyAbhiSeka Adi zubha kAryoM kI siddhi aura sUryasvara meM snAna, bhojana, yuddha, mukaddamA, vAdavivAda Adi kAryoM kI siddhi hotI hai| prazna ke samaya candrasvara calatA ho aura pRcchaka vAma bhAga meM khar3A hokara prazna pUche, to nizcaya se kAryasiddhi hotI hai| sUryasvara calatA ho aura pRcchaka dakSiNa bhAga meM khar3A hokara prazna pUche, to kaSTa se kAryasiddhi hotI hai| jisa tarapha kA svara nahIM calatA ho, usa ora khar3A hokara prazna pUche to kArya hAni hotI hai| yadi sUrya (dakSiNa) nAr3I meM viSamAkSara aura candra (vAma) nAr3I meM pRcchaka samAkSaroM kA uccAraNa kare, to avazya kAryasiddhi hotI hai| kisI-kisI ke mata meM dakSiNa svara calane para praznakartA ke sama praznAkSara hoM to dhanahAni, rogavRddhi, kauTumbika kaSTa evaM apamAna Adi sahana karane par3ate haiM aura yadi dakSiNa svara calane para viSama praznAkSara hoM to santAnaprApti, dhana-lAbha, mitrasamAgama, kauTumbika sukha evaM strIlAbha hotA hai| jisa samaya zvAsa bhItara jA rahA ho, usa samaya pRcchaka prazna kare to jaya aura bAhara A rahA ho, usa samaya prazna kare to hAni hotI hai| jisa ora kA svara cala rahA ho, usI ora Akara pRcchaka prazna kare to manorathasiddhi aura viparIta ora pRcchaka khar3A ho to kArya hAni hotI hai| svara kA vicAra sUkSma rIti se 1. "vAme vA dakSiNe vApi dhaaraassttaanggldiirghikaa| SoDazAGgulamApaH syustejazca cturngglm|| dvAdazAMguladIrghaH syaadvaayuyomaangglen hi|"-s. sA., pR. 73 / tattvAnAM vivecanaM zivasvarodaye, pR. 42-60 tathA samarasAre, pR. 70-60 ityAdiSu drssttvym| 2. zi. sva., 44-45 / 3. sa.sA., pR. 76 / 4. zi. sva., pR. 15-16 / 5. sa. sA., pR. 83 / 68 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAnane ke lie zarIra meM rahanevAlI 72 hajAra nAr3iyoM kA parijJAna karanA atyAvazyaka hai| ina nAr3iyoM ke samyak jJAna se hI candra aura sUrya svara kA pUrNa parijJAna ho sakatA hai| prastuta grantha meM praznAkSaravAle siddhAnta kA hI nirUpaNa kiyA gayA hai / samasta varNamAlA ke svara aura vyaMjanoM ko pA~ca vargoM meM vibhakta kiyA hai| tathA isI vibhAjana para - se saMyukta, asaMyukta, abhihita, anabhihita, abhighAtita, AliMgita, abhidhUmita aura dagdhaye ATha vizeSa saMjJAe~ nirdhArita kI haiN| keralapraznasaMgraha meM uparyukta saMjJAe~ praznAkSaroM kI na batAkara caryA - ceSTA kI batAI gaI haiN| gargamanoramA, keralapraznaratna Adi granthoM meM ye saMjJAe~ samaya-vizeSa kI batAyI gayI haiM / phalAphala kA vivecana prAyaH samAna haiN| keralIyapraznaratna meM 45 varNoM ke nau varga nizcita kiye haiM a A i I u U ina vargoM kI avarga saMjJA; e ai o au aM aH kI e varga ka kha ga gha Ga kI kavarga; ca cha ja jha Ja kI cavarga; Ta Tha Da Dha Na kI Tavarga; ta tha da dha na varga; pa pha ba bha ma kI pavarga; ya ra la va kI yavarga aura za Sa sa ha kI zavarga saMjJA batAyI hai| vargavibhAjana krama meM antara rahane ke kAraNa saMyukta, asaMyuktAdi prazna saMjJAoM meM bhI antara hai / pA~coM vargoM ke yoga aura unake phala tathAhi - paJcavargAnapi krameNa prathamatRtIyavargAMzca parasparaM dRSTvA yojayet' / prathama-tRtIyayoH dvitIyacaturthAbhyAM yogaH 6, pRthagbhAvAt paJcamavargo'pi (vargasyApi ) prathamatRtIyAbhyAM yogaH / yatra yatkiJcit pRcchati tatsarvamapi labhate / tatra svakAyayoge svakIyacintA; parakAyayoge parakIyacintA / svavargasaMyoge svakIyacintA, paravargasaMyoge parakIyacintA ityarthaH / kaNa, caNa, uNi ityAdi / 1. zi. sva., pR. 6 / 2. "prathamaM ca tRtIyaM ca saMyuktaM pakSameva ca / dvicaturthamasaMyuktaM kramAdabhihitaM bhavet // " - caM, pra. zlo. 34, praznAkSarANAM pakSirUpavibhAjanaM tadvizeSaphalaM ca paMcapakSInAmnaH granthasya tRtIyacaturtha pRSThayoH draSTavyam / praznAkSarANAM navavargakrameNa saMyuktAdivibhAgaH keralapraznaratnagranthasya saptaviMzatitamapRSThe draSTavyaH / iyaM yojanApi tatra prakArAntareNa dRzyate / 3. paMcamavargyo'pi ka. mU. / 4. vargAMzca - ka. mU. / 5. yojanIyAH - ka.mU. / 6. yoga:, iti pATho nAsti - ka. mU. / 7. prathamatRtIyavargAbhyAM - ka. mU. / 8. svakAyasaMyoge - ka.mU. / 6. 'svavargasaMyogesvakIyacintA' - iti pATho nAsti - ka.mU. / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 66
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-pA~coM vargoM ko krama se prathama, tRtIya varga ke sAtha milAkara phala kI yojanA karanI caahie| prathama aura tRtIya kA dvitIya aura caturtha ke sAtha yoga tathA pRthak hone ke kAraNa-paMcama varga ko do bhAgoM meM vibhakta karane ke kAraNa, paMcama varga kA prathama aura tRtIya varga ke sAtha yoga karanA caahie| uparyukta saMyogI vargoM ke praznAkSara hone para pUchanevAlA jina vastuoM ke sambandha meM prazna karatA hai, una sabhI vastuoM kI prApti hotI hai| yadi pUchanevAlA apane zarIra ko sparza kara arthAt svazarIra ko khujalAte hue yA anya prakAra se sparza karate hue prazna kare, to svasambandhI cintA aura dUsare ke zarIra ko chUte hue prazna kare to parasambandhI cintA-prazna, kahanA caahie| yadi prathama, dvitIyAdi vargoM meM se praznAkSara svavarga saMyukta hoM to svasambandhI cintA arthAt pRcchaka apane zarIrAdi ke sambandha meM prazna aura bhinna-bhinna vargoM ke praznAkSara hoM to parasambandhI cintA arthAt pRcchaka apane se bhinna vyaktiyoM ke sambandha meM prazna pUchanA cAhatA hai| jaise kaNa, caNa, uNi ityaadi| vivecana-prazna kA phala batalAnevAle gaNa ko prazna kA phala nikAlane ke lie sabase. pahale pUrvokta pA~coM vargoM ko eka kAgaja yA sleTa para likha lenA caahie| phira saMyukta varga banAne ke lie prathama aura dvitIya kA arthAt prathama varga meM Aye hue a ka ca Ta ta pa ya za ina akSaroM kA dvitIya varga vAle A ai kha cha Tha tha pha ra Sa ina akSaroM ke sAtha yoga karanA caahie| vargAkSaroM meM paMcama varga ke akSara pRthak hone ke kAraNa u U Ga Ja Na na ma aM aH ina akSaroM kA prathama aura tRtIya varga vAle akSaroM ke sAtha yoga karanA caahie| jaise caNa, gaNa, uNa ityaadi|| udAharaNa-motIlAla nAmaka koI vyakti dina ke 11 baje prazna pUchane aayaa| phala batalAnevAle jyotiSI ko sarvaprathama usakI caryA, ceSTA, uThana-baiThana, bAta-cIta Adi kA sUkSma nirIkSaNa karanA caahie| manogata bhAvoM ke avagata karane meM uparyukta ceSTA, caryAdi se paryApta sahAyatA milatI hai, kyoMki manovijJAna-sammata abAdhabhAvAnuSaGga ke krama se bhaviSyat meM ghaTita honevAlI ghaTanAe~ bhI pratIkoM dvArA prakaTa ho jAtI haiN| catura gaNaka cehare kI bhAvabhaMgI se bhI bahuta-sI bAtoM kA jJAna kara sakatA hai| ataH praznazAstra ke sAtha lakSaNa zAstra kA bhI ghaniSTha sambandha hai| jise lakSaNazAstra kA acchA jJAna hai, vaha binA gaNita kriyA ke phalita jyotiSa kI sUkSma bAtoM ko jAna sakatA hai| pRcchaka akelA Ae, aura Ate hI tinake, ghAsa Adi ko tor3ane lage to samajhanA cAhie ki usakA kArya siddha nahIM hogaa| yadi vaha apane zarIra ko khujalAte hue prazna pUche to samajhanA cAhie ki isakA kArya cintAsahita siddha hogaa| ataH motIlAla kI caryA, ceSTA kA nirIkSaNa karane ke bAda madhyAhna kAla kA prazna hone ke kAraNa usase kisI phala kA nAma pUchA, to motIlAla ne Ama kA nAma btaayaa| aba gaNaka ko vicAra karanA cAhie ki 'Ama' isa prazna-vAkya meM kisa-kisa varga ke akSara saMyukta haiM? vizleSaNa karane para mAlUma huA ki 'A' prathama varga kA prathamAkSara hai aura 'ma' paMcama varga kA saptama akSara hai| ataH 70 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazna meM paMcama aura prathama varga kA saMyoga pAyA jAtA hai, isalie pRcchaka ke abhISTa kArya kI siddhi hogii| prazna kA phala batalAne kA dUsarA niyama yaha hai ki pRcchaka se pahale usake Ane kA hetu pUchanA cAhie aura usI vAkya ko praznavAkya mAnakara uttara denA caahie| jaise-motIlAla se usake Ane kA hetu pUchA, to usane kahA ki 'mukaddame kI hAra-jIta' ke sambandha meM prazna pUchane AyA huuN| aba gaNaka ko motIlAla ke mukha se kahe gaye 'mukaddame kI hAra jIta' isa prazna vAkya para vicAra karanA caahie| isa vAkya ke prathama akSara 'ma' meM paMcama varga ke m aura u kA sambandha hai, dvitIya akSara 'ka' meM dvitIya varga ke k aura prathama varga ke a kA saMyoga hai, tRtIya akSara '6' meM tRtIya varga ke d + d aura prathama varga ke a kA saMyoga hai aura caturtha akSara 'me' meM paMcama varga ke akSara m aura prathama varga ke e kA saMyoga hai| ataH isa vAkya meM prathama, tRtIya aura paMcama varga kA yoga hai, isalie mukaddame meM jIta hogii| isI prakAra anya praznoM ke uttara nikAlane cAhie athavA sabase pahale praznakartA jisa vAkya se bAta-cIta Arambha kare, usI ko praznavAkya mAnakara uttara denA caahie| * praznalagnAnusAra prArambhika phala nikAlane ke lie dvAdazabhAvoM se nimna prakAra vicAra karanA caahie| lagna se Arogya, pUjA, guNa, vartana, Ayu, avasthA, jAti, nirdoSatA, sukha, kleza, AkRti evaM zArIrika sthiti Adi bAtoM kA vicAra; dhanabhAva-dvitIya bhAva se mANikya, motI, ratna, dhAtu, vastra, suvarNa, cA~dI, dhAnya, hAthI, ghor3e Adi ke kraya-vikraya kA vicAra; tRtIya bhAva se bhAI, naukara, dAsa, zUrakarma, bhrAtRcintA evaM sadbuddhi lAbha Adi bAtoM ke sambandha meM vicAra; caturtha bhAva se ghara, nidhi, oSadha, kheta, bagIcA, mila, sthAna, hAni, lAbha, gRhapraveza, vRddhi, mAtA-pitA, evaM dezasambandhI kArya ityAdi bAtoM kA vicAra; paMcama bhAva se vinaya, prabandha-paTutA, vidyA, nIti, buddhi, garbha, putra, prajJA, mantrasiddhi, vAkcAturya evaM mAtA kI sthiti ityAdi bAtoM kA vicAra; chaThe bhAva se asvasthatA, khoTI dazA, zatru-sthiti, ugrakarma, krUrakarma, zaMkA, yuddhakI saphalatA, asaphalatA, mAmA, bhaiMsAdi pazu, roga evaM mukaddame kI hAra-jIta Adi bAtoM kA vicAra; sAtaveM bhAva se svAsthya, kAma vikAra, bhAryA sambandhI vicAra, bhAnaje sambandhI kAryoM kA vicAra, caurakarma, bar3e kAryoM kI saphalatA aura asaphalatA kA vicAra evaM saubhAgya Adi bAtoM kA vicAra; aSTama bhAva se Ayu, virodha, mRtyu, rAjya-bheda, bandhujanoM kA chidra, gar3ha, kilA Adi kI prApti, zatru-vadha, nadI-tairanA, kaThina kAryoM meM saphalatA prApta karanA evaM alpAyu sambandhI bAtoM kA vicAra; nauveM bhAva se dhArmika zikSA, dIkSA, devamandira kA nirmANa yAtrA, rAjyAbhiSeka, guru, dharmakArya, bAvar3I, kuA~, tAlAba Adi ke nirmANa kA vicAra, sAlA, devara aura bhAvaja ke sukha-duHkha kA vicAra evaM jIvana meM sukha, zAnti Adi bAtoM kA vicAra; dasaveM bhAva se jala kI vRSTi, mAna, puNya, 1. dai.va., pR. 7-10 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 71
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjyAdhikAra, pitR-kArya, sthAna- bhraSTatA evaM sammAna prApti Adi bAtoM kA vicAra; gyArahaveM bhAva se kArya kI vRddhi, lAbha, savArI ke sukha kA vicAra, kanyA, hAthI, ghor3A, sonA Adi dravyoM ke lAbhAlAbha kA vicAra evaM zvasura kI cintA ityAdi bAtoM kA vicAra aura bArahaveM bhAva se tyAga, bhoga, vivAha, khetI, vyaya, yuddha sambandhI jaya-parAjaya, kAkA, mausI, mAmI ke sambandha aura unake sukha-duHkha ityAdi bAtoM kA vicAra karanA cAhie / uparyukta bAraha bhAvoM meM grahoM kI sthiti ke anusAra ghaTita honevAle phala kA nirNaya karanA caahie| grahoM ko dIpta', dIna, svastha, mudita, supta, prapIr3ita, muSita, parihIyamAnavIrya, pravRddhavIrya, adhika vIrya ye dasa avasthAe~ kahI gayI haiM / uccarAzika kA graha dIpta, nIca rAzi kA dIna, svagRha kA svastha, mitragRha mudita, zatrugRha kA supta, yuddha meM anya grahoM ke sAtha parAjita huA nipIr3ita, astaMgata gRha muSita, nIca rAzi ke nikaTa pahu~cA huA parihIyamAnavIrya, uccarAzi ke nikaTa pahu~cA graha pravRddhavIrya aura udita hokara zubha grahoM ke varga meM rahanevAlA graha adhikavIrya kahalAtA hai / dIpta avasthA kA graha ho to uttama siddhi; dIna avasthA kA graha ho to dInatA, svastha avasthA kA graha ho to apane mana kA kArya, saukhya evaM zrIvRddhi; mudita avasthA kA graha hoMne se Ananda evaM icchita kAryoM ko siddhi; prasupta avasthA kA graha ho to vipatti; prapIr3ita avasthA kA graha ho to zatrukRta pIr3A; muSita avasthA kA graha ho to dhanahAni; pravRddhavIrya ho to azva, gaja, suvarNa evaM bhUmi lAbha aura adhikavIrya graha hone se zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika zakti kA vikAsa evaM vipula sampatti lAbha hotA hai / pahale bAraha bhAvoM meM jina-jina bAtoM ke sambandha meM vicAra karane ke lie batAyA gayA hai, una bAtoM ko grahoM ke balAbala ke anusAra tathA dRSTi, mitrAmitra sambandha Adi viSayoM ko dhyAna meM rakhakara phala batalAnA caahie| kisI-kisI AcArya ke mata se praznakAla meM grahoM ke ucca, nIca, mitra, sama, zatru, zayanAdimAna, balAbala, svabhAva aura dRSTi Adi bAtoM kA vicArakara prazna kA phala batalAnA caahie| gaNaka ko prazna sambandhI anya Avazyaka bAtoM para vicAra karane ke sAtha hI yaha bhI vicAra kara lenA cAhie ki pRcchaka duSTabhAva se prazna to nahIM kara rahA hai / yadi duSTabhAva se prazna karatA hai, to use niSphala samajhakara uttara nahIM denA cAhie / prazna kA samyak phala tabhI nikalatA hai, jaba pRcchaka apanI antaraMga preraNA se prerita ho prazna karatA hai, anyathA prazna kA phala sApha nahIM nikltaa| duSTabhAva se kiye gaye prazna kI pahacAna yaha hai ki yadi prazna lagna meM candramA aura zani ho, sUrya kumbha rAzi meM ho aura budha prabhAhIna ho, to duSTabhAva se kiyA gayA prazna samajhanA cAhie / 1. dai. va., pR. 3-4 / 1. pra. bhU. pR 13 / 72 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyukta praznAkSara aura unakA phala atha saMyuktAni kAdigAdIni saMyuktAni praznAkSarANi prazne lAbhaH putrAdivasa (za) kssemNkraanni| jAdigAdIni praznAkSarANi lAbhakarANi striijnkaariinni| artha-saMyuktoM ko kahate haiM-kAdi-ka ca Ta ta pa ya za ina prathama varga ke akSaroM ko gAdi-ga ja Da da ba la sa isa tRtIya varga ke akSaroM ke sAtha milAne se saMyukta prazna banate haiN| saMyukta prazna hone para lAbha hotA hai aura putrAdi ke kAraNa kalyANa hotA hai| yadi praznAkSara jAdi, gAdi arthAt tRtIya varga ke ja ga Da da ba la sa hoM to lAbha karAnevAle tathA strI-putrAdi kI prApti karAnevAle hote haiN| vivecana-pahale AcArya ne saMyukta, asaMyukta, abhihita, anabhihita, abhighAtita, AliMgita, abhidhUmita aura dagdha ye ATha bheda praznoM ke kahe haiN| ina ATha praznabhedoM kA lakSaNa aura phala batalAte hue sarvaprathama saMyukta kA phala aura lakSaNa batAyA hai| prathama aura tRtIya varga ke akSaroM ke saMyoga vAle prazna saMyukta kahalAte haiN| saMyukta prazna hone para lAbha hotA hai| keralasaMgrahAdi katipaya jyotiSa granthoM meM apane zarIra ko sparza karate hue prazna karane kA nAma hI saMyukta prazna kahA hai| isa mata ke anusAra bhI saMyukta prazna hone para bhI lAbha hotA hai| udAharaNa-jaise devadatta prazna pUchane AyA ki maiM parIkSA meM pAsa hoU~gA yA nahIM? gaNaka ne kisI abodha bAlaka se phala kA nAma pUchA to usane 'laukA' kA nAma liyaa| aba praznavAkya 'laukA' kA vizleSaNa kiyA to prathamAkSara 'lau' meM tRtIya varga kA 'la' aura caturtha varga kA 'au' saMyukta hai tathA dvitIya varNa 'kA' meM prathamavarga ke 'k' aura A donoM hI varga sammilita haiM, ataH prazna meM prathama, aura tRtIya aura caturtha varga kA saMyoga hai| upayukta vizleSita vargoM meM adhikAMza varNa prathama aura tRtIya varNa ke hai, ataH yaha saMyukta prazna hai| isakA phala parIkSA meM uttIrNatA prApta karanA hai| prastuta grantha meM yaha eka vizeSatA hai ki tRtIya varga ke varSoM kI bhI saMyukta saMjJA batAyI gayI hai| saMyukta saMjJaka prazna dhana lAbha karAnevAle evaM strI, putrAdi kI prApti karAnevAle hote haiN| praznakutUhalAdi jina granthoM meM praznAkSaroM ke magaNa, yagaNAdi bheda kiye haiM, unake matAnusAra praznakartA ke praznAkSara magaNa, nagaNa, bhagaNa aura yagaNa ina cAroM gaNoM se saMyukta hoM to lAbha hotA hai| yadi magaNa aura nagaNa ina donoM gaNoM se saMyukta praznAkSara hoM to dina 1. "prathamatRtIyAkSarayoH saMyukteti svato mithazcAkhyAH / kaga, caja, TaDa, tada, paba, yala, zasa, kaja, caga, Taga, taga, paga, yaga, zaga, Tala, taja, paja, yaja, zaja, kaDa, caDa, taDa, paDa, yaDa, zaDa, kada, cada, Tada, pada, tada, zada, yada, kaba, caba, Taba, taba , paba, yaba, zaba, kala, cala, Tala, tala, pala, yala, zala, kasa, casa, Tasa, tasa, pasa, yasa ityAdhanantabhedAH bhvnti|"-ke. pra. ra., pR. 27-26 / candro. zlo. 34-37 / ke. pra. saM., pR. 4 / narapatija., pR. 11 / 2. saMyuktAdIni-ka. muu.| 3. cAdigAdIni-ka. muu.| 4. pra. ku., pR. 12 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 73
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM lAbha aura bhagaNa evaM yagaNa ina do gaNoM se saMyukta praznAkSara hoM to rAta meM lAbha hotA hai| yadi jagaNa aura ragaNa ina do gaNoM se saMyukta praznAkSara hoM. to dina meM hAni evaM sagaNa aura tagaNa ina do gaNoM se saMyukta praznAkSara hoM to rAta meM hAni hotI hai| jagaNa, ragaNa, sagaNa aura tagaNa ina cAra gaNoM se saMyukta praznAkSara hoM to kAryahAni samajhanI caahie| lagnAnusAra praznoM kA phala nikAlane kA prAcIna niyama isa prakAra hai ki jyotiSI kI pUrva kI ora mukha kara meSa, vRSa Adi 12 rAziyoM kI kalpanA kara lenI cAhie aura pRcchaka jisa dizA meM ho usa dizA kI rAzi ko ArUr3ha lagna mAnakara phala kahanA caahie| uparyukta niyama kA saMkSipta sAra yaha hai-meSa, vRSa Adi bAraha rAziyoM ko likhakara unakI pUrvAdi dizAe~ mAna lenI cAhie arthAt meSa aura vRSa-pUrva, mithuna, karka, siMha aura kanyA dakSiNa, tulA aura vRzcika pazcima evaM dhanu, makara, kumbha aura mIna utara saMjJaka hai| nimna cakra se ArUr3ha lagna kA jJAna acchI taraha ho sakatA hai| ArUr3ha rAzibodhaka cakra pUrva 1 / 2 / 12 / uttara / 10 5 dakSiNa pazcima udAharaNa-motIlAla prazna pUchane AyA aura vaha pUrva kI ora hI baiTha gyaa| aba yahA~ vicAra karanA hai ki pUrva dizA kI meSa aura vRSa ina do rAziyoM meM se kauna-sI rAzi ko ArUr3ha lagna mAnA jAe? yadi motIlAla uttara-pUrva ke kone ke nikaTa hai to meSa aura dakSiNa-pUrva ke kone ke nikaTa hai to vRSa rAzi ko ArUr3ha lagna mAnanA caahie| vicAra se patA lagA ki motIlAla dakSiNa aura pUrva ke kone ke nikaTa hai, ataH usakI ArUr3ha lagna vRSa mAnanA caahie| ArUr3ha lagna nikAlane ke sambandha meM merA nijI mata yaha hai ki uparyukta cakra ke anusAra bAraha rAziyoM ko sthApita kara lenA cAhie, phira pRcchaka se kisI bhI rAzi kA sparza karAnA cAhie, jisa rAzi ko pRcchaka chue, usI ko ArUr3ha lagna mAnakara phala batAnA caahie| phala-pratipAdana karane ke lie ArUr3ha lagna ke sAtha lagna kA bhI vicAra 1. bR. pA. ho., pR. 740 / 74 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA Avazyaka hai| ataH chatra lagna kA jJAna karane ke lie meSAdi vIthiyoM ko jAna lenA caahie| vRSa, mithuna, karka aura siMha ina cAra rAziyoM kI meSa vIthI; vRzcika, dhanu, makara aura kumbha ina cAra rAziyoM kI mithuna vIthI aura meSa, mIna, kanyA aura tulA ina cAra rAziyoM kI vRSabha vIthI jAnanI caahie| ArUr3ha lagna se vIthI kI rAzi jitanI saMkhyaka ho praznalagna se utanI hI saMkhyaka rAzi chatralagna kahalAtI hai| jJAnapradIpikAkAra ke matAnusAra meSa prazna lagna kI chatra rAzi vRSa; vRSa kI meSa, mithuna, karka aura siMha kI chatra rAzi meSa, kanyA aura tulA kI meSa, vRzcika aura dhanu kI mithuna rAzi meSa; kanyA aura tulA kI meSa, vRzcika aura dhanu kI mithuna; makara kI mithuna; kumbha kI meSa aura mIna kI vRSa chatra rAzi hai| prazna samaya meM ArUr3ha, chatra aura prazna lagna ke balAbala se prazna kA uttara denA caahie| prazna kA vizeSa vicAra karane ke lie bhUta, bhaviSya, vartamAna, zubhAzubha dRSTi, pA~ca mArga, cAra kendra, balAbala, varga, udayabala, astabala, kSetra dRSTi, nara, nArI, napuMsaka, varNa, mRga tathA nara Adi rUpa, kiraNa, yojana, Ayu, rasa evaM udayamAna Adi bAtoM kI parIkSA karanA atyAvazyaka hai| yadi prazna karanevAlA eka hI samaya meM bahuta-se prazna na pUche to pahalA prazna lagna se, dUsarA candramA se, tIsarA sUrya ke sthAna se, cauthA bRhaspati ke sthAna se pA~cavA~ prazna budha ke sthAna se aura chaThA balI zukra yA budha ina donoM meM jo adhika balavAna ho, usI ke sthAna se batalAnA caahie| graha apane kSetra meM, mitra kSetra meM, apane aura mitra ke SaDvargoM meM, uccarAzi meM, mUlatrikoNa meM, navAMza meM, zubha graha se dRSTa hone para balavAn hote haiN| candramA aura zukra strIrAzi-vRSa, karka, kanyA, vRzcika, makara aura mIna ina rAziyoM meM sUrya, maMgala, budha, guru aura zani puruSa rAziyoM meM-meSa, mithuna, siMha, tulA, dhanu aura kumbha ina rAziyoM meM balavAna hote haiN| budha aura bRhaspati lagna meM sthita rahane se pUrva dizA meM, sUrya aura maMgala cauthe sthAna meM rahane se dakSiNa dizA meM, zani sAtaveM bhAva meM rahane se pazcima dizA meM aura zukra dasaveM bhAva meM rahane se uttara dizA meM digbalI hote haiN| tathA candramA aura sUrya uttarAyaNa meM anya bhaumAdi pA~ca graha vakrI, ujjvala evaM puSTa rahane se balavAna hote haiN| sUrya, zukra aura bRhaspati dina meM; maMgala aura zani rAtri meM; budha dina aura rAtri donoM meM; zubha graha zuklapakSa meM aura apane-apane dina, mAsa, Rtu, ayana, varSa aura kAla horA meM evaM pApa graha kRSNapakSa aura apane-apane dina, mAsa, Rtu, ayana, varSa aura kAla horA meM balI hote haiN| isa prakAra grahoM ke kAlabala kA vicAra karanA caahie| praznakAla meM sthAna bala aura sambandha bala kA vicAra karanA bhI paramAvazyaka hai| tathA lagna se vicAra karanevAle jyotiSI ko bhAvavicAra nimna prakAra se karanA caahie| jo bhAva apane svAmI se yuta hoM yA dekhe jAte hoM athavA budha, guru aura pUrNacandra se yukta hoM to unakI 1. bR. pA. ho., pR. 741 // 2. jJA. pra. pR. / 3. jJA. pra. pR. 11 4. tA. nI., pR. 254 / jJA. pra., pR. 11 kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 75
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRddhi hotI hai aura pApa graha saMyukta, budha, kSINa candramA, zani, maMgala aura sUrya se yuta yA dekhe jAte hoM to hAni hotI hai| asaMyukta praznAkSara athAsaMyuktAni prathamadvitIyau kakha, cacha ityAdi; dvitIyacaturthI khaga chaja ityAdi; tRtIyacaturthI gagha, jajha ityAdi; caturthapaJcamau ghaGa, jhaja ityaadi| artha-asaMyukta praznAkSara prathama-dvitIya, dvitIya-caturtha, tRtIya-caturtha aura caturtha-paMcama varga ke saMyoga se banate haiN| 1-prathama aura dvitIya vargAkSaroM ke saMyoga se-kakha, cacha, TaTha, tatha, papha, yara ityAdi; 2-dvitIya aura caturtha vargAkSaroM ke saMyoga se-khagha, chajha, ThaMDha, thadha, phabha, rava ityAdi; 3-tRtIya aura caturtha vargAkSaroM ke saMyoga se-gagha, jajha, DaDha, dadha, babha, yala ityAdi evaM 4-caturtha aura paMcama vargAkSaroM ke saMyoga se ghaGa, jhaJa, DhaNa, dhana, bhama ityAdi vikalpa banate haiN| vivecana-prastuta grantha ke anusAra praznakartA ke praznAkSara prathama-dvitIya dvitIya-caturtha, tRtIya-caturtha, aura caturtha-paMcama varga ke hoM to asaMyukta prazna samajhanA caahie| praznavAkya meM asaMyukta praznoM kA nirNaya karane ke lie praznoM kA sambandha krama se lenA caahie| asaMyukta prazna hone se phala kI prApti bahuta dinoM ke bAda hotI hai| yadi prathama-dvitIya vargoM ke akSara milane se asaMyukta prazna ho to dhana-lAbha, kArya-saphalatA aura rAja-sammAna; dvitIya-caturtha vargAkSaroM ke saMyoga se asaMyukta prazna ho to mitraprApti, utsavavRddhi aura kAryasAphalya; tRtIya-caturtha vargAkSaroM ke saMyoga se asaMyukta prazna ho to alpalAbha, putraprApti, mAMgalyavRddhi aura priyajanoM se vivAda evaM caturtha-paMcama vargAkSaroM ke saMyoga se asaMyukta prazna ho to ghara meM vivAhAdi mAMgalika utsavoM kI vRddhi, svajana-prema, yazaprApti, mahAn kAryoM meM lAbha aura vaibhava-vRddhi ityAdi phaloM kI prApti hotI hai| yadi praznakartA kA vAcika prazna ho aura usake praznavAkya ke akSara asaMyukta hoM to pRcchaka ko kArya meM saphalatA milatI hai| AcAryapravara garga ke matAnusAra asaMyukta praznoM kA phala pRcchaka ke manoratha ko pUraNa karanevAlA hotA hai| kucha granthoM meM batAyA gayA hai ki yadi pRcchaka rAste meM ho, zayanAgAra meM ho, pAlakI meM baiThA ho yA moTara, sAikila, ghor3e, hAthI athavA anya kisI savArI para savAra ho, bhAvarahita ho aura phala yA dravya hAtha meM na liye ho, to asaMyukta prazna hotA hai| isa prazna meM bahuta dinoM ke bAda lAbhAdi sukha hotA hai| kahIM-kahIM yaha bhI batAyA gayA hai ki pRcchaka pazcima kI dizA kI ora mu~ha kara prazna kare tathA prazna. samaya meM Akara kursI, Tebula, beMca yA anya kASTha kI cIjoM ko chUtA huA yA nocatA huA bAtacIta Arambha kare aura pRcchaka ke mukha se nikalA huA prAthamika vAkya dIrghAkSaroM se zurU huA ho to asaMyukta prazna hotA hai| isakA phala prArambha meM 1. "samavarNayozca tdvnngvrgaannaamsNyuktH|"-ke. pra. ra., pR. 27 / 2.. dvitIya-tRtIyau-ka. muu.| 3. ke. pra. saM. pR. 4 / 76 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryahAni aura anta meM kAryasAphalya samajhanA caahie| candronmIlana evaM keralasaMgrahAdi kucha praznagranthoM ke anusAra asaMyukta praznoM kA phala acchA nahIM hai arthAt dhana-hAni, zoka, duHkha, cintA, apayaza evaM kalaha-vRddhi ityAdi aniSTa phala samajhanA caahie| asaMyukta evaM abhihata praznAkSara aura unakA phala asaMyuktAni dvitIyavargAkSarANyUz2a prathamavargAkSarANyadhaH parivartanataH prathamadvitIyAnyasaMyuktAni bhavanti khaka, chaca ityAdi tRtIyavargAkSarANyUcaM dvitIyavargAkSarANyadhaH patitAnyabhihatAni bhavanti gakha ityAdi; evaM caturthAnyupari tRtIyAnyadhaH, ghaga ityaadi| paJcamAkSarANyadhaH2, upari caturthAkSarANi cedapyabhihatAni bhavanti Ggha, ajha ityAdi; svavarge svakIyacintA paravarge prkiiycintaa| artha-asaMyukta praznAkSaroM ko kahate haiM-dvitIya vargAkSara ke varNa Upara aura prathama vargAkSara ke varNa nIce rahane para unake parivartana se prathama-dvitIya vargajanya asaMyukta hote haiM-jaise dvitIya vargAkSara 'kha' ko Upara rakhA aura prathama vargAkSara 'ka' ko nIce rakhA aura ina donoM kA parivartana kiyA arthAt prathama ke sthAna para dvitIya ko aura dvitIya ke sthAna para prathama ko rakhA to khaka, chaca ityAdi vikalpa bne| tRtIya varga ke varNa Upara aura dvitIya varga ke varNa nIce hoM to unake parivartana se dvitIya tRtIya vargajanya abhihata hote haiM-jaise tRtIya varga ke varNa ga ko Upara rakhA aura dvitIya varga ke varNa kha ko nIce arthAt kha ga isa prakAra rakhA, phira inakA parivartana kiyA to tRtIya ke sthAna para dvitIya varNa ko rakhA aura dvitIya varga ke varNa ke sthAna para tRtIya varga ke varNa ko rakhA to gakha, jacha, DaTha ityAdi vikalpa bne| isI prakAra caturtha varga ke varNa Upara aura tRtIya varga ke varNa nIce hoM, to unake parivartana se tRtIya-caturtha vargajanya abhihata hote haiM-jaise caturtha varga kA varNa 'gha' Upara aura tRtIya varga kA 'ga' nIce ho arthAt ga gha isa prakAra kI sthiti ho to isake paraspara parivartana se arthAt caturtha vargAkSara ke sthAna para tRtIya vargAkSara ke pahuMcane se aura tRtIya vargAkSara ke sthAna para caturtha vargAkSara ke pahuMcane se tRtIya-caturtha vargajanya abhihata ghaga, jhaja, DhaDa ityAdi vikalpa banate haiN| paMcama varga ke akSara Upara aura caturtha varga ke akSara nIce hoM to inake parivartana se caturtha-paMcamavargajanya abhihata hote haiM; jaise Gagha, ajha ityaadi| sva varga ke praznAkSara hone para svakIya cintA aura paravarga ke praznAkSara hone para parakIya cintA hotI hai| yahA~ svavarga ke saMyoga se tAtparya kavarga, cavarga Adi vargoM ke vargoM ke saMyoga se hai arthAt khaka, chaca, jacha, ugha, ghaga, ajha, jhaja ityAdi saMyogI varNa svavarga saMyogI kahalAe~ge aura bhinna-bhinna vargoM ke vargoM ke saMyogI vikalpa para varga kahalAte haiM arthAt khaca, chaka, jakha, agha, jhaga, 1. "praznA? cet kramagAvabhihitasaMjJam"-ke. pra. ra. pR. 27 / "yadi praSTA praznasamaye vAmahastena vAmAGgaM spRzati tadA'bhihataH praznaH, alAbhakaro bhvti|"-ke. pra., sa. 5 2. paJcamAkSarANyuparicaturthAkSarANyadhaH-ka. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 77
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Gajha, ghaJa, ityAdi vikalpa paravarga mAne jaaeNge| vivecana-praznakartA ke praznAkSaroM meM-kakha, khaga, gagha, ghaGa, cacha, chaja, jajha, jhaJa, TaTha, ThaDa, DaDha, DhaNa, tatha, thada, dadha, dhana, papha, phaba, babha, bhama, yara, rala, lava, zaSa, Sasa aura saha ina vargoM ke kramazaH viparyaya hone para paraspara meM pUrva aura uttaravartI ho jAne para arthAt khaka, gakha, ghaga, gha, chaca, jacha, jhaja, ajha, ThaTa, DaTha; DhaDa, NaDha, thata, datha, dhada, nadha, phapa, bapha, bhaba, mabha, raya, lara, vala, Saza, saSa evaM hasa hone para abhihata prazna hotA hai| isa prakAra ke prazna meM prAyaH kAryasiddhi nahIM hotI hai| kevala abhihita prazna se hI phala nahIM batalAnA cAhie, balki pRcchaka kI caryA aura ceSTA para dhyAna dete hue lagna banAkara lagna ke svAmiyoM ke anusAra phala batalAnA caahie| yadi lagna kA svAmI balavAn ho tathA zubha evaM balI grahoM ke sAtha ho yA zubha grahoM kI dRSTi ho to isa prakAra kI praznalagna kI sthiti meM kAryasiddhi kahanI caahie| lagna ke svAmI' pApagraha (kSINa candramA, sUrya, maMgala, zani evaM ina grahoM se yukta budha) hoM, kamajora hoM, zatru sthAna meM hoM tathA azubha grahoM se (sUrya, maMgala, zani, rAhu aura ketu se) dRSTa evaM yuta hoM to praznalagna nirbala hotA hai, aise lagna meM kiyA gayA prazna kadApi siddha nahIM ho sakatA hai| lagna aura lagneza ke sAtha kAryasthAna aura kAryeza kA bhI vicAra karanA Avazyaka hotA hai| kisI-kisI kA mata hai ki praznalagneza lagna ko aura kAryeza kAryasthAna ko dekhe to kArya siddha hotA hai| yadi lagneza kAryasthAna ko aura kAryeza lagnasthAna ko dekhe to bhI kArya siddha hotA hai athavA lagnasthAna meM rahanevAlA lagneza kAryasthAna meM rahanevAle kAryeza ko dekhe to bhI kArya siddha hotA hai| yadi praznakuNDalI meM ye tInoM balI yoga hoM aura lagna yA kAryasthAna ke Upara pUrNabalI candramA kI dRSTi ho to atizIghra alpa parizrama se hI kArya siddha hotA hai| kAryasiddhi kA eka anya yoga yaha bhI hai ki yadi praznalagna zubha graha ke SaDvarga meM ho yA zubhagraha se yuta ho, athavA meSAdi viSamarAzi lagna ho to zIghra hI kArya siddha hotA hai| mUryodaya arthAt mithuna, siMha, kanyA, tulA, vRzcika aura kumbha praznalagna hoM aura zubhagraha-budha, zukra, guru aura candramA lagna meM hoM to prazna kA phala zubha aura pRSThodaya arthAt meSa, vRSa, karka, dhanu aura makara praznalagna hoM aura lagna meM pApagraha hoM to azubha phala kahanA caahie| kendra (1 / 4 / 7 / 10) aura navama, paMcama sthAna meM azubha graha hoM aura kendra tathA 1. "siMhasyAdhipatiH sUryaH karkaTasya nishaakrH| meSavRzcikayo maH kanyAmithunayorbudhaH // dhanurmInayormantrI ____ tulAvRSabhayobhRguH / zanirmakarakumbhayozca rAzInAmadhipA ime // " -jJAnapradIpikA, pR. 3 2. zatruvarga-"budhasya vairI dinakRt candrAdityau bhRgorrii| bRhaspate ripuImaH zukrasomAtmajau vinaa| zanezca ripavaH sarve teSAM tattadgrahANi c||" mitravarga-"bhaumasya mitre zukrajJau bhRgorshaaraarkimntrinnH| aGgArakaM vinA sarve grahamitrANi mntrinnH| Adityasya gururmitraM shnervidgurubhaargvaaH| bhAskareNa vinA sarve budhasya suhRdstthaa|| candrasya mitraM jIvajJau mitravarga udaahRtH||" -jJAnapradIpikA, pR. 2-4 / 3. pra.mU., pR. 14 // 4. dai.va., pR. 11-12 78 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama sthAna ko chor3akara tRtIya, SaSTha aura ekAdaza sthAna meM azubha graha hoM, to pUchanevAle ke manorathoM kI siddhi hotI hai| kendra kA svAmI lagna meM athavA usakA mitra kendra meM ho aura pApa graha kendra aura bArahaveM bhAva ke atirikta, anya sthAnoM meM hoM to kAryasiddhi hotI hai| puruSa rAzi arthAt meSa, mithuna, siMha, tulA dhanu aura kumbha praznalagna hoM aura lagna, caturtha, saptama aura dazama sthAna meM zubha graha hoM to bhI kArya kI siddhi hotI hai| kanyA, tulA, mithuna, kumbha aura nara saMjJaka rAziyA~ praznalagna hoM aura lagna meM zubhagraha hoM tathA pApagraha gyArahaveM aura bArahaveM sthAna meM hoM to bhI kArya kI siddhi samajhanI caahie| catuSpada athavA dvipada rAziyA~ lagna meM hoM aura pApagraha se yukta hoM, una pApa grahoM se dRSTa zubha grahoM kI lagna para dRSTi hone se nara rAzikA lagna ho to zubha phala hotA hai| lagna aura candramA ke Upara zubha grahoM kI dRSTi ho to zubha aura pApa grahoM kI dRSTi ho to azubha phala jAnanA caahie| yadi lagna kA svAmI caturtha ko aura kAryabhAva kA svAmI kAryabhAva ko tripAda dRSTi se dekhe athavA donoM kI paraspara dRSTi ho evaM candramA lagneza aura kAryeza ina donoM ko dekhatA ho to pUrvarIti se kArya kI siddhi kahanI caahie| anabhihata praznAkSara aura unakA phala idAnImanabhihatAnAhI-akArAsvarasaMyuktAnanyasvarasaMyogavarjitAn a ka ca Ta ta pa ya zAdIn Ga a Na na mAMzca prazne patitAnanabhihatAn bruvnti| vyAdhipIDA paravarge zokasantApaduHkhabhayapIDAJca nirdishet| artha-aba anabhihata praznAkSaroM ko kahate haiM-akAra svarasahita aura anya svaroM se rahita a ka ca Ta ta pa ya za Ga Ja Na na ma ye praznAkSara hoM to anabhihata prazna hotA hai| yaha anabhihata prazna svavargAkSaroM meM ho to vyAdhi aura pIr3A evaM anya vargAkSaroM meM ho to zoka, santApa, duHkha, bhaya aura pIr3A phala jAnanA caahie| vivecana-kisI-kisI ke mata se prathama-paMcama, prathama-caturtha, dvitIya-paMcama aura tRtIya-paMcama varga se saMyukta varNoM kI anabhihata saMjJA batAyI gayI hai| candronmIlanaprazna ke anusAra pUrva aura uttara varga saMyukta vargoM kI anabhihata saMjJA hotI hai aura jaba praznAkSaroM meM kevala paMcamavarga ke varNa hoM to use aghAtana kahate haiN| aghAtana prazna kA phala atyanta aniSTakAraka hotA hai| isa grantha ke anusAra anabhihata prazna kA phala roga, zoka, duHkha, bhaya, dhanahAni evaM santAnakaSTa hotA hai| jaise-motIlAla prazna pUchane aayaa| jyotiSI ne unase kisI phUla kA nAma pUchA to usane camelI kA nAma liyaa| camelI praznavAkya meM anabhihata praznAkSara hai yA nahIM? yaha jAnane ke lie uparyukta vAkya kA vizleSaNa kiyA to 1. tulanA-ke. pra. ra., pR. 28 / ke. pra. saM. pa. 5 / caM. pra. zlo. 35 / kerala saM., pa. 5 / jyotiSa saM., pa. 4 / 2. yuktAni ka. muu.| 3. svavarge paravarge vyAdhipIDitAnAM zokasantApaduHkhabhayapIDAM nirdizet ka. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 76
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznavAkya kA prArambhika akSara 'ca' hai, isameM a svara aura cU vyaMjana kA saMyoga hai / dvitIya akSara 'me' meM e svara aura m vyaMjana kA saMyoga hai tathA tRtIyAkSara 'lI' meM I svara aura lU vyaMjana kA saMyoga hai| isa vizleSaNa meM a + ca + m ye tIna varNa anabhihata, abhidhUmita, e AliMgita aura lU abhihatasaMjJaka haiN| "parasparam akSarANi zodhayitvA yo'dhikaH sa eva praznaH " isa niyama ke anusAra yaha prazna anabhihata huA, kyoMki sabase adhika varNa anabhihata varga ke haiN| kisI-kisI ke mata se prathama varNa jisa prazna kA ho, vahI pradhAna rUpa se le liyA jAtA hai| jaise uparyukta prazna vAkya meM 'ca' akSara meM svara aura vyaMjana donoM hI anabhihata prazna ke haiM / ataH AgevAle vizleSaNa para vicAra na kara use anabhihata hI mAna liyA jAegA / abhighAtita praznAkSara aura unakA phala 'athAbhighAtitAni' - caturthavargAkSarANyupari prathamavargAkSarANyadhaH 3 pAtitAnyabhighAtitAni bhavanti ghaka, jhaca ityAdi / pajamavargAkSarANyupari dvitIyavargAkSarANyadhaH 4 pAtitAnyabhighAtitAni bhavanti Gakha acha ityAdi / anena pitRcintA mRtyuM ca nirdizet / artha-abhighAtita praznAkSara kahate haiM / caturtha vargAkSara ke Upara aura prathama vargAkSara ke nIce rahane para paraspara meM parAvartana ho jAne se arthAt caturtha vargAkSara ke pUrvavartI aura prathama vargAkSara ke paravartI hone se abhighAtita prazna hote haiN| jaise ghaka, jhaca, DhaTa, bhapa, dhata, vaya ityAdi / paMcama vargAkSara ke Upara aura dvitIya vargAkSara ke nIce rahane para paraspara meM parArvatana ho jAne se arthAt paMcama vargAkSara ke pUrvavartI aura dvitIya vargAkSara ke uttaravartI hone se abhighAtita prazna hote haiN| jaise Gakha, Ja, NaTha, ityAdi / ina abhighAtita praznoM kA phala pitA sambandhI cintA aura mRtyu kahanA cAhie / vivecana - abhighAtita prazna atyanta aniSTakara hotA hai| isakA lakSaNa bhinna-bhinna AcAryoM ne bhinna-bhinna prakAra kA batAyA hai / koI caturtha- prathama, tRtIya- dvitIya aura caturtha-tRtIya varga ke varNoM ke prazna zreNI meM rahane para abhighAtita prazna kahate haiM, tathA anya kisI ke mata se praznakartA kamara, hRdaya, hAtha, paira ko malatA huA prazna kare, to bhI abhighAtita prazna hotA hai / isa granthAnusAra yadi prazna zreNI ke sabhI varga caturtha vargAkSara aura prathama vargAkSara ke hoM athavA paMcama vargAkSara aura dvitIya vargAkSara ke hoM to abhighAtita prazna samajhanA caahie| jaise mohana prazna pUchane AyA, jyotiSI ne usase kisI kapar3e kA nAma pUchA, to usane dhotI kA nAma btaayaa| mohana ke isa prazna vAkya meM 'dho' varNa caturtha varga 1. tulanA - ke. pra. saM., pa. 5 / 2. abhighAtita ka. mU. / 3. vargANi ka. mU. / 4. patitAnIti pATho nAsti ka.mU. / 5. aneneti pATho nAsti ka. mU. / 80 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA aura 'ta' prathama varga kA hai| ataH yaha abhighAtita prazna huA, isakA phala pitA kI mRtyu yA pRcchaka kI mRtyu samajhanA caahie| praznalagnAnusAra mRtyu jJAta karane kI vidhi yaha hai-praznalagna' meSa, vRSa, karka, dhanu aura makara ina rAziyoM meM se koI ho aura pApa graha-kSINa candramA, sUrya, maMgalA, zani cauthe sAtaveM aura bArahaveM bhAva meM hoM athavA maMgala dUsare aura nauveM bhAva meM ho evaM candramA aSTama bhAva meM ho to pRcchaka kI mRtyu hotI hai| jyotiSI ko prazna kA phala batalAte samaya kevala eka hI yoga se mRtyu kA nirNaya nahIM karanA cAhie, balki do-cAra yogoM kA vicAra kara hI phala batalAnA caahie| yahA~ vizeSa jAnakArI ke lie do-cAra yogoM ke lakSaNa diye jAte haiN| praznalagna meM pApagrahoM kA durudharA yoga ho, candramA sAtaveM aura cauthe bhAva meM sthita ho, sUrya praznalagna meM sthita ho aura prazna samaya meM rAhukAla samAyoga ho to pRcchaka jisake sambandha meM prazna pUchatA hai, usakI mRtyu hotI hai| yadi praznakAla meM vaidhRti, vyatipAta, AzleSA, revatI, kauza, viSaghaTI, dina-maMgala budha, guru, zukra aura zani, pApagraha yukta nakSatra, sAyaMkAla, prAtaHkAla aura madhyAhnakAla kI sandhyA kA samaya, mAsazUnya, tithizUnya, nakSatrazUnya hoM tathA praznalagna se kSINacandramA bArahaveM aura AThaveM bhAva meM ho athavA bArahaveM aura AThaveM bhAva para zatrugraha kI dRSTi ho evaM rAhu AThavIM rAzi ko sparza kare to pRcchaka jisake sambandha meM pUchatA hai usakI mRtyu hotI hai| lagneza aura aSTameza kA itthazAla yoga ho, pApagraha lagneza aura aSTameza ko dekhate hoM, aSTama sthAna kA svAmI kendra meM ho, lagneza aSTama sthAna meM ho, candramA chaThe sthAna meM hoM, aura saptameza ke sAtha candramA kA itthazAla ho athavA saptameza chaThe sthAna meM ho to rogI puruSa ke viSaya meM pUche jAne para usakI mRtyu hotI hai| yadi lagneza aura candramA kA azubha grahoM ke sAtha itthazAla yoga ho athavA candramA aura lagneza kendra meM aura aSTama sthAna meM sthita hoM aura candramA zubha grahoM se adRSTa ho tathA candramA ke sAtha koI zubhagraha bhI nahIM ho aura lagneza asta ho athavA lagna kA svAmI sAtaveM bhAva meM sthita ho to rogI kI mRtyu kahanI caahie| yadi lagna meM candramA ho, bArahaveM bhAva meM zani ho, sUrya AThaveM bhAva meM aura maMgala dasaveM bhAva meM sthita hoM aura balavAn bRhaspati lagna meM nahIM hoM, to pRcchaka jisa rogI ke sambandha meM prazna karatA hai usakI mRtyu hotI hai| lagna, caturtha, paMcama aura dvAdaza ina sthAnoM meM pApagraha hoM to roga ke nAza karanevAle hote haiN| para chaThe, lagna, cauthe, sAtaveM aura dazaveM bhAva meM pApagrahoM ke rahane se rogI kI mRtyu hotI hai| AliMgita, abhidhUmita aura dagdha praznAkSara athAliGgitAdIni-a i e o ete svarA uparitaH saMyuktAkSarANyadhaH ka ki ke 1. bR pA. ho., pR. 740 / 2. bR. pA. ho., pR. 743-744 / 3. pra. vai. zA. pR. 7 / 3. aghaH pATho nAsti-tA. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 81
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko ityAdyAliGgitAni bhvnti| A I ai aura ete catvAra etadyuktavyaJjanAkSarANyabhidhUmitAni bhvnti| u U aM aH etadyuktavyaJjanAkSarANi dgdhaani| artha-a i e o ye cAra svara pUrvavartI hoM aura saMyuktAkSara-vyaMjana paravartI hoM to AliMgita prazna hotA hai; jaise ka ki ke ko ityaadi| A I ai au ye cAra svara vyaMjanoM meM saMyukta hoM to abhidhUmita prazna hotA hai aura u u aM aH ina cAra svaroM se saMyukta vyaMjana dagdhAkSara kahalAte haiN| vivecana-praznAkSara siddhAnta ke anusAra AliMgita, abhidhUmita aura dagdha praznoM kA jJAna tIna prakAra se kiyA jAtA hai-praznavAkya ke svaroM se, caryA-ceSTA se aura prArambha ke uccarita vAkya se| yadi praznavAkya ke prArambha meM yA samasta praznavAkya meM adhikAMza a i e au ye cAra svara hoM to AliMgita prazna, A I ai au ye cAra svara hoM to abhidhUmita prazna aura u U aM aH ye cAra svara hoM to dagdha prazna hotA hai| AliMgita prazna hone para kAryasiddhi, abhidhUmita hone para dhanalAbha, kAryasiddhi, mitrAgamana evaM yazalAbha aura dagdha prazna hone para duHkha, zoka, cintA, pIr3A evaM hAni hotI hai| jaba pUchane vAlA dAhine hAtha se dAhine aMga ko khujalAte hue prazna kare to AliMgita prazna dAhine athavA bAyeM hAtha se samasta zarIra ko khujalAte hue prazna kare to abhidhUmita prazna aura rote hue nIce kI ora dRSTi kiye hue prazna kare to dagdhaM prazna hotA hai| caryAceSTA kA antarbhAva praznAkSara vAle siddhAnta meM hotA hai| ataH praznavAkya yA prArambhika uccarita vAkya se vicAra karate samaya caryA-ceSTA kA vicAra karanA bhI nitAnta Avazyaka hai| ina AliMgita, abhidhUmita ityAdi praznoM kA sambandha praznazAstra se atyadhika hai| Age vAlA samasta vicAra ina praznoM se sambandha rakhatA hai| garga-manoramAdi katipaya praznagranthoM meM AliMgita kAla, abhidhUmita kAla aura dagdha kAla ina tIna prakAra ke samayoM para se hI piNDa banAkara praznoM ke uttara diye gaye haiN| yadi pUrvAhra kAla meM prazna kiyA jAe to AliMgita, madhyAhna kAla meM kiyA jAe to abhidhUmita aura aparAha kAla meM kiyA jAe to dagdha prazna kahalAtA hai| samaya kI yaha saMjJA bhI praznAkSara vAle siddhAnta se sambaddha hai| ataH vicAraka ko AliMgitAdi praznoM ke Upara vicAra karate hue pUrvAhna, madhyAhra aura aparAhna ke sambandha meM bhI vicAra karanA caahie| pradhAnarUpa se phala batalAne ke lie praznavAkya ke siddhAnta kA hI anusaraNa karanA caahie| udAharaNa-jaise mohana ne Akara pUchA ki 'merA kArya siddha hogA yA nahIM?' isa prArambhika uccarita vAkya 1. caM. pra., zlo, 36 / ke. pra. ra., pR. 28 / ke. pra. saM., pR.5| 2. A i e ai-tA muu.| 3. eta...akSarANi-ka. muu.| 4. ke. pra. ra. pR. 28 / ke. pra. saM., pR. 6 / ga. ma., pR. 1 / / 5. vyaMjanAni-ka. muu.| 6. ke. pra. ra., pR. 28 / caM. pra., zlo. 37-38 / ke. pra. saM., pR. 7. ga. ma., pR. 1 / 82 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko prazna vAkya mAnakara isakA vizleSaNa kiyA to-m + e + r + A + k + A + r + y + a + s + i + d + dh + h + o + g + A yaha svarUpa huaa| isameM e a ha a aura o ye pA~ca mAtrAe~ AliMgita aura A A evaM A ye tIna mAtrAe~ abhidhUmita prazna kI huiiN| pUrvokta niyamAnusAra paraspara mAtrAoM kA saMzodhana karane para AliMgita prazna kI mAtrAe~ adhika haiM, ataH ise AliMgita prazna samajhanA caahie| isa prazna kA dhanalAbha evaM kAryasiddhi Adi phala batalAnA caahie| praznalagnAnusAra lagneza aura ekAdazeza ke sambandha kA nAma hI AliMgita prazna hai, kyoMki lagna kA svAmI lene vAlA hotA hai aura gyArahaveM bhAva kA svAmI dene vAlA hotA hai, ataH jaba donoM graha eka sthAna meM ho jAe~ to lAbha aura kAryasiddhi hotI hai| parantu itanA smaraNa rakhanA cAhie ki pUrvokta yoga tabhI saphala hogA jaba gyArahaveM bhAva ko candramA dekhatA ho; kyoMki sabhI rAjayogAdi utkRSTa yoga candramA kI dRSTi ke binA saphala nahIM ho sakate haiN| gyArahaveM bhAva kA svAmI, dasaveM bhAva kA svAmI, sAtaveM bhAva kA svAmI aura AThaveM bhAva kA svAmI, ina grahoM ke evaM lagna bhAva ke svAmI ke sambandha kA nAma abhidhUmita prazna hai| uparyukta grahoM ke balAbala se ukta sthAnoM kA vRddhi-hAsa avagata karanA caahie| yadi lagna kA svAmI chaThe bhAva meM avasthita ho aura chaThe bhAva kA svAmI AThaveM bhAva meM sthita ho to dagdha prazna hotA hai| isakA phala atyanta aniSTakara hotA hai| uttara aura adhara praznAkSaroM kA phala gAthA-jeakkharANi bhihiyA paNhAdi satti uttarA cAhu / yAtA jANa sayalalAho aharo haMsajjue viddhi // artha-pahale uttarottarottarottara, uttarottarottara, uttarottara, uttarottarAdhara Adi jo dasa bheda praznoM ke kahe gaye haiM, unameM uttara praznAkSara vAle prazna meM saba prakAra se lAbha hotA hai aura adhara praznAkSara vAle prazna meM hAni, azubha hotA hai| - vivecana-pRcchaka ke praznAkSaroM ke Adi meM uttara svaravarNa ho to vartamAna meM zubha; adhara ho to azubha; uttarottara svara varNa ho to rAjasammAnaprApti, adharAdhara svara varNa ho to rogaprApti; uttarAdhara svara varNa ho to sAmAnyataH sukhaprApti; uttarAdhika svara varNa ho to dhana-dhAnya kI prApti; adharAdhika svaravarNa ho to dhana-hAni evaM adharAdharAdhara svara varNa ho to mahAkaSTa kahanA caahie| AcArya ne uparyukta gAthA meM 'uttarA' zabda ke dvArA pA~coM prakAra ke uttara praznoM kA grahaNa kara zubha phala batAyA hai aura 'aharo' zabda ke dvArA pA~coM prakAra 1. bhu. dI., pR. 56 / 2. bhu. dI. pR. 56 / 3. bhaNidA-tA. muu.| 4. Niddhi-ka. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 83
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke adharapraznoM kA grahaNa kara nikRSTa phala kahA hai| tAtparya yaha hai ki yahA~ sAmAnyataH eka hI uttara se uttara zabda saMyukta sabhI uttaroM kA grahaNa kiyA hai| isI prakAra adhara praznoM ko bhI samajhanA caahie| praznazAstra ke anya granthoM meM uttara aura adhara praznoM ke bheda-prabheda kara vibhinna prakAra se phaloM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tathA gamanAgamana, hAni-lAbha, jaya-parAjaya, saphalatA-asaphalatA Adi praznoM ke uttaroM meM uttara svara saMyukta praznoM ko zreSTha aura adhara svara saMyukta praznoM ko nikRSTa kahA hai| upasaMhAra ebhiraSTabhiH prakAraiH praznAkSarANi zodhayitvA punaruttarAdharavibhAgaM kuryAt / artha-ina saMyukta, asaMyukta, abhihata, anabhihata Adi ATha prakAra ke praznoM ko zodhakara uttara, adhara aura adharottarAdi kA vibhAga kara praznoM kA uttara denA caahie| . gAthA aharottara vaggottara vaggeNa ya saMyutaM ahrN| jANai paNNAyaMso jANai te hAvaNaM sayalaM / / artha-adharottara, vargottara aura varga saMyukta adhara ina bhaMgoM ke dvArA jo prazna ko jAnatA hai, vaha sabhI padArthoM ko jAnatA hai arthAt uparyukta tInoM bhaMgoM dvArA saMsAra ke sabhI praznoM kA uttara diyA jA sakatA hai| uttara ke nau bheda aura unake lakSaNa - uttarA navavidhAH2-uttarottaraH, uttarAdharaH, adharottaraH, adharAdharaH, vargottaraH, akSarottaraH, svarottaraH, guNottaraH, Adezottarazceti / akvrgaavuttrottrau| cttvrgaavuttraadhrau| tpvrgaavghrottrau| yshvrgaavdhraadhrau| atha vargottarau prthmtRtiiyvrgau| dvitIyacaturtha vrgaavkssrottrau| paMcamavargo'pyubhayapakSAbhyAmeritabhedena vargottarau vargAdharau ca jnyaatvyau| ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sA etAnyekonaviMzatyakSarANyuttarANi bhvnti| zeSAH kha gha cha jhaTha Dha tha dha pa ma ra va Sa hAzcaturdazAkSarANyadharANi bhvnti| a i u e o aM etAni SaDakSarANi svarottarANi bhvnti| A I U ai au 1. "uttarA viSamA vargAH samA vargASTake'dharAH / sveSUttarottarau jJeyau puurvvccaadhraadhrau||"-ke. pra. ra., pR. 4 / 2. ke. pra. ra., pR. 5-6 / caM. pra. zlo. 18,27-30 / 3. vargAvadharottarau-ka. muu.| 4. idAnIM svarottaraM vakSyAmaH-a i u e o aM 6 uttraaH|-taa. muu.| 5. A I u ai au aH adharAH-tA. muu.|| 84 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ aH, etAni SaDakSarANi svarAdharANi bhavanti / a ca ta yAH 1 guNottarAH / kaTapaya zAH guNAdharAH / Da ja da lAH guNottarAH / ga Da ba hAH guNAdharAH bhavantIti guNottarAH / artha - uttara ke nau bheda haiM- uttarottara, uttarAdhara, adharottara, adharAdhara, vargottara, akSarottara, svarottara, guNottara aura Adezottara / a aura cavarga uttarottara; cavarga aura Tavarga uttarAdhara; tavarga aura pavarga adharottara aura yavarga aura zavarga adharAdhara hote haiM / prathama aura tRtIya vargavAle akSara vargottara, dvitIya aura caturtha vargavAle akSara adharottara evaM paMcama vargavA akSara donoM - prathama aura tRtIya ke sAtha milA dene se kramazaH vargottara aura vargAdhara hote haiN| ka gaGa ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa ye 16 varNa uttarasaMjJaka; zeSa kha gha cha jha Tha Dha tha dha pha bhara va Sa ha ye 14 varNa adhara saMjJaka; a i u e o aM ye 6 varNa svarottarasaMjJaka; a ca ta ya u ja da la ye 7 varNa guNottara saMjJaka aura ka Ta pa za ga 1 ye 8 varNaguNAdharasaMjJaka hote haiM / vivecana - praznakartA ke praznAkSaroM kA pahale kahe gaye saMyukta, asaMyukta, abhihata, anabhihata, abhighAtita, AliMgita, abhidhUmita aura dagdha ina ATha prakAroM se vicAra karanA caahie| kintu inameM bhI sUkSma rIti se prazna kA vicAra karane ke lie uttarottara, uttarAdhara, adharottara Adi uparyukta nau bhedoM ke anusAra praznAkSaroM kA vicAra karanA Avazyaka hai| prazna kA vAstavika uttara nikAlane ke lie AliMgita ( pUrvAhnakAla ), abhidhUmita (madhyAhna) aura dagdha (aparAhna) ina tInoM meM gaNita kriyA dvArA nimna prakAra se piNDa banAkara uttara denA caahie| AliMgita (pUrvAhna) kAla meM piNDa banAne kI vidhi - yadi AliMgita kAla kA prazna ho to vargasaMkhyA sahita varNa kI saMkhyA ko varga saMkhyA sahita svara kI saMkhyA se guNA karane para jo guNanaphala Ae, vahI piNDa hotA hai / (1) svarasaMkhyAcakra a - Or m 1 A = 2 = 3 For to 15 u U = 4 = 5 = 1. atha guNottarAH:- a ca ta. yAH -tA. mU. / 2. adharAH -tA. mU. / 3. uttarAH -tA. mU. / 4. adharAH -tA. mU. / R = 7 RR = t lR II hiya nama lR e || | || = = 10 11 o = la la la laM 12 aM = = = 13 14 5 16 kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 85
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ (2) vargasaMkhyAcakra (3) kevalavarNasaMkhyAbodhakacakra avarga = 1 ka = 1, kha = 2, ga = 3, gha = 4, Ga = 5 ca = 1, cha = 2, ja = 3, jha = 4, Ja = 5 Ta = 1, Tha = 2, Da = 3, Dha = 4, Na = 5 ta = 1, tha = 2, da = 3, dha = 4, na = 5 pa = 1, pha = 2, ba = 3, bha = 4, ma = 5 ya = 1, ra = 2, la = 3, va = 4 za = 1, Sa = 2, sa = 3, ha = 4 (4) vargasaMkhyAsahita svaroM aura vargoM ke dhruvAMka avarga 1 a 2, A 3, i 4, I 5, u 6, U 7, 8, R6, tR 10 lR 11, e 12, ai 13, o 14, au 15, aM 16, aH 17 kavarga 2 k 3, kh 4, g 5, gha 6, G 7 c 4, ch 5, ja 6, jh 7, J 8 cavarga 3 Tavarga 4 T 5, 6, 7, 8, N 6 tavarga 5 t 6, th 7, 8, 5 6, n 10 pavarga 6 p 7, ph 8, b 6, bh 10, m 11 yavarga 7 zavarga 8 | | ya 8, 9 6, l 10, v 11 z 6, 10, s 11, h 12, tra 13, kS 14, 15 udAharaNa-jaise motIlAla ne prAtaHkAla 7.30 baje prazna kiyA ki hamAre ghara meM putra hogA yA kanyA? yaha prazna pUrvAhna meM hone ke kAraNa AliMgita kAla kA hai| isalie pRcchaka se phala kA nAma pUchA to usane anAra kA nAma liyaa| pRcchaka ke isa praznavAkya kA vizleSaNa-(a + n + A + r + a) huA; yahA~ do vyaMjana (jinheM varNa kahA gayA hai) aura tIna svara haiM, isalie cauthe cakra kI vargasaMkhyA sahita varNasaMkhyA (10 + E) = 16 ko vargasaMkhyA sahita svarasaMkhyA (2 + 3 + 2) = 7 se guNA kiyA to 16 x 7 = 133 piNDasaMkhyA huii| isameM nimnaprakAra apane-apane vikalpAnusAra bhAga dene para phalAphala hotA 86 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai = siddhi-asiddhiviSayaka prazna ke piNDa meM 2 kA bhAga dene se 1 zeSa bace to kAryasiddhi; aura zUnya bace to asiddhi; lAbhAlAbhaviSayaka prazna ke piNDa meM 2 kA bhAga dene se 1 zeSa meM lAbha aura zUnya zeSa meM hAni, dizA-viSayaka prazna ke piNDa meM 8 kA bhAga dene se ekAdi zeSa meM kramazaH pUrvAdi dizA; santAnaviSayaka prazna ke piNDa meM 3 kA bhAga dene se 1 zeSa meM putra, 2 zeSa meM kanyA aura zUnya zeSa meM napuMsaka evaM kAlaviSayaka prazna ke piNDa meM 3 kA bhAga dene se 1 zeSa meM bhUta, 2 zeSa meM vartamAna aura zUnya zeSa meM bhaviSyatkAla samajhanA caahie| uparyukta udAharaNa meM santAnaviSayaka prazna hone ke kAraNa piNDa meM 3 kA bhAga diyA-133 3 = 4 bhAgaphala aura zeSa ,1 rahA; ataH isakA phala putraprApti samajhanA caahie| abhidhUmita kAla meM piNDa banAne kI vidhi-abhidhUmita kAla kA prazna ho to kevala svara saMkhyA ko kevala varNa saMkhyA se guNA karane para piNDa hotA hai| udAharaNa-motIlAla ne abhidhUmita (madhyAhna) samaya meM pUchA ki mujhe vyApAra meM lAbha hogA yA nahIM? madhyAhna kA prazna hone se usase phala kA nAma pUchA to usane seba kA nAma btaayaa| pRcchaka motIlAla ke praznAvAkya kA vizleSaNa (s + e + b + a) yaha huaa| isameM s + b ye do varNa (vyaMjana) aura e + a ye do svara haiN| prathama aura tRtIya cakra ke anusAra kramazaH varNa aura svara saMkhyA (3 + 4) = 7 vyaMjana saMkhyA aura (11 + 1 = 12) svara saMkhyA huii| inakA paraspara guNA karane se 12 x 7 = 84 piNDa huA; lAbhAlAbha viSayaka prazna hone ke kAraNa piNDa meM 2 kA bhAga diyA to-84 + 2 = 42 labdha, zeSa zUnya rahA, ataH isa prazna kA phala hAni samajhanA caahie| dagdha kAla meM piNDa banAne kI vidhi-yadi dagdha (aparAhra) kAla.kA prazna ho to kevala varga kI saMkhyA ko varNa (vyaMjana) kI saMkhyA se guNA kara guNanaphala meM svaroM aura varNoM kI saMkhyA milAne para piNDa hotA hai| udAharaNa-motIlAla ne dagdha kAla meM Akara pUchA ki maiM uttIrNa hoU~gA yA nahIM? isa prazna meM bhI usase phala kA nAma pUchA to usane dADima khaa| isa prazna vAkya kA (d + A + i + i + m + a) yaha vizleSaNa huA; dvitIya cakrAnusAra varga saMkhyA (ta 5 + Ta 4 + pa 6) = 15 huI tathA tRtIya cakrAnusAra varNa saMkhyA (d 3 + D 3 + m 5) = 11 huii| ina donoM kA paraspara guNA kiyA to 11 - 15 = 165 huaa| isameM prathama cakrAnusAra svarasaMkhyA (A 2 + i 3 + a 1) = 6 jor3a dI to 165 + 6 = 171 huaa| isa yogaphala meM varNa saMkhyA (d 3 + i 3 + m 5) = 11 milAyA to 171 + 11 = 182 piNDa huaa| kAryasiddhi viSayaka prazna hone ke kAraNa 2 se bhAga diyA to 182 + 2 = 61 labdha aura zeSa zUnya rhaa| ataeva isa prazna kA phala parIkSA meM anuttIrNa honA huaa| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 67
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adezottara aura unakA phala athAdezottarAH-pRcchakasya vAkyAkSarANi prathamatRtIpaJcamasthAne uttarAH, dvitiiycturthe'dhraaH| yadi dIrghamakSaraM prazne prathamatRtIyapaJcamasthAne dRSTaM tadeva lAbhakaraM syAt, zeSA alAbhakarAH syuH| 'jIvitamaraNaM lAbhAlAbhaM sAdhayantIti saadhkaaH| a i e o ete tiryaGmAtramUlasvarAH / tiryaGmAtrAH tiryagdravyamadhomAtrAH adhodravyamUrdhvamAtrAH, UrdhvadravyaM tiSThantIti kthyntiityaadeshottraaH| artha-Adezottara kahate haiM ki praznakartA ke prathama, tRtIya aura paMcamasthAna ke vAkyAkSara uttara evaM dvitIya aura caturtha sthAna ke vAkyAkSara adhara kahalAte haiN| yadi prazna meM dIrghAkSara prathama, tRtIya aura paMcama sthAna meM hoM to lAbha karAnevAle hote haiM, zeSa sthAnoM meM rahanevAle dIrghAkSara athavA uparyukta sthAnoM meM rahanevAle hrasva aura plutAkSara alAbha (hAni) karAnevAle hote haiN| sAdhaka ina praznAkSaroM para se jIvana, maraNa, lAbha aura alAbha Adi ko avagata kara sakate haiN| a i e o ye cAra tiryaGmAtrika mUla svara haiN| tiryaGmAtrika prazna meM tiryaG-tirache sthAna meM dravya; adhomAtrika prazna meM adhaH sthAna meM dravya aura UrdhvamAtrika prazna meM UrdhvasthAna meM dravya hai, isa prakAra kA praznaphala jAnanA caahie| vivecana-praznAkSaroM ke nAnA vikalpa karake phala kA vicAra karanA caahie| pUrvokta uttara, adhara, uttarAdhara Adi nau bhedoM kA vicAra kara sUkSma phala nikAlane ke lie Adezottara kA bhI vicAra karanA Avazyaka hai| pRcchaka ke praznAkSaroM meM prathama, tRtIya aura paMcama sthAna kI uttara, dvitIya aura caturtha kI adhara evaM a i e o ina cAra hrasva mAtrAoM kI tiryaG saMjJA batAyI hai| granthAntaroM ke anusAra A I ai au kI adho saMjJA tathA inhIM pluta svaroM kI Urdhva saMjJA hai| yadi praznAkSaroM meM prathama, tRtIya aura paMcama sthAna meM dIrgha akSara hoM to lAbhakAraka tathA zeSa sthAnoM meM hoM to hAnikAraka hote haiN| Urdhva, adhaH aura tiryaG Adi ke vicAra ke sAtha pahale batAye gaye saMyukta, asaMyukta Adi kA bhI vicAra karanA caahie| prazna kA sAdharaNatayA phala batalAne ke lie nIce eka sarala vidhi dI jA rahI hai| nimna prathama cakra ke aMkoM para aMgulI rakhavAnA caahie| yadi pRcchaka ATha yA do ke aMka para a~gulI rakhe to kAryAbhAda; chaH yA cAra ke aMka para a~gulI rakhe to kAryasiddhi; sAta yA tIna ke aMka para a~gulI rakhe to vilamba se kArya-siddhi evaM nau, eka yA pA~ca ke aMka para a~gulI rakhe to zIghra hI kAryasiddhi phala kahanA caahie| 1. "athAzakavikaTau vkssyaamH| lAbhAlAbhaM jJAnaM sAdhayantIti sAdhakAH"-ka. muu.| 2. tiryaGmAtrAH mUlasvarAH-tA. mU. / 88 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ cakra (1) 1 | 2 | 3 svara aura vyaMjanoM kA dhruvAMka bodhaka cakra (2) a 12 ka 13 Tha 13 ba 26 A 21 kha 12 Da 22 bha 27 i 11 ga 21 Dha 35 ma 86 I 18 gha 30 Na 45 ya 16 u 15 Ga 10 ta 14 ra 13 U 22 ca 15 tha 18 la 13 e 18 cha 21 da 17 va 35 se 32 ja 23 dha 13 za. 26 kSapaka aura bhAjaka bodhaka cakra (3)1 prazna lAbhAlAbhasambandhI jayaparAjayasambandhI prazna sukha-duHkha sambandhI prazna yAtrAsambandhI prazna jIvanamaraNasambandhI prazna tIrthayAtrAsambandhI prazna varSAsambandhI prazna garbhasambandhI prazna kSepaka bhAjaka 42 3 34 3 38 2 33 sh lh 36 sh sh lh sh sh 3 25 au 16 aM 25 jha 26 na 35 Sa 35 Ja 26 pa 28 sa 35 Ta 17 pha 18 ha 12 26 3 prazna nikAlane kA anubhUta niyama-praznakartA se prAtaH kAla meM puSpa kA nAma, madhyAhna meM phala kA nAma, aparAhra meM devatA kA nAma aura sAyaMkAla meM tAlAba yA nadI kA nAma pUchanA caahie| ina uccarita praznAkSaroM para se piNDa banAkara apane-apane dhruvAMka ke anusAra prazna kA uttara denA caahie| * piNDa banAne kI vidhi-pahale prazna vAkya ke svara aura vyaMjanoM kA vizleSaNakaranA caahie| phira svara aura vyaMjanoM ke adharAMkoM ke yoga meM bhinna-bhinna praznoM ke anusAra bhinna-bhinna kSepaka jor3a dene para piNDa hotA hai| prazna praznoM kA phalAvabodhaka cakra(4) zeSa phala zeSa phala zeSa 1 pUrNa lAbha 2 alpalAbha zUnya 1 sukha zUnya duHkha zUnya 1 sukha duHkha x lAbhAlAbhasambandhI prazna jayaparAjayasambandhI prazna sukha-duHkhasambandhI prazna phala hAni parAjaya zUnya kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 86
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAtrAsambandhI prazna 1 yAtrA 2 vilamba se zUnya yAtrAhAni jIvanamaraNasambandhI prazna 1 jIvita 2 kaSTa meM zUnya maraNa tIrthayAtrAsambandhI prazna 1 yAtrA 2 madhyama zUnya abhAva varSAsambandhI prazna 1 varSA 2 madhyama zUnya anAvRSTi garbhasambandhI prazna 1 garbha hai 2 saMzaya zUnya nahIM hai ___ udAharaNa-jaise motIlAla ne prazna pUchA ki ajamera meM rahanevAlA merA sambandhI bahuta bImAra thA, vaha jIvita hai yA nahIM? isa prazna meM usake mukha se yA kisI bAlaka ke mukha se phala kA nAma uccAraNa karAyA, to bAlaka ne Ama kA nAma liyaa| isa praznavAkya kA vizleSaNa (A + m + a) hai-isameM do svara aura eka vyaMjana hai| ataH dvitIya cakra ke anusAra A = 21, ma = 76, a = 12 ke hai| ataH 21 + 76 + 12 = 116 yogaphala meM tRtIya cakra ke anusAra jIvanamaraNa sambandhI kSepaka 40 jor3A to 116 + 40 = 156 huA, isameM bhAjaka 3 kA bhAga diyA to 156 : 3 = 53 labdha aura zeSa zUnya rhaa| caturthacakra ke anusAra isakA phala maraNa jAnanA caahie| isI prakAra vibhinna praznoM ke anusAra piNDa banAkara apane-apane bhAjaka kA bhAga dene para zeSa ke anusAra phala batalAnA caahie| yonivibhAga gAthA-A i A tiNNi sarA sattamanamo yA bArasA jiivN| paMcamachaTThaumArA sadAuM sesesu tisu mUlaM // 1 // jIvakkharekkevIsA dI (te) rahadavvakkharaM muNeyavvaM / eyAra mUlagaNiyA ebhiNiyA pakkAlayA svve||2|| artha-a i A ye tIna svara tathA saptama-e, navama-o aura bArahavA~ svara-aH ye chaH svara jIva saMjJaka; paMcama-u, chaThA-U aura gyArahavA~ svara-aM ye tIna svara dhAtu-saMjJaka aura avazeSa tIna svara-I ai au mUla saMjJaka haiN| 21 akSara jIva saMjJaka, 13 akSara dravya-dhAtu saMjJaka aura 11 akSara mUlasaMjJaka hote haiN| ina saba akSaroM kA prazna kAla meM vicAra karanA caahie| , tatra trividho yoniH| jIvadhAtumUlamiti / a A i e o aH ityete jIvasvarAH SaT / ka kha ga gha ca cha ja jha, Ta Tha Da Dha, ya za hA iti paJcadazavyaanAkSarANi ca 1. "prathamaM ca dvitIyaM ca tRtIyaM caiva sptmm| navamaM cAntimaM caiva SaT svarAH samudAhRtAH ||"-cN. pra., zlo 42 / 2. "u U amiti mAtrANi trINi dhaatuunythaakssraiH|| yathA u U aN| anye caiva svarAH zeSA mUle caiva svarAH zeSA __mUle caiva niyojayet / yathA I ai au|"- ke. pra., zlo. 43 / / 3. ekadvitrinavAntyasaptamamitA jIvAH svarA u U am| dhAtumUlamito'vazeSamathabhUhastAstricandrAmavAH ||-ke. pra. ra. pR. 7; ziraHsparze tu jIvaH syAtpAdasparze tu muulkm| dhAtuzca madhyamasparze zAradAvacana tthaa||"-ke. pra. saM. pR. 11 / draSTavyam-ke. pra. ra. pR. 41-43: pra. bhU. pR. 18 / ke. pra. saM. pR. 18 / pra. vai. pR. 105 / ga. ma. pR. 5 / 60 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvAkSarANi bhavanti / u U aM iti trayaH svarAH, ta tha da dha pa pha ba bha, vasA iti trayodazAkSarANi dhAtvakSarANi bhavanti / I ai au iti trayaH svarAH Ga a Na na ma ra laSA ityekAdazAkSarANi mUlAni bhavanti / artha - yoni ke tIna bheda haiM- jIva, dhAtu aura mUla / a A i I u U e ai o au aM aH ina bAraha svaroM meM se a A i e o aH ye svara tathA ka kha ga gha ca cha ja jha Ta Tha Da Dha ya za ha ye pandraha vyaMjana isa prakAra kula 21 varNa jIvasaMjJaka; u U aM ye tIna tathA ta tha da dha pa pha ba bha va sa ye dasa vyaMjana, isa prakAra kula 13 varNa dhAtusaMjJaka aura I ai au ye tIna svara tathA Ga Ja Na na ma la ra Sa ye ATha vyaMjana isa prakAra kula 11 varNa mUlasaMjJaka hote haiM / jIvAkSara 21 dhAtvakSara 13 mUlAkSara 11 jIvAdi saMjJA bodhaka cakra ka kha ga gha ca cha ja jha Ta Tha Da Dha ya za ha a A i e o aH ta tha da dha pa pha ba bha va sa u U aM Ga Ja Na na ma la ra Sa I ai au yoni nikAlane kI vidhi prazne jIvAkSarANi dhAtvakSarANi mUlAkSarANi ca parasparaM zodhayitvA tatra yo'dhikaH sa eva yoniH / abhidhUmitAliGgitAbhidhUmitazcet dhAtuH, AliGgatAbhidhUmitadagdhazcet jIvaH / artha - praznAkSaroM meM se jIvAkSara dhAtvakSara aura mUlAkSaroM ke paraspara ghaTAne para jisake varNoM kI saMkhyA adhika zeSa rahe, vahI yoni hotI hai| AcArya yoni jAnane kA dUsarA niyama batAte haiM ki adhidhUmita aura AliMgita praznAkSara hoM to mUla yoni; dagdha, AliMgita aura abhidhUmita praznAkSara hoM to dhAtu yoni aura AliMgita, abhidhUmita evaM dagdhAkSara prazna ke varNa hoM to jIvayoni hotI hai / 1. catvAraH kacaTAditazca yazahAH syurjIvasaMjJA raSau / catvArazca tapAdito'kSaragaNaM dhAtoH paraM mUlake // " - ke. pra. ra. pR 6 / ke. pra. saM. pR. 6-7 / caM. pra. zlo. 36-41 / pra. kau. pR.5 / lagnagrahAnusAreNa jIvadhAtumalAdivivecanaM nimnalikhitagrantheSu draSTavyam - bhu. dI. pR. 21-22 / Sa. pa. bha. TI. pR. 8-6 zA. pra. pR. 17 / pra. vai. pR. 105 / pra. si. pR. 28 / dai. va. pa. 36-40 / pra. ku. pR. 10-11 / paM. pa. pa. 12 / tA. nI. pa. 322 / na. ja. pR. 103 / 2. abhidhUmitAliGgitadagdhaM cet mUlaM - ka. mU. / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 61
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecana-prazna do prakAra ke hote haiM-mAnasika aura vaacik| vAcika prazna meM praznakartA jisa bAta ko pUchanA cAhatA hai use jyotiSI ke sAmane prakaTa kara usakA phala jJAta karatA hai| lekina mAnasika prazna meM pRcchaka apane mana kI bAta nahIM batalAtA hai, kevala pratIka-phala, puSpa, nadI Adi nAma ke dvArA hI jyotiSI usake mana kI bAta batalAtA hai| saMsAra meM pradhAna rUpa se tIna prakAra ke padArtha hote haiM-jIva, dhAtu aura muul| mAnasika prazna mUlataH uparyukta tIna hI prakAra ke hote haiN| AcAryoM ne suvidhA ke lie inakA nAma tIna prakAra kI yoni-jIva, dhAtu aura mUla rakhA hai| kabhI-kabhI dhokhA dene ke lie bhI pRcchaka Ate haiM, ataH satyAsatya kA nirNaya karane ke lie lagna banAkara nimna prakAra se vAstavika bAta kA jJAna karanA caahie| "pRcchAlagne yadi candrazanI syAtAM tathA kumbhe raviH, budho'stamitazca tadA jJeyamayaM pRcchakaH kapaTatayA''gato'sti; anyathA satyatayeti" arthAt yadi prazna lagna meM candramA aura zanizcara hoM, kumbha rAzi kA ravi ho aura budha asta ho to pRcchaka ko kapaTa rUpa se AyA huA samajhanA cAhie aura lagna kI sthiti isase vilakSaNa ho to . use vAstavika pRcchaka samajhanA caahie| vAstavika pRcchaka ke pratIka sambandhI praznAkSara jIvayoni ke hoM to jIvasambandhI cintA, dhAtu yoni ke hoM to dhAtusambandhI cintA aura mUlayoni ke hone para mUlasambandhI cintA-manaHsthita vicAradhArA samajhanI caahie| yoniyoM kA vizeSa jJAna nimna prakAra se bhI kiyA jA sakatA hai 1. dinamAna meM tIna kA bhAga dene se labdha eka-eka bhAga kI udayavelA, madhyavelA evaM astaMgatavelA ye tIna saMjJAe~ hotI haiN| udayavelA meM tIna kA bhAga dene para prathama bhAga meM jIvasambandhI prazna, dvitIya bhAga meM dhAtusambandhI prazna aura tRtIya bhAga meM mUlasambandhI prazna jAnanA caahie| madhyavelA meM tIna kA bhAga dene se kramazaH dhAtu, mUla aura jIvasambandhI cintA aura astaMgatavelA meM tIna kA bhAga dene se kramazaH mUla, jIva evaM dhAtusambandhI cintA samajhanI caahie| jaise-kisI ne ATha baje prAtaHkAla Akara prazna kiyaa| isa dina kA dinamAna 33 ghaTI hai| isameM tIna kA bhAga dene se 11 ghaTI udayavelA, 11 ghaTI madhyavelA aura 11 ghaTI astaMgatavelA kA pramANa huaa| 11 ghaTI pramANa udayavelA meM tIna kA bhAga diyA to 3 ghaTI 40 pala eka bhAga kA pramANa huaa| pUrvokta kriyA ke anusAra 7 baje prAtaH kAla kA iSTakAla 6 ghaTI 30 pala hai| yaha iSTakAla udayavelA ke dvitIya bhAga ke bhItara hai, ataH isakA phala dhAtusambandhI cintA jAnanI caahie| isI prakAra madhya aura astaMgatavelA ke praznoM kA jJAna karanA caahie| 2. praznakartA se koI iSTAMka pUSTa kara use dUnA kara, eka aura jor3a deM, phira isa yogaphala meM tIna kA bhAga dekara zeSa aMkoM ke anusAra phala kaheM arthAt eka zeSa meM jIvacintA, do zeSa meM dhAtucintA aura zUnya zeSa meM mUlasambandhI cintA samajhanI caahie| jaise-mohana prazna pUchane aayaa| jyotiSI ne usase koI aMka puuchaa| usane 10 kA aMka btaayaa| uparyukta niyama ke anusAra 10 x 2 + 1 = 21, 21 2 3 = 7 labdha zeSa zUnya rahA; zUnya meM mUlasambandhI cintA kahanI caahie| 62 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. jisa samaya praznakartA Ae, usa samaya kA iSTakAla banAkara dUnA kareM aura usameM eka jor3akara tIna kA bhAga dene para eka zeSa meM jIvacintA, do zeSa meM dhAtucintA, zUnya meM mUlacintA kahanI caahie| jaise-mohana ne ATha baje Akara prazna kiyA, isa samaya kA iSTakAla pUrvokta vidhi ke anusAra 6 ghaTI 30 pala huA, ise dUnA kiyA to 13 ghaTI huA, isameM eka jor3A to 13 + 1 = 14 AyA, pUrvokta niyamAnusAra tIna kA bhAga diyA to 14 : 3 = 4 labdha aura 2 zeSa rahA, isakA phala dhAtucintA hai| ___4. pRcchaka pUrva kI ora muMha karake prazna kare to dhAtucintA, dakSiNa kI ora mu~ha karake prazna kare to jIvacintA, uttara kI ora mu~ha karake prazna kare to mUlacintA aura pazcima kI ora mu~ha karake prazna kare to mizrita-dhAtu, mUla evaM jIvasambandhI milA huA prazna kahanA caahie| 5. pRcchaka zira ko sparza kara prazna kare to jIvacintA, paira ko sparza karatA huA prazna kare to mUla cintA aura kamara ko sparza karatA huA prazna kare to dhAtucintA kahanI caahie| bhujA, mukha aura zira ko sparza karatA huA prazna kare to zubhadAyaka jIvacintA, hRdaya evaM udara ko sparza karatA huA prazna kare to dhanacintA, gudA aura vRSaNa ko sparza karatA huA prazna kare to adhama mUlacintA evaM jAnu, jaMghA aura pAda kA sparza karatA huA prazna kare to sAmAnya jIvacintA kA prazna kahanA caahie| 6. pUrvAhnakAla ke prazna ke piNDa ko tIna se bhAga dene para eka zeSa meM dhAtu, do meM mUla aura zUnya zeSa meM jIvacintA kA prazna kahanA caahie| madhyAhna kAla ke prazna ke piNDa meM tIna kA bhAga dene para ekAdi zeSa meM kramazaH mUla, jIva aura dhAtucintA kA prazna kahanA caahie| isI prakAra dagdha kAla ke prazna ke piNDa meM tIna kA bhAga dene se eka zeSa meM jIva, do meM dhAtu aura zUnya meM mUlasambandhI prazna kahanA caahie| 7. samarAzi meM prathama navAMza lagna ho to jIva, dvitIya meM mUla, tRtIya meM dhAtu, caturtha meM jIva, paMcama meM mUla, chaThe meM dhAtu, sAtaveM meM jIva, AThaveM meM mUla aura nauveM meM dhAtu-sambandhI prazna samajhanA caahie| viSamarAzi meM prathama navAMza lagna ho to dhAtu, dvitIya meM mUla, tIsare meM jIva, cauthe meM dhAtu, pA~caveM meM mUla, chaThe meM jIva, sAtaveM meM dhAtu, AThaveM meM mUla aura nauveM meM jIva sambandhI prazna hotA hai| jIvayoni ke bheda tatra jIvaH dvipadaH, catuSpadaH, apadaH, pAdasaMkuleti caturvidhaH a e ka ca Ta ta pa ya zAH dvipdaaH| A ai kha cha Tha tha pha ra ssaashctusspdaaH| i o ga ja Da da ba la sA apdaaH| I au gha jha Dha dha bha va hAH pAdasaMkulAH bhvnti| 1. tulanA-ke. pra. ra. pR. 54-56 / ke. pra. saM. pR. 18 / ga. ma. pR. 7 / Sa. pa. bha. TI. pa. 8 / bhu. dI. pR. 22 / pra. kau. pR. 6 / pra. ku. pR. 15 / pra. vai. pR. 106 / 2. pAdasaMkulazceti-ka. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 63
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-jIvayoni ke dvipada, catuSpada, apada aura pAdasaMkula ye cAra bheda haiN| a e ka ca Ta ta pa ya za ye akSara dvipadasaMjJaka; A ai kha cha Tha tha pha r Sa ye akSara catuSpadasaMjJaka; i o ga ja Da da tha la sa ye akSara apada saMjJaka aura I au gha jha Dha dha bha va ha ye akSara pAdasaMkulasaMjJaka hote haiN| bivecana-jyotiSazAstra meM jIvayoni kA vicAra do prakAra se kiyA gayA hai, eka-praznAkSaroM se aura dUsarA-praznalagna evaM grahasthiti Adi se| prastuta grantha kA vicAra praznAkSaroM kA hai| lagna ke vicArAnusAra meSa, vRSa, aura dhanu catuSpada; karka aura vRzcika pAdasaMkula; makara aura mIna apada evaM kumbha, mithuna, tulA aura kanyA dvipadasaMjJaka haiN| grahoM meM zukra aura bRhaspati dvipadasaMjJaka, zani, sUrya aura maMgala catuSpada saMjJaka, candramA, rAhu pAdasaMkulasaMjJaka tathA zani aura rAhu apadasaMjJaka hai| jIva yoni kA jJAna hone para kauna-sA jIva hai, isako jAnane ke lie jisa prakAra kI lagna ho tathA jo graha balI hokara lagna ko dekhe athavA yukta ho usI graha kA jIva kahanA caahie| yadi lagna svayaM balavAn aura usI jAti kA graha lagneza ho to lagna kI jAti kA hI jIva samajhanA caahie| isa grantha ke anusAra jIvayoni kA nirNaya kara lene ke pazcAt a e ka ca Ta ta pa ya za ye dvipada, A ai kha cha Tha tha pha ra Sa ye catuSpada, i o ga ja Da da ba la sa ye apada aura I au gha jha Dha dha bha va ha pAdasaMkula hote haiM, para yahA~ para bhI "parasparaM zodhayitvA tatra yo'dhikaH sa eva yoniH" isa siddhAntAnusAra paraspara dvipada, catuSpada, apada aura pAdasaMkulA yoni ke akSaroM ko ghaTAne ke bAda jisa prakAra kI jIvayoni ke akSara adhika zeSa raheM, vahI jIvayoni samajhanI caahie| jaise-mohana ne prazna kiyA ki mere mana meM kyA hai? yahA~ mohana ke mukha se nikalanevAle prathama vAkya ko bhI praznavAkya 'mAnA jA sakatA hai, athavA dina ke prathama bhAga meM prazna kiyA ho to bAlaka ke mukha se puSpa kA nAma, dvitIya bhAga kA prazna ho to strI ke mukha se phala kA nAma, tRtIya bhAga kA prazna ho to vRddha ke mukha se vRkSa yA devatA kA nAma aura rAtri kA prazna ho to bAlaka, strI aura vRddha meM-se kisI eka ke mukha se tAlAba yA nadI kA nAma grahaNa karAkara usI ko praznavAkya mAna lenA caahie| satya phala kA nirUpaNa karane ke lie uparyukta donoM hI dRSTiyoM se phala kahanA caahie| mohana dina ke 6 baje AyA hai| ataH yaha dina ke prathama bhAga kA prazna huA, isalie kisI abodha bAlaka se puSpa kA nAma pUchA to bAlaka ne juhI kA nAma btaayaa| praznavAkya juhI kA vizleSaNa j + u + h + I yaha huaa| j aura ha do varNa jIvAkSara, u dhAtvakSara aura I mUlAkSara hai| saMzodhana karane para jIvayoni kA eka varNa avazeSa rahA, ataH yaha jIvayoni huii| aba dvipada, catuSpada, apada aura pAdasaMkula ke vicAra ke lie dekhA to pUrvokta, vizleSaNa meM h + I ye akSara pAdasaMkula aura j apada saMjJaka haiN| saMzodhana karane se yaha pAdasaMkulA yoni huii| ataH mohana ke mana meM pAdasaMkulasambandhI jIva kI cintA samajhanI caahie| pAdasaMkulayoni ke vicAra meM svedaja aura aNDaja jIvoM ko grahaNa kiyA gayA hai| 64 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvipadayoni auda devayoni ke bheda tatra dvipadA' devamanuSyarAkSasA iti| tatrottarottareSu devatA, uttarAdhareSu mnussyaaH| adharottareSu pakSiNaH adharAdhareSu rAkSasAH bhavanti / tatra devAzcaturNikAyAH-kalpavAsinaH, bhavanavAsinaH, vyantarAH, jyotisskaashceti| __ artha-dvipadayoni ke deva, manuSya, pakSI aura rAkSasa ye cAra bheda haiN| uttarottara praznAkSaroM (a ka kha ga gha Ga) ke hone para deva; uttarAdhara praznAkSaroM (ca cha ja jha Ja Ta Tha Da Dha Na) ke hone para manuSya; adharottara praznAkSaroM (ta tha da dha na pa pha ba bha ma) ke hone para pakSI aura adharAdhara praznAkSaroM (ya ra la va za Sa sa ha) ke hone para rAkSasa yoni hotI hai| inameM devayoni ke cAra bheda haiM-kalpavAsI, bhavanavAsI, vyantara aura jyotissii| vivecana-do paira vAle jIva-deva, manuSya, pakSI aura rAkSasa hote haiN| lagna ke anusAra kumbha, mithuna, tulA aura kanyA ye cAra dvipada rAziyA~ kramazaH deva, manuSyAdi saMjJaka haiM, lekina matAntara se sabhI rAziyA~ devAdi saMjJaka haiN| pUrvokta vidhi se lagna banAkara grahoM kI sthiti se devAdi yoni kA nirNaya karanA caahie| prastuta grantha ke anusAra praznakartA se samaya ke anusAra puSpa, phalAdi kA nAma uccAraNa karAke pahale AliMgita, abhidhUmita aura dagdhakAla meM jo piNDa banAne kI vidhi batAyI gayI hai, usI ke anusAra banAnA cAhie, parantu yahA~ itanA dhyAna aura rakhanA cAhie ki praznakartA ke nAma ke varNAMka aura svarAMkoM ko prazna ke varNAMka aura svarAMkoM meM jor3akara taba piNDa banAnA caahie| isa piNDa meM cAra kA bhAga dene para eka zeSa meM deva, do meM manuSya, tIna meM pakSI aura zUnya meM rAkSasa jAnanA caahie| udAharaNa-jaise mohana ne prAtaH kAla 8 baje prazna puuchaa| AliMgitakAla kA prazna hone se phala kA nAma jAmuna btaayaa| isa praznavAkya kA vizleSaNa kiyA to (j + A + m + u + n + a) yaha huaa| 'varga saMkhyA sahita svaroM aura varNoM ke dhruvAMka' cakra ke anusAra (6 + m11 + 10) = 6+ 11 + 10 = 27 varNAMka, tathA isI cakra ke anusAra svarAMka (A3 + a2 + udda) = 3 + 2 + 6 = 11; mohana isa nAma ke varNoM kA vizleSaNa (m + o + h + a + n + a) yaha huaa| yahA~ para bhI 'varga saMkhyA sahita svaroM aura vargoM ke dhruvAMka' cakra ke anusAra varNAMka = (m11 + 12 + n10) = 11 + 12 + 10 = 33; svarAMka = (a2 + a2 + o14) = 2 + 2 + 14 = 18 / nAma ke varNAMkoM ko prazna ke varNAMkoM ke sAtha tathA nAma ke svarAMkoM ko prazna ke svarAMkoM ke sAtha yoga kara dene para svarAMka aura varNAMkoM kA paraspara guNA karane se piNDa hotA hai| ataH 27 + 30 = 57 varNAMka, svarAMka + + + 1. ke. pra. ra. pR. 56-57 / ke pra. saM. pra. 18 / ga. ma. pR. 7 / 2. tulanA-pra. kau. pra. 7 / zA. pra. pR. 20 / / 3. "mRgamInau tu khacarau tatrasthau mndbhuumijau| vanakukkuTakAkau ca cintitAviti kiirtyet|| ityAdi-'jJa' pra. pR. 21 // 4. "devAzcaturNikAyAH"-ta. sU. 4/1 / "devagatinAmakarmodaye satyabhyantare hetau bAhyavibhUtivizeSairvIpAdrisamudrAdiSu pradezeSu yatheSTaM dIvyanti krIDantIti devAH"-sa. si. 4 / 1 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 65
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ = 11 + 18 1 26, 5726 = 1653 piNDa huA; isameM cAra kA bhAga diyA to 1653 + 4 = 413 labdha, 1 zeSa, ataH devayoni huI / athavA binA gaNita kriyA ke kevala praznAkSaroM para se hI yoni kA jJAna karanA caahie| jaise mohana kA 'jAmuna' praznavAkya hai| isameM (j + A + m + u + n + a) ye svara aura vyaMjana haiM / isa vizleSaNa meM j manuSyayoni tathA m aura n pakSI yoni haiM / saMzodhana karane para pakSI yoni ke varNa adhika haiM ataH pakSa yoni huI / aba yahA~ para yaha zaMkA ho sakatI hai ki pahale niyama ke anusAra devayoni AyI aura dUsare niyama ke anusAra pakSI yoni, ataH donoM paraspara virodhI haiN| lekina yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki dvitIya niyama ke anusAra prAtaHkAla ke prazna meM puSpa kA nAma pUchanA cAhie, phala kA nahIM / yahA~ phala kA nAma batAyA gayA hai, isase paraspara meM virodha AtA hai / ataeva khUba soca-vicArakara praznoM kA uttara denA caahie| isa prakAra ke praznoM kA uttara dete samaya sarvadA gaNita kriyA kA Azraya lenA caahie| lagna banAkara grahasthiti para se jo phalAdeza kahA jAegA, vaha sarvadA satya aura yathArtha hogA / devayoni jAnane kI vidhi akAre' kalpavAsinaH / ikAre bhavanavAsinaH / ekAre vyantarAH / okAre jyotiSkAH / tadyathA - ka ki ke ko ityAdi / agre nAmnA vizeSeNa vargasya kSitidevatAH brAhmaNAH, rAjAnaH, tapasvinazcAnukrameNa jJAtavyA iti devayoniH / artha- devayoni ke varNoM meM akAra kI mAtrA hone para kalpavAsI, ikAra kI mAtrA hone para bhavanavAsI; ekAra kI mAtrA hone para vyantara aura okAra kI mAtrA hone para jyotiSka devayoni hotI hai / jaise1 -ka meM akAra kI mAtrA hone se kalpavAsI; ki meM ikAra kI mAtrA hone se bhavanavAsI; ke meM ekAra kI mAtrA hone se vyantara aura ko meM okAra kI mAtrA hone se jyotiSka yoni hotI hai| Age nAma kI vizeSatA ke anusAra pRthvIdevatA - brAhmaNa, rAjA aura tapasvI krama se jAnane cAhie / isa prakAra devayoni kA prakaraNa pUrNa huA / vivecana- vyaMjanoM se sAmAnya devayoni kA vicAra kiyA gayA hai, kintu mAtrAoM se kalpavAsI Adi devoM kA vicAra karanA caahie| jaise - mohana kA prazna vAkya 'kisamisa' hai, isa vAkya kA Adi varNa 'ki' hai| ataH devayoni huI, kyoMki matAntara se praznavAkya ke prArambhika akSara ke anusAra hI yoni hotI hai / 'ki' isa varNa meM 'i' kI mAtrA hai ataH bhavanavAsI yoni huI / yoni kA vicAra karate samaya sadA kisI puSpa kA nAma pUchanA jyAdA suvidhAjanaka hotA hai| 1. tulanA - ke. pra. ra., pR. 58 / "devA akAravarge tu daityAzcaiva kavargakam / munisaMjJaM tavargaM tu pavarge rAkSasAH * smRtAH / devAzcaturvidhA jJeyAH bhuvanAntarasaMsthitAH / kalpavAsI tato nityaM zeSaM kSipramudAharet // ekaviMzahatA praznAH saptamAtrAhatAni ca / kramabhAgaM punardadyAd jJAtavyaM devadAnavam ekaM bhuvanamadhyaM dvitIyam antarAsthitam / tRtIyaM kalpavAsI ca zUnye caivahi vyntraaH|| " - caM. pra, zlo, 54, 248-250 / 2. vizeSa - ka. mU / 66 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyayoni kA vizeSa nirUpaNa atha manuSyayoniH brAhmaNa kSatriyavaizyazUdrAntyajAzceti manuSyAH pnycvidhaaH| yathAsaMkhyaM paJca vargAH krameNa jnyaatvyaaH| tatrAliGgirateSu purussH| abhidhUmiteSu strii| dagdheSu npuNskH| tatrAliGgite gaurH| abhidhUmite shyaamH| dagdheSu kRssnnH| artha-manuSya yoni ke brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra aura antyaja ye pA~ca bheda haiN| prathama, dvitIya Adi pA~coM vargoM ko krama se brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra aura antyaja samajhanA cAhie arthAt a e ka ca Ta ta pa ya za ye brAhmaNa varNa; A ai kha cha Tha tha pha ra Sa ye kSatriya varNa; i o ga ja Da da ba la sa ye vaizya varNa; I au gha jha Dha dha bha va ha ye zUdra varNa aura u U Ga Ja Na na ma aM aH ye antyaja varNa saMjJaka hote haiN| ina pA~coM vargoM meM bhI AliMgita prazna varNa hone para puruSa, adhidhUmita hone para strI aura dagdha hone para napuMsaka hote haiN| puruSa, strI Adi meM bhI AliMgita prazna varNa hone para gaura varNa, abhidhUmita hone para zyAma varNa aura dagdha hone para kRSNa varNa ke vyakti hote haiN| vivecana-manuSya yoni ke avagata ho jAne para brAhmaNa, kSatriya Adi varNa vizeSa kA jJAna karane ke lie praznalagnAnusAra phala kahanA caahie| yadi zukra aura bRhaspati balavAn hokara lagna ko dekhate hoM yA lagna meM hoM to brAhmaNa varNa; maMgala aura ravi balavAn hokara lagna ko dekhate hoM yA lagna meM hoM to kSatriya varNa, candramA balavAn hokara lagna ko dekhatA ho yA lagna meM ho to vaizya varNa, budha balavAn hokara lagna ko dekhatA ho yA lagna meM ho to zUdra varNa aura rAhu evaM zanaizcara donoM hI balavAn hokara lagna ko dekhate hoM yA lagna meM hoM to antyaja varNa jAnanA caahie| vizeSa prakAra ke manuSyoM ke jJAna karane kA niyama yaha hai ki sUrya apanI ucca rAzi (meSa) meM udita ho aura zubha graha se dRSTa ho to samrAT, kevala ucca rAzi meM rahane para jamIMdAra, svakSetraga (siMha rAzi meM) hone se mantrI, mitra gRha meM mitra dRSTa hone se rAjAzrita yoddhA otA hai| uparyukta bhinna sUrya kI sthiti ho to dhAtu kA bartana banAnevAlA (ThaTherA), kumhAra, zaMkhacchedI Adi nimna zreNI kA vyakti samajhanA caahie| nara rAzi meM sUrya yadi candra se dRSTa yA yukta ho to vaidya, budha se yukta yA dRSTa ho to cora aura rAhu se yukta yA dRSTa hone para viSa denevAlA cANDAla jAnanA caahie| zani ke balI hone se vRkSa kATanevAlA (lakar3ahArA), rAhu ke balI hone para dhIvara yA nAI, candramA ke balI hone se nartaka evaM zukra ke balI hone se kumhAra tathA cUnA becanevAlA samajhanA caahie| - yadi lagna meM koI saumya graha balavAn hokara sthita ho to pRcchaka ke mana meM apanI 1. tulanA-ke. pra. raM. pR. 58-60 / ga. ma. pR. 8 / bhu. dI. pR. 23-26 / jJA. pra. pR. 22-23 / caM. pra. zlo. 258-266 / 2. "brAhmaNAH, kSatriyAH, vaizyAH, zUdrAH, antyajAzceti"-tA. muu.| 3. "tatra dvipade trividho bhedH| purussstriinpuNskbhedaat| AliGgitena purussH| abhidhUmitena naarii| dagdhakena . ssnnddhH|"-ke. pra. saM. 18, ga. ma. pR. 6 / bhu. dI. pR. 24 / pra. vai. pR. 106-7 / na. ja. pa. 31 / ca. pra. 271-73 / 4. "gauraH zyAmastathA sama ityAdi"-ga. ma. pR. 6 / bhu. dI. pa. 24-25 / bR. jA. pR. 27 / caM. pra. zlo. 46-48 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 67
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti ke manuSya kI cintA, tRtIya bhAva meM sthita ho to bhAI kI cintA, caturtha bhAva meM sthita ho to mitra kI cintA, paMcama bhAva meM sthita ho to mAtA evaM putra kI cintaa| chaThe bhAva meM sthita ho to zatru kI cintA, sAtaveM bhAva meM sthita ho to strI kI cintA, AThaveM bhAva meM sthita ho to mRtapuruSa kI cintA, nauveM bhAva meM sthita ho to muni yA kisI bar3e dharmAtmA puruSa kI cintA, dasaveM bhAva meM sthita ho to pitA kI cintA, gyArahaveM bhAva meM sthita ho to bar3e bhAI evaM guru Adi pUjya puruSoM kI cintA aura bArahaveM bhAva meM balIgraha ke sthita hone para hitaiSI kI cintA jAnanI caahie| praznakAla ke grahoM meM sUrya aura zukra vakrI hoM tathA ina donoM meM se koI eka graha asta ho to pRcchaka ke mana meM parastrI kI cintA saptama bhAva meM budha ho to vezyA kI cintA evaM saptama bhAva meM zanaizcara ho to nAIna, dhobina Adi nIca varNoM kI striyoM kI cintA jAnanI caahie| yadi prazna lagna meM balavAn budha aura zanaizcara sthita ho athavA ina donoM meM se kisI eka graha kI lagna sthAna ke Upara pUrNa dRSTi ho to napuMsaka kI cintA; zukra aura candramA ina donoM meM se koI eka graha lagneza hokara lagna meM sthita ho athavA inakI pUrNa dRSTi ho to strI kI cintA evaM balavAn sUrya, bRhaspati aura maMgala meM se koI eka graha athavA tInoM hI graha lagna meM sthita hoM yA lagna ko dekhate hoM to puruSa kI cintA samajhanI caahie| yadi lagna meM sUrya ho to pAkhaNDiyoM kI cintA, tIsare aura cauthe sthAna meM sthita ho to kArya kI cintA, pA~caveM sthAna meM sthita ho to putra aura kuTumbiyoM kI cintA, chaThe sthAna meM sUrya ke sthita hone se kArya aura mArga kI cintA, sAtaveM sthAna meM sthita hone para patnI kI cintA, AThaveM bhAva meM sUrya ke sthita rahane para naukA kI cintA, nauveM sthAna meM sUrya ke rahane para anya nagara ke manuSya kI cintA, dasaveM bhAva meM sUrya ke rahane se sarakArI kAryoM kI cintA; gyArahaveM bhAva meM sUrya ke rahane se Taiksa, kara Adi ke vasUla karane kI cintA aura bArahaveM bhAva meM sUrya ke rahane se zatru se hAni kI cintA hotI hai| - prathama sthAna meM candramA ho to dhana kI cintA, dvitIya meM ho to dhana ke sambandha meM kuTumbiyoM ke jhagar3oM kI cintA, tRtIya sthAna meM ho to vRSTi kI cintA, caturtha sthAna meM ho to mAtA kI cintA, paMcama sthAna meM ho to putroM kI cintA, chaThe sthAna meM ho to nija roga kI cintA, sAtaveM sthAna meM ho to strI kI cintA, AThaveM sthAna meM ho to bhojana kI cintA, nauveM sthAna meM ho to mArga calane kI cintA, dasaveM sthAna meM ho to duSToM kI cintA, gyArahaveM sthAna meM sthita ho to vastra, dhUpa, kapUra, anAja Adi vastuoM kI cintA, evaM bArahaveM bhAva meM candramA sthita ho to corI gayI vastu ke lAbha kI cintA kahanI caahie| lagna sthAna meM maMgala ho to kalahajanya cintA, dvitIya bhAva meM maMgala ho to naSTa hue dhana ke lAbha kI cintA, tRtIya sthAna meM hone se bhAI aura mitra kI cintA, caturtha sthAna meM rahane se zatru, pazu evaM kraya-vikraya kI cintA, pA~caveM sthAna meM rahane se krodhI manuSya ke bhaya kI cintA, chaThe sthAna meM rahane se sonA, cA~dI, agni Adi kI cintA, sAtaveM sthAna meM rahane se dAsI, dAsa, ghor3A Adi kI cintA, AThaveM sthAna meM rahane se mandira kI cintA, nauveM sthAna meM rahane se mArga kI cintA, dasaveM sthAna meM rahane se vAda-vivAda, mukaddamA Adi 68: kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI cintA, gyArahaveM sthAna meM rahane se zatruoM kI cintA aura bArahaveM sthAna meM maMgala ke rahane se zatru se honevAle aniSTa kI cintA kahanI cAhie / budha lagna meM ho to vastra, dhana aura putra kI cintA, dvitIya meM ho to parIkSAphala kI cintA, tRtIya sthAna meM ho to bhAI, bahana Adi kI cintA, caturtha sthAna meM ho to kheta aura bagIcA kI cintA, pA~caveM bhAva meM ho to santAna kI cintA, chaThe bhAva meM sthita ho to gupta kAryoM kI cintA, sAtaveM bhAva meM sthita ho to prazAsana kI cintA, AThaveM bhAva meM sthita ho to pakSI, mukaddamA aura rAjadaNDa Adi kI cintA, nauveM sthAna meM sthita ho to dhArmika kAryoM kI cintA, dasaveM sthAna meM sthita ho to zAstrakathA, sukha Adi kI cintA, gyArahaveM bhAva meM sthita ho to dhanaprApti kI cintA aura bArahaveM bhAva meM budha sthita ho to gharelU jhagar3oM kI cintA jAnanI cAhie / bRhaspati lagna meM sthita ho to vyAkulatA ke nAza kI cintA, dvitIya sthAna meM ho to dhana, kuzalatA, sukha evaM bhogopabhoga kI vastuoM kI prApti kI cintA, tRtIya sthAna meM ho to svajanoM kI cintA, caturtha sthAna meM ho to bhAI ke vivAha kI cintA, pA~caveM sthAna meM sthita ho to putra ke svAsthya aura usake vivAha kI cintA, chaThe sthAna meM sthita ho to strI ke garbha kI cintA, sAtaveM meM ho to dhanaprApti kI cintA, AThaveM meM ho to karz2a diye gaye dhana ke lauTAne kI cintA, nauveM sthAna meM ho to dhana sampatti kI cintA, dasaveM sthAna meM sthita ho to mitra-sambandhI jhagar3e kI cintA, gyArahaveM bhAva meM sthita ho to sukha aura AjIvikA kI cintA aura bArahaveM bhAva meM ho to yaza kI cintA kahanI cAhie / lagna meM zukra ho to nRtya saMgIta, viSaya-vAsanA tRpti kI cintA, dvitIya sthAna meM ho to dhana, ratna, vastra ityAdi kI cintA, tRtIya bhAva meM ho to santAna prApti kI cintA, caturtha sthAna meM ho to vivAha kI cintA, paMcama sthAna meM ho to bhAI aura santAna kI cintA, chaThe sthAna meM ho to garbhavatI strI kI cintA, sAtaveM sthAna meM ho to strI prApti kI cintA, AThaveM meM ho to parastrI kI cintA, nauveM sthAna meM ho to roga kI cintA, dasaveM sthAna meM ho to acche kAryoM kI cintA, gyArahaveM sthAna meM ho to vyApAra kI cintA aura bArahaveM bhAva zukra ho to divya vastuoM kI prApti kI cintA kahanI cAhie / meM lagla meM zanaizcara ho to svAsthya kI cintA, dvitIya meM ho to putra ko par3hAne kI cintA, tRtIya sthAna meM ho to bhAI ke kaSTa kI cintA, cauthe sthAna meM zani ho to strI kI cintA, pA~caveM bhAva meM ho to AtmIya ke kArya kI cintA, chaThe sthAna meM ho to jAra strI kI cintA, sAtaveM sthAna meM ho to gAr3I kI cintA, AThaveM sthAna meM ho to dhana, mRtyu, dAsa, dAsI Adi kI cintA, nauveM sthAna meM ho to nindA kI cintA, dasaveM sthAna meM ho to kArya kI cintA, gyArahaveM sthAna meM ho to kutsita karma kI cintA aura bArahaveM bhAva meM zani ho to zatruoM kI cintA kahanI caahie| sAtaveM bhavana meM zukra, budha, guru, candramA aura sUrya ina grahoM kA itthazAla yoga ho to kanyA ke vivAha kI cintA samajhanI cAhie / puruSa, strI Adi ke rUpa kA jJAna lagneza aura lagna ko dekhanevAle graha ke rUpa ke jJAna se karanA caahie| jisa varNa kA graha lagna ko dekhatA ho tathA jisa varNa kA balI graha lagneza ho, usI varNa ke manuSya kI cintA kahanI cAhie / yadi maMgala lagneza ho athavA kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 66
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrNa balI hokara lagna ko dekhatA ho to lAla varNa (raMga), bRhaspati kI ukta sthiti hone para kAMcana varNa, budha kI ukta sthiti hone para harA varNa, sUrya kI ukta sthiti hone para gaura varNa, candramA kI ukta sthiti hone para Aka ke puSpa ke samAna zvetarakta varNa; zukra kI ukta sthiti hone para parama zuklavarNa aura zani, rAhu evaM ketu kI ukta sthiti para kRSNa varNa ke vyakti kI cintA kahanI caahie| bAla-vRddhAdi evaM AkRti mUlaka samAdi avasthAe~ AliGgiteSu baalH| abhidhUmiteSu mdhymH| dagdheSu vRddhH| AliGgiteSu smH| abhidhUmiteSu dIrghaH / dagdheSu kubjH| anAmavizeSAH jJAtavyA iti mnussyyoniH| artha-AliMgita praznAkSara hone para bAlyAvasthA, abhidhUmita praznAkSara hone para madhyamAvasthA-yuvAvasthA aura dagdha praznAkSara hone para vRddhAvasthA hotI hai| AliMgita praznAkSara hone para sama-na adhika kada meM bar3A na adhika choTA, abhidhUmita praznAkSara hone para dIrgha. lambA aura dagdha praznAkSara hone para kubja manuSya kI cintA hotI hai| nAma ko chor3akara anya saba vizeSatAe~ praznAkSaroM para se hI jAnanI caahie| isa prakAra manuSya yoni kA prakaraNa pUrNa huaa| vivecana-yadi maMgala caturtha bhAva kA svAmI ho, caturtha bhAva sthita ho yA caturtha bhAva ko dekhatA ho to yuvA; budha caturtha bhAva kA svAmI ho, caturtha bhAva meM sthita ho yA caturtha bhAva ko dekhatA ho to bAlaka; candramA aura zukra caturtha bhAva meM sthita hoM, caturtha bhAva ke svAmI hoM yA caturthabhAva ko dekhate hoM to arddhavayaska; zani, ravi, bRhaspati aura rAhu ye graha caturtha bhAva meM sthita hoM, caturtha bhAva ke svAmI hoM yA caturtha bhAva ko dekhate hoM to vRddha puruSa kI cintA kahanI caahie| AkAra balI lagnAdhIza ke samAna jAnanA cAhie arthAt balI sUrya lagnAdhIza ho to zahada ke samAna pIle netra lambI-caur3I barAbara deha, pitta prakRti aura thor3e bAloMvAlA; balI candramA lagnAdhIza ho to patalI gola deha, vAta-kapha prakRti, sundara A~kha, komala vacana aura buddhimAna; maGgala lagnAdhIza ho to krUra dRSTi, yuvaka, udAracitta, pitta prakRti, caMcala svabhAva aura patalI kamara vAlA; budha lagnazIla ho to vAkpaTu, ha~samukha, vAta-pitta-kapha prakRti vAlA aura sthUla kAya; bRhaspati lagnAdhIza ho to sundara zarIra, svastha, kapha-vAta prakRti aura kuTila kezavAlA evaM zanaizara lagnAdhIza ho to AlasI, pIle netra, kRza zarIra, moTe dA~ta, rUkhe bAla, lambI deha aura adhika vAta vAlA hotA hai| isa prakAra lagnAnusAra jIvayoni kA nirUpaNa karanA caahie| prastuta granthAnusAra praznakartA ke mana meM kyA hai, vaha kyA pUchanA cAhatA hai, ityAdi bAtoM kA parijJAna AcArya ne jIva, mUla aura dhAtu ina tIna prakAra kI yoniyoM dvArA kiyA 1. tulanA-ke. pra. pR. 60-61 / caM. pra. zlo. 266 / tA. nI. pR. 324 / bhu. dI. pR. 30-45 / 2. ke. pra., ra. pR. 61 / caM. pra. zlo. 285-277, 255 / bhuva, dI. pR. 24 / 3. agre nAmnA vizeSa iti manuSyAH-ka. muu.| 100 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| jIva praznAkSara-a A i o aH e ka kha ga gha ca cha ja jha Ta Tha Da Dha ya za ha hone para pRcchaka kI jIvasambandhI cintA kahanI caahie| lekina jIvayoni ke dvipada, catuSpada, apada aura pAdasaMkula ye cAra bheda hote haiN| ataH jIvavizeSa kI cintA kA jJAna karane ke lie dvipada ke deva, manuSya, pakSI aura rAkSasa ye cAra bheda kiye gaye haiN| manuSya yoni sambandhI prazna ke brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra aura antyaja ina pA~coM bhedoM dvArA vicAra-vinimaya kara varNa-vizeSa kA nirNaya karanA caahie| phira pratyeka varNa ke puruSa, strI aura napuMsaka ye tIna bheda hote haiM, kyoMki brAhmaNa varNa sambandhI prazna hone para puruSa, strI Adi kA nirNaya bhI karanA Avazyaka hai| punaH puruSa, strI Adi bhedoM ke bhI bAlya, yuvA aura vRddha ye tIna avasthA sambandhI bheda haiM tathA inameM se pratyeka ke gaura, zyAma aura kRSNa raMgabheda evaM sama, dIrgha aura kubja ye tIna AkRti sambandhI bheda haiN| isa prakAra manuSya yoni ke jIva kA akSarAnusAra nirNaya karanA caahie| udAharaNa-jaise kisI AdamI ne prAtaH kAla 6 baje Akara pUchA ki mere mana meM kyA cintA hai? jyotiSI ne usase phala kA nAma pUchA to usane jAmuna btaayaa| .jAmuna isa prazna vAkya kA vizleNa kiyA to j + A + m + u + n + a yaha rUpa huaa| isameM j + A + a ye tIna jIvAkSara, n + m ye do mUlAkSara aura u dhAtvakSara hai| "prazne jIvAkSarANi dhAtvakSarANi mUlAkSarANi ca parasparaM zodhayitvA yo'dhikaH sa eva yoniH" isa niyamAnusAra jIvAkSara adhika hone se jIva yoni huI, ataH jIvasambandhI cintA kahanI caahie| para kisa prakAra ke jIva kI cintA hai? yaha jAnane ke lie j + A + a ina vizleSita vargoM meM 'ja' apada, 'A' catuSpada aura 'a' dvipada huaa| yahA~ tInoM varNa bhinna-bhinna saMjJaka hone ke kAraNa 'yo'dhikaH sa eva yoniH' nahIM lagA, kintu prathamAkSara kI pradhAnatA mAnakara catuSpada sambandhI cintA kahanI caahie| isa prakAra uttarottara manuSya yoni sambandhI cintA kA nirNaya karanA caahie| isa prakAra ke praznoM kA vicAra karate samaya isa bAta kA sadA dhyAna rakhanA cAhie ki jaba kisI khAsa yoni kA nizcaya nahIM ho rahA ho, usa samaya praznavAkya ke Adi-akSara se hI yoni kA nirNaya kiyA jAtA hai| pakSiyoni ke bheda atha pkssiyoniH| tavarge jlcraaH| pavarge sthlcraaH| tatra nAmnA vizeSaH jnyaatvyaaH| iti pkssiyoniH| 1. tulanA-ke. pra. ra. pR. 61-62 / ga. ma. pR. 8 / caM. pra. zlo. 287-288 / jJA. pra. pR. 21-22 / pra. kau. pR. 2 / vizeSa phalAdeza ke lie pakSI cakra-"caMcumastakakaNTheSu hRdayodarapatsu ca / pakSayozca trikaM caiva zazibhAdi nyased budhH| caMcusthe nAmabhe mRtyuH zIrSe kaNThodare hRdi| vijayaH kSemalAbhazca bhaMgadaM pAdapakSayoH"-na. ra. pR. 213; pakSizeSa khezara 50 hataM divatavi grAmacaraH, araNyacaraH, ambucrH| khezarahataM 50, dIptaravi, 12 hRtaM ma 1, zukaH 2, pikaH 3, haMsaH 4, kAkaH 5, kukkuTaH 6, cakravAkaH 7, gulliH8, mayUraH 6, sAluvaH 10, parivANaH 11, kakorale 12, lAvage 13, busale 0 / araNyakhagazeSa adrizara 57 hataM divata vi-sthuulkhgH| sa-madhyamakhagaH 0 / sUkSmakhagaH / sthUlakhagazeSa tArAhataM 27, divata 1, beruNDaH 2, raNavakki 3, hebballiH 4, garur3a: 5. krauJcaH 6, koMgiDiH 7. bakaH 0, gUge0 / madhyamakhagazeSam" |-ke. ho. ha. pR. 81 / 2. jJAtavyA iti pATho nAsti-ka. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 101
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-praznAkSara tavarga ke hoM to jalacara pakSI aura pavarga ke hoM to thalacara pakSI kI cintA kahanI caahie| pakSiyoM ke nAma apanI buddhi ke anusAra batalAnA caahie| isa prakAra pakSiyoni kA nirUpaNa samApta huaa| vivecana-yadi praznalagna makara yA mIna ho aura una rAziyoM meM zani yA maMgala sthita hoM to vanakukkuTa aura kAka sambandhI cintA; apanI rAziyoM meM-vRSa aura tulA meM zukra ho to haMsa, budha ho to zuka, candramA hoM to mora sambandhI cintA kahanI caahie| apanI rAzi-siMha meM sUrya ho to garur3abRhaspati apanI rAzi-dhanu aura mIna meM ho to zveta raMga kA pakSI; budha apanI rAzi-kanyA aura mithuna meM ho to murgA; maMgala apanI rAzi-meSa aura vRzcika meM ho to ullU evaM rAhu dhanu aura mIna meM ho to bharadUla pakSI kI cintA kahanI caahie| saumya grahoM-budha, candra, guru, aura zukra ke lagneza hone para saumya-pakSI kI cintA aura krUra grahoM-ravi, zani aura maMgala ke lagneza hone para krUra pakSiyoM kI cintA samajhanI caahie| isa prakAra lagna aura lagneza ke vicAra se pakSi yoni kA nirUpaNa karanA Avazyaka hai| praznAkSara aura praznalagna ina donoM para-se vicAra karane para hI satyAsatya phala kA kathana karanA caahie| ekAMgI kevala lagna yA kevala praznAkSaroM kA vicAra adhUrA rahatA hai| AcArya ne isI abhiprAya se "tatra vizeSA jJAtavyAH" ityAdi kahA hai| rAkSasayoni ke bheda karmajAH yonijAzceti rAkSasA' dvividhaaH| tavarge krmjaaH| zava yonijaaH| tatra nAmnA vizeSato jJeyAH / iti dvipdyonishcturvidhH| artha-rAkSasayoni ke do bheda haiM-karmaja aura yonij| tavarga ke praznAkSara hone para karmaja aura zavarga ke praznAkSara hone para yonija rAkSasayoni hotI hai| nAma se vizeSa prakAra ke bhedoM ko jAnanA caahie| isa prakAra dvipada yoni ke cAroM bhedoM kA kathana samApta huaa| vivecana-bhUta, pretAdi rAkSasa karmaja kahe jAte haiM aura asurAdi ko yonija kahate haiN| yadyapi saiddhAntika dRSTi se bhUtAdi vyantaroM ke bhedoM meM se haiM, para yahA~ para rAkSasa sAmAnya ke antargata hI vyantara ke samasta bhedoM tathA bhavanavAsiyoM ke asurakumAra, vAtakumAra, dvIpakumAra aura dikkumAroM ko rakhA hai| jyotiSazAstra meM nikRSTa devoM ko rAkSasa saMjJA dI gayI hai| ratnaprabhA ke paMcabhAga meM asurakumAra aura rAkSasoM kA nivAsa sthAna batAyA gayA hai| zAstroM meM vyantara devoM ke nivAsoM kA kathana bhavanapura, AvAsa aura bhavana ke nAmoM se kiyA gayA hai, arthAt dvIpa-samudroM meM bhavanapura; tAlAba, parvata aura vRkSoM para AvAsa evaM citrA pRthvI ke nIce bhavana haiN| jyotiSI ko praznakartA kI caryA aura ceSTA se uparyukta sthAnoM meM 1. tulanA-ke. pra, ra. pR. 62 / ga.ma. pR. / ca.pra. zlo. 2. 1-63 / 2. yavarge-tA. muu.| 3. vizeSaH-ka. muu.| 4. jJeyA iti pATho nAsti-ka. muu.| 102 : keva jAnapraznacUDAmaNi
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahanevAle devoM kA nirUpaNa karanA cAhie athavA lagneza aura lagnasaptama ke sambandha se ukta devoM kA nirUpaNa karanA cAhie arthAt lagneza maMgala ho aura saptama bhAva meM rahanevAle budha evaM ravi ke sAtha itthazAla yoga ho to bhavanapura meM rahanevAle nikRSTa devoM-rAkSasoM kI cintA, zani lagneza hokara saptameza zukra aura saptama bhAvastha guru ke sAtha kambUla yoga kara rahA ho to AvAsa meM rahanevAle rAkSasoM kI cintA evaM rAhu aura ketu hInabala hoM tathA bRhaspati kA ravi ke sAtha maNaU yoga ho, to bhavana meM rahanevAle rAkSasoM kI cintA kahanI caahie| catuSpada yoni ke bheda atha catuSpadayoniH2-khurI nakhI dantI zRMgI ceti ctusspdaashcturvidhaaH| tatra A ai khurI, chaThA nakhI, tha phA dantI, ra SA shRNgii| artha-khurI, nakhI, dantI aura zRMgI ye cAra bheda catuSpada yoni ke haiN| yadi A aura ai svara praznAkSara hoM to khurI, cha aura Tha praznAkSara hoM to nakhI, tha aura pha praznAkSara hoM to dantI aura ra evaM Sa praznAkSara hoM to zRMgI yoni kahanI caahie| vivecana-lagna sthAna meM maMgala kI rAzi ho aura tripAda dRSTi se maMgala lagna ko dekhatA ho to khurI, sUrya kI rAzi-siMha lagna ho aura sUrya lagna ko pUrNa dRSTi se dekhatA ho yA lagna sthAna meM ho to nakhI, meSa rAzi meM zani sthita ho athavA lagna sthAna ke Upara zani kI pUrNa dRSTi ho to dantI evaM maMgala karka rAzi meM sthita ho athavA makara meM sthita ho aura lagna sthAna ke Upara tripAda yA pUrNa dRSTi ho to zRMgI yoni kahanI caahie| prastuta granthAnusAra prazna zreNI ke Adya varNa kI jo mAtrA ho, usI ke anusAra khurI, nakhI, dantI aura zRMgI yoni kA nirUpaNa karanA caahie| keralAdi prazna granthoM ke matAnusAra a A i ye tIna svara praznAkSaroM ke Adi meM hoM to khurI; I u U ye tIna svara praznAkSaroM ke Adi meM hoM to nakhI, e ai o ye tIna svara praznAkSaroM ke Adi meM hoM to dantI aura au aM aH ye tIna svara praznAkSaroM ke Adi meM hoM to zRMgI yoni kahanI caahie| khurI, nakhI, dantI aura zRMgI yoni ke bheda aura unake lakSaNa tatra' khuriNoH dvividhAH-grAmacarA arnnycraashceti| 'A ai' grAmacarA ashvgrdbhaadyH| 'kha' araNyacarAH gvyhrinnaadyH| tatra nAmnA vizeSato jnyeyaaH| nakhino'pi gromAraNyAzceti dvividhaaH| 'cha' grAmacarAH shvaanmaarjaaraadyH| 'Tha' araNyacarAH 1. tulanA- ke. pra. ra. pR. 62-63 / pra. kau. pR. 6 / caM. pra. zlo. 264-266 / ke. ho. ha. pR. 86 / 2. "atha catuSpadayoniH" iti pATho nAsti-tA. muu.| 3. tulanA-ca. pra. zlo, 267-306 / jJA. pra. pR. 23-24 / bhu. dI. pR. 15-16 / sa. vR.saM. pR. 1052 / ke. ho. pR. 87 / 4. vizeSaH-ka. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 103
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAghrasiMhAdayaH / tatra nAmnA vizeSato' jnyeyaaH| dantino dvividhAH-grAmacarA arnnycraashceti| 'tha'2 tatra grAmacarAH shuukraadyH| 'pha'3 araNyacarAH hstyaadyH| tatra nAmnA vizeSato' jnyeyaaH| zRGgiNo dvividhAH-grAmacarA araNyacarAzceti / 'ra' grAmacarAH mhisschaagaadyH| 'Sa' araNyacarA mRggnnddkaady| iti catuSpado yoniH| artha-khurI yoni ke grAmacara aura araNyacara ye do bheda haiN| A ai praznAkSara hone para grAmacara arthAt ghor3A, gadhA, U~Ta Adi mavezI kI cintA aura kha praznAkSara hone para vanacArI pazu rojha, hariNa, kharagoza Adi kI cintA kahanI caahie| ina pazuoM meM bhI nAma ke anusAra vizeSa prakAra ke pazuoM kI cintA kahanI caahie| - nakhI yoni ke grAmacara aura araNyacara ye do bheda haiN| 'cha' praznAkSara ho to grAmacara arthAt kuttA, billI Adi nakhI pazuoM kI cintA aura 'Tha' praznAkSara ho to araNyacara-vyAghra, cItA, siMha, bhAlU Adi jaMgalI nakhI jIvoM kI cintA kahanI caahie| nAma ke anusAra vizeSa prakAra ke nakhI jIvoM kI cintA kA jJAna karanA caahie| dantI yoni ke do bheda haiM-grAmacara aura arnnycr| 'tha' praznAkSara ho to grAmacara-zUkarAdi grAmINa pAlatU dantI jIvoM kI cintA aura 'pha' praznAkSara ho to araNyacara hAthI Adi jaMgalI dantI pazuoM kI cintA kahanI caahie| dantI pazuoM ko nAmAnusAra vizeSa prakAra se jAnanA caahie| - zRMgI yoni ke bhI do bheda haiM-grAmacara aura arnnycr| 'ra' praznAkSara ho to bhaiMsa, bakarI Adi grAmINa pAlatU sIMgavAle pazuoM kI cintA aura 'Sa' praznAkSara ho to araNyacara-hariNa, kRSNasAra Adi vanacArI sIMga vAle pazuoM kI cintA samajhanI caahie| isa prakAra catuSpada-pazu yoni kA nirUpaNa sampUrNa huaa| vivecana-praznakAlIna lagna banAkara usameM yathAsthAna grahoM ko sthApita kara lene para catuSpada yoni kA vicAra karanA caahie| yadi meSa rAzi meM sUrya ho to vyAghra kI cintA, maMgala ho to bher3a kI cintA, budha ho to laMgUra kI cintA, zukra ho to baila kI cintA, zani ho to bhaiMsa kI cintA aura rAhu ho to rojha kI cintA kahanI caahie| vRSa rAzi meM sUrya ho to bArahasiMgA kI cintA, maMgala ho to kRSNamRga kI cintA, budha ho to bandara kI cintA, candramA ho to gAya kI cintA, zukra ho to pIlI gAya kI cintA, zani ho to bhaiMsa kI cintA aura rAhu ho to bhaiMsA kI cintA batalAnI caahie| maMgala yadi karka rAzi meM ho to hAthI, makara rAzi meM ho to bhaiMsa, vRSa meM ho to siMha, mithuna meM ho to kuttA, kanyA meM ho to zRgAla, siMha meM ho to vyAghra evaM siMha rAzi meM ravi, candra aura maMgala ye tInoM graha hoM to siMha kI cintA kahanI caahie| candramA tulA rAzi meM sthita ho aura lagna sthAna ko 1. vizeSaH-ka. muu.| 2. 'tha' iti pATho nAsti-ka. muu.| 3. 'pha' iti pATho nAsti-ka. muu.| 4. vizeSaH-ka. muu.| 104 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekhatA ho to baila aura gAya, zukra tulA rAzi meM sthita ho, saptama bhAva ke Upara pUrNa dRSTi ho aura lagneza yA caturtheza ho to bachar3e kI cintA samajhanI caahie| dhanu rAzi meM maMgala yA bRhaspati sthita ho to ghor3A aura zani bhI vakrI hokara dhanu rAzi meM hI bRhaspati yA maMgala ke sAtha sthita hoM to masta hAthI kI cintA batalAnI caahie| dhanu rAzi meM lagneza se sambaddha rAhu baiThA ho to bhaiMsa kI cintA; dhanu rAzi meM budha aura bRhaspati sthita hoM tathA caturtha evaM saptama bhAva se sambaddha hoM to bandara kI cintA; dhanu rAzi meM hI candramA aura budha sthita hoM athavA donoM graha mitra bhAva meM baiThe hoM to pazu sAmAnya kI cintA evaM sUrya aura bRhaspati kI pUrNa dRSTi dhanu rAzi para ho to garbhiNI pazu kI cintA aura isI rAzi para sUrya kI pUrNa dRSTi ho to vandhyA pazu kI cantiA kahanI caahie| yadi candramA kumbha rAzi meM sthita ho aura yaha dhanurAzistha zubha graha ko dekhatA ho to vAnara kI cintA, kumbha rAzi meM bRhaspati sthita ho yA trikoNa meM baiThakara kumbha rAzi ko dekhatA ho to bhAlU kI cintA evaM kumbha rAzi meM zani baiThA ho to jaMgalI hAthI kI cintA samajhanI caahie| isa prakAra lagna aura grahoM ke anusAra pazuoM kI cintA kA jJAna karanA caahie| prastuta grantha meM kevala praznAkSaroM se hI vicAra kiyA gayA hai| udAhaNa-jaise mohana ne prAtaHkAla 10 baje Akara prazna kiyA ki mere mana meM kauna-sI cintA hai? mohana se kisI phalakA nAma pUchA to usane Ama kA nAma liyaa| isa prazna vAkya kA (A + ma + a) yaha vizleSaNa huaa| isameM Adya varNa A hai, ataH "A ai grAmacarAH-azvagardabhAdayaH" isa lakSaNa ke anusAra ghor3e kI cintA kahanI caahie| apadayoni ke bheda aura lakSaNa __athApada' yoniH-te dvividhAH jalacarAH sthlcraashceti| tatra i o ga ja DAH jlcraaH-shcmtsyaadyH| da ba la sAH sthlcraaH-srpmnndduukaadyH| tatra nAmnA vizeSato jJeyAH itypdyoniH| ___artha-apada yoni ke do bheda haiM-jacalara aura thlcr| inameM i o ga ja Da ye praznAkSara hoM to jalacara zaMkha, machalI, ghar3iyAla ityAdi kI cintA aura da ba la sa ye praznAkSara hoM to thalacara-sA~pa, mer3haka ityAdi kI cintA kahanI caahie| nAma se vizeSa prakAra kA vicAra karanA caahie| isa prakAra apadayoni kA kathana samApta huaa| vivecana-prazna zreNI ke Adya varNa se apadayoni kA jJAna karanA caahie| matAntara se ka ga ca ja ta da Ta Da pa ba ya la kI jalacara saMjJA aura kha gha cha jha tha dha Tha Dha pha bha ra va kI sthalacara saMjJA batAyI gayI hai| magara, machalI, zaMkha Adi jalacara aura kIr3e, sarpa, dumuhI Adi kI sthalacara saMjJA kahI gayI hai| Ga Ja Na na ma ina vargoM kI ubhayacara 1. tulanA-ke. pra. ra. pR. 64-65 / pra. zlo. 311-17 / 2. te ca-ka. muu.| 3. vizeSa:-ka. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 105
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjJA hai| kisI-kisI AcArya ke mata se I au gha jha Dha dha bha va ha u U Ga JaNa na ma aM aH ye varNa sthalasaMjJaka aura i o ga ja Da da ba la sa ye varNa jalacarasaMjJaka haiN| gaNita kriyA dvArA nikAlane ke lie mAtrAoM ko dviguNita kara varNoM se guNA karanA caahie| yadi guNanaphala viSamasaMkhyaka ho to sthalacara aura samasaMkhyaka ho to jalacara apada yoni kI cintA samajhanI caahie| pAdasaMkulA-yoni ke bheda aura unake lakSaNa __ atha' pAdasaMkulA yoniH2| I au gha jha DhAH aNDajAH bhrmrptnggaadyH|dh bha va hAH svedajAH yuukmtkunnmkssikaadyH| tatra nAmnA vizeSa iti paadsNkulaayoniH| iti jiivyoniH| artha-pAdasaMkula yoni ke do bheda haiM-aNDaja aura svedaja / i au gha jha Dha ye praznAkSara aNDaja saMjJaka-bhramara, pataMga ityAdi aura dha bha va ha ye praznAkSara svedaja saMjJaka-cU~, khaTamalAdi haiN| nAmAnusAra vizeSa prakAra ke bhedoM ko samajhanA caahie| isa prakAra pAdasaMkula yoni aura jIvayoni kA prakaraNa samApta huaa| vivecana-praznakartA ke praznAkSaroM kI svara saMkhyA ko do se guNA kara prApta guNanaphala meM praznAkSaroM kI vyaMjana saMkhyA ko cAra se guNAkara jor3ane se yogaphala samasaMkhyaka ho to svedaja aura viSamasaMkhyaka ho to aNDaja bahupAda yoni ke jIvoM kI cintA kahanI caahie| jaise-motIlAla prAtaHkAla 8 baje pUchane AyA ki mere mana meM kisa prakAra ke jIva kI cintA hai? prAtaHkAla kA prazna hone se motIlAla se puSpa kA nAma pUchA to usane vakula kA nAma btlaayaa| 'vakula' isa prazna vAkya kA (v + a + k + u + l + a) yaha vizleSita rUpa huaa| isakI svara saMkhyA tIna ko do se guNA kiyA to 3 x 2 = 6, vyaMjana saMkhyA tIna ko cAra se guNA kiyA to 3 x 4 = 12, donoM kA yoga kiyA to 12 + 6 = 18 yogaphala huA; yaha samasaMkhyaka hai, ataH svedaja yoni kI cintA huii| prastuta grantha ke praznAkSaroM ke niyamAnusAra bhI prathamAkSara 'va' svedaja yoni kA hai, ataH svedaja jIvoM kI cintA kahanI caahie| prazna lagna se yadi prazna kA phala nirUpaNa kiyA jAya to meSa, vRSa, karka, siMha, vRzcika, makara kA pUrvArddha ina rAziyoM ke prazna lagna hone para bahupada jIva yonikI cintA kahanI caahie| meSa, vRSa, karka aura siMha rAzi ke prazna lagna hone para aNDaja jIva yoni kI cintA aura vRzcika evaM makara rAzi ke pandraha aMza taka lagna hone para svedaja jIva yoni kI cintA kahanI caahie| mithuna rAzi meM maMgala yA budha ho aura caturtha bhAva meM rahanevAle grahoM se sambaddha ho to matkuNa kI cintA, kanyA rAzi meM zani ho tathA caturtha bhAva ko dekhatA ho to jUM kI cintA, mIna rAzi meM koI graha nahIM ho tathA lagna meM karka rAzi ho aura 1. tulanA-ke. pra. ra. pR. 65-66 / caM. pra. 333-334 / Sa. pa. bha. pR. 8 / pra. ko. pR. 6 / zA. pra. pR. 21 / ___ ga. ma. pR. 8 / ke. ho. ha. 86 / 2. atha pAdasaMkulAH bhramarakharjUrAdayaH-ka. muu.| 106 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zukra yA candramA usameM sthita ho to bhramara kI cintA evaM dhanu rAzi meM maMgala sthita ho aura yaha chaThe bhAva se sambandha rakhatA ho to pataMga kI cintA kahanI caahie| tatIya bhAva meM vRzcika rAzi ho to bicchU aura khaTamala kI cintA, karka rAzi ho to kacchapa kI cintA, meSa rAzi ho to godhA kI cintA, vRSa rAzi ho to chipakalI kI cintA, makara rAzi ho to chipakalI, godhA, cIMTI, laTa aura keMcuA Adi jIvoM kI cintA evaM vRzcika rAzi meM maMgala ke tRtIya bhAva meM rahane para viSaile kIr3oM kI cintA kahanI caahie| cauthe bhAva meM makara rAzi ke rahane para candanagoha, dumu~hI Adi jIvoM kI cintA, karka rAzi ke rahane para cIMTI kI cintA aura dhanu rAzi ke rahane para bicchU kI cintA kahanI caahie| bahupAda yoni kA vicAra pradhAnataH lagna, caturtha, tRtIya aura SaSTha bhAva se karanA caahie| yadi ukta bhAvoM meM kSINa candramA, krUra graha yukta nirbala budha, rAhu aura zani sthita hoM to nimna zreNI ke bahupAda jIvoM kI cintA kahanI caahie| dhAtuyoni ke bheda atha dhaatuyoniH| tatra dvividho dhAtuH dhaamymdhaamynyceti| ta da pa ba u aM sA ete dhAmyAH / gha tha dha pha bha U va e adhAmyAH / . artha-dhAtu yoni ke do bheda haiM-dhAmya aura adhaamy| ta da pa ba u aMsa ina praznAkSaroM ke hone para dhAmya dhAtu yoni aura gha tha dha pha bha U va e ina praznAkSaroM ke hone para adhAmya dhAtu yoni kahanI caahie| vivecana-jo dhAtu agni meM DAlakara pighalAye jA sakeM, unheM dhAmya aura jo agni . meM pighalAye nahI jA sakeM unheM adhAmya kahate haiN| yadi ta da pa ba u aMsa ye praznAkSara hoM to dhAmya aura gha tha dha pha bha U va e ye praznAkSara hoM to adhAmya dhAtu yoni hotI hai| dhAmyAdhAmya dhAtuyoni ko gaNita kriyA dvArA avagata karane ke lie praznakartA se puSpAdi kA nAma pUchakara pUrvAhnakAla meM varga saMkhyA sahita varNa kI saMkhyA aura varga saMkhyA sahita svara kI saMkhyA ko paraspara guNAkara guNanaphala meM nAmAkSaroM kI varga saMkhyA sahita varNa kI saMkhyA aura varga saMkhyA sahita svara kI saMkhyA ko paraspara guNA karane para jo guNanaphala ho, use jor3a dene se yogaphala piNDa hotA hai| madhyAhna kAla ke prazna meM praznAkSara aura nAmAkSara donoM kI svara saMkhyA ko kevala varNa saMkhyA se guNA karane para donoM guNanaphaloM ke yoga tulya madhyAhna kAlIna pipaDa hotA hai| aura sAyaM kAla ke prazna meM praznAkSara aura nAmAkSara ke varNa kI saMkhyA ko varga kI saMkhyA ko varNa kI saMkhyA se guNAkara donoM guNanaphaloM ke yogatulya sAyaMkAlIna piNDa hotA hai| dhAtucintA sambandhI prazna hone para isa piNDa meM do kA bhAga dene para eka zeSa meM dhAmya aura zUnya zeSa meM adhAmya dhAtu yoni hotI hai| 1. tulanA-ke. pra. ra. pR. 66-67 / ke. pra. saM. pR. 16 / ga. ma. pR. 5 / pra. ku. pa 13 / pra. kau. pa. 5 / jJA. pra. pR. 16 / 2. dhAmyA adhAmyeti-ka muu.|| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 107
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAmya dhAtuyoni ke bheda . tatra dhAmyA assttvidhaaH-suvrnnrjttaamrpukaaNsylohsiisretikaadyH| zvetapItaharitaraktakRSNA iti pnycvrnnaa| punardhAmyAH dvividhAH ghttitaaghttitaashceti| ghaTita uttarAkSareSvaghaTita adhraakssressu| artha-dhAmya dhAtu yoni ke ATha bheda haiM-suvarNa, cA~dI, tA~bA, rA~gA, kA~sA, lohA, sIsA aura retikaa-pittl| sapheda, pIlA, harA, lAla aura kAlA ye pA~ca prakAra ke raMga haiN| dhAmya dhAtu ke prakArAntara se do bheda haiM-ghaTita aura aghttit| uttarAkSara praznAkSaroM ke hone para ghaTita aura adharAkSara hone para aghaTita dhAtu yoni hotI hai| vivecana-zukra yA candramA lagna meM sthita hoM yA lagna ko dekhate hoM to cA~dI kI cintA, budha lagna meM sthita ho yA lagna ko dekhatA ho to sone (suvarNa) kI cintA, bRhaspati lagna meM sthita ho yA lagna ko dekhatA ho to ratnajaTita suvarNa kI cintA, maMgala lagna meM sthita ho yA lagna ko dekhatA ho to sIse kI cintA, zani lagna meM sthita ho to lohe kI yA lohe dvArA nirmita vastuoM kI cintA aura rAhu lagna meM sthita ho to haDDI kI cintA kahanI caahie| sUrya apane bhAva-siMha rAzi meM sthita aura candramA uccarAzi-vRSa meM sthita ho to suvarNa Adi zreSTha dhAtuoM kI cintA, maMgala lagneza ho yA apanI rAziyoM-meSa aura vRzcika meM sthita ho to tA~be kI cintA, budha lagna sthAna meM ho yA mithuna kanyA rAzi meM sthita ho to rA~ge kI cintA, guru lagneza hokara lagna meM sthita ho yA pUrNa dRSTi se dekhatA ho to sone ke AbhUSaNoM kI cintA, zukra lagneza ho yA lagna meM sthita ho aura lagna sthAna ko dekhatA ho to cA~dI ke AbhUSaNoM kI cintA, candramA lagneza ho aura lagna sthAna se . sambaddha ho to kA~se kI cintA, zani aura rAhu lagna sthAna meM sthita hoM yA makara aura kumbha rAzi meM donoM sthita hoM to lohe kI cintA kahanI caahie| maMgala, sUrya, zani aura zukra apane-apane bhAva meM rahane se loha vastu kI cintA karAne vAle hote haiN| candramA, budha evaM bRhaspati apane bhAva aura mitra ke bhAva meM rahane para lohe kI cintA karAne vAle kahe gaye haiN| sUrya ke lagneza hone para tA~be kI cintA, candramA ke lagneza hone para maNi kI cintA, maMgala ke lagneza hone para sone kI cintA, budha ke lagneza hone para kA~se kI cintA, bRhaspati ke lagneza hone para cA~dI kI cintA aura zani ke lagneza hone para lohe kI cintA samajhanI caahie| sUrya siMha rAzi meM sthita ho, saptama bhAva ko pUrNa dRSTi se dekhatA ho yA lagna sthAna para pUrNa dRSTi ho to isa prakAra kI sthiti meM sarjaka (Sodium), poTAzaka (Potassium), ruvidaka (Rubidium) aura tAmra (Copper) kI cintA, vRzcika rAzi meM maMgala ho, apane mitra kI rAzi meM zani ho aura maMgala kI dRSTi lagna sthAna para ho to suvarNa, verilaka 1. tulanA-ke. pra. saM. pR. 16 / ke. pra. ra. pR. 67-68 / pra. kau. pR. 60 / ga.ma.pa. 6 / zA, pa. 16 / bhu. dI. ___ pR. 26-27 / vR. jA. pR. 32 / de. va. pa. 7 / A. ti. pR. 15 / 2. zvetapItanIla...paJcavarNAH-ka. muu.| 108 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Berylium), magnIzaka (Magnesium), kAlaka ( Calcium), veraka (Barium), kadamaka (Cadmium) evaM jastA ( Zincum) kI cintA; budha lagneza ho yA mitra bhAva meM sthita ho athavA lagna sthAna ke Upara tripAda dRSTi ho, anya graha trikoNa 5 / 6 aura kendra (lagna, 4 / 7 / 10) meM hoM tathA vyaya bhAva meM koI graha nahIM ho to pArada (Mercury), skandaka (Scandium), itrika, (worium), lanthanaka (Lanthanum), ittavika ( Ytterbium), alamyUniyama (Aluminium), galaka (Gallium), induka (Indium), thallaka (Thallium), titAnaka (Titanium), zirkanaka (Zirconium), sIraka (Cerium) evaM vanadaka (Vanadium), kI cintA; bRhaspati lagna meM sthita ho, budha lagneza ho, zani tRtIya bhAva meM sthita ho, sUrya siMha rAzi meM ho aura bRhaspati mitragRhI hoM to jarmanaka ( Germanium), raMga (Stannum), sIsA (Lead), navaka (Niobium), Arsenika ( Arsenicum), Antimani (Stibium), viSamitha (Bismuth), krImaka ( Chromcum), molidaka (Molybdenum), tuGgastaka (Tungsten) evaM vAruNuka (Vranium) kI cintA; zani lagna meM sthita ho, budha makara rAzi meM sthita ho, zukra kumbha yA vRSa rAzi meM ho, lagneza zani ho aura caturtha, paMcama aura saptama bhAva meM koI graha nahIM ho to maMganaka (Manganese), lauha ( Iron), kobAlTa (Cobalt), nikela (Nickel), ruthInaka ( Ruthenium), palladaka (Palladium), azmaka (Osmium), iridaka (Iridium), plAtinaka (Platium) aura helika (Helium) kI cintA; rAhu dhana rAzi meM sthita ho, lagna meM ketu ho, navama bhAva meM guru sthita ho aura gyArahaveM bhAva meM sUrya ho to kSAra namaka (Salt), bunasena ( Bunsen ), cA~dI ( Silver) aura haratAla kI cintA evaM cakrArddha meM sabhI grahoM ke rahane para lauha bhasma, tAmra bhasma aura raupya bhasma kI cintA kahanI caahie| athavA praznAkSaroM para se pahale dhAtu yoni kA nirNaya karane ke anantara dhAmya aura adhAmya dhAtu yoni kA nirNaya karanA cAhie / dhAmya yoni ke suvarNa, rajatAdi ATha bheda kahe gaye haiN| uttarAkSara prazna zreNI vargoM ke hone para ghaTita aura adharAkSara hone para aghaTita dhAmya yoni kahanI cAhie / ghaTitayoni ke bheda aura prabheda tatra ghaTitaH' trividhaH - jIvAbharaNaM gRhAbharaNaM nANakaJceti / tatra dvipadAkSareSu dvipadAbharaNaM; trividhaM-devatAbharaNaM manuSyAbharaNaM pakSibhUSaNamiti / tatra narAbharaNaM zIrSAbharaNaM karNAbharaNaM nAsikAbharaNaM 2 grIvAbharaNaM kaNThAbharaNaM 3 hastAbharaNaM jaMghAbharaNaM pAdAbharaNamityaSTavidham / tatra zIrSAbharaNaM kirITaghaTTikArdhacandrAdayaH / karNAbharaNaM karNakuNDalAdayaH / nAsikAbharaNa* nAsAmaNyAdayaH / grIvAbharaNaM kaNThikAhArAdayaH / kaNThAbharaNaM 1. tulanA - ke. pra. ra. pR. 66-71 / ga. ma. pR. 6-7 / A. ti. pR. 15 / dai. kA. pR. 228 / rA pra pR. 25-26 / dhva. ga.pa 7 / pra. ku. pR. 14 / ke, ho ha. pR. 60-61 / 2. nAsikAbharaNaM-pATho nAsti - ka. mU. / 3. kaNThAbharaNamiti nAsti - ka. mU. / 4. nAsikAbharaNaM nAsAmaNyAdaya iti pATho nAstika. mU. / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 106
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ graiveyakAdayaH / hastAbharaNaM kaGkaNAGgulIyakamudrikAdayaH / jaMghAbharaNaM jaMghAghaNTikAdayaH / pAdAbharaNaM nUpuramudrikAdayaH / tatrottareSu narAbharaNam' adhareSu nAryAbharaNam / uttarAkSareSu dakSiNAbharaNamadharAkSareSu vAmAbharaNam tatra nAmnA vizeSaH / devAnAM pakSiNAM ca pUrvoktavajjJeyam / gRhAbharaNaM dvividhaM bhAjanaM bhANDaceti / tatra nAmnA vizeSaH / artha - ghaTita dhAtu ke tIna bheda haiM- jIvAbharaNa - AbhUSaNa, gRhAbharaNa - pAtra aura nANaka - sikke, noTa, rupaye Adi / dvipada-a e ka ca Ta ta pa ya za praznAkSara hoM to dvipadAbharaNa---do pairavAle jIvoM kA AbhUSaNa hotA hai| isake tIna bheda haiM - devatAbhUSaNa, pakSi AbhUSaNa aura manuSyAbhUSaNa / manuSyAbhUSaNa ke zirasAbharaNa, karNAbharaNa, nAsikAbharaNa, grIvAbharaNa, kaNThAbharaNa, hastAbharaNa, jaMghAbharaNa aura pAdAbharaNa ye ATha bheda haiN| ina AbhUSaNoM meM mukuTa, khaura, sIsaphUla Adi zirasAbharaNa; kAnoM meM pahane jAnevAle kuNDala, eriMga (bunde ) Adi karNAbharaNa; nAka meM pahane jAnevAlI maNi kI lauMga, bAlI Adi nAsikAbharaNa; kaNTha meM pahane jAnevAlI kaNThI, hAra Adi grIvAbharaNa; gale meM pahane jAnevAlI ha~sulI, hAra Adi kaNThAbharaNa; hAthoM meM pahane jAnevAle kaMkar3a, a~gUThI, mudarI, challA Adi hastAbharaNa; jA~ghoM meM bA~dhe jAnevAle ghu~gharU, kSudraghaNTikA Adi jaMghAbharaNa aura pairoM meM pahane jAnevAle bichue, challA, pAjeba Adi pAdAbharaNa hote haiM / praznAkSaroM meM uttara varNoM- ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Nata da na pa ba ma ya la za sa ke honepara manuSyAbharaNa aura adharAkSaroM- -kha gha cha jha Tha Dhatha dha phabhara va Sa ha ke honepara striyoM ke AbhUSaNa jAnane cAhie / uttarAkSara praznavarNoM ke hone para dakSiNa aMga kA AbhUSaNa aura adharAkSara praznavarNoM ke honepara vAma aMga kA AbhUSaNa kahanA caahie| ina AbhUSaNoM meM bhI nAma kI vizeSatA samajhanI caahie| prazna zreNI meM a ka kha ga gha Ga ina vargoM ke honepara devoM ke AbhUSaNa aura ta tha da dha na pa pha ba bha ma ina varNoM ke honepara pakSiyoM ke AbhUSaNa kahane cAhie / vizeSa bAteM deva aura ' pakSi yoni ke samAna pahale kI taraha jAnanI cAhie / gRhAbharaNa ke pAtroM ke do bheda haiM - bhAjana - miTTI ke bartana aura bhANDa - dhAtu ke bartana / nAma kI vizeSatA praznAkSaroM ke anusAra jAna lenI cAhie / vivecana - praznakartA ke praznAkSaroM ke prathama varNa kI ai e o ina cAra mAtrAoM meM se koI mAtrA ho to jIvAbharaNa, A I ai au ina cAra mAtraoM meM se koI mAtrA ho to gRhAbharaNa aura N U aM aH ina cAra mAtrAoM meM se koI mAtrA ho to nAka dhAtu kI cintA kahanI caahie| ka kha ga gha ca cha ja jha Ta Tha Da Dha ya za ha a A i o aH e ina praznAkSaroM ke hone se jIvAbharaNa samajhanA cAhie / yadi prazna zreNI meM ca cha ja jha Ja Ta Tha Da Dha Na ina varNoM meM se koI bhI varNa prathamAkSara ho to manuSyAbharaNa kahanA cAhie / praznazreNI ke sAtha varNa meM a A ina donoM mAtrAoM ke hone se zirasAbharaNa, i I ina donoM 1. adharottareSunAryAbharaNam - ka. mU. / 2. devAnAM pakSiNAM ceti pATho nAstika. mU. / 110 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtrAoM ke hone se karNAbharaNa, u U ina donoM mAtrAoM ke hone se nAsikAbharaNa, e mAtrA ke hone se grIvAbharaNa; ai mAtrA ke hone se kaNThAbharaNa, R tathA saMyukta vyaMjana meM UkAra kI mAtrA hone se hastAbharaNa, o au ina donoM mAtrAoM ke hone se jaMghAbharaNa aura aM. aH ina donoM mAtrAoM ke hone se pAdAbharaNa kI cintA kahanI caahie| praznalagnAnusAra AbharaNoM kI cintA tathA ghaTita dhAtu yoni ke anya bhedoM kI cintA kA vicAra karanA caahie| mithuna, kanyA, tulA, dhanu, ina prazna lagnoM ke hone para manuSyAbharaNa jAnane caahie| yadi zukra lagna meM sthita ho yA lagna ko dekhatA ho to karNAbharaNa, sUrya lagna meM sthita ho yA lagna ko dekhatA ho to nAsikAbharaNa, candramA lagna meM sthita ho yA lagna ko dekhatA ho to grIvAbharaNa, budha lagna meM sthita ho yA lagna ko dekhatA ho to kaNThAbharaNa, bRhaspati lagna meM sthita ho yA lagna ko dekhatA ho to hastAbharaNa, maMgala lagna meM sthita ho yA lagna ko dekhatA ho to jaMghAbharaNa aura zani evaM maMgala donoM hI lagna meM sthita hoM yA donoM kI lagna ke Upara tripAda dRSTi ho to pAdAbharaNa dhAtu kI cintA kahanI caahie| pAdAbharaNa kA vicAra karate samaya prazna kuNDalI ke saptama bhAva se lekara dvAdaza bhAva taka sthita grahoM ke balAbala kA vicAra kara lenA bhI Avazyaka hai| saptamabhAva, saptameza yA saptamabhAva sthita rAzi aura grahoM kA sambandha bhI apekSita hai| yadi praznakAla meM bRhaspati, maMgala aura ravi balavAn hoM to puruSAbharaNa aura candramA, budha, zani, rAhu aura zukra balavAna hoM to strIAbharaNa kI cintA kahanI caahie| prathama cakrArdha meM balavAna graha hoM aura dvitIya cakrArddha meM balavAna graha aura prathama cakrArddha meM hInabalI graha hoM to dakSiNa aMga ke AbharaNa kI cintA; paMcama, aSTama aura navama ke zuddha hone para devAbharaNa aura lagna, caturtha, paSTha aura dazama ke zuddha honepara pakSI AbharaNa kI cintA kahanI caahie| mithuna lagna meM budha sthita ho, dvitIya meM zukra, caturtha meM maMgala, paMcama meM zani aura bArahaveM bhAga meM ketu sthita ho to hAra, kaNThA, ha~sulI aura khaura kI cintA; kanyA lagna meM budha ho, vRzcika rAzi meM zukra, makara meM zani, dhanu meM candramA aura vyayabhAva meM rAhu sthita ho to pAjeba, nUpura, challA, char3e (kar3e), jhA~jhara Adi AbhUSaNoM kI cintA; tulA lagna meM zukra ho, mithuna rAzi meM budha ho, vRzcika meM ketu ho, meSa meM ravi ho, vRSa meM guru ho aura kumbha rAzi meM zani ho to karNaphUla, iyarariMga, kuNDala, bAlI Adi kAna ke AbhUSaNoM kI cintA; dhanu lagna meM budha ho, mithuna meM guru ho, meSa meM sUrya ho, karka rAzi meM candramA ho, siMha meM maMgala ho, kanyA rAzi meM rAhu ho aura dasaveM bhAva meM koI graha nahIM ho to pahu~cI, kaMkaNa, dastI, cUr3I evaM TaDDe Adi AbhUSaNoM kI cintA, siMha lagna meM eka sAtha candramA, sUrya aura maMgala baiThe hoM tathA lagna se paMcama bhAva meM zukra ho, zani mitra ke ghara meM sthita aura budha lagna ko dekhatA ho to hIre aura maNiyoM ke AbhUSaNoM kI cintA evaM caturtha, paMcama, saptama, aSTama, dazama aura dvAdaza bhAva meM grahoM ke nahIM rahane se suvarNaDalI kI cintA kahanI caahie| AbhUSaNoM kA vicAra karate samaya grahoM ke balAbala kA bhI vicAra karanA paramAvazyaka hai| hIna balagraha ke hone para AbhUSaNa uttama dhAtu kA nahIM hotA aura na uttamAMga kA hI hotA hai| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 111
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhAmya yoni ke bheda athAdhAmya' kthyte| adhAmyA' assttvidhaaH| mauktikpaassaannhritaalmnnishilaashrkraavaalukaamrktpdmraagprvaalaadyH| tatra nAmnA vishessH| iti dhaatuyoniH| ___ artha-adhAmya dhAtu yoni ke ATha bheda haiM-motI, patthara, haritAla, maNi, zilA, zarkarA (cInI), bAlU, marakata (maNivizeSa), padmarAga aura mUMgA ityaadi| ina pradhAna ATha adhAmya dhAtu yoni ke bhedoM kI nAma kI vizeSatA hai| isa prakAra dhAtu yoni kA prakaraNa pUrNa huaa| vivecana-vAstava meM adhAmya dhAtu ke tIna bheda haiM-uttama, madhyama aura adhm| yadi praznakartA ke praznAkSaroM meM Adya varNa ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa ina akSaroM meM se koI ho to uttama adhAmyayoni-hIrA, mANika, marakata, padmarAga aura mUMgA kI cintA; kha gha cha jha Tha Dha tha dha pha bha ra va Sa ha ina akSaroM meM se koI varNa ho to madhyama adhAmyayoni-haritAla, zilA, patthara Adi kI cintA evaM u U aM aH ina svaroM se saMyuktavyaMjana prazna meM ho to adhama adhAmyayoni-zarkarA, lavaNa, bAlU Adi kI cintA kahanI caahie| yadi prazna ke Adya varNa meM a i e o ye cAra mAtrAe~ hoM to uttama adhAmya dhAtu kI cintA; A I ai au ye cAra mAtrAe~ hoM to madhyama adhAmya dhAtu kI cintA aura u U aM aH ye cAra mAtrAe~ hoM to adhama adhAmya dhAtu yoni kI cintA kahanI caahie| yadi lagna siMha rAzi ho aura usameM sUrya sthita ho to zilA kI cintA; kanyA rAzi lagna ho aura usameM budha sthita ho athavA budha kI lagna sthAna para dRSTi ho to mRtpAtra kI cintA; tulA yA vRSa rAzi lagna ho aura usameM zukra sthita ho yA zukra kI lagna sthAna para dRSTi ho to motI aura sphaTika maNi kI cintA; meSa yA vRzcika rAzi lagna ho aura lagna sthAna meM balI maMgala sthita ho athavA lagna sthAna para maMgala kI dRSTi ho to mUMgA kI cintA; makara yA kumbha rAzi lagna meM ho aura lagna sthAna meM zani sthita ho yA lagna sthAna para zani kI tripAda dRSTi ho to lohe kI cintA; dhanu yA mIna rAzi lagna meM ho aura lagna sthAna meM bRhaspati sthita ho athavA lagna sthAna para bRhaspati kI dRSTi ho to manaHzilA kI cintA; lagna sthAna meM kumbha rAzi ho aura balavAna zani lagna bhAva meM sthita ho tathA lagna sthAna para rAhu aura ketu kI pUrNa dRSTi ho to nIlama, vaiDUrya kI cintA; vRSa lagna meM zukra sthita ho, candramA kI lagna sthAna para pUrNa dRSTi ho to marakata maNi kI cintA; sUrya dvAdaza bhAvastha siMha rAzi meM sthita ho, lagna para maMgala kI pUrNa dRSTi ho athavA zani lagna ko tripAda dRSTi se dekhatA ho to sUryakAnta maNi kI cintA evaM karka lagna meM candramA sthita ho, budha kI lagna sthAnapara pUrNa dRSTi ho yA zukra caturtha bhAva ko pUrNa dRSTi se dekhatA ho to candrakAnta maNi kI cintA kahanI caahie| adhAmya dhAtuyoni ke nirNaya ho jAne para hI uparyukta grahoM ke anusAra phala kahanA caahie| binA adhAmya dhAtu yoni ke nirNaya kiye 1. tulanA-ke. pra. ra. pR. 71-72 / ga. ma. pR. 6 / jJA. pra. pa. 17 / ke. ho. ha. pR. 13 / 2. adhAmyA aSTavidha...prAgevokto-ka. muu.| 3. nAmnA vizeSato jJeyAH-ka. muu.| 112 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ phala asatya niklegaa| phalAdeza vicAra karate samaya praznAkSara aura praznalagna ina donoM para dhyAna denA Avazyaka hotA hai| mUlayoni ke bheda-prabheda - atha mUlayoniH / sa caturvidhaH2-vRkSagulmalatAvallibhedAt / A I ai aukAreSu yathAsaMkhyaM veditavyam / punshcturvidhH-tvptrpusspphlbhedaat| kAdibhistvak khAdibhiH patraM gAdibhiH puSpaM ghAdibhiH phlmiti| punazca bhakSyamabhakSyamiti dvividham / uttarAkSareSu bhkssymdhraakssressvbhkssym| uttarAkSareSu sugandhamadharAkSareSu durgandhaM kaadikhaadigaadighaadibhirdrssttvym| AliGgitAdiSu yathAsaMkhyaM yojniiym| tiktakaTukAmlalavaNamadhurA ityuttraaH| uttarAkSaramAmadharAkSaraM zuSkam / uttarAkSaraM svadezamadharAkSaraM paradezam, Ga aNa na mAH zuSkAH tRNakASThAdayaH cndndevduurvaadyshc| i ja zastrANi vastrANi c| iti muulyoniH| artha-mUlayoni ke cAra bheda haiM-vRkSa, gulma, latA, aura vllii| yadi praznazreNI ke AdyavarNa kI mAtrA 'A' ho to vRkSa, 'I' ho to gulma, 'ai' ho to latA aura 'au' ho to vallI samajhanA caahie| punaH mUlayoni ke cAra bheda haiM-valkala, patte, phUla aura phl| ka, ca, Ta, ta Adi praznavargoM ke hone para valkala; kha, cha, Tha, tha Adi praznavargoM ke hone para patte; ga, ja, Da, da Adi praznavargoM ke hone para phUla aura gha, jha, Dha, dha Adi praznavarNoM ke hone para phala kI cintA kahanI caahie| ina cAroM bhedoM ke bhI do-do bheda haiM-bhakSya-bhakSaNa karane yogya aura abhkssy-akhaady| uttarAkSara-ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa praznavargoM ke hone para bhakSya aura adharAkSara-kha gha cha jha Tha Dha tha dha pha bhra ra va Sa praznavargoM ke hone para abhakSya mUlayoni samajhanI caahie| bhakSyAbhakSya ke avagata ho jAne para uttarAkSara praznavargoM ke hone para sugandhita aura adharAkSara prazna vargoM ke hone para durgandhita mUlayoni jAnanI caahie| athavA kAdi-ka, ca, Ta, ta, pa, ya, za prazna vargoM ke honepara bhakSya; khAdi-kha, cha, Tha, tha, pha, ra, Sa praznavargoM ke hone para abhakSya, gAdi-ga, ja, Da, da, ba, la, Sa praznavargoM ke hone para sugandhita aura ghAdi-gha, jha, Dha, dha, bha, va, sa praznavargoM ke hone para durgandhita mUlayoni kahanI caahie| AliMgita, abhidhUmita, dagdha aura uttarAkSara praznavargoM meM kramazaH bhakSya, abhakSya, sugandhita aura durgandhita mUlayoni kahanI caahie| tikta, kaTuka, madhura, lavaNa, Amlaka ye uparyukta mUla yoniyoM ke rasa hote haiN| uttarAkSara praznavargoM ke hone para Ardra mUlayoni, adharAkSara praznavargoM ke hone para zuSka; uttarAkSara praznavargoM ke hone para svadezastha, adharAkSara prazna vargoM ke hone para paradezastha mUlayoni samajhanI caahie| Ga Ja Na 1. tulanA-ke. pra. ra. 72-75 / ke. pra. saM. pR. 20-21 / ga. ma. pR. 6-11 / Sa. paM. bha. pa. 8 / A. ti. ha. pR. 15 / jJA. pra. pR. 16-21 / pra. kau. pa. 6 / pra. ku. pa. 20-21 / ke. ho. pR. 108-113 / 2. sa . caturvidhaH-ka. muu.|| 3. yojanIyam-pATho nAsti-ka. muu.|| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 113
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ na ma ina praznAkSaroM ke hone para sUkhe hue tRNa, kATha, candana, devadAru, dUba Adi samajhane caahie| i aura ja praznavargoM ke hone para zastra aura vastra sambandhI mUlayoni kahanI caahie| isa prakAra mUlayoni kA prakaraNa samApta huaa| vivecana-mUlayoni ke prazna ke nizcita ho jAne para kauna-sI mUlayoni hai? yaha jAnane ke lie caryAceSTA Adi ke dvArA vicAra karanA caahie| yadi praznakartA zira ko sparza kara prazna kare to vRkSa kI cintA, udara ko sparza karatA huA prazna kare to gulma kI cintA, bAhu ko sparza karatA huA prazna kare to latA kI cintA aura pITha ko sparza karatA huA prazna kare to vallI kI cintA kahanI caahie| yadi paira ko sparza karatA huA prazna kare to sakarakanda, jamIkanda Adi kI cintA; nAka malate hue prazna kare to phUla kI cintA; A~kha malate hue prazna kare to phala kI cintA; mu~ha para hAtha pherate hue yadi praznakartA prazna kare to patra kI cintA aura jA~gha khujalAte hue prazna kare to tvak-cintA kahanI caahie| prazna kuNDalI meM maMgala ke balavAna hone para choTe dhAnyoM kI cintA, budha aura bRhaspati . ke balavAna hone para bar3e dhAnyoM kI cintA, sUrya ke balavAna hone para vRkSa kI cintA, candramA ke balavAna hone para latAoM kI cintA, bRhaspati ke lagneza hone para Ikha kI cintA, zukra ke lagneza hone para imalI kI cintA, zani ke balavAna hone para dAru kI cintA, rAhu ke balavAna hone para tIkhe kA~TedAra vRkSa kI cintA evaM zani ke lagneza hone para phaloM kI cintA kahanI caahie| meSa aura vRzcika ina prazna lagnoM ke hone para kSudra sasyacintA; vRSa, karka aura tulA ina prazna lagnoM ke hone para latAoM kI cintA; kanyA aura mithuna ina prazna lagnoM ke hone para vRkSa kI cintA; kumbha aura makara ina prazna lagnoM ke hone para kA~TedAra vRkSakI cintA; mIna, dhanu aura siMha ina prazna lagnoM ke hone para Ikha, dhAna aura gehU~ ke vRkSa kI cintA kahanI caahie| yadi sUrya siMha rAzi meM sthita ho to tvak cintA, candramA karka rAzi meM sthita ho to mUla cintA, maMgala meSa rAzi meM sthita ho to puSpacintA, budha mithuna rAzi meM sthita ho to chAla kI cintA, bRhaspati dhanu rAzi meM sthita ho to phala-cintA, zukra vRSa rAzi meM ho to pakva phala kI cintA, zani makara rAzi meM sthita ho to mUla cintA evaM rAhu mithuna rAzi meM sthita ho to latAcintA avagata karanI caahie| yadi budha lagneza ho, apane zatru bhAva meM sthita ho athavA lagna bhAva yA zatru bhAva ko dekhatA ho to sundara, saumya evaM sUkSma vRkSoM kI cintA; zukralagneza ho, apane mitra bhAva meM sthita ho athavA lagna bhAva gA mitra bhAva ko dekhatA ho to niSkaNTaka vRkSa kI cintA; candramA lagneza ho, zatru bhAva meM rahane vAle grahoM se dRSTa ho athavA lagna sthAna yA svarAzi sthAna ko dekhatA ho to kelA ke vRkSa kI cintA, bRhaspati lagna sthAna meM ho, lagneza ke dvArA dekhA jAtA ho aura zatru sthAna meM saumya graha ho yA mitra sthAna meM krUra graha ho to nAriyala ke vRkSa kI cintA; zani svarAzi meM ho, lagneza kI dRSTi zani bhAva para ho aura lagneza mitra bhAva meM sthita ho to tAla vRkSa kI cintA; rAhu mIna yA meSa rAzi meM sthita hokara makara rAzi ke graha se tAtkAlika maitrI sambandha rakhatA ho to Ter3he kA~TedAra vRkSa kI cintA evaM maMgala lagna sthAna meM sthita hokara meSa yA vRzcika rAzi meM rahanevAle graha se dRSTa ho athavA maMgala lagneza ho aura zatra 114 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva meM sthita ho to mU~gaphalI ke vRkSa kI cintA samajhanI cAhie / zAstrakAroM ne budha kA mU~ga, zukra kA sapheda arahara, maMgala kA canA, candramA kA tila, sUrya kA maTara, bRhaspati kA. lAla arahara, zani kA ur3ada aura rAhu kA kulathI dhAnya batAyA hai| yadi uparyukta graha apane - apane mitra sthAna meM hoM to uparyukta dhAnya rahanevAle graha se dRSTa ho to zIzama ke vRkSa kI cintA, candramA apanI ucca rAzi meM ho aura pA~caveM bhAva meM rahanevAle grahoM se dRSTa ho athavA ucca kA candramA caturtha bhAva meM sthita ho to anAra aura zrIphala ke vRkSa kI cintA evaM zukra apanI ucca rAzi meM sthita ho aura sAtaveM bhAva meM rahanevAle graha se dRSTa ho to nIma ke vRkSa kI cintA avagata karanI cAhie / jIva, dhAtu aura mUlayoni ke nirUpaNa kA prayojana-jIva, dhAtu aura mUla ina tInoM yoniyoM ke nirUpaNa kA pradhAna uddezya corI kI gayI vastu kA patA lagAnA hai / jIvayoni meM cora kA svarUpa batAyA gayA hai| jIvayoni ke anusAra cora kI jAti, avasthA, AkRti, rUpa, kada, strI, puruSa evaM bAlaka Adi kA kathana kiyA gayA hai| pUrvokta jIvayoni ke prakaraNa meM prazna- vAkyAnusAra jAti, avasthA, Adi kA samyak vivecana kiyA gayA hai 1 vivecana meM pratipAdita phala se praznakuNDalI ke anusAra grahoM kI sthiti se cora kI jAti, avasthA, AkRti Adi kA patA lagAyA jA sakatA hai / dhAtuyoni meM corI kI gayI vastu kA svarUpa batAyA gayA hai, arthAt pRcchaka ke binA batAye bhI jyotiSI dhAtuyoni ke nirUpaNa se batA sakatA hai ki amuka prakAra kI vastu corI gayI hai yA naSTa huI hai| mUla yoni ke nirUpaNa kA sambandha mana kI cintA ke nirUpaNa se hai, athavA kisI bagIce Adi kI saphalatA-asaphalatA kA vicAra vinimaya karanA tathA prazna kuNDalI yA prazna vAkyAnusAra kahA~ para kisa prakAra kA vRkSa phalIbhUta ho sakatA hai aura kahA~ nahIM Adi bAtoM kA bhI vicAra kiyA jA sakatA hai / athavA uparyukta tIna yoniyoM kA prayojana dUsare ke mana kI bAta ko jAnanA bhI hai| praznakartA ke praznavAkya se vartamAna, bhUta aura bhaviSyat kI sArI ghaTanAoM IIT sambandha rahatA hai| manovijJAna ke siddhAntoM se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai ki mAnava ke praznavAkya yA anya zArIrika kriyAe~ tInoM kAloM kI ghaTanAoM se sambandha rakhatI haiN| manovijJAna ke vidvAn lAva ne aneka prayogoM dvArA yaha siddha kara diyA hai ki zarIra yantra ke samAna hai aura usakA sArA AcaraNa yAntrika kriyA-pratikriyA ke rUpa meM hI anAyAsa huA karatA hai| mAnava ke zarIra meM kisI bhautika ghaTanA yA kriyA kA uttejana pAkara pratikriyA hotI hai / yahI pratikriyA usake AcaraNa meM pradarzita hai| dUsare manovijJAna ke prasiddha paNDita phrAyaDai kA kathana hai ki manuSya ke vyaktitva kA adhikAMza bhAga acetana mana ke rUpa meM hai jise pravRttiyoM kA azAnta samudra kaha sakate haiM / isa mahAsamudra meM mukhyataH kAma kI aura gauNataH vibhinna prakAra kI vAsanAoM, icchAoM aura kAmanAoM kI uttAla taraMgeM uThatI haiM, jo apanI pracaNDa capeTa se jIvana naiyA ko Alor3ita karatI rahatI haiN| manuSya ke mana kA dUsarA aMza cetana hai aura yaha nirantara ghAta-pratighAta ke dvArA ananta kAmanAoM se prAdurbhUta hotA hai aura unhIM ko pratibimbita karatA rahatA hai / phrAyaDe ke matAnusAra buddhi bhI manuSya kI pravRtti kA eka pratIka hai, jisakA kAma kevala itanA hI hai ki manuSya ke dvArA apanI kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 115
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmanAoM kA aucitya siddha kara ske| phalataH unnata aura vikasita buddhi, cAhe vaha kaisI bhI pracaNDa aura abhinava kyoM na ho, eka nimitta mAtra hai, jisake dvArA pravRttiyA~ apanI vAsanApUrti tathA santoSaprApti kI ceSTA karatI haiN| isa mata ke anusAra spaSTa hai ki buddhi pravRtti kI dAsI mAtra hai; kyoMki jaba pravRtti hI buddhi kI preraNAtmikA zakti hai, taba usakI yaha dAsI usI patha para calane ke lie bAdhya hai, jisa para calanA usakI svAminI ko abhISTa isakA sArAMza yaha hai ki mAnava jIvana meM mUlarUpa se sthita vAsanAoM-icchAoM kI praticchAyA mAtra hI vicAra, vizvAsa, kArya aura AcaraNa hote haiN| ataH praznavAkya kI dhArA se mAnava-jIvana ke taha meM rahanevAlI pravRttiyoM kA ati ghaniSTa sambandha hotA hai; kyoMki mAnava pravRtti hI vAsanA pUrNa karane ke lie preraNAtmaka buddhi dvArA prerita hokara jJAnadhArA ko pravAhita karatI rahatI hai| isa avirala dhArA kA anavacchinna aMza praznavAkya hotA hai, jisakA eka chora pravRtti se sambaddha rahatA hai| ataH praznavAkya ke vizleSaNa rUpa dhakke se. hRdayastha kucha pravRttiyoM kA udghATana ho jAtA hai| isalie tInoM prakAra kI yoniyoM dvArA mAnasika cintA kA jJAna karanA vijJAna-sammata hai| corI kI gayI vastu ke sambandha meM vizeSa vicAra-corI kI gayI vastu ke sambandha meM yonivicAra ke atirikta nimna vicAra karanA atyAvazyaka hai| yadi praznalagna meM sthira rAzi ho yA sthira rAzi kA navAMza ho to apane hI vyakti ne vastu curAyI hai aura vaha ghara ke bhItara hI hai, praznalagna meM cara rAzi ho athavA cara rAzikA navAMza ho to dUsare kisI ne vastu curAyI hai tathA vaha usa vastu ko lekara dUra calA gayA hai| yadi praznalagna meM dvisvabhAva rAzi ho yA ki dvisvabhAva rAzi kA navAMza ho to apane ghara ke nikaTavartI manuSya ne dravya curAyA hai aura usane usa dravya ko bahuta dUra nahIM, kintu pAsa meM hI chipAkara rakha diyA hai| yadi praznalagna meM candramA ho to pUrva dizA kI ora, cauthe sthAna meM candramA ho to uttara dizA kI ora, saptama sthAna meM candramA ho to pazcima dizA kI ora aura dazama sthAna meM candramA ho to dakSiNa dizA kI ora corI kI gayI vastu ko samajhanA caahie| yadi lagna sthAnapara sUrya aura candramA kI dRSTi ho to nizcaya hI apane ghara kA manuSya cora hotA hai| yadi praznalagna svAmI aura saptama bhAva kA svAmI lagna meM sthita hoM to nizcaya hI apane kuTumba ke manuSya ko cora aura saptama bhAva kA svAmI saptama, tRtIya yA bArahaveM bhAva meM sthita ho to prabandhakartA, mainejara Adi ko cora samajhanA caahie| yadi praznakartA apane hAthoM ko kapar3oM ke bhItara rakhakara-pAkiTa, patalUna Adi ke bhItara hAtha DAlakara prazna kare to apane ghara kA hI cora aura bAhara karake prazna kare to anya manuSya ko cora batalAnA caahie| ___ jyotiSI ko lagna ke navAMzapara-se khoyI vastu kA svarUpa, dreSkANapara-se cora kA svarUpa, rAzi para-se dizA, deza evaM kAlAdi kA vicAra aura navAMza se jAti, avasthA Adi kA vicAra karanA caahie| yadi praznalagna siMha ho aura usameM sUrya aura candramA sthita hoM tathA bhauma aura zani kI dRSTi ho to andhA cora, candramA bArahaveM sthAna meM ho to bAyeM netra se kAnA cora ora sUrya bArahaveM bhAva meM sthita ho to, dakSiNa netra se kAnA cora hotA hai| 116 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi dhana sthAna meM zukra, vyaya sthAna meM guru aura lagna sthAna meM zubha graha hoM to corI vastu pandraha dina ke bhItara milegii| lagna meM candramA sthita ho aura lagna rAzi kI dizA meM sUrya sthita ho to lagneza kI dizA meM corI kI gayI vastu milatI hai / zIrSodaya lagna meM pUrNa candra athavA zubhagraha sthita hoM aura lagna sthAna para zubha grahoM kI dRSTi ho athavA lAbha sthAna meM balavAna zubha graha sthita hoM to corI kI gayI vastu kI zIghra prApti ha hai / yadi lagna se dvitIya, tRtIya, caturtha, saptama aura dazama sthAna meM zubha graha hoM, prathama tRtIya aura chaThe sthAna meM pApa graha hoM to corI gayI vastu yA khoyI huI vastu kI prApti hotI hai / lagna meM pUrNa candra ho aura usa para guru yA zukra kI dRSTi ho athavA kendra aura upacaya sthAna meM zubha graha hoM to bhI khoyI huI vastu kI prApti ho jAtI hai| lagna meM pUrNa candra, guru, zukra aura budha ina grahoM meM se koI eka yA do graha hoM athavA saptama sthAna meM zubha graha hoM to bhI corI gayI athavA khoyI huI vastu kI prApti ho jAtI hai| prazna lagna yA caturtha sthAna se dUsare aura tIsare sthAna meM zubhagraha hoM to bhI naSTa huA dravya kucha samaya ke bAda mila jAtA hai| prazna lagna sthAna meM pApa grahoM kI rAzi ho aura lagna sthAna para pApa grahoM kI dRSTi ho to bhI khoyI huI vastu kI prApti dasa-pandraha dina ke bAda ho jAtI hai| yadi prazna samaya siMha, vRzcika aura kumbha ina tIna rAziyoM meM se koI bhI rAzi svanavAMza yukta saptama sthAna meM ho aura usa para pApa graha kI dRSTi ho to corI kI gayI vastu kI prApti nahIM hotI hai athavA AThaveM sthAna meM balavAna maMgala ho to bhI khoyI huI vastu nahIM milatI hai| yadi lagna sthAna ko balavAna sUrya kA maMgala dekhate hoM to corI kI gayI vastu Upara; budha yA zukra dekhate hoM to bhitti (dIvAla) Adi meM khode hue sthAna meM; bRhaspati yA candramA dekhate hoM to samAna bhUmi meM zani yA rAhu balavAna hokara lagna ko dekhate hoM to bhUmi meM gaDDhe ke andara evaM balavAna ravi dekhatA ho to chata ke Upara khoyI huI vastu kI sthiti samajhanI caahie| zukra yA candramA lagna meM sthita hoM yA lagna ko dekhate hoM to naSTa vastu jala meM; bRhaspati dekhatA ho to devasthAna meM; ravi dekhatA ho to pazusthAna meM; budha dekhatA ho to IMToM ke sthAna meM; maMgala dekhatA ho to rAkha ke bhItara evaM zani aura rAhu dekhate hoM to ghara ke bAhara yA vRkSa ke nIce khoyI huI vastu ko jAnanA cAhie / cora kA nAma jAnane kI rIti-yadi praznalagna cara ho to cora ke nAma kA pahalA varNa saMyuktAkSara arthAt dvArikA, vrajaratna Adi; sthira lagna ho to kRdanta, taddhita (pada saMjJaka ) varNa arthAt bhavAnIzaMkara, maMgala sena ityAdi aura dvisvabhAva lagna ho to svara varNa vAlA nAma arthAt IzvaradAsa, RSabhacandra ityAdi samajhanA cAhie / mUka prazna vicAra AliMgiyammi jIvaM mUlaM abhidhUmitesu vaggesu / 'daliha bhaNahaDAuye tassArasaNNA sA jharaNI // 1. sudaliha - ka. mU. / 2. bhaNNadi - tA. mU. / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 117
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___artha-AliMgita varNa jIvasaMjJaka; abhidhUmita mUlasaMjJaka aura dagdha varNa dhAtusaMjJaka hote haiN| praznAkSaroM meM jisa prakAra ke vargoM kI adhikatA rahatI hai; usI saMjJaka prazna jJAta karanA caahie| vivecana-jaba koI vyakti Akara prazna karatA hai ki mere mana meM kauna-sA vicAra hai? usa samaya pahale kI prakriyA ke anusAra phala; puSpa aura devatA Adi ke nAma pUchakara praznAkSara grahaNa kara lene caahie| yadi praznAkSaroM meM AliMgita varNa adhika hoM to jIva sambandhI prazna; abhidhUmita varNa hoM to mUla sambandhI prazna evaM dagdha varNa adhika hoM to dhAtu sambandhI prazna samajhanA caahie| granthAntaroM meM praznavAkya kI prathama mAtrA se hI jIva, mUla aura dhAtu sambandhI vicAra kiyA gayA hai| tulanAtmaka dRSTi se vicAra karane para uparyukta gAthAvAlI-varNAdhika vAlI prakriyA vizeSa vaijJAnika a~catI hai| ____ mUla prazna karate sama pRcchaka kI Urdhva' dRSTi ho to jIvana-sambandhI vicAra, bhUmi kI ora dRSTi ho to mUla sambandhI vicAra, tirachI dRSTi ho to dhAtu sambandhI vicAra eMva mizra dRSTi-kucha bhUmi kI ora aura kucha AkAza kI ora dRSTi ho to mizna-jIva, dhAtu aura mUla sambandhI mizrita vicAra pRcchaka ke mana meM samajhanA caahie| yadi pRcchaka bAhu', mukha aura sira kA sparza karate hue prazna kare to jIva sambandhI vicAra; udara, hRdaya aura kaTi kA sparza karate hue prazna kare to dhAtu sambandhI evaM vasti, guhya, jaMghA aura caraNa kA sparza karate hue prazna kare to mUla sambandhI vicAra pRcchaka ke mana meM samajhanA caahie| Urdhva sthita hokara prazna kare to jIva cintA, sAmane hokara prazna kare to mUla cintA aura nIce sthita hokara prazna kare to dhAtu cintA kahanI caahie| yadi prazna ke samaya pRcchaka jala ke pAsa ho to jIvacintA, anna ke pAsa ho to mUlacintA aura agni ke samIpa ho to dhAtucintA kahanI caahie| pRcchaka pUrva, pazcima, Agneya koNoM meM sthita hokara prazna kare to dhAtu-sambandhI vicAra; uttara, dakSiNa aura IzAna koNa meM sthita hokara prazna kare to jIvacintA evaM vAyavya aura nairRtyakoNa meM sthita hokara prazna kare to mUla cintA pRcchaka ke mana meM samajhanI caahie| __ muSTikA prazna vicAra-jaba yaha pUchA jAe ki muTThI meM kisa raMga kI cIja hai? to pRcchaka ke praznAkSara likha denA caahie| yadi praznAkSaroM meM pahale ke do svara AliMgita hoM aura tRtIya svara abhidhUmita ho to muTThI meM zveta raMga kI vastu; pUrva ke do svara abhidhUmita hoM aura tRtIya svara dagdha ho to pIle raMga kI vastu; pUrva ke do svara dagdha aura tRtIya AliMgita ho to rakta-zyAma varNa kI vastu; prathama dagdha, dvitIya AliMgita aura tRtIya abhidhUmita ho 1. ke, pra. ra. pR. 45 / 2. ke pra. ra. pR. 45 / 3. ke. pra. ra. pR. 46 / 4. ke. pra. ra. pR. 46-48 / M6 118 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtu to zyAma-zveta varNa kI vastu; prathama AliMgita, dvitIya dagdha aura tRtIya adhibhUmita ho to kAle raMga kI vastu evaM prathama dagdha, dvitIya abhidhUmita aura tRtIya AliMgita svara ho to hare raMga kI vastu muTThI meM samajhanI caahie| yadi praznAkSaroM meM pRcchaka kA prathama svara abhidhUmita, dvitIya AliMgita aura tRtIya dagdha ho to vicitra varNa kI vastu, tInoM svara AliMgita hoM to zRMga varNa kI vastu, tInoM dagdha hoM to nIla varNa kI vastu evaM tInoM abhidhUmita svara hoM to kAMcana varNa kI vastu samajhanI caahie| muSTikA prazna meM jIva, dhAtu aura mUla sambandha kA ghotaka cakra jIva mUla tiryak dRSTi Urdhva dRSTi bhUmi dRSTi udara, hRdaya, kaTi sparza / bAhu, mukha, sirasparza vasti, gudA, jaMghA sparza adhaHsthAna meM sthita Urdhva sthAna meM sthita sammukha sthita - agni pAsa meM jala pAsa meM anna pAsa meM pUrva, pazcima, agni uttara, dakSiNa, IzAna vAyavya va nairRta koNa koNa se prazna koNa se prazna se prazna vizeSa-campA, gulAba, nAriyala, Ama, jAmuna Adi prasiddha praznavAkyoM kA uccAraNa prAyaH sadA sabhI pRcchaka karate haiN| ataeva pRcchaka se ina prasiddha phala, puSpAdi ke nAmoM ko chor3a anya praznavAkya kahalAkara grahaNa karanA caahie| athavA pRcchaka Ate hI jisa vAkya se bAtacIta Arambha kare use hI praznavAkya mAnakara praznAkSara grahaNa karane caahie| praznaphala pratipAdana meM sabase bar3I vizeSatA praznavAkya kI hai| ataH phala pratipAdaka ko praznavAkya sAvadhAnI aura caturAI pUrvaka grahaNa karanA caahie| pUrvokta prakriyA se jIva, mUla aura dhAtu ke bheda-prabhedoM kA vizeSa vicAra kara phala avagata karanA caahie| AliMgitAdi mAtrAoM kA nivAsa AliMgaesu sagge' mattA abhidhUmiesu dddddhesu| Na pulayA evaM khu sAraNA vAyaraNe ? // 1. saggaM-ka. muu.| 2. abhidhUmitesu-ka. muu.| 3. mAhIsu-tA. muu.| daMDesu-ka. muu.| 4. puDhaviyA ka. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 116
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-AliMgita mAtrAoM kA svarga meM, abhidhUmita kA pRthvI para aura dagdha mAtrAoM kA pAtAla loka meM nivAsa rahatA hai| vivecana-yadi praznAkSaroM ke Adi meM AliMgita mAtrAe~ hoM to usa prazna kA sambandha svarga se, abhidhUmita mAtrAe~ hoM to pRthvI se aura dagdhamAtrAe~ hoM to pAtAla loka se samajhanA caahie| yahA~ mAtrA nivAsa kA kathana corI aura mUka praznoM ke nirNaya ke lie kiyA hai| jyotiSa meM batAyA gayA hai ki yadi praznAkSaroM meM tRtIya, saptama aura navama mAtrAoM meM se koI mAtrA ho to deva sambandhI prazna; prathama, dvitIya aura dvAdaza mAtrAoM meM se koI mAtrA ho to manuSya sambandhI prazna; caturtha, aSTama aura dazama mAtrAoM meM se koI mAtrA ho to pakSisambandhI prazna evaM paMcama, SaSTha aura ekAdaza mAtrAoM meM se koI mAtrA ho to daitya sambandhI prazna samajhanA caahie| yadi devayoni sambandhI prazna ho to praznAkSaroM ke prArambha meM AliMgita mAtrA hone se devakA nivAsa svarga meM, abhidhUmita hone se mRtyu loka meM aura dagdha mAtrA hone se pAtAla loka meM samajhanA caahie| isI prakAra manuSya sambandhI prazna meM AliMgita aura dagdha mAtrAoM ke hone para mRta manuSya sambandhI prazna aura abhidhUmita mAtrAoM ke hone para jIvita mAnava sambandhI prazna samajhanA caahie| AliMgita a i e o AliMgitAdi mAtrAoM kA svarUpa bodhaka cakra abhidhUmita dagdha saMjJA A I ai au u U aM aH svara-mAtrAe~ saMjJA raja tama guNa pRthvI pAtAla nivAsa sthAna puruSa strI napuMsaka sattva __svarga lAbhAlAbha praznavicAra prazne AliGgitailAbhaH, abhidhUmitairalpalAbhaH, dagdhairnAsti' laabhH| artha-pRcchaka ke prazna ke praznAkSara AliMgita hoM to lAbha, abhidhUmita hoM to alpalAbha aura dagdha hoM to lAbha nahIM hotA hai| vivecana-yoM to lAbhAlAbha prazna kA vicAra jyotiSa zAstra meM aneka dRSTikoNoM se kiyA gayA hai, para yahA~ AcArya ne AliMgitAdi praznAkSaroM para-se jo vicAra kiyA hai, usakA 1. abhidhUmite'lpalAbhaH-ka. muu.| 2. dagdhe nAsti lAbhaH-ka. muu.| 120 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhiprAya yaha hai ki yadi prazna ke Adi meM AliMgita mAtrA ho yA samasta praznAkSaroM meM AliMgita mAtrAoM kA yoga adhika ho to pRcchaka ko lAbha; abhidhUmita saMjJaka praznAkSaroM kI Adi mAtrA ho yA samasta praznAkSaroM meM abhidhUmita mAtrAoM kI saMkhyA adhika ho to alpalAbha evaM dagdha saMjJaka Adi mAtrA ho yA samasta praznAkSaroM meM dagdha saMjJaka mAtrAoM kI adhikatA ho to lAbha kA abhAva samajhanA caahie| ____ jyotiSa ke anya granthoM meM batAyA gayA hai ki tIna aura pA~ca AliMgita mAtrAoM ke hone para svarNa lAbha; sAta, ATha aura nau AliMgita mAtrAoM ke hone para svarNa mudrAoM kA lAbha; do aura cAra AliMgita mAtrAoM ke hone para rajata mudrAoM kA lAbha evaM eka yA do AliMgita mAtrAoM ke hone para sAdhAraNa dravya lAbha hotA hai| eka, do aura tIna abhidhUmita mAtrAoM ke hone se sAdhAraNa dravya lAbha; cAra, pA~ca aura chaH abhidhUmita mAtrAoM ke sAtha do AliMgita mAtrAoM ke hone se sahasra mudrAoM kA lAbha; sAta, ATha aura dasa abhidhUmita mAtrAoM ke sAtha do se adhika AliMgita mAtrAoM ke hone se AbhUSaNa lAbha; do aura tIna abhidhUmita mAtrAoM ke sAtha pA~ca AliMgita mAtrAoM ke hone se kAMcana aura pRthvI lAbha; nau aura dasa se adhika abhidhUmita mAtrAoM ke sAtha eka yA do dagdha mAtrAoM ke hone se hAni; tIna yA cAra abhidhUmita mAtrAoM ke sAtha do yA tIna dagdha mAtrAoM ke hone se lAbha kA abhAva; tIna se adhika AliMgita mAtrAoM ke sAtha eka yA do dagdha aura cAra abhidhUmita mAtrAoM ke hone se sammAna lAbha; pA~ca AliMgita mAtrAoM ke sAtha do abhidhUmita aura tIna dagdha mAtrAoM ke hone se pRthvI lAbha; cAra dagdha mAtrAoM ke sAtha eka AliMgita aura do abhidhUmita hone se sahasra mudrAoM kI hAni; sAta abhidhUmita mAtrAoM ke sAtha itanI hI AliMgita mAtrAoM ke hone se aparimita dhana lAbha tathA dagdha mAtrAoM ke hone se dhana hAni; cAra abhidhUmita mAtrAoM ke sAtha cAra AliMgita mAtrAoM ke hone se strI lAbha; sAta dagdha mAtrAoM ke sAtha eka AliMgita aura eka abhidhUmita ke hone se strI-hAni aura dhana-hAni; tIna AliMgita mAtrAoM ke sAtha sAta abhidhUmita aura do dagdha mAtrAoM ke hone se saikar3oM rupayoM kA lAbha; gyAraha dagdha mAtrAoM ke sAtha pA~ca abhidhUmita aura cAra AliMgita hoM to apAra kaSTa ke sAtha dhana-hAni; dasa se adhika AliMgita mAtrAoM ke sAtha do dagdha aura cAra se kama abhidhUmita mAtrAoM ke hone para vastra, dhana aura kAMcana kA lAbha evaM tInoM saMjJakoM kI mAtrAoM kI saMkhyA samAna ho to sAdhAraNa lAbha kahanA caahie| yoM to lAbhAlAbha nikAlane ke aneka niyama haiM, para AliMgitAdi mAtrAoM ke lie gaNita ke nimna niyama adhika pracalita haiM 1. AliMgita mAtrAoM ko dagdha mAtrAoM kI saMkhyA se guNAkara abhidhUmita mAtrAoM kI saMkhyA kA bhAga dene para sama zeSa meM lAbha aura viSama zeSa meM hAni samajhanA caahie| yadi isa gaNita prakriyA meM zUnya labdhi aura viSama zeSa AyA ho to mahAhAni tathA zUnya zeSa aura zUnya labdhi ho to apAra kaSTa samajhanA caahie| 2. praznAkSaroM meM AliMgitAdi saMjJAoM meM jisa saMjJA kI mAtrAe~ adhika hoM, unheM sAta kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 121
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ se guNAkara 22 kA bhAga dene para sama zeSa meM lAbha aura viSama zeSa meM lAbha kA bhAva samajhanA caahie| 3. jisa saMjJaka adhika mAtrAe~ hoM, unheM tIna sthAnoM meM rakhakara eka jagaha ATha se, dUsarI jagaha caudaha se aura tIsarI jagaha caubIsa se guNA kara tInoM guNanaphala rAziyoM meM sAta kA bhAga denA caahie| yadi tInoM sthAnoM meM sama zeSa bace to aparimita lAbha; do sthAnoM meM sama zeSa bace to zakti pramANa lAbha aura eka sthAna meM sama zeSa bace to sAdhAraNa lAbha hotA hai| tInoM sthAnoM meM viSama zeSa rahane se nizcita hAni hotI hai| dravyAkSaroM kI saMjJAe~ | do baDDhA do dIhA do tattAhA do ya curss| do tikkAyacchiya do vakkakkharA bhaNiyA // artha-do akSara vRttAkAra, do dIrghAkAra, do trikoNAkAra, do caukora aura do sacchidra . kahe gaye haiN| vivecana-corI gayI vastu ke svarUpa vivecana ke lie tathA praznoM ke uttara ke lie yahA~ AcArya ne svaroM kA AkAra-prakAra batAyA hai| bAraha svaroM meM do svara vRttAkAra, do dIrghAkAra, do trikoNa, do caukora, do chidrAkAra aura do vakrAkAra haiN| Age nAma sahita varNana kiyA jAtA hai svara aura vyaMjanoM kI saMjJAe~ aura unake phala a i vRttau, A I dIryo, u e vyastro, U ai caturastrI, o aM sacchidrau, au aH 'vRttaakssrau| a e ka ca Ta ta pa ya zAH vartulAH, snigdhakarAH lAbhakarAH-lAbhA: jIvitArtheSu gauravarNAH, divasacarAH, garbhe putrakarAH pUrvAzAvAsinaH scchidraaH| ai kha cha Tha tha pha ra SAH dIrghAH striyo'lAbhakarAH, acchidrAH, rAtricarAH, garbhe "putrikarAH, zaktiyuktAH, pakSAkSarAH, prathamavayasi dakSiNadigvAsinaH kRssnnvrnnaaH| artha-a i ye do svara vRttAkAra-gola; A I ye do svara dIrghAkAra-lambe; u e ye do svara tisrAkAra-trikoNa; U ai ye do svara AyatAkAra-caukora; o aM ye do svara chidrAkAra-cheda sahita aura au aH ye do svara vakrAkAra-Ter3he AkAra ke haiN| a e ka ca 1. vakrAkSarI-tA. muu.| 2. bAlAH -tA. muu.| 3. jIvitArthAH-ka. muu.| 4. strINAm-ka. muu.| 5. garbhe bahuputrikarAH-ka. muu.| 6. candronmIlanapraznazAstrasya 46 tamazlokamAdAya 53 tamazlokaparyantaM-varNasvarUpaM drssttvym| 122 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ta ta pa ya za ye varNa golAkAra, snigdhasvarUpa aura lAbha karanevAle haiN| tathA ye varNa jIvita rahane ke icchuka, gauravarNa, divasacara, garbha meM putra utpanna karanevAle, pUrva dizA ke vAsI aura sacchidra haiN| ai kha cha Tha tha pha ra Sa ye varNa lambe, strI kI hAni karanevAle, achidra, rAtri meM vihAra karanevAle aura garbha meM kanyAe~ utpanna karanevAle haiN| ye zaktizAlI, pakSAkSara, prathama avasthA meM dakSiNa digvAsI aura kRSNavarNa haiN| vivecana-AcArya ne uparyukta prakaraNa meM praznazAstra ke mahattvapUrNa rahasya kA bahu bhAga batalA diyA hai| tAtparya yaha hai ki jaba praznAkSara a e ka ca Ta ta pa ya za hoM arthAt varga kA prathama akSara athavA AcArya pratipAdita pA~ca vargoM meM se pahale varga ke akSara praznAkSaroM ke Adi varNa hoM to corI ke prazna meM gaura varNa kA nATA vyakti pUrva dizA kI ora kA rahanevAlA cora samajhanA caahie| jaba santAna ke sambandha meM prazna kiyA ho aura uparyukta varNa meM koI prazna kA Adya varNa ho to gaura varNa kA sundara svastha putra hotA hai| vivAha-strI lAbha ke sambandha meM jaba prazna ho aura praznAkSaroM kI uparyukta sthiti ho to nATe kada kI sundara gaura varNa kI bhAryA jalda milatI hai| yadyapi ye varNa sacchidra haiM, isase vivAha hone meM aneka prakAra kI bAdhAe~ AtI haiM, para divAbalI hone ke kAraNa saphalatA mila jAtI hai| dhana-lAbha aura mukaddamA-vijaya ke sambandha meM prazna kiyA ho aura praznAkSaroM kI sthiti uparyukta ho to pUrva kI ora se dhanalAbha hotA hai; yoM to prArambha meM dhanahAni bhI dikhAI par3atI hai, para anta meM dhanalAbha hotA hai| mukaddamA ke prazna meM bahuta prayatna karane para vijaya kI AzA kahanI caahie| yadi rogI kI roganivRtti ke sambandha meM prazna kI uparyukta sthiti ho to vaidya ke ilAja ke dvArA rogI thor3e dinoM meM Arogya prApta karatA hai| jaba praznAkSaroM ke Adi varNa ai kha cha Tha tha pha ra Sa hoM to corI ke prazna meM cora lambe kada kA, kRSNa varNa, dakSiNa dizA kA rahanevAlA aura corI ke kAma meM pakkA hoziyAra samajhanA caahie| aise praznAkSaroM meM corI gayI cIja milatI nahIM hai, corI gayI cIja kI dizA dakSiNa kahanI caahie| garbha ke hone para lar3akA yA lar3akI kauna santAna utpanna hogI? aise prazna meM jaba praznAkSaroM kI uparyukta sthiti ho to lambI, svastha aura kAle raMga kI lar3akI utpanna hone kA phala kahanA caahie| vivAha ke prazna meM uparyukta sthiti hone para vivAha nahIM hotA hai| vAgdAna-sagAI ho jAne ke bAda sambandha-viccheda ho jAtA hai| dhanalAbha ke prazna meM ukta sthiti hone para prArambha meM dhanalAbha aura anta meM dhanahAni kahanI caahie| mukaddamA-vijaya ke prazna meM uparyukta sthiti ke hone para thor3A prayatna karane para bhI avazya vijaya milatI hai| yadyapi prArambha meM aisA mAlUma par3atA hai ki isameM saphalatA nahIM milegI; lekina antatogatvA vijayalakSmI kI hI prApti hotI hai| io ga ja Da da ba la sAH trikoNAH, haritAH, divasAkSarAH, yuvAnaH, nAgoragAH, putrakarAH, pshcimdigvaasinH| I au gha jha Dha dha ma hAH caturasrAH, madhyacchidrAH, mAsAkSarAH, yauvanaghnAH, gaurazyAmAH, uttrdigvaasinH| u U U A Na na mAH aM aH ete 1. draSTavyam-ke. pra. ra. pR. 8 / bRhajjyotiSArNava, a. 5 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 123
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ zukla-pItA':, ArohaNAkSarAH2, saMvatsarAkSarAH,3 alAbhakarAH, sarvadizaH darzakA bhvnti| artha-i o ga ja Da da ba la sa ye varNa trikoNa-tikone, hare raMga ke, divasAkSara dinabalI arthAt usI dina meM phala dene vAle, yuvaka saMjJaka, nAgoraga jAti ke, garbha ke prazna meM putra utpanna karanevAle aura pazcima dizA meM nivAsa karanevAle haiN| I aura gha jha Dha dha bha ha ye varNa caukora, madhyama meM chidravAle, mAsAkSara-mAsabalI arthAt mAsa ke madhya meM phala denevAle, yauvana ko naSTa karanevAle, gaura-zyAmavarNa-gehuA~ raMga aura uttara dizA meM nivAsa karanevAle haiN| u U GaJa Na na ma aM aH ye varNa zukla-pItavarNa, ArohaNAkSara-Upara vRddhigata honevAle, saMvatsarAkSara-saMvRtta meM balI arthAt eka varSa meM phala denevAle, lAbha nahIM karanevAle aura sabhI dizAoM ko dekhanevAle hote haiN| vivecana-yadi praznAkSaroM ke Adya varNa i o ga ja Da da ba la sa hoM to corI ke prazna meM cora yuvaka; kAle raMga kA, madhyama kada vAlA aura pazcima dizA kA nivAsI hotA hai| uparyukta praznAkSaroM ke hone para corI gayI vastu kI prApti eka dina ke bAda hotI hai tathA corI kI vastu jamIna ke bhItara gar3I samajhanI caahie| santAna prazna meM jaba uparyukta varNa prazna ke Adya varNa hoM yA samasta praznAkSaroM meM uparyukta varNoM kI adhikatA ho to santAna lAbha samajhanA caahie| garbhastha kauna-sI santAna hai? yaha jJAta karane ke lie ukta prazna sthiti meM putralAbha kahanA caahie| jisa vyakti kI umra 30 varSa se adhika ho gayI hai, yadi aisA vyakti santAna prApti ke lie prazna karatA hai, to uparyukta prazna sthiti meM nizcaya santAna prApti kA phala kahanA caahie| dhanalAbha ke prazna meM jaba Adya praznAkSara i o ga ja Da da ba la sa ho, yA samasta praznAkSaroM meM ina vargoM kI adhikatA ho to alpalAbha kahanA caahie| yadi samasta praznAkSaroM meM tRtIya varga ke pA~ca yA sAta varNa hoM to nizcita dhanalAbha aura do-tIna vargoM ke hone para dhanahAni kahanI caahie| matAntara meM kahA gayA hai ki jaba praznAkSaroM ke Adya akSara i o ba la sa hoM to zArIrika kaSTa aura santAnamaraNa hotA hai| mukaddamA-vijaya ke prazna meM jaba praznAkSara uparyukta hoM to vijaya meM sandeha samajhanA caahie| ga ja da ye varNa yadi praznAkSaroM ke Adi meM hoM to nizcita rUpa se mukaddamA meM hAra kahanI caahie| roga-nivRtti ke prazna meM jaba i o Da praznAkSaroM ke Adya varNa hoM to rogI kI mRtyu yA mRtyutulya kaSTa evaM la sa ja Adya varNa hoM to bahuta samaya ke bAda prayatna karane para roganivRtti kahanI caahie| yadi praznAkSaroM ke Adya varNa caturtha varga ke-I au gha jha Dha dha bha va ha hoM yA praznAkSaroM meM ina vargoM kI adhikatA ho to corI ke prazna meM vRddha, gehuA~ varNa vAlA, uttara dizA kA nivAsI evaM lambe kada kA vyakti cora kahanA caahie| uparyukta praznAkSaroM ke hone para corI 1. zukAH, pItAH-ka. muu.| 2. aruNAkSarA:-ka. muu.| 3. gauraH zyAmaH kRSNasaMvatsarAkSarAH-ka. muu.| 4. darzitaH-ka. muu.| 124 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayI vastu eka mahIne ke bhItara prayatna karane se mila jAtI hai| tathA corI gayI vastu kI sthiti baksa yA tijorI meM batalAnA caahie| yadi pazucorI kA prazna ho to jaMgala meM usa pazu kA nivAsa kahanA caahie| yahA~ itanA aura smaraNa rakhanA hogA ki corI gayA huA pazu thor3e dinoM ke bAda apane-Apa hI A jaaegaa| aisA phala kahanA caahie| isakA kAraNa yaha hai ki tRtIya varga ke varNa nAgoraga jAti ke haiM, ataH unakA phala caupAyoM kI corI kA abhAva hai| santAna prazna meM jaba Adya praznAkSara caturtha varga ke hoM to santAna prApti kA abhAva kahanA caahie| yadi Adya praznAkSara jha Dha hoM to garbha kA vinAza; bha va I hoM to kanyA prApti aura ha va praznAkSaroM ke hone para putra-lAbha, kintu usakA tatkAla maraNa phala kahanA caahie| dhanalAbha ke prazna meM Adya praznAkSara caturtha varga ke akSara hoM yA samasta praznAkSaroM meM caturtha varga ke akSaroM kI adhikatA ho to sAdhAraNa lAbha; gha bha va Adya praznAkSara ho toM alpalAbha, sammAna prApti evaM yazolAbha; jha au ha Adya praznAkSara hoM yA praznAkSaroM meM ina vargoM kI adhikatA ho to dhanahAni, apamAna aura padacyuti Adi. aniSTakArI phala kahanA caahie| jaya-vijaya ke prazna meM caturtha varga ke Adya praznAkSaroM ke hone para vijaya lAbha; samasta praznAkSaroM meM caturtha varga ke pA~ca akSaroM ke hone para sasammAna vijayalAbha; tIna yA sAta akSaroM ke hone para vijaya aura chaha, ATha aura dasa akSaroM ke hone para parAjaya kahanI caahie| yadi Adya praznAkSara jha Dha au ha hoM to nizcaya parAjaya; bha va I hoM to jaya aura gha odya praznAkSara ho to sandhi phala kahanA caahie| yadi pRcchaka ke praznAkSaroM meM Adya varNa paMcama varga kA akSara ho tathA samasta praznAkSaroM meM paMcama varga ke akSaroM kI adhikatA ho to corI ke praznoM meM corI gayA dravya eka varSa ke bhItara avazya mila jAtA hai tathA cora kA samyak patA bhI laga jAtA hai| jaba Ga Ja na Adya praznAkSara hote haiM, usa samaya corI kI vastu kA patA eka mAha meM laga jAtA hai, lekina jaba Na Ja U praznAkSara hote haiM, usa samaya corI gayI vastu kA patA nahIM lagatA hai| hA~, kucha varSoM ke pazcAt usa vastu ke sambandha meM samAcAra avazya mila jAtA hai| AliMgitakAla meM jaba praznAkSaroM meM paMcama varga ke varNoM kI adhikatA Ae, to corI ke prazna meM pRcchaka ke ghara meM hI corI kI cIja ko samajhanA caahie| abhidhUmita kAla ke prazna meM AdyakSara ma na ke hone para corI kI vasatu kA patA zIghra laga jAne kA phala batAnA caahie| yahA~ itanA aura smaraNa rakhanA hogA ki dagdha kAla meM kiyA gayA prazna sadA nirarthaka yA viparIta phala denevAlA hotA hai| ataH dagdha kAla meM paMcama varga ke vargoM ke adhika hone para bhI corI kI gayI vastu kA abhAva-aprApti phala jJAta karanA caahie| santAna prApti ke prazna meM jaba Adya varNa paMcama varga ke-u U Ga Ja Na na ma aM aH hoM to vilamba se santAna lAbha samajhanA caahie| yadi AliMgita kAla meM santAna prApti kA prazna kiyA ho aura Adya praznAkSara a na ma hoM to nizcita rUpa se putra prApti; tathA AdyakSara u U hoM to kanyA-prApti kA phala batAnA caahie| abhidhUmita kAla meM yadi yahI santAna prApti kA prazna kiyA gayA ho to japa-tapa Adi zubha kAryoM ke karane para santAna prApti evaM dagdha kAla meM yadi prazna kiyA ho to santAna ke abhAva kA phala batalAnA caahie| lAbhAlAbha ke prazna meM Adya praznAkSara paMcama varga ke varNa hoM yA kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 125
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama varga ke varNoM kI praznAkSaroM ke vargoM meM saMkhyA adhika ho to lAbhAbhAva; yadi AliMgita kAla meM prazna kiyA gayA ho aura Adya praznAkSaroM meM ma na Na hoM to svarNa mudrAoM kA lAbha kahanA caahie| AliMgitakAla ke prazna meM prathama varga ke tIna varNa aura paMcama varga ke pA~ca varNa hoM to jamIna ke nIce se dhana lAbha; dvitIya varga ke cAra varNa, tRtIya varga ke tIna varNa aura paMcama varga ke chaH varNa hoM to strIlAbha, sammAna prApti; prathama varga ke do varNa, caturtha varga ke sAta varNa aura paMcama varga ke ATha varNa hoM to yazolAbha evaM caturtha varga ke cAra varNa aura paMcama varga ke cAra se adhika varNa hoM to dhana-kuTumba hAni, zArIrika kaSTa, kalaha Adi aniSTa phala kahanA caahie| jaya-parAjaya ke prazna meM Adya praznAkSara u U Ga Ja Na na ma aM aH varNa hoM to vijaya-prApti tathA samasta praznAkSaroM meM paMcama varga ke vargoM kI adhikatA ho to sAdhAraNataH vijaya tathA Adya praznAkSara aM aH mAtrA vAle hoM to parAjaya phala samajhanA caahie| roganivRtti ke prazna meM AliMgita kAla meM paMcamavarga ke vargoM kI saMkhyA praznazreNI meM adhika ho to jalda roganivRtti; caturtha varga ke vargoM kI saMkhyA adhika ho to vilamba se roganivRtti aura Na Ga Adya praznAkSara hoM to prayatna karane para eka varSa meM roganivRtti kA phala batalAnA caahie| jaba pRcchaka ke praznAkSaroM meM Adya varNa paMcama varga kA ho to roganivRtti ke prazna meM DaoNkTarI ilAja karane se jaldI lAbha hotA hai| abhidhUmita kAla ke prazna meM roga-Arogya vicAra karane ke lie pratyeka varga ke vargoM ko praznAkSaroM meM se alaga-alaga likha lenA caahie| punaH dvitIya varga kI mAtrAoM kI saMkhyA ko caturtha varga kI mAtrAoM kI saMkhyA se guNAkara pRthak guNanaphala ko likha lenA caahie| pazcAt prathama, tRtIya aura paMcama varga kI vyaMjana saMkhyAoM ko paraspara guNAkara guNanaphala do sthAnoM para rakhanA caahie| prathama sthAna meM pUrva sthApita guNanaphala se bhAga dekara labdhi ko dvitIya sthAna ke guNanaphala meM jor3a denA caahie| pazcAt jo yogaphala Ae, usameM samasta praznAkSaroM kI mAtrA saMkhyA se bhAga dene se sama zeSa meM nizcaya roganivRtti aura viSama zeSa meM mRtyu phala kahanA caahie| yahA~ itanI aura vizeSatA hai ki samalabdhi aura sama zeSa meM jaldI alpa kaSTa meM hI roganivRtti; viSama labdhi aura sama zeSa meM kucha vilamba se bImArI bhogane ke bAda roganivRtti; sama labdhi aura viSama zeSa meM adhika kaSTa bhogane ke uparAnta roganivRtti evaM viSama labdhi aura viSama zeSa meM mRtyu-prApti kahanI caahie| mAsa-parIkSA vicAra atha dinamAsasaMvatsaraparIkSAM vakSyAmaH-tatra a e ka' (kA) phAlgunaH, ca Tara (caTau) caitraH; tapau kArtikaH, yazau 3 mArgazIrSaH, A ai kha cha ThAH pauSaH, tha pha ra SAH mAghaH, i o ga ja Da vaizAkhaH, da ba la sAH jyeSThaH, I au gha jha DhAH ASADhaH, dha 1. a e kaH-ka. muu.| 2. caTa:-ka. muu.| 3. mArgaziraH-ka. mU. agrahAyaNaH-ka. muu.| 126 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha va hAH zrAvaNaH, u U Ga a bhAdrapadaH, na ma aM aH AzviyujaH (yuk)| artha-dina, mAsa aura saMvatsara kI parIkSAko kahate haiN| ina dinAdi kI parIkSA meM sarva-prathama mAsa parIkSA kA vicAra kiyA jAtA hai| yadi praznAkSara a e ka hoM to phAlguna, ca Ta hoM to caitra, ta pa hoM to kArtika, ya za hoM to agahana, A ai kha cha Tha hoM to pauSa, tha pha ra Sa hoM to mAgha, i o ga ja Da da hoM to vaizAkha, da ba la sa hoM to jyeSTha, I au gha jha Dha hoM to ASAr3ha, dha bha va ha hoM to zrAvaNa, u U Ga Ja Na hoM to bhAdrapada evaM na ma aM aH hoM to Azvina-kvAra mAsa samajhanA caahie| abhiprAya yaha hai ki a eka akSara phAlguna saMjJaka, ca Ta caitra saMjJaka, ta pa kArtika saMjJaka, ya za agahana-saMjJaka, A ai kha cha Tha pauSa saMjJaka, tha pha ra Sa mAgha saMjJaka, i o ga ja Da vaizAkha saMjJaka, da ba la sa jyeSTha saMjJaka, I au gha jha Dha ASAr3ha saMjJaka, dha bha va ha zrAvaNa saMjJaka, u U Ga Ja Na bhAdrapada saMjJaka, na ma aM aH Azvina saMjJaka haiN| ... mAsa-saMjJAbodhaka cakra kvAra kArtika agahana pauSa mAgha phAlguna mAsa nAma vaizAkha jyeSTha ASAr3ha zrAvaNa bhAdrapada caitra . akSaroM kA i o ga ja Da da ba la sa I au gha jha Dha vivaraNa dha bha va ha u U Ga JaNa caTa na ma aM aH A ai kha cha Tha tha phara Sa a eka 16 he arhaccUDAmaNi sArokta saMjJAe~ i o ga ja Da da ba la sa I au gha jha Dha dha bha va ha u U U Na na aM aH anusvAra visarga A ai kha cha Tha tha pha ra Sa a eka yaza ca Ta ta pa CI | lAla vivecana-AcArya ne jo mAsa saMjJaka akSara batalAye haiM, unakA upayoga naSTa jAtaka, kAryasiddhi, naSTa vastu kI prApti, pathika Agamana, lAbhAlAbha, jaya-parAjaya evaM anya samayasUcaka praznoM ke phala avagata karane ke lie karanA caahie| yadi pRcchaka ke Adha praznAkSara a e ka hoM yA samasta praznAkSaroM meM ye tIna akSara hoM to kArya siddhi ke prazna 1. "hoi caTehi citte vaisAho hoi gajaDehiM vnnnnehiN| jiTThovi dabalasehiM I aughajhaDhehiM aasaaddho|| Nahu hoi dabhavahehiM saririu saraGaJaNehiM bhjvue| biMduvisaggA asesaya paMcamavaNNehiM AsiNa tu // tahatapa kattikamAso kahitu paDhamehiM dohiM vnnnnehiN| yazavaNNehiM vi dohi miasara NAmo a mAso aa|| AIkhachaThehiM so'tha pharaSavaNNehi hoi tahA maaho| phagguNamAso sasimuNi sarasahiM tahakavAreNa ||-a. cU. sA. gA. 66-72 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 127
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM phAlguna mAsa meM kArya siddhi kahanI caahie| isI prakAra naSTa vastu kI prApti bhI phAlguna mAsa meM ukta praznAkSaroM ke hone para kahanI caahie| ___ina mAsa saMjJAoM kA sabase bar3A upayoga naSTa jAtaka banAne ke lie karanA caahie| jina logoM kI janmapatrI kho gayI hai yA jinakI janmapatrI nahIM hai, unakI janmapatrI isa dina, mAsa, saMvatsara parIkSA para-se banAyI jA sakatI hai| yoM to jyotiSa-zAstra meM aneka gaNita ke niyama pracalita haiM jina para se jAtaka kI janmapatrI banAyI jAtI hai| para prastuta prakaraNa meM AcArya ne kevala praznAkSaroM para se binA apane gaNita kriyA ke hI janma mAsa, janmatithi aura janmadina nikAlA hai| yadi pRcchaka svastha mana se apane iSTadeva kI ArAdhanA kara prazna kare to usake praznAkSaroM kA vizleSaNa kara vicAra karanA caahie| Adya praznAkSara a e ka hoM to pRcchaka kA janma phAlguna mAsa meM, ca Ta hoM to caitra mAsa meM, ta pa hoM to kArtika mAsa meM, ya za hoM to mArgazIrSa mAsa meM, tha pha ra Sa hoM to mAgha mAsa meM, i o ga ja Da hoM to vaizAkha mAsa meM, da ba la sa hoM to jyeSTha mAsa meM, I au gha jha Dha hoM to. ASAr3ha mAsa meM, dha bha va ha hoM to zrAvaNa mAsa meM, u U Ga Ja Na na hoM to bhAdrapada meM, ma anusvAra aura visargayukta Adya praznAkSara hoM to kvAra mAsa meM evaM A I kha cha Tha hoM to pauSa mAsa meM samajhanA caahie| parantu yahA~ itanA smaraNa rakhanA hogA ki praznAkSaroM ko grahaNa karate samaya AliMgitAdi pUrvokta samaya kA UhApoha sAtha-sAtha karanA hai, binA samaya kA vicAra kiye praznAkSaroM kA phala samyak nahIM ghaTatA hai| AliMgita aura abhidhUmita samaya ke prazna to sArthaka nikalate haiN| lekina dagdha samaya ke prazna prAyaH nirarthaka hote haiN| ataeva dagdha samaya meM naSTajAtaka kA vicAra nahIM karanA caahie| AcArya ne uparyukta prakaraNa meM varga-vibhAjana kI praNAlI para jo saMjJAe~ nizcita kI haiM, unase dagdha samaya kA niSedha arthAt nikala AtA hai| yoM to naSTajAtaka ke mAsa kA nirNaya karane kI aura bhI aneka prakriyA haiM, jinameM gaNita ke AdhAra para se naSTa jAtaka kA vicAra kiyA gayA hai| eka sthAna para batAyA hai ki prazna kI AliMgita mAtrAoM ko prazna kI dagdha mAtrAoM se guNanaphala meM prazna kI abhidhUmita mAtrAoM se guNA kara 12 kA bhAga denA caahie| ekAdi zeSa meM kramazaH caitrAdi mAsoM ko samajhanA caahie| tAtparya yaha hai ki prazna kI AliM04 abhi0 x dagdha mAtrA -= ekAdi zeSa mAsa Ate haiM 12 pakSa kA vicAra a e ka ca Ta ta pa ya zAH zuklapakSaH, A ai kha Tha tha pha ra SAH kRSNapakSaH, i o' ga ja Da da ba la sAH zuklapakSaH, caturtha vargo'pi I aura gha jha da dha ma va hAH kRSNapakSaH, paJcamavargobhayapakSAbhyAmekAntaritabhedena jJAtavyaH / 1. 'o' iti pATho nAsti-ka. muu.| 3. caturthavarga : kRSNapakSaH-ka. muu.| 3. ke. pra. ra. pR.11| 128 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha-a e ka ca Ta ta pa ya za ye varNa zuklapakSasaMjJaka, A ai kha cha Tha tha pha ra Sa ye varNa kRSNapakSa saMjJaka, i o ga ja Da da ba la sa ye varNa zuklapakSa saMjJaka, I au gha jha Dha bha va ha ye varNa kRSNapakSa saMjJaka aura paMcama varNa AdhA zuklapakSa saMjJaka aura AdhA kRSNapakSa saMjJaka hotA hai| abhiprAya yaha hai ki u U Ga Ja Na na ma ye varNa zukla pakSa saMjJaka aura aM aH ye varNa kRSNapakSa saMjJaka hote haiN| AcArya kA bhAva yaha hai ki yadi Adya praznAkSara yA samasta praznAkSaroM meM prathama varga ke varNa adhika hoM-a e ka ca Ta ta pa ya za adhika hoM to zuklapakSa, dvitIya varga ke varNa-A ai kha cha Tha tha pha ra Sa adhika hoM to kRSNapakSa, tRtIya varga ke varNa-i o ga ja Da da ba la sa adhika hoM to zuklapakSa, caturtha varga ke varNa-I au gha jha Dhadha bha va ha adhika hoM to kRSNapakSa, paMcamavarga ke-u U GaJa Na na ma ye varNa adhika hoM to zuklapakSa evaM paMcamavarga ke-aM aH-anusvAra aura visarga hoM to kRSNapakSa samajhanA caahie| pakSa-saMjJA-bodhaka cakra kevala jJAna- a eka | A ai kha i o ga ja | I au gha jha | u U GaJa prazna cUr3A- ca Ta ta pa |cha Tha tha pha | Da da ba | da dha bha aM aH maNi kA mata yaza | raSa / la sa / vaha Na na ma A e ai kha kerala mata | a ka ca cha Tha tha pha | i ga ja Da I au gha jha Dha| U na ma pa ya za o Tata ra Sa da ba la sa | dha bha va ha aM aH svarazAstra- | aI / AI / u e | U ai | aM o | au aH kA mata zuklapakSa | kRSNapakSa zuklapakSa | kRSNapakSa | zuklapakSa | kRSNapakSa vivecana-naSTa vastu kisa pakSa meM prApta hogI? yaha jAnane ke lie koI vyakti prazna kare to Adya praznAkSara a e ka ca Ta ta pa ya za hone se zukla pakSa meM, A ai kha cha Tha tha pha ra Sa hone se kRSNa pakSa meM, i o ga ja Da da ba la sa hone se zuklapakSa meM, i au gha jha Dha dha bha va ha hone se kRSNapakSa meM, u U U Ja Na na ma hone se zuklapakSa meM aura aM aH hone se kRSNapakSa meM pRcchaka kI naSTa vastu kI prApti kahanI caahie| svarazAstra kA mata hai ki yadi praznAkSaroM kI Adya mAtrAe~ a i hoM to zuklapakSa meM, A I hoM to kRSNapakSa meM, u e hoM to zuklapakSa meM, U ai hoM to kRSNapakSa meM, aM o hoM to zuklapakSa meM evaM au aH hoM to kRSNapakSa meM vastu kI prApti samajhanI caahie| naSTa janmapatrI banAne ke lie yadi prazna ho to prathama uparyukta vidhi se mAsa jJAta kara pakSa kA vicAra karanA caahie| yadi naSTa jAtaka ke praznoM meM praznAkSaroM kI Adya mAtrA a i hoM to zuklapakSa kA janma, A I hoM to kRSNapakSa kA janma; U e hoM to zuklapakSa janma, pha ai hoM to kRSNapakSa kA kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 126
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma, aM o hoM to zuklapakSa kA janma aura au aH hoM to kRSNapakSa kA janma jAtaka kA kahanA cAhie / 1. pRcchaka ke samasta praznAkSaroM meM se AliMgita, abhidhUmita aura dagdha svara evaM vyaMjanoM ko pRthak-pRthak kara likha lenA caahie| pazcAt AliMgita aura dagdha varNoM kI saMkhyA ko paraspara guNAkara abhidhUmita varNa saMkhyA ko Agata guNanaphala meM jor3a denA cAhie / anantara usa yogaphala meM / do kA bhAga dene se eka zeSa meM zuklapakSa aura zUnya yA doSa meM kRSNapakSa avagata karanA caahie| 2. praznAkSaroM meM se dvitIya aura caturtha varga ke akSaroM ko pRthak kara donoM saMkhyAoM kA paraspara guNA kara lenA cAhie | pazcAt isa guNanaphala meM praznAkSaroM meM rahanevAle prathama aura paMcama varga ke varNoM kI saMkhyA ko jor3a denA cAhie aura isa yogaphala meM se tRtIya varNoM kI saMkhyA ko ghaTA denA cAhie | pazcAt jo zeSa bace usameM do kA bhAga dene para eka zeSa meM zuklapakSa aura zUnya yA do zeSa meM kRSNapakSa samajhanA cAhie / 3. praznAkSaroM meM rahanevAlI sirpha AliMgita mAtrAoM ko tIna se guNAkara, guNanaphala meM abhidhUmita aura dagdha mAtrAoM kI saMkhyA ko jor3a dene para jo yogaphala ho, usameM do kA bhAga dene para eka zeSa meM zuklapakSa aura zUnya yA do zeSa meM kRSNapakSa samajhanA caahie| 4. adharAkSara praznavarNa hoM to kRSNapakSa aura uttarAkSara praznavarNa hoM to zuklapakSa jJA karanA cAhie / tithi vicAra atha tithayaH:-a i e zuklapakSapratipat / ka 2 ca 3, Ta 4, ta 5, pa 6, 7, za8, ga 6, ja 10, Da 11, da 12, ba 13, la 14, sa 15 iti shuklpkssH| aM paJcamyAdi, aH trayodazyAm, avarge grAmaM, kavarge grAmabAjhaM, cavarge gavyUtimAtram, Tavarge 6, tavarge 12, pavarge' 15, yavarge 48, zavarge 66, Ga a Na na ma varge 162 / etadeva' dinamAsasaMvatsarANAM dRSTapramANamiti sarveSAmeva guNAnAM sa eva kAlo draSTavyaH / artha - aba tithivicAra kahate haiM- a i e zuklapakSa ke pratipadA saMjJaka, ka varNa zuklapakSa kA dvitIyA saMjJaka, ca varNa zuklapakSa kA tRtIyA saMjJaka, Ta varNa zuklapakSa kA caturthI saMjJaka, ta varNa zuklapakSa kA paMcamI saMjJaka, pa varNa zuklapakSa kA SaSThI saMjJaka ya varNa zuklapakSa kA saptamI saMjJaka za varNa zuklapakSa kA aSTamI saMjJaka, ga varNa zuklapakSa kA naumI saMjJaka, varNa zuklapakSa kA dazamI saMjJaka, Da varNa zuklapakSa kA ekAdazI saMjJaka, da varNa zuklapakSa kA dvAdazI saMjJaka, va varNa zuklapakSa kA trayodazI saMjJaka, la varNa zuklapakSa kA caturdazI saMjJaka evaM savarNa pUrNimA saMjJaka hai / isa prakAra zuklapakSa kI tithiyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai 1 1. pavarga 25 - ka. mU. / 2. tadeva - ka. mU. / 130 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ aM varNa kRSNapakSa kI paMcamI kA bodhaka aura aH kRSNapakSa kI trayodazI kA bodhaka hai| kha varNa kRSNapakSa kI pratipadA kA bodhaka, cha varNa kRSNapakSa kI dvitIyA kA bodhaka, Tha varNa kRSNapakSa kI tRtIyA kA bodhaka, pha varNa kRSNapakSa kI caturthI kA bodhaka, ra varNa kRSNapakSa kI SaSThI kA bodhaka, Sa varNa kRSNapakSa kI saptamI kA bodhaka, gha varNa kRSNapakSa kI aSTamI kA bodhaka, jha varNa kRSNapakSa kI naumI kA bodhaka, Dha varNa kRSNapakSa kI dazamI kA bodhaka, dha varNa kRSNapakSa kI ekAdazI kA bodhaka, bha varNa kRSNapakSa kI dvAdazI kA bodhaka, va varNa kRSNapakSa kI caturdazI kA bodhaka aura ha varNa amavAsyA kA bodhaka hai| praznAkSara a varga-a A i I u U hoM to gA~va meM vastu, ka varga-ka kha ga gha hoM to gA~va se bAhara jaMgalAdi meM vastu, ca varga-ca cha ja jha hoM to do koza kI dUrI para vastu, Ta varga-Ta Tha Da Dha hoM to bAraha koza kI dUrI para vastu, ta varga-ta tha da dha hoM to 24 koza kI dUrI para vastu, pa varga-pa pha ba bha hoM to 30 koza kI dUrI para vastu, ya varga-ya ra la va hoM to 66 koza kI dUrI para vastu, za varga-za Sa sa ha hoM to 162 koza kI dUrI para vastu aura cha ja Na na ma hoM to 384 koza kI dUrI para vastu samajhanI caahie| isa prakAra dina, mAsa, saMvatsara aura sthAna pramANa kahA hai| ise saba prakAra ke praznoM meM ghaTA lenA caahie| vivecana-AcArya ne uparyukta prakaraNa meM jo sthAna pramANa batalAyA hai, usakA prayojana corI kI gayI vastu kI sthiti kA patA lagAne ke lie hai| corI ke prazna meM jaba praznAkSara a A i I u U hoM to corI kI vastu gA~va ke bhItara aura ka kha ga gha praznAkSara hoM to gA~va ke bAhara vastu kI sthiti samajhanI caahie| ca cha ja jha praznAkSaroM ke hone para do koza kI dUrI para gA~va se bAhara, Ta Tha Da Dha praznAkSaroM ke hone para 12 koza kI dUrI para, ta tha da dha praznAkSaroM ke hone para 24 koza kI dUrI para, pa pha ba bha praznAkSaroM ke hone para 30 koza kI dUrI para, ya ra la va praznAkSaroM ke hone para 66 koza kI dUrI para, za Sa sa ha ke hone para 162 koza kI dUrI para evaM Ga a Na na ma praznAkSaroM ke hone para 384 koza kI dUrI para vastu kI sthiti avagata karanI caahie| paradeza meM gaye vyakti kI dUrI jJAta karane ke prazna meM bhI uparyukta prazna-vidhi se vicAra kiyA jAtA hai| __ naSTa janmapatrI banAne ke lie kevala tithi vicAra hI upayogI hai| jainAcArya ne gaNita kriyA ke avalambana ke binA hI isa viSaya kA samyak pratipAdana kiyA hai| varNoM kI gavyUti saMjJaka kathana ___ a A 1; i I 2; u U 3, e ai 1; o au 5; aM aH 6; yAvattatrAkSarANi tAvadyojyam / kevaliprazne dRzyante tAzcavarge svare tA saMkhyA yAvadanya' varNasaMyuktAkSarANi dRzyante tadeva saMkhyAM vyAkhyAsyAmaH- a ka ca Ta ta pa ya zAdayo'varge grAmam kavarge 1. yAvatvarNAH-ka. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 131
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ grAmabAhya, dvigavyUtiH; cavarge 4 gavyUti; Tavarge 6 gavyUtiH; tavarga 12 gavyUtiH; pavarge 24 govyUtiH; yavarge 48 gavyUtiH, zavarge 66 gavyUtiH, U a Na na mAH 100 gvyuutiH| yA gavyUtistadeva dinamAsavarSasaMkhyAsvarasaMyoge'sti tathA sA vargasya pUrvoktakrameNa ka ca Ta ta pa ya zAdInAM vinirdishet| arya-a A ina ubhaya varNoM kI eka saMkhyA, i, I ina donoM vargoM kI do saMkhyA; u U ina donoM vargoM kI tIna saMkhyA; e ai ina donoM vargoM kI cAra saMkhyA, o au ina donoM vargoM kI pA~ca saMkhyA evaM aM aH ina donoM vargoM kI chaH saMkhyA nirdhArita kI gayI hai| jahA~ jitane akSara hoM, vahA~ utanI saMkhyA jJAta kara lenI caahie| kevalajJAna meM jo svara saMkhyA aura svara vyaMjana saMyukta saMkhyA dekhI gayI hai; yahA~ usI kA vyAkhyAna kiyA jAtA ___a ka ca Ta ta pa ya zAdi vargoM meM-a varga praznAkSaroM meM gA~va meM; kavarga meM grAma bAhya do gavyUti mAtra; cavarga meM 4 gavyUti; Tavarga meM 6 gavyUti; tavarga meM 12 gavyUti; pavarga meM 24 gavyUti; yavarga meM 48 gavyUti; zavarga meM 66 gvyuuti| aura GaJa Na na ma meM 100 gavyUti samajhanA caahie| jisa varga kI jo gavyUti saMkhyA batalAyI gayI hai, vahI usakI dina, mAsa, varSa saMkhyA svaroM ke saMyukta hone para bhI mAnI jAtI hai| tathA pahale batAyI huI vidhi se ka ca Ta pa ya zAdi vargoM kI saMkhyA kA nirdeza karanA caahie| vivecana-yoM to AcArya ne pahale bhI tithiyoM kI saMjJAoM ke sAtha varNoM kI gavyUti saMkhyA kahI hai, para vahA~ para usakA abhiprAya vastu kI dUrI nikAlane kA hai aura jo Upara varNoM kI gavyUti batAyI hai, usakA rahasya dina, mAsa, varSa saMkhyA nikAlane kA hai| abhiprAya yaha hai ki pahalI gavyUti-saMjJA-dvArA sthAna dUrI nikalI gayI hai aura isake dvArA samaya sambandhI dUrI-kAlAvadhi kA nirdeza kiyA gayA hai| ataeva yahA~ gavyUti zabda kA artha koza na lekara samaya kI saMkhyA kA bodhaka dvigunI rAzi lenA caahie| 'bRhajjyotiSArNava' ke paMcama adhyAya ke ratna prakaraNa meM gavyUti zabda sAmAnya saMkhyA vAcaka tathA jaina praznazAstra meM do saMkhyA kA vAcaka AyA hai| ataeva yahA~ para jisa varga kI jitanI gavyUti batalAyI gayI hai, usakI dUnI saMkhyA grahaNa karanI caahie| Upara jo svaroM kI saMkhyA kahI hai, usameM bhI : gavyUti saMkhyA hI samajhanI caahie| ataH a = 1, A = 2, i = 3, I = 4, u = 5, U = 6, e = 7, ai = 8, o = 6, au = 10, aM = 11, aH = 12 hai| tAtparya yaha hai ki yadi kisI kA prazna yaha ho ki amuka kArya kaba pUrA hogA? to isa prakAra ke prazna meM yadi praznAkSaroM kA Adya varNa a ho to eka dina yA eka mAsa athavA eka varSa meM; A ho to do dina yA do mAsa athavA do varSoM meM; i ho to tIna dina yA tIna 1. cavargetrigavyUtiH-ka. muu.| 2. pavarge 28 gavyUtiH-ka. muu.| 3. tadA-ka. muu.| 4. "goyU~tiH, krozadvaye, kroze ca"-za. ma. ni. pR. 141 / "gavyUtiH saMkhyA vAcakaH "-bR. jyo, a. kerala . prkrnn| 132 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsa athavA tIna varSoM meM; I ho to cAra dina yA cAra mAsa athavA cAra varSoM meM; u ho to pA~ca dina yA pA~ca mAsa athavA pA~ca varSoM meM; U ho to chaH dina yA chaH mAsa athavA chaH varSoM meM; e ho to sAta dina yA sAta mAsa athavA sAta varSoM meM; ai ho to ATha dina yA ATha mAsa athavA ATha varSoM meM; o ho to nau dina yA nau mAsa athavA nau varSoM meM; au ho to dasa dina yA dasa mAsa athavA dasa varSoM meM; aM ho to gyAraha dina yA gyAraha mAsa athavA gyAraha varSoM meM evaM aH ho to bAraha dina yA bAraha mAsa athavA bAraha varSoM meM kArya pUrA hotA hai| samaya-maryAdA se sambandha rakhanevAle jitane prazna haiM, una sabakI avadhi uparyukta DhaMga se hI jJAta karanI caahie| isI prakAra svara saMyukta ka kha ga gha - kA ki kI ku kU ke kai ko kau kaM kaH; khA khi khI khu khU khe khai kho khau khaM khaH; ga gA gi gI gu gU ge gai go gau gaM gaH; gha ghA ghi ghI ghu ghU ghe ghai gho ghau ghaM ghaH - praznAkSaroM ke hone para gA~va se bAhara cAra koza kI dUrI para pRcchaka kI vastu evaM cAra dina yA cAra mAsa athavA cAra varSoM ke bhItara usa kArya kI siddhi kahanI caahie| ca cha ja jha svara saMyukta praznAkSaroM- -ca cA ci cI cu cU ce cai co cau caM caH; cha chA chi chI chU chu che chai cho chau chaM chaH; ja jA ji jI ju jU je jai jo jau jaM jaH; jha jhA jhi jhI jhU jhu jhe jhai jho jhau jhaM jhaH - ke hone para ATha dina yA ATha mAsa athavA ATha varSoM meM kArya hotA hai / Ta Tha Da Dha svara saMyukta praznAkSaroM-Ta TA Ti TI Tu TU Te Tai To Tau TaM TaH; Tha ThA Thi ThI Thu ThU The Thai Tho Thau ThaM ThaH; DI Du DU De Dai Do Dau DaMDaH; Dha DhA Dhi DhI Dhu DhU Dhe Dhai Dho Dhau DhaM DhaH - ke hone para bAraha dina yA bAraha mAsa athavA bAraha varSoM meM kArya siddha hotA hai / isI prakAra Age bhI svara - saMyoga kI prakriyA samajha lenI cAhie / jaba naSTajAtaka kA prazna ho, usa mAsa isa svara - vyaMjana saMyukta prakriyA para se jAtaka kI gata Ayu nikAlanI cAhie | pazcAt pUrvokta vidhi se janmamAsa, janmadina, janmapakSa aura janma saMvat jAna kara AgevAlI vidhipara-se iSTa kAla aura lagna kA sAdhana kara naSTa janmapatrI banA lenI cAhie / isa gavyUti saMkhyApara se jaya-parAjaya kA samaya bar3I AsAnI se nikAlA jA sakegA, kyoMki pRcchaka ke praznAkSaroM para se jaya-parAjaya kI vyavasthA kA vicAra kara punaH uparyukta vidhi se samaya avadhi kA nirdeza karanA cAhie / sukha-duHkha, roga-nIroga, hAni-lAbha evaM samaya ke zubhAzubhatva ke nirUpaNa ke lie bhI uparyukta dina, mAsa aura saMvatsara saMkhyA kI vyavasthA paramopayogI hai| abhiprAya yaha hai samasta kAryoM kI samaya maryAdA ke kathana meM uparyukta vyavasthA kA avalambana lenA caahie| samaya sImA kA Anayana prazna kuNDalI kI graha sthiti para se bhI kara lenA Avazyaka hai| uparyukta donoM vidhiyoM ke samanvaya se hI phalAdeza kahanA upayogI hogA / gAdi zabdoM ke svara saMyoga kA vicAra atha gAdInAM svarasaMyogamAha - ga gA 2, gi gI3, gu gU4, ge gai5, go gau 6, gaM gaH 7 / atha khAdInAM svarasaMyogamAha - kha khA3, khi khI 4, khu khU 5, khe khai 6, kho kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 133
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ khau 7, khaM khaH / ghAdInAM caivameva-gha ghATa, ghi ghI 5, ghu ghU 6, ghe ghai 7, gho ghau 8, ghaM ghaH / Ga GA 5, Gi GI 6, ku kU 7, ke hai 8, Do Dau 6, U~ UH 10 / ka kA 1, ki kI 2, ku kU 3, ke kai 4, ko kau 5, kaM kaH 6 / kakArAdInAM yA saMkhyA DakArasya sA sNkhyaa| ka ca Ta ta pa ya zAdInAM yA saMkhyA ThakArasya sA saMkhyA jnyeyaa| cakArasya cha Tha tha pha ra SAdInAM ca yA saMkhyA yakArasya saMyoge gha jha Dha dha mAdInAM sA sNkhyaa| tha saMyoge jakArAdInAM sA saMkhyA a a Na na mAdInAM ca yA sNkhyaa| tatra gRhItvA'dharAkSarANi ca dvitIyasthAnAdau rAzI nirIkSayet / yA yasya saMkhyA nizcitA' tasmai tasyAM dizi madhye viniyojyet| sammitAM dviguNIkRtya 'dazabhirguNayet / saiSA kAla-saMkhyA vinirdishet| artha-gAdi vargoM ke svara yoga ko kahate haiM-ga gA ina vargoM kI do saMkhyA; gi gI ina vargoM ko tIna saMkhyA; gu gU ina vargoM kI cAra saMkhyA; ge gai ina vargoM kI pA~ca saMkhyA; go gau ina vargoM kI chaH saMkhyA aura gaM gaH ina vargoM kI sAta saMkhyA hai| _aba khAdi vargoM ke svarasaMyoga ko kahate haiM-kha khA ina vargoM kI tIna saMkhyA khi khI ina vargoM kI cAra saMkhyA; khu khU ina vargoM kI pA~ca saMkhyA; khe khai ina vargoM kI chaH saMkhyA; kho khau ina vargoM kI sAta aura khaM khaH ina vargoM kI ATha saMkhyA hotI hai|.. ghAdi vargoM kI saMkhyA kA krama bhI isa prakAra avagata karanA cAhie-gha ghA ina vargoM kI cAra saMkhyA; ghi ghI ina vargoM kI pA~ca saMkhyA; ghu ghU ina vargoM kI chaha saMkhyA; ghe ghai ina vargoM kI sAta saMkhyA; gho ghau ina vargoM kI ATha saMkhyA evaM ghaM ghaH ina vargoM kI nau saMkhyA Ga GA ina vargoM kI pA~ca saMkhyA; Gi GI ina vargoM kI chaH saMkhyA, ku kU ina vargoM kI sAta saMkhyA; Dai ina vargoM kI ATha saMkhyA; Go GI ina vargoM kI nau saMkhyA aura Ga GaH ina vargoM kI dasa saMkhyA hai| ka kA ina vargoM kI eka saMkhyA; ki kI ina vargoM kI do saMkhyA ku kU ina vargoM kI tIna saMkhyA; ke kai ina vargoM kI cAra saMkhyA ko kau ina vargoM kI pA~ca saMkhyA aura kaM kaH ina vargoM kI chaH saMkhyA hai| ka kA, ki kI Adi kI jo saMkhyA hai, Da DA, Di DI Adi kI bhI vahI saMkhyA hai arthAta Da DA ina vargoM kI eka saMkhyA, Di DI ina vargoM kI do saMkhyA, Du DU ina vargoM kI tIna saMkhyA, De Dai ina vargoM kI cAra saMkhyA, Do Dau ina vargoM kI pA~ca saMkhyA aura DaM DaH ina vargoM kI chaH saMkhyA hai| ka ca Ta ta pa ya zAdi vargoM kI jo saMkhyA hai, ThakAra kI vahI saMkhyA hai arthAt Tha ThA ina vargoM kI do saMkhyA, ThiThI ina 1. ke kAdInAM-tA. muu.| 2. jJeyA iti pATho nAsti-tA. muu.| 3. adharAkSarAH-ka. muu.| 4. tasyai-tasya dizi madhye-tA. muu.| 5. guNayecca-tA. muu.| 6. eSA-tA. muu.| 134 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNoM kI cAra saMkhyA, Thu ThU ina vargoM kI chaH saMkhyA, The hai ina vargoM kI bAraha saMkhyA, Tho Thau ina vargoM kI caubIsa saMkhyA aura ThaM ThaH ina vargoM kI ar3atAlIsa saMkhyA hotI hai| cakAra kI aura cha Tha tha pha ra Sa ina vargoM kI jo saMkhyA hai, yakAra ke saMyoga hone para gha jha Dha dha bha kI vahI saMkhyA hotI hai| U Ja Na na ma kI jo saMkhyA hai, tha saMyukta jakAra kI vahI saMkhyA hotI hai arthAt tha ja kI saMkhyA 100 / praznAkSaroM ko grahaNa kara dvitIya sthAna meM rAzi kA nirIkSaNa karanA caahie| jisa varNa kI jo saMkhyA nizcita kI gayI hai, usako usakI dizA meM likha denA caahie| samasta saMkhyAoM ko jor3akara yogaphala ko dUnA kara dasa se guNA karanA caahie| guNA karane se jo guNanaphala Ave vahI kAla saMkhyA samajhanI caahie| vivecana-AcArya ne uparyukta prakaraNa meM samaya-maryAdA nikAlane kI eka nizcita prakriyA batalAyI hai| isameM prazna ke sabhI vargoM kA upayoga ho jAtA hai tathA sabhI vargoM kI saMkhyApara-se eka nizcita saMkhyA kI niSpatti hotI hai| yadi isa prakriyA ke anusAra samaya-maryAdA nikAlI jAya to nizcita samayasaMkhyA dinoM meM avagata karanI caahie| jahA~ ulajhana kA savAle ho vahA~ bhale hI isa saMkhyA ko mAsoM meM jJAta kreN| isa samaya saMkhyA kA upayoga prAyaH sabhI prakAra ke praznoM ke nirNaya meM hotA hai| isIlie AcArya ne samasta saMyukta-asaMyukta varNoM kI saMkhyAe~ pRthak-pRthak nizcita kI haiN| ataeva samasta praznAkSaroM kI saMkhyA ko eka sthAna meM jor3akara rakha lenA cAhie, pazcAt isa yogaphala ko dUnA kara dasa se guNA kareM aura guNanaphala pramANa samayasaMkhyA smjheN| kisI bhI prazna ke samaya kI saMkhyA ko jJAta karane kA eka niyama yaha bhI hai ki svara aura vyaMjanoM kI saMkhyA ko pRthak-pRthak nikAlakara yoga kara leN| yahA~ saMkhyA kA krama nimna prakAra avagata kareM-a = 1, A = 2, i = 3, I = 4, u = 5, U = 6, e = 7, ai = 8, o = 6, au = 10, aM = 11, aH = 12, ka = 13, kha = 14, ga = 15, gha = 16, ca = 17, cha = 18, ja = 16, jha = 20, Ta = 21, Tha = 22, Da = 23, Dha = 24, ta = 25, tha = 26, da = 27, dha = 28, pa = 26, pha = 30, ba = 31, bha = 32, ya = 33, ra = 34, la = 35, va = 36, za = 37, Sa = 38, sa = 36, ha = 40, Ga Ja Na na ma = 100 / prazna ke svara aura vyaMjanoM kI saMkhyA ke yoga meM 20 se guNA kareM aura guNanaphala meM vyaMjana saMkhyA kA AdhA jor3a deM to dinAtmaka samaya saMkhyA A jaaegii| udAharaNa-jaise mohana ne apane kAryasiddhi kI samaya-avadhi pUchI hai| yahA~ mohana se praznavAkya pUchA to usane 'kailAsa parvata' khaa| yahA~ para mohana ke praznavAkya meM svara aura vyaMjanoM kA vizleSaNa kiyA, to nimna rUpa huA k + ai + l + A + s + a + p + a + r + v + a + t + a isa vizleSaNa meM k + l + s + p + r + k + t vyaMjana haiM aura ai + A + a + a + a + a svara haiN| uparyukta saMkhyA-vidhi se svara aura vyaMjanoM kI saMkhyA nikAlI to kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 135
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 + 35 + 36 + 26 + 36 + 34 + 25 = 211 vyaMjana saMkhyA kA yoga / < + 2 + 9 + 9 + + 1 = 14 svara saMkhyA kA yoga / 211 + 14 = 225 yogaphala 225 x 20 4500 guNanaphala / 211 / 2 = 105 = = = vyaMjanasaMkhyA kA AdhA / 4605 dina arthAt 12 varSa 6 mahInA 15 dina ke bhItara vaha 4500 + 105 kArya avazya siddha hogA / sIdhe-sAde praznoM kI jo jaldI hI hala honevAle hoM, unakI samaya saMkhyA nikAlane ke lie svara aura vyaMjana saMkhyA ko paraspara guNA kara 30 kA bhAga dene para dinAtmaka samaya meM se svara saMkhyA ko ghaTAne para kAlAvadhi kI dinAtmaka saMkhyA AtI hai / udAharaNa - praznavAkya pahale kA hI hai| isakI svara saMkhyA 14 aura vyaMjana saMkhyA 211 hai / ina donoM kA guNA kiyA - 136 : kevalajJAnapra yUDAmaNi 14211 = 2654 + 30 = 68-14 = 84 dina arthAt do mahInA caubIsa dina meM kArya siddha hogaa| isI prakAra jyotiSazAstra meM AliMgita, abhidhUmita aura dagdha samaya meM kiye gaye praznoM kI samaya saMkhyA nikAlane kI bhinna-bhinna praNAliyA~ haiM, jina para se vibhinna praznoM kI samayasaMkhyA vibhinna AtI hai / 'bRhajjyotiSArNava' meM samaya saMkhyA nikAlane kI aMka vidhi eka prazna para se batAyI hai / usameM kahA gayA ki pRcchaka se koI aMka pUchakara usameM usI aMka kA cauthAI hissA jor3akara tIna kA bhAga dene para samayasaMkhyA nikala AtI hai / para yahA~ itanA smaraNa rakhanA hogA ki yaha samaya sImA choTe-moTe praznoM ke uttara ke lie hI upayogI ho sakatI hai, bar3e praznoM ke lie nahIM / uparyukta samaya sUcaka prakaraNa se naSTa jAtaka kA iSTakAla bhI siddha kiyA jA sakatA hai / isake sAdhana kI prakriyA yaha hai ki samasta praznAkSaroM kA ukta vidhi se jo kAlamAna AegA, vaha palAtmaka iSTakAla hogaa| isameM 60 kA bhAga dene se ghaTyAtmaka hogA tathA ghaTI sthAna meM 60 se adhika hone para isameM bhI 60 kA bhAga dene se jo zeSa bacegA, vahI ghaTyAtmaka janma samaya kA iSTakAla hogaa| prathama AcArya dvArA pratipAdita prakriyA se iSTakAla sAdhana kA udAharaNa diyA jAtA hai praznavAkya yahA~ bhI 'kailAsa parvata' hI hai| isakI kAlasaMkhyA ukta vidhi se banAyI to 4+48 + 66 + 24 + 48 + 48 + 12 = 280 x 2 = 560, isako 10 se guNA kiyA to - 560 x 10 = 5600 palAtmaka iSTakAla huA / 5600 60 = 63 ghaTI 20 pala / yahA~ ghaTI sthAna meM 60 se adhika haiM / ataH 60 kA bhAga dekara zeSa mAtra 33 ghaTI grahaNa kiyA / isalie yahA~ iSTakAla 33 ghaTI 20 pala mAnA jAyagA / anya granthAntaroM meM pratipAdita kAlasAdhana ke niyamoM para-se bhI iSTakAla kA sAdhana kiyA jA sakatA hai| pahale jo saMkhyAmAna pratipAdaka varNoM-dvArA isI prazna kA 4605 - kAla
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAna AyA hai, isI ko yahA~ palAtmaka iSTakAla mAna liyA jAegA ataH 46051 x 60 = 74 ghaTI 453 pala; ghaTI sthAna meM punaH 60 kA bhAga diyA to 76 + 60 = 1 labdhi aura zeSa 16 AyA, ataeva 16 ghaTI 45 pala iSTakAla mAnA jaaegaa| isa prakAra kisI bhI vyakti ke praznAkSaroM ko grahaNa kara isa kAla sAdhana niyama dvArA janma samaya kA iSTakAla lAyA jA sakatA hai| mAsa, pakSa, tithi aura iSTakAla ke jJAta ho jAne para lagna sAdhana ke niyama dvArA lagna lAkara janmakuNDalI banA lenI caahie| graha aura rAziyoM kA kathana aSTasu vargeSu rAhuparyantAH' aSTagrahA;, cha Ja Na na meSu ketugrahazca / akArAdidvAdaza-mAtrAH syuaadshraashyH| ekArAdayaste ca mAsAH, ye ca tAni lgnaani| yAnyakSarANi tAni nakSatrANi (tAnyaMzAni) bhavanti / kakarAdihakArAntamazvinyAdinakSatrANi kssipet| Ga a Na na mAn varjayitvA uttarAkSareSu azvinyAdhAH, adharAkSareSu dhaniSThAdyAH / eSvekAntaritanakSatraM vicArayet adharAkSaraM saMsAdhayet / atha rAziSUttarAdharaM uttarAdharanakSatraM ca nirdishet| iti nssttjaatkm| __ artha-aSTavargoM meM rAhuparyanta ATha graha hote haiM aura Ga ja Na na ma ina vargoM meM ketu graha hotA hai| akArAdi 12 svara dvAdaza rAzi saMjJaka hote haiN| ekArAdika bAraha mahIne ke varNa kahe gaye haiM, ve hI dvAdaza lagna saMjJaka hote haiN| prazna meM jitane akSara hote haiM, utane hI lagna ke aMza samajhane caahie| ka akSaroM se lekara hakAra paryanta-ka kha ga gha ca cha ja jha Ta Tha Da Dha ta tha da dha va pha ba bha ya ra la va za Sa sa ha ye 28 akSara kramazaH azvinyAdi 28 nakSatra saMjJaka haiN| Ga Ja Na na ma inako chor3akara uttarAkSaroM-ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa kI azvinyAdi saMjJA aura adharAkSaroM-kha gha cha jha Tha Dha tha dha pha bha ra va Sa ha kI dhaniSThAdi saMjJA hotI hai| yahA~ ekAntarita rUpa se nakSatroM kA vicAra kara adharAkSaroM ko siddha karanA caahie| uttarAdhara rAziyoM meM uttarAdhara nakSatroM kA nirUpaNa karanA caahie| isa prakAra naSTajAtaka kI vidhi avagata karanI caahie| vivecana-a A i I u U R R la la e ai o au aM aH ina praznAkSaroM kA svAmI sUrya; ka kha ga gha Ga ina vargoM kA candramA; ca cha ja jha Ja ina vargoM kA maMgala; Ta 1. grahAn kSipet-ka. muu.| 2. ketave-ka. muu.| 3. dvAdazamAtrAsu dvAdaza rAzayaH-ka. muu.| 4. azvinyAdau-ka. muu.| 5. dhaniSThAdau-ka. muu.| 6. vApi tasyAdharAkSarANAM nakSatraM-ka. muu.| 7. tulanA-ca. jyo. pR. 63 / ke. pra. ra. pR. 113-114 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 137
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Tha Da Dha Na ina vargoM kA budha; ta tha da dha na ina vargoM kA guru; pa pha ba bha ma ina vargoM kA zukra; ya ra la va ina vargoM kA zani, za Sa sa ha ina vargoM kA rAhu aura Ga Ja Na na ma ina anunAsika vargoM kA ketu hai| a varNa prazna kA AdhakSara ho to jAtaka kI meSarAzi, A prazna kA AdyakSara ho to vRSarAzi, isa prazna kA AdyakSara ho to to mithuna rAzi, I prazna kA AdyakSara ho to karka rAzi, u ho to siMha rAzi, U Adya praznAkSara ho to kanyA rAzi, e Adya praznAkSara ho to tulA rAzi, ai Adya praznAkSara ho to vRzcika rAzi, o Adya praznAkSara ho to dhana rAzi au Adya praznAkSara ho to makara rAzi, aM praznAkSaroM kA Adya varNa ho to kumbha rAzi aura aH Adya praznAkSara ho to mIna rAzi janma samaya kI-janma rAzi samajhanI caahie| yahA~ jo varNa jisa rAzi ke lie kahe gaye haiM, unakI mAtrAe~ bhI lenI caahie| ekArAdi jo mAsa saMjJaka akSara haiM, ve hI meSAdi dvAdaza lagna saMjJaka hote haiM-a e ka ina vargoM kI meSa lagna saMjJA, ca Ta ina vargoM kI vRSa lagna saMjJA, ta pa ina vargoM kI mithuna lagna saMjJA, ya za ina vargoM kI karka lagna saMjJA, ga ja Da ina vargoM kI tulA lagna saMjJA, da ba la sa ina varNoM kI vRzcika lagna saMjJA, I au dha jha Dha ina vargoM kI dhanu lagna saMjJA, dha bha va ha ina vargoM kI makara lagna saMjJA, u U GaJa Na ina vargoM kI kumbha lagna saMjJA evaM aM aH-anusvAra aura visarga kI mIna lagna saMjJA hai| eka anubhUta lagnAnayana kA niyama yaha hai ki jo graha jina akSaroM kA svAmI batAyA gayA hai, prazna ke una vargoM meM usI graha kI rAzi-lagna hotI hai| isakA vivecana isa prakAra hai ki a A i I u U R R la la e ai o au aM aH ina vargoM kA svAmI sUrya batAyA hai aura sUrya kI rAzi siMha hotI hai, ataH uparyukta praznAkSaroM ke hone para siMha lagna jAtaka kI avagata karanI caahie| isI prakAra ka kha ga gha Ga ina vargoM kA svAmI matAntara meM maMgala batAyA hai, ataH meSa aura vRzcika ina donoM meM se koI lagna samajhanI caahie| yadi varga kA sama akSara praznAkSaroM kA Adya varNa ho to sama rAzi saMjJaka lagna aura viSama praznAkSara Adya varNa ho to viSama rAzi lagna hotI hai| tAtparya yaha hai ki ka ga Ga ina Adya praznAkSameM meSa lagna, cha jha ina Adya praznAkSaroM meM vRSa lagna, Ta Da Na ina Adya praznAkSaroM meM mithuna lagna, ya ra la va za Sa sa ha ina praznAkSaroM meM karka lagna, a A i I u U R RtR lU e ai o au aM aH ina Adya praznAkSaroM meM siMha lagna, Tha Dha ina vargoM kI kanyA lagna, ca ja Ja ina vargoM kI tulA lagna, kha gha ina vargoM kI vRzcika lagna, ta da ina vargoM kI dhanu lagna, pha bha ina vargoM kI makara lagna, pa ba ina vargoM kI kumbha lagna evaM tha dha ina varNoM kI mIna lagna hotI hai| naSTa jAtaka banAne kI vyavasthita vidhi-sarva prathama pRcchaka ke praznAkSaroM ko likhakara, usake svara aura vyaMjana pRthak kara aMka saMkhyA alaga-alaga banA leN| pazcAt svara saMkhyA aura vyaMjana saMkhyA kA paraspara guNA kara usa guNanaphala meM nAmAkSaroM kI saMkhyA ko jor3a deN| anantara saMvatsara, mAsa, pakSa, dina, tithi, nakSatra, lagna Adi ke sAdhana ke lie 1. ca. jyo. pR. 34 / 138 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane-apane dhruvAMka aura kSepaka jor3akara apanI rAzi saMkhyA kA bhAga dene para arthAt saMvatsara ke lie 60 kA, mAsa ke lie 12 kA, tithi ke lie 15 kA, nakSatra ke lie 27 kA, yoga ke lie 27 kA, lagna ke lie 12 kA evaM grahoM ke Anayana ke lie 6 kA bhAga denA caahie| isa prakAra naSTajAtaka kA janmapatra banAyA jAtA hai| svaravarNAMka cakra a A i I u U R R la la e ai o au aM aH 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 0 hur 0 | | 13 14 15 160 0 | 0 bhala ma | Pos Im| 0 | | 3 20 | saMvatsara, mAsa, tithi Adi ke dhruva-kSepAMka saMvatsara mAsa | tithi | vAra | nakSatra | yoga | lagna | saMjJAe~ 32 8 / 10 / 7 / 7 / 20 / 21 / dhruvAMka 108 / 56 / 60 / 58 . 73 / 58 / 57 / kSepAMka 5 3 53 | 106 / 106 / 106 / 106 / vargAMka 0 grahoM ke dhruva-kSepAMka sUrya candra | bhauma budha | guru | zukra zani rAhu graha / 30 | 13 | 21 / 32 | 23 / 24 | 25 | 36 dhruvAMka 103 | 0 | 33 / 40 / 6. | 0 3 77 kSepAMka 51 / 53 / 53 | 53 | 53 | 53 | 53 | 53 vargAMka udAharaNa-pRcchaka se praznavAkya pUchA to usane 'kailAsa parvata' khaa| isakA vizleSaNa kiyA to-k + ai + l + A + s + a + p + a + r + v + a + t + a huaa| isa vizleSaNa meM svara aura vyaMjanoM kI saMkhyAe~ pRthak-pRthak grahaNa kI to 1 + 3 + 7 + 1 + 2 + 4 + 6 = 24 vyaMjana saMkhyA, 12 + 2 1 + 1 + 1 + 1 = 18 svara saMkhyA, ina svara aura vyaMjana saMkhyAoM kA paraspara guNA kiyA to 24 x 18 = 432 kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 136
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznAMka huaa| isameM nAmAkSara jor3ane haiM-pRcchaka kA nAma manoharalAla hai-ataH nAma vargoM kI 6 saMkhyA bhI praznAMkoM meM jor3I to 432 + 6 = 438 piNDAMka huaa| isameM janma saMvat nikAlane ke lie saMvatsara kA dhruvAMka 32 jor3A to 438 + 32 = 470 huaa| isameM saMvatsara kA kSepAMka jor3A to 400 + 108 = 578 piNDa huaa| isameM 60 kA bhAga diyA, to 578 * 60 = 6 labdhi aura 38 zeSa arthAt 38vA~ saMvatsara krodhI huaa| ataH jAtaka kA janma krodhI saMvatsara meM samajhanA caahie| saMvatsaroM kI gaNanA prabhava se kI jAtI hai| saMtatsarabodhaka sAraNI 1prabhava 11 Izvara 21 sarvajit 31 hemalamba 41 plavaMga 51 piMgala 2 vibhava 12 bahudhAnya 22 sarvadhArI 32 vilaMbI 42 kIlaka 52 kAlayukta 3 zukla 13 pramAthI 23 virodhI 33 vikArI 43 saumya 53 siddhArthI 4 pramoda 14 vikrama 24 vikRti 34 zArvarI 44 sAdhAraNa 54 raudra 5 prajApati 15 vRSa 25 khara 35 plava 45 virodhakRt 55 durmati 6 aMgirA 16 citrabhAnu 26 naMdana. 36 zubhakRta 46 paridhAvI 56 dundubhi 7 zrImukha 17 subhAnu 27 vijaya 37 zobhana 47 pramAdI 57 rudhirodgArI 8 bharaNa 18 tAraNa 28 jaya 38 krodhI 48 AnaMda 58 raktAkSI 6 yuvA 16 pArthiva 26 manmatha 36 vizvAvasu 46 rAkSasa 56 krodhana 10 dhAtA 20 vyaya 30 durmukha 40 parAbhava 50 nala 60 kSaya piNDAMka 438 meM mAsAnayana ke lie usakA dhruvAMka, kSepAka aura vargAMka jor3A to 438 + 8 + 56 + 53 = 555 mAsa piNDa huaa| isameM 12 kA bhAga diyA to 555 * 12 = 46 labdhi, 3 zeSa rahA hai| mAsoM kI gaNanA mArgazIrSa se lI jAtI hai| ataH gaNanA karane para tIsarA mAsa mAgha huaa| isalie jAtaka kA janma mAgha mAsa meM huA kahanA caahie| pakSa vicAra ke lie yadi praznAkSaroM meM samaya saMkhyaka mAtrAe~ hoM to zuklapakSa aura viSamasaMkhyaka mAtrAeM hoM to kRSNa pakSa samajhanA caahie| prastuta udAharaNa meM 6 mAtrAe~ haiM, ataH samayaMkhyaka mAtrAe~ hone ke kAraNa zuklapakSa kA janma mAnA jaaegaa| tithyAnayana ke lie piNDAMka 438 meM tithi ke dhruvAMka, kSepAMka aura vargAMka jor3e to 438 + 10 + 60 + 53 = 561 piNDa huA, isameM 15 kA bhAga diyA to 561 + 15 = 37 labdhi, 6 zeSa, yahA~ pratipadA se gaNanA kI to SaSThI tithi aayii| nakSatrAnayana ke piNDAMka meM nakSatra ke dhruvAMka, kSepAMka, vargAMka jor3e to 428 + 7 + 73 + 106 = 624 piNDa, 624 : 27 = 23 labdhi, 3 zeSa, kRttikAdise nakSatra gaNanA kI to irI saMkhyA mRgazira nakSatra kI AyI, ataH mRgazira janmanakSatra huaa| 140 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. kRttikA 2. rohiNI 3. mRgazirA 4. ArdrA 5. punarvasu 6. puSya 7. AzleSA 1 viSkambha 2 prIti 3 AyuSmAn 4 saubhAgya 5 zobhana 6 atigaNDa 7 sukarmA 8. maghA 6. pUrvAphAlgunI 10. uttarAphAlgunI 11. hasta 12. citrA 13. svAta 14. vizAkhA = 8 dhRti 6 zUla 10 gaNDa 11 vRddhi 12 dhruva nakSatranAmAvalI vArAnayana ke lie - 438 piNDa meM 7 dhruvAMka + 58 kSepAMka + 106 vargAMka 438 + 7 + 58 + 106 = 606 / 27 = 22 labdhi, 5 zeSa, 5vA~ vAra guruvAra huA / yoga nAmAvalI 13 vyAghAta 14 harSaNa 15. anurAdhA 16. jyeSThA 17. mUla 18. pUrvASAr3hA 18. uttarASAr3hA = 20. zravaNa 21. dhaniSThA 15 vajra 16 siddhi 17 vyatIpAta 18 varIyAn 16 parigha 20 ziva 21 siddha 22. zatabhiSA 23. pUrvAbhAdrapada 24. uttarAbhAdrapada 25. revatI 26. azvinI 27. bharaNI yogAnayana - 438 + 20 + 58 + 106 = 622 = 27 = 23 labdhi, 1 zeSa pahalA yoga viSkambha huA / lagnAnayana ke lie prakriyA - 438 piNDAMka + 21 dhruvAMka + 57 kSepAMka + 106 vargAMka 438 +21+ 57 + 106 = 622 / 12 51 labdhi, zeSa 10, meSAdi gaNanA kI to 10vIM lagna makara huI / yahA~ kula svara - vyaMjana saMkhyA praznAkSaroM kI 13 hai, ataH makara lagna ke 13 aMza lagna rAzi ke mAne jAyeMge / = - 22 sAdhya 23 zubha 24 zukla 25 brahma 26 aindra 27 vaidhRti = grahAnayana sUryAnayana - 438 piNDAMka + 30 sUrya dhruvAMka + 103 sUrya kSepAMka + 51 vargAMka 438 + 30 + 103 +51 622 / 12 = 51 labdhi, 10 zeSa, ataH makara rAzi kA sUrya hai| yahA~ itanA aura smaraNa rakhanA hogA ki mAsa saMkhyA aura sUrya rAzi kI samatA ke lie mAsa saMkhyA meM eka jor3anA yA ghaTAnA hotA hai| 1 candrAnayana - 438 +13+ 0 + 53 504 / 12 = 42 labdhi, 0 zeSa, meSa se gaNanA karane para bArahavIM saMkhyA mIna kI huI, ataH mIna rAzi kA candramA hai / = kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 141
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgalAnayana-438 + 21 + 33 + 53 = 545 + 12 = 45 labdhi, 5 zeSa, yahA~ pA~cavIM saMkhyA siMha rAzi kI huii| budhAnayana-438 + 32 + 40 + 53 = 563 - 12 = 46 labdhi, 11 zeSa, yahA~ 11vIM saMkhyA kumbha rAzi kI huii| guru-Anayana-438 + 23 + 6 + 53 = 520 + 12 = 43 labdhi, 4 zeSa cauthI saMkhyA karka rAzi kI hai, ataH guru karka rAzi kA huaa| zukrAnayana-438 + 25 + 0 + 53 = 515 + 12 = 42 labdhi, 11 zeSa, gyArahavIM saMkhyA kumbha rAzi kI hai, ataH zukra kumbha rAzi kA huaa| zanyAnayana-438 + 25 + 3 + 53 = 516 : 12 = 43 labdhi, 3 zeSa, tIsarI rAzi mithuna hai, ataH zani mithuna kA hai| rAhu-Anayana-438 + 36 + 77 + 53 = 604 + 12 = 50 labdhi, 4 zeSa cauthI rAzi karka hai, ataH rAhu karka kA huaa| rAhu kI rAzi meM 6 rAzi jor3ane se ketu kI rAzi AtI hai, ataH yahA~ ketu makara rAzi kA hai| naSTa janmapatrikA-svarUpa janmasaMvat krodhI zubhamAsa mAgha, zuklapakSa, SaSThI tithi, guruvAra ko viSkambha yoga meM - janma huaa| jAtaka kA janma lagna 6 / 13 hai janmakuNDalI nimna prakAra huI __ janmakuNDalI cakra zupabu TLE12caM.X sUpa0ke 2 X 4 gu. rA. X 6 3za. maM. vizeSa-naSTa-vidhi se banAyI janmakuNDalI kA phala jAtaka granthoM ke AdhAra se kahanA caahie| tathA pahale jo mAsa, pakSa, dina aura iSTakAla kA Anayana kiyA hai, usa iSTakAla para se gaNita dvArA lagna kA sAdhana kara usI samaya ke graha lAkara gaNita se naSTa janmapatrI . banAyI jA sakatI hai| isa iSTakAla kI vidhipara-se janmakuNDalI ke samasta gaNita ko kara lenA caahie| gamanAgamana pra athagamanAgamanamAha-A I ai au dIrghasvarasaMyuktAni praznAkSarANi bhavanti, tadA gamanaM bhavatyeva / uttarAkSareSu uttarasvarasaMyukteSu a i e o evamAdiSvAgamanamamAdizet 142 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAkSareSu nAsti gamanam / yatra prazne dvipAdAkSarANi bhavanti Da ga ka kha antadIrgha svara saMyoge anabhihatazca gamanahetvarthaH / iti gamanAgamanam 3 / artha - gamanAgamana prazna ko kahate haiM- A I ai au ina dIrgha svaroM se yukta praznAkSara hoM to pRcchaka kA gamana hotA hai / yadi uttarAkSaroM- ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa uttara svara a i. e o saMyukta hoM to pRcchaka jisa paradesI ke sambandha meM prazna karatA hai, vaha avazya AtA hai| yadi pRcchaka ke praznAkSara uttara saMjJaka hoM to gamana nahIM hotA hai| jahA~ prazna meM dvipAda saMjJaka a e ka ca Ta ta pa ya za varNa, Da ga ka kha tathA ya ra la va ye varNa dIrgha mAtrAoM se yukta hoM evaM anabhihata saMjJake varNa praznAkSara hoM, vahA~ gamana karane meM kAraNa hote haiM arthAt uparyukta praznAkSaroM ke hone para gamana hotA hai / isa prakAra gamanAgamana prakaraNa samApta huA / vivecana - isa prakaraNa meM AcArya ne pathika ke Agamana evaM gamana ke prazna kA vicAra kiyA hai| yadi praznAkSaroM kA Adya varNa dIrgha mAtrA se yukta ho to pRcchaka kA gamana kahA caahie| ka ga ca ja Ta Da ta da na pa ba ma ya la za sa ina vargoM meM se hasva mAtrA yukta koI varNa Adya praznAkSara ho to pathika kA Agamana batalAnA caahie| yadi praznAkSaroM meM Adya praznAkSara dvipAda saMjJaka ho aura dvitIya praznAkSara catuSpAda saMjJaka ho, to savArI dvArA gamana kahanA caahie| yadi Adya praznAkSara dvipAda saMjJaka aura dvitIya praznAkSara apAda saMjJaka ho, to binA savArI ke paidala gamana batalAnA cAhie / prazna kA AdyakSara a e ka ca Ta tapa va za inameM se koI ho aura vaha dIrgha ho to nizcaya hI gamana karanA cAhie / yadi praznAkSaroM meM Adya varNa adhara mAtrA vAlA ho to zIghra gamana aura uttara mAtrA vAlA ho to gamanAbhAva kahanA cAhie / pathikAgamana ke prazna meM jitane vyaMjana hoM, unakI saMkhyA ko dviguNita kara mAtrA saMkhyA kI triguNita rAzi meM jor3a deM aura jo yogaphala ho usameM do kA bhAga deM, eka zeSa rahe to zIghra Agamana aura zUnya zeSa meM vilamba se Agamana kahanA cAhie / praznazAstra ke granthAntaroM meM kahA gayA hai ki yadi prazna lagna se cauthe yA dazaveM sthAna meM zubha graha hoM to gamanAbhAva aura pApa graha hoM to avazya gamana hotA hai / Agamana ke prazna meM yadi prazna kAla kI kuNDalI meM 2 / 5 / 8 / 11 sthAnoM meM graha hoM, to videza gaye hue puruSa kA zIghra Agamana hotA hai / 2 / 5 / 11 ina sthAnoM meM candramA sthita ho, to sukhapUrvaka pathika kA Agamana hotA hai| prazna kuNDalI ke AThaveM bhAga meM sthita candramA pathika ke rogI hone kI sUcanA detA hai / yadi prazna lagna se saptama bhAva meM candramA ho, to pathika ko mArga meM AtA huA kahanA cAhie / praznakAla meM cara rAziyoM - meSa, karka, tulA 1. antaH dIrghasvarasaMyoge ka. mUH / 2. abhihata - ka. mU. / 3. ke. pra. ra. pU. 61 / bRhajjyotiSArNava, a. 5 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 143
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura makara meM se koI rAzilagna ho aura candramA caturtha meM baiThA ho, to videzI kisI nizcita sthAna para sthita hai, aisA phala samajhanA caahie| yadi lagna kA svAmI lagna sthAna yA dasaveM sthAna meM sthita ho athavA 47 ina bhAvoM meM sthita ho aura lagna sthAna ke Upara usakI dRSTi ho, to pravAsI sukhapUrvaka paradesa meM rahatA huA vApasa AtA hai| yadi lagneza 6382 ina sthAnoM meM ho, to paradesI rAste meM AtA huA samajhanA caahie| lagna cara ho, candramA cara rAzi para aura saumya graha-candra, buddha, guru, zukra 1 / 3 / 4 / 5 / 6 / 10 meM sthita hoM aura candramA vakra gativAlA ho, to paradesI thor3e hI samaya meM lauTa AtA hai| 2 / 3 / 5 / 6 / 7 ina sthAnoM meM rahane vAle graha vakra gati hoM, guru 1 / 4 / 7 / 10 sthAnoM meM ho aura zukra, navama, paMcama sthAna meM ho, to videzI zIghra AtA hai| zukra aura guru lagna meM hoM to AnevAle kI corI hotI hai| bRhaspati apanI ucca rAzi para ho athavA dasaveM sthAna meM ho to paradesa meM gaye vyakti ko adhika dhanalAbha kahanA caahie| yadi zukra, budha, candramA, dasaveM sthAna meM sthita hoM, to paradesI sukhapUrvaka dhana, yaza aura sammAna ko prApta kara kucha dinoM meM lauTatA hai| yadi saptama sthAna kA svAmI praznakuNDalI meM lagna meM ho aura lagneza saptama sthAna meM sthita ho, to pravAsI jaldI vApasa AtA hai| yadi praznakAla meM sthita lagna ho aura candramA sthira rAzi meM sthita ho tathA mandagati vAle graha kendr-1|4|7|10 sthAnoM meM sthita hoM, lagna aura lagneza dRSTihIna hoM, to isa prakAra kI prazna sthiti meM paredasI kA Agamana nahIM hotA hai| maMgala dasaveM sthAna meM sthita ho tathA vakra gati vAle grahoM ke sAtha itthazAla karatA ho aura candramA saumya grahoM se adRSTa ho, to pravAsI jIvita nahIM lautttaa| tathA saumyagraha-candramA budha, guru, zukra 6 / 8 / 12 ina bhAvoM meM sthita hoM aura nirbala pApa grahoM se dRSTa hoM aura candramA evaM sUrya pApa grahoM se dRSTa hoM to dUra sthita pravAsI kI mRtyu kahanI caahie| yadi pRSThodaya meSa, vRSa, karka, dhanu aura makara rAziyA~ pApa graha se yukta hoM evaM 1 / 4 / 5 / 67 / 8 / 6 / 10 ina sthAnoM meM pApa graha hoM tathA zubha grahoM kI dRSTi ina sthAnoM para na ho, to pravAsI kI mRtyu kahanI caahie| sUrya praznakuNDalI ke nauveM bhAva meM sthita ho, to pravAsI ko roga pIr3A; budha isI sthAna meM ho tathA zubhagrahoM kI dRSTi ho, to sammAna prApti; maMgala isI bhAva meM zubhagrahoM se adRSTa ho, to saMkaTa; guru isI bhAva meM lagneza yA dazameza hokara baiThA ho, to artha prApti aura zani isI bhAva meM aSTameza hokara sthita ho, to nAnA prakAra ke kaSTa pravAsI ko kahane caahie| yadi praznakAla meM karka, vRzcika, kumbha aura mIna lagna hoM, lagneza pApa grahoM ke sAtha ho aura candramA cara rAzi meM sthita ho, to videzI Ane kA vicAra karane para bhI nahIM A sakatA hai| hA~ vaha sukhapUrvaka kucha samaya taka vahA~ raha jAne ke bAda AtA hai| lagna dvisvabhAva ho aura candramA cara rAzi meM ho, to zatru Ate hue pravAsI ko bIca meM rokakara kaSTa detA hai| lagna sthAna se jitane sthAna meM balI graha sthita hoM, utane hI mAsa meM pravAsI 1. pra. vai. pR. 70-71 / 2. zIghra gati vAlA graha pIche aura manda gati vAlA graha Age ho to itthazAla yoga hotA hai| 144 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ lauTa AtA hai| yadi balavAna graha cara rAzi meM sthita hoM, to eka mahIne meM, sthira rAzi meM hoM, to tIna mahIne meM aura dvisvabhAva rAzi meM sthita hoM, to do mahIne meM pravAsI vApasa AtA hai| lagna se jitanI dUra para ho, utane hI dinoM meM lauTane kA dina kahanA caahie| lAbhAlAbha prazna vicAra atha lAmAlAmamAha-prazne saGkaTa vikaTamAtrAsaMyuktottarAkSareSu bhulaabhH| vikttmaatraasNyuktottraakssressvlplaamH| saGkaTamAtrAsaMyuktottarAkSareSvalpalAmaH, kaSTasAdhyazca / jIvAkSareSu jIvalAmo dhAtulAbhazca / mUlAkSareSu muullaabhH| iti pUrvaM kathayitvA punaH saMkhyAM vinirdishet| artha-atha lAbhAlAbha kA vicAra karate haiN| prazna meM saMkaTavikaTa mAtrAoM se yukta' saMyukta uttarAkSara hoM to bahuta lAbha hotA hai| vikaTa mAtrA-A i ai au mAtrAoM se saMyukta uttarAkSara- ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa hoM to isa prakAra ke prazna meM pRcchaka ko alpa lAbha hotA hai| saMkaTa-a i e o mAtrAoM se saMyukta uttarAkSara prazna ke hoM toM alpa lAbha aura kaSTa se usakI prApti hotI hai| jIvAkSara praznAkSara- a A i e o aH ka kha ga gha ca cha ja jha Ta Tha Da Dha ya za ha hoM to jIvalAbha aura dhAtulAbha hotA hai| mUlAkSara-I ai au Ga Ja Na na ma la ra Sa praznAkSara hoM to mUla lAbha hotA hai| isa prakAra pahale jIva, mUla aura dhAtu kA lAbha kahakara lAbha kI saMkhyA nizcita karanI caahie| saMkhyA lAne kI prakriyA samayAvadhi kI vidhi ke anusAra jJAta karanI caahie| tAtparya yaha hai ki u U aM aH ina mAtrAoM se saMyukta ka ga ca ja Ta Da ta da na pa ba ma ya la za vargoM meM se koI bhI varNa Adya praznAkSara ho to pRcchaka ko atyadhika lAbha hotA hai| A I ai au ina mAtrAoM se saMyukta pUrvokta akSaroM meM se koI akSara Adha praznAkSara ho to alpalAbha evaM a i e o ina mAtrAoM se saMyukta pUrva vargoM meM se koI varNa Adya praznAkSara ho to pRcchaka ko kaSTa se alpalAbha hotA hai| vivecana- lAbhAlAbha ke prazna kA vicAra jyotiSazAstra meM do prakAra se kiyA hai-prathama praznAkSara para-se aura dvitIya praznalagna se| praznAkSaravAle siddhAnta ke sambandha meM 1. sarariu saddadivAara sarAi vaggANa paMcamA vnnnnaa| DaDDhA viyaDa saMkaDa aharAhara asuha nnaamaaii| u U aM aH ete paMcamaSaSThikA ekAdazamadvAdazamAzcatvAraH svarAH tathA Ga Ja Na na mA iti vargANAM paJcamA varNAH dagdhAH vikaTasaMkaTA adharA azubhanAmakAzca bhvnti||' -a. vU. sA. gA. 4 / 2. kucujugavasudisasaraA vIya cautthAI vggvnnnnaaii| ahidhUmiAI majjhA te uNa aharAiM viyddaai|| A I ai au dvitIyacaturthASTamadazamazcatvAraH svarAH tathA khachaThathapharaSAH ghajhaDhadhabhavahAH, ete dvitIyacaturthavargANAM caturdazavarNAH abhidhUmitAH madhyAstathA uttarAdharA vikttaashcbhvntiiti||'-a.cuu. sA. gA. 3 / 3. "paDhamaM taIyasattama radhasara paDhama tiiyvggvnnnnaaiN| AliMgiyAhiM suhayA uttarasaMkaDaa nnaamaaiiN| A i e o ete prathamasaptamanavamAzcatvAraH tathA ka ca Ta ta pa ya zA ga ja Da da va la sA ete prathamatRtIyacaturdazavarNAzca AliMgitAH, subhagAH, uttarAH saMkaTanAmakAzca bhavantIti" a. cU. sA. gA. 2 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 145
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'samayAvadhi' ke prakaraNoM meM kAphI likhA jA cukA hai| yahA~ para praznalagnavAle siddhAnta kA hI pratipAdana kiyA jAtA hai 'bhuvanadIpaka' nAmaka grantha meM AcArya padmaprabhasUri ne lAbhAlAbha kA rahasya batalAte hue likhA hai ki prathama lagna kA svAmI lenevAlA aura gyArahaveM sthAna kA svAmI denevAlA hotA hai| jaba praznakuNDalI meM lagneza aura ekAdazeza donoM graha eka sAtha hoM tathA candramA gyAhaveM sthAna ko dekhatA ho to lAbha kA pUrNa yoga samajhanA caahie| uparyukta donoM sthAna-lagna aura ekAdaza tathA ukta donoM sthAna ke svAmI-lagneza aura ekAdazeza ina cAroM kI vibhinna paristhitiyoM se lAbhAlAbha kA nirUpaNa karanA caahie| lagneza, candramA aura dvitIyeza ye tInoM eka sAtha 1|25|in sthAnoM meM praznakuNDalI meM hoM to zIghra sahasroM rupayoM kA lAbha pRcchaka ko hotA hai| candramA, budha, guru aura zukra pUrNa balI hoM / / 11 / 6 / 5 / 1 / 4 / 7 / 10 ina sthAnoM meM sthita hoM yA apanI ucca rAzi ko prApta hoM aura pApa graharahita hoM to pRcchaka ko zIghra hI bahuta lAbha hotA hai| zukra apanI ucca rAzi para sthita huA lagna meM baiThA ho yA cauthe athavA pA~caveM bhAva meM baiThA ho aura zubha grahoM se dRSTa yA yuta ho, to gA~va, nagara, makAna aura pRthvI Adi kA lAbha hotA hai| yadi lagna kA svAmI apanI ucca rAzi para ho yA lagna sthAna meM ho aura 'karma-dasaveM sthAna kA svAmI lagna ko dekhatA ho, to pRcchaka ko rAjA se dhana lAbha hotA hai| yadi karma-dasaveM bhAva kA svAmI pApa grahoM ke dvArA dekhA jAya to, svalpalAbha rAjA se hotA hai| candramA, lagneza aura dvitIyeza ina tInoM kA kabUla yoga ho, to pracura dhana kA lAbha hotA hai| dhana sthAna-dvitIya bhAva kA svAmI apane ghara yA ucca rAzi meM baiThA ho to pracura dravya kA lAbha hotA hai| dhaneza zatrurAzi yA nIca rAzi meM sthita ho, to lAbhAbhAva samajhanA caahie| yadi praznakuNDalI meM lagna kA svAmI lagna meM dhana kA svAmI dhana sthAna meM aura lAbheza lAbha sthAna meM ho, to ratna, sonA, cA~dI aura AbhUSaNoM kA lAbha hotA hai| lagneza apanI ucca rAzi kA ho yA lagna sthAna meM ho tathA lagneza bhI lagna sthAna meM ho athavA lagneza aura lAbheza donoM lAbha sthAna meM hoM, to pRcchaka ko dravya kA lAbha karAnevAlA yoga hotA hai| lagneza aura dhaneza lagna sthAna meM hoM, bRhaspati ko candramA dekhatA ho tathA bRhaspati balI ho, to pUchanevAle vyakti ko adhika lAbha karanevAlA yoga samajhanA caahie| dhaneza aura bRhaspati ye donoM zukra aura budha se yukta hoM, to adhika dhana milatA hai| guru, budha aura zukra ye tInoM praznakuNDalI meM nIca ke hoM tathA pApa grahoM se yuta yA dRSTa hoM tathA 1 / 2 / 5 / 6 / 10 ina sthAnoM ko chor3akara anya sthAnoM meM ye graha sthita hoM, to dhana kA nAza hotA hai| isa prakAra ke praznavAlA vyakti vyApAra meM aparimita dhana 1. bhu., dI. zlo 80-81 2. praH vai pR. 13-14 / 3. lagneza aura kAryeza ina donoM kA ityazAla ho tathA ina donoM meM se kisI eka ke sAtha candramA ityazAla __ karatA ho to kambUla yoga hotA hai-tA. nI. pR. 76 / 146 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA nAza karatA hai| yadi lagneza zatrurAzi meM ho yA nIcastha ho tathA dhaneza nIcastha hokara chaThe sthAna meM sthita ho to dhanakSati hotI hai| zubhAzubha prazna vicAra atha zubhAzubhamAha-abhidhUmitamAtrAyAM saMyuktAkSare diirghaayuH| prazne'bhidhAtiteSu dIrghamaraNamAdizet saGkaTamAtrA saMyuktAgharAkSareSu rogo bhvti| dIrghasvara saMyuktottarAkSareSu dIrgharogo bhvti| aghomAtrAsaMyuktottarAkSareSu devatAkrAntasya mRtyubhvti| adharottareSu dhAtvakSareSu abhidhUmitasvarasaMyukteSu zrIbhyo mRtyurbhvti| ete svarasaMyukteSu / artha-zubhAzubha prakaraNa ko kahate haiN| praznAkSaroM meM Adya praznavarNa abhidhUmita mAtrA se saMyukta vyaMjana ho to dIrghAyu hotI hai| prazna meM Adya praznAkSara abhighAtita varNa ho to kucha samaya ke bAda mRtyu; saMkaTa mAtrAoM-a i e o se yukta adharAkSaroM-kha cha gha jhaTha Dhatha dha pha bha ra va Sa ha meM se koI varNa Adha praznAkSara ho to pRcchaka ko roga hotA hai| A I ai au ina mAtrAoM se yukta uttarAkSaroM-ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa meM se koI varNa Adya praznAkSara ho to lambI bImArI-bahuta samaya taka kaSTa denevAlA roga hotA hai| adhomAtrAoM-A I ai au se saMyukta uttarAkSara-ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa meM se koI varNa Adya praznAkSara ho to deva ke dvArA pIr3ita hone-bhUta, preta dvArA AviSTa hone se mRtyu hotI hai| adharottara dhAtvakSaroM meM-ta tha da dha pa pha ba bha va sa ina vargoM meM abhidhUmita-a I ai au svaroM ke saMyukta hone para striyoM se mRtyu hotI hai| hrasva svara saMyukta dagdha praznAkSara hoM to zatruoM ke dvArA yA zastraghAta se maraNa hotA hai| vivecana-AcArya ne isa zubhAzubha prakaraNa meM pRcchaka kI Ayu kA vicAra kiyA hai| praznAkSaravAle siddhAnta ke anusAra praznazreNI meM Adha varNa AliMgita mAtrA ho to rogI kA roga yatnasAdhya, abhidhUmita mAtrA ho to kaSTasAdhya evaM dagdha mAtrA ho to mRtyu phala kahanA caahie| pRcchaka ke praznAkSaroM meM Adha varNa A I ai au ina mAtrAoM se saMyukta saMyuktAkSara ho to pRcchaka kI dIrghAyu kahanI caahie| yadi Adha praznavarNa kyA, khyA, gyA, ghyA, cyA, chyA, jyA, jhyA, TyA, ThyA, DyA, byA, tyA, thyA, dyA, dhyA, nyA, pyA, phyA, vyA, bhyA, myA, yyA, rayA, lyA, vyA; zyA, SyA, syA, aura hyA, inameM se koI ho to dIrghAyu, kvi, khi, gvi, vi, cci, thvi jvi, ziva, Tvi, Dvi, diva, tvi, thvi, vi, dhvi, nvi, pvi, piva, bbi svi mvi, vi, rirva, lvi, vi, ziva, Svi, svi aura hi ina vargoM meM se koI bhI varNa ho to praznakAla 1. prazne dazAbhighAtiteSu-ka. muu.| 2. strIbhyo mRtyurbhavati-tapata ityarthaH-ka. muu.| . 3. ete hrasvasvara sNyuktessu...| itta munde alpa illa...ka. muu.| 4. bRhajjyotiSArNavasya candronmIlanaprakaraNaM tathA candronmIlanapraznasya dvAdazatamaM prakaraNaM ca drssttvym| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 147
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke bAda 56, 46 yA 66 varSa Ayu kahanI caahie| yadi kisI kA prazna aisA ho ki merI kula Ayu kitanI hai, to praznAkSaroM kI vyaMjana saMkhyA aura svara saMkhyA ko paraspara guNAkara 2 kA bhAga dene para Ayu ke varSa Ate haiN| rogI vyakti kI rogAvadhi pUrvokta samaya avadhi ke niyamoM se bhI nikAlI jA sakatI hai| tathA nimna gaNita niyamoM se praznAkSaroM para-se roga-Arogya kA nizcaya kara sakate haiN| 1-praznazreNI kI varNa aura mAtrA saMkhyA ko jor3akara, jo yogaphala Ae usameM eka aura jor3anA cAhie, isa yoga ko do se guNAkara tIna kA bhAga deM, eka zeSa meM roginivRtti, do zeSa meM vyAdhivRddhi aura zUnya zeSa meM maraNa kahanA caahie| jaise rAmadAsa kI praznavarNasaMkhyA 8 hai| ataH 8 + 1 = 6 x 2 = 18 + 3 = 6 labdhi, zeSa 0, ataH maraNa phala huaa| 2-praznazreNI kI abhidhUmita aura AliMgita mAtrAoM kI saMkhyA kA paraspara guNA kara, ina guNanaphala meM dagdha mAtrAoM kI saMkhyA jor3a denI caahie| phira yogaphala ko tIna se guNA kara cAra se vibhAjita karanA caahie| eka zeSa meM roganivRtti, do zeSa meM rogavRddhi, tIna zeSa meM mRtyu aura zUnya zeSa meM kucha dinoM taka kaSTa pAne ke pazcAt roga dUra hotA hai| 3-pUrvokta samayAvadhi sUcaka aMka saMkhyA ke anusAra svara aura vyaMjanoM kI saMkhyA pRthak-pRthak lAkara donoM ko jor3a denA caahie| isa yogaphala meM pRcchaka ke nAmAkSaroM ko tigunA kara jor3a deM, pazcAt Agata yogaphala meM pA~ca kA bhAga deN| eka zeSa meM vilamba se roganivRtti; do zeSa meM jaldI roganivRtti, tIna zeSa meM mRtyutulya kaSTa, cAra zeSa meM mRtyu yA tattulya kaSTa aura zUnya zeSa meM mRtyu phala hotA hai| ___praznakuNDalIvAle siddhAnta ke anusAra praznalagna meM pApa grahoM-sUrya, maMgala, zani aura kSINa candramA kI rAzi ho aura aSTama bhAva pApa graha se yukta yA dRSTa ho tathA do pApa grahoM ke madhyavartI yA pApa grahoM se yukta candramA aSTama bhAva meM ho to rogI kA zIghra maraNa hotA hai| yadi praznakuNDalI meM sabhI pApa graha lagna se 12veM sthAna meM hoM aura candramA aSTama sthAna meM ho athavA pApagraha saptama bhAva meM hoM aura candramA lagna meM ho yA pApagraha aSTama bhAva meM hoM aura candramA chaThe sthAna meM ho, to rogI kA zIghra maraNa hotA hai| candramA lagna meM ho aura sUrya saptama meM ho, to rogI kA maraNa zIghra hotA hai| candrayukta maMgala meSa yA vRzcika rAzi ke 23 aMza se lekara 27 aMza taka sthita ho, to rogI kA nizcaya maraNa hotA hai| yadi prazna-lagna se saptama bhAva zubhagraha yukta ho, to rogI ko zubha aura pApagraha yukta ho to rogI ko azubha hotA hai| yadi saptama bhAva meM zubha aura azubha donoM hI prakAra ke graha mizrita hoM, to kucha samaya taka bImArI kA kaSTa hone ke bAda rogI acchA ho jAtA hai| praznakuNDalI ke aSTama bhAva meM yadi sUrya yA maMgala ho, to rogI ko rakta aura pittajanita roga hotA hai| yadi aSTama meM budha ho, to sannipAta roga hotA hai| yadi rAhu yukta ravi SaSTha 1. pra. bhU. vi. pR. 53-54 / 148 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva meM ho to kuSTha aura rAhu yukta ravi aSTama bhAva meM ho, to mahAkaSTa hotA hai| yadi lagneza nirbala ho, aSTameza balavAna ho, aura candramA chaThe yA AThaveM sthAna meM ho to rogI kI mRtyu hotI hai| lagneza yadi udita ho aura aSTameza durbala ho evaM ekAdaza balavAna ho to rogI ciraMjIvI hotA hai| yadi praznakuNDalI ke aSTama sthAna meM rAhu ho, to bhUta, pizAca, jAdU-TonA, najara Adi se roga utpanna hotA hai| zani lagna yA aSTama sthAna meM ho, to kevala bhUta, pizAca se roga utpanna hotA hai| praznalagna meM krUra graha hoM to Ayurveda ke ilAja se roga dUra nahIM hotA hai; balki jaise-jaise upacAra kiyA jAtA hai, vaise-vaise roga bar3hatA hai| yadi praznalagna meM balavAna zubha graha hoM to ilAja se roga jalda dUra hotA hai| praznakuNDalI ke sAtaveM bhAva meM pApa graha hoM to vaidyaka ke ilAja se hAni aura zubha graha hoM to DaoNkTarI ilAja se lAbha samajhanA caahie| praznalagna se dasaveM bhAva meM zubha graha hoM to ilAja, pathya Adi upacAroM se roganivRtti evaM azubha graha hoM to upacAra Adi se rogavRddhi avagata karanI caahie| zubha graha ke sAtha athavA lagnasvAmI ke sAtha candramA itthazAla' yoga karatA ho aura zubha grahoM se yukta hokara kendra meM sthita ho, to rogI kA roga jalda acchA hotA hai| kendra meM lagneza yA candramA ho aura ye donoM zubha grahoM se yukta aura dRSTa hoM, to zIghra roganivRtti aura pApa grahoM se yukta yA dRSTa hoM, to vilamba se roganivRtti hotI hai| praznalagna cara yA dvisvabhAva ho, lagneza aura candramA zubha grahoM se yukta hokara apanI rAzi yA 1 / 4 / 10 bhAvoM meM sthita hoM, to jalda roga dUra hotA hai| lagna meM koI graha vakrI ho to roga yatna karane para dUra hotA hai, lagna meM aSTameza ho tathA candramA aura lagneza AThaveM bhAva meM hoM, to rogI kI mRtyu kahanI caahie| lagneza aura aSTameza kA itthazAla yoga ho yA ye graha pApa grahoM se dekhe jAte hoM, to rogI kI mRtyu hotI hai| lagneza caturtha bhAva meM na ho, candramA chaThe bhAva meM ho aura candramA saptameza ke sAtha itthazAla yoga karatA ho athavA saptameza chaThe ghara meM ho, to nizcaya se rogI mRtyu hotI hai| lagneza aura candramA kA azubha graha ke sAtha ityazAla ho yA lagneza aura candramA 4 / 8 / 6 meM sthita hoM evaM pApa grahoM se yukta yA dRSTa hoM, to roganAzaka; 6 / 8 / 10 ina bhAvoM meM pApa graha hoM aura candramA aSTama sthAna meM sthita ho, to rogI kI mRtyu hotI hai| lagna, saptama aura aSTama ina sthAnoM meM pApa graha ho aura zubha graha nirbala hoM; candramA caturtha, aSTama sthAna meM ho evaM candramA ke pAsa ke donoM sthAnoM meM pApa graha hoM, to rogI kI mRtyu hotI hai| cavarga paJcAdhikAra / gargaH-AliGgiteSUttarAkSareSUttarasvarasaMyukteSu yavarga praapnoti| siMhAvalokanakrameNAvarge (krameNa cavarga)'bhighAtite kavarga praapnoti|' maNDUkaplavanakrameNa 'kavarge'bhidhUmite pavarga 1. tA. nI. pR. 65 / 2. cavarge'bhidhUmite pavargaM prApnoti-ka. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 146
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ praapnoti| amohitakrameNa cavarge dagdhe pavarga praapnoti| gajavilokitakrameNa cavargamAliGgite uttarAkSare uttarasvarasaMyukte'varga praapnoti| siMhadRzAnukrameNa' cavarge dagdhe avargo mekaplutyA praapnoti| iti 'cvrgpnycaadhikaarH| ___ artha-gargAcArya dvArA kahe gaye vargAnayana ke niyama ko batAte haiN| AliMgita uttarAkSarAkSara uttara svara saMyukta hone para prazna kA cavarga yavarga ko prApta ho jAtA hai| siMhAvalokana krama se cavarga ke abhidhAtita hone para prazna kA cavarga kavargako prApta ho jAtA hai| maNDUkaplavanakrama se cavarga ke abhidhUmita hone para prazna kA cavarga pavarga ko prApta hotA hai| azvamohita krama se cavarga ke dagdha hone para prazna kA cavarga pavarga ko prApta ho jAtA hai| gajavilokana krama se AliMgita meM uttarasvara saMyukta uttarAkSara prazna vargoM ke hone para cavarga avarga ko prApta ho jAtA hai| siMhadRSTi anukrama se cavarga ke dagdha hone para bhekaplavana / siddhAnta dvArA cavarga avarga ko prApta ho jAtA hai| isa prakAra prazna kA cavarga pA~coM vargoM ko prApta hotA hai| tAtparya yaha hai ki prazna kA pratyeka varga vizeSa-vizeSa niyamoM ke dvArA pA~coM vargoM ko prApta ho jAtA hai| isa prakAra cavarga kA paJcavargAdhikAra pUrNa huaa| vivecana-AcArya ne mUkaprazna, muSTikA prazna, lUkAprazna Adi ke lie upayogI varNaniSkAsana kA niyama Upara gargAcArya dvArA pratipAdita likhA hai| isa niyama kA bhAva yaha hai ki mana meM cintita yA muTThI kI vastu kA nAma kisa varga ke akSaroM kA hai| yaha nizcita hai ki praznAkSara jisa varga ke hote haiM, vastu kA nAma usa varga ke akSara para nahIM hotA hai| pratyeka prazna meM siMhAvalokana, gajAvalokana, nandyAvarta, maNDUkaplavana, azvamohitakrama ye pA~ca prakAra ke siddhAnta vargAkSaroM ke parivartana meM kAma karate haiN| candronmIlana praznazAstra meM ATha prakAra ke parivartana sambandhI siddhAntoM kA nirUpaNa kiyA hai| yahA~ uparyukta pA~coM siddhAntoM kA svarUpa diyA jAtA hai| 1-siMhAvalokana krama-akArAdi bAraha svaroM ke aMka-sthApana kara tathA kakArAdi taiMtIsa vyaMjanoM ke aMka sthApita kara cakra banA lenaa| pazcAt adhara prazna ho to AdhavarNa kI vyaMjana saMkhyA ko 5 se guNA kara mAtrAMka saMkhyA meM jor3a deM aura yogaphala meM ATha kA bhAga lene para ekAdi zeSa meM avarga, kavarga, cavarga, Tavarga, tavarga, pavarga, yavarga aura zavarga samajhanA caahie| yadi uttara prazna ho to mAtrAMka saMkhyA ko 11 se guNA kara vyaMjana saMkhyA meM jor3a deM aura usameM 10 aura jor3akara ATha se bhAga deM tathA ekAdi zeSa meM avargAdi jJAta kreN| saMyukta velA meM pRcchaka jisa dizA meM mukha karake baiThe, usake pIche kI dizA kA aMka 1. anukrameNa iti pAThe nAsti-ka. muu.| 2. prApnoti-iti pATho nAsti- ka. muu.| 3. bR. jyo 4 / 283, 286-88 / 150 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ dikcakra meM dekhakara usa aMka se praznAkSara saMkhyA ko guNA kara tIna se bhAga denA caahie| eka zeSa meM jIvacintA; do meM dhAtucintA aura zUnya zeSa meM mUlacintA samajhanI caahie| punaH labdha ko piNDa meM milAkara do se bhAga denA caahie| eka zeSa meM sukhadAyaka aura zUnya yA do zeSa meM duHkhadAyaka samajhanA caahie| siMhAvalokana dikcakra siMhAvalokana svara vyaMjanAGka cakra | a A i I u U e ai o au aM aH| I za pU. a. | a. ka. 21 / 28 / 27 / 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 | ka kha ga gha Ga ca cha ja jha Ja Ta Tha u.ya. ca. 26 / / 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 22 | Da Dha Na ta tha da dha na pa pha ba bha vAya.pa. | 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 23 | ma ya ra la va za Sa sa ha 0 0 0. . 25 26 27 28 29 30 31 32 33 0 0 0 |t. 24 pa. / udAharaNa-pRcchaka kA praznavAkya 'kailAsa parvata' hai| yahA~ praznavAkya 'ka' uttarAkSara se prArambha hotA hai, ataH praznavAkya kA vizleSaNa kiyA to k + ai + l + A + s + a + p + a + r + v + a + t + a = ai + A + a + a + a + a svara; k + l + s + + i + v + t vyaMjana-siMhAvalokana ke aMka cakrAnusAra mAtrAMka-8 + 2 + 1 + 1 + 1 + 1%3 14, vyaMjanAMka = 1+ 28 + 32 + 21 + 27 + 26 + 16 = 154 / 14 x 11 = 154 + 154 = 308 + 10 = 318 * 8 = 36 labdhi, 6 zeSa rhaa| ataH yavarga kA prazna mAnA jaaygaa| 2-gajAvalokana cakra-akArAdi bAraha svaroM ke cAra ko Adi kara yathAkrama se aMka jAnanA, ka varga kA pA~ca Adi kara, ca varga kA chaH Adi kara, Ta varga kA sAta Adi kara, ta varga kA ATha Adi kara, pa varga kA nau Adi kara aura ya varga kA dasa Adi kara aMka saMkhyA likha lenI caahie| saMyuktavelA meM pRcchaka jisa dizA meM mukha karake baiThA ho, usake pIche kI dizA kA aMka dikcakra meM dekhakara likha lenA caahie| pazcAt praznAkSara saMkhyA se guNA kara tIna kA bhAga denA caahie| eka zeSa meM jIvacintA, do zeSa meM dhAtucintA aura zUnya zeSa meM mUlacintA kahanI caahie| punaH labdhi ko piNDa meM milAkara do se bhAga denA cAhie tathA eka zeSa meM lAbha aura zUnya zeSa meM alAbha phala hotA hai| pazcAt phira se labdhi ko piNDa meM jor3akara do kA bhAga dene se eka zeSa meM sukha aura zUnya zeSa meM duHkha phala hotA hai| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 151
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ dikcakra-gajAvalokana Iza 11 u.ya. 10 vAya.pa. EUR pU. a. 4 saMyukta velA prazna pa. ta. t 152 : a. ka. 5 da. ca. 6 nai. Ta. 7 a A i I u 4 a nadyAvarta cakra kevalajJAnapraznacUDAmaNi gajAvalokana svara-vyaMjanAGka cakra Da EUR ka kha 5 tw 5 6 7 8 6 10 11 12 13 14 15 how mr r U 5 ga gha Ga ca cha ja jha 6 7 t 6 6 7 8 6 10 Dha Na ta dha tha da 118 6 10 11 10 ma ya 13 10 e ai o au aM aH la udAharaNa - saMyuktavelA kA praznavAkya 'kailAsa parvata' hai / pRcchaka ne pUrva dizA kI ora mukha kara prazna kiyA hai ataH usake pIche kI dizA pazcima kA digaMka 8 grahaNa kiyA / praznAkSaroM kI svara vyaMjanAMka saMkhyA ko digaMka se guNA karanA hai| ataH praznavAkya ke vizleSaNAnusAra- k + ai + l + A + s + a + p + a + r + v + a + t + a = 5 + 12 + 16 + 6 + 11 + 13 + 8 = 74 vyaMjanAMka 11 + 5 + 4 + 4+4+4 = 32 svarAMka 32 + 74 = 106 praznAMka, 106 8 = 848 piNDAMka, 848 : 3 = 282 labdhi, 2 zeSa, ataH dhAtucintA kA prazna huaa| 848 + 282 1130 / 2 = 565 labdhi, zeSa 0 / ataH isakA phala hAni kahanA cAhie / punaH piNDAMka meM labdhi ko jor3A to 848 + 565 + 1413 / 2 706 labdhi, zeSa 1 / ataH sukha phala samajhanA caahie| = eungoe ka kha ga gha Ga ca cha ja jha 1 2 Da Dha 3 4 ma ya 1 Ja 3-nadyAvarta cakra-avargAdi ke eka-eka vRddhikrama se aMka sthApana kara svara-vyaMjanAMka sthApita kara lenA cAhie / adhara varga praznAkSara hoM, to vyaMjana aura svara saMkhyA kA yoga kara ATha se bhAga dene para ekAdi zeSa meM kramazaH a varga, ka varga, ca varga, Ta varga, ta varga, pa varga ya varga aura za varga grahaNa karane caahie| 3 4 5 Na ta tha 5 1 2 ra la va 2 3 4 na pa bha 126 10 11 12 ra la va za Sa 0 0 0 sa ha 11 12 13 14 15 16 17 0 0 0 uttara varNa praznAkSara hoM, to svara aura vyaMjanAMka kI saMkhyA ko 13 se guNA kara 12 jor3a dene para praznapiNDAMka ho jAtA hai / isa prazna piNDAMka meM 8 se bhAga dene para ekAdi zeSa meM kramazaH avargAdi samajhane cAhie | pazcAt labdhi ko prazna piNDa meM jor3akara 5 kA bhAga dene para zeSa nAma kA prathama varNa jAnanA / 1 da 3 za 1 8 2 dha 4 Sa 2 a A i I u U e ai o au aM aH 1 pha ba sa ha 3 Ta 9to 155 255 20 7 8 2 3 4 5 6 7 8 EUR 10 11 12 3 4 na pa 5 1 2 pha 10 0 Ja Ta eo 5 1 2 bha 4 ba = moo 3 0 laM 4 0 0 0 0
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAharaNa-praznAkSara mohana ke 'kailAsa parvata' haiN| isakA vizleSaNa kiyA to k + ai + l + A + s + a + p + a + r + v + a + t + a = k + l + s + p + r + v + t vyaMjanAkSara, ai + A + a + a + a + a svarAkSara, 2 + 3 + 3 + 1 + 2 + 4 + 1 = 16 vyaMjanAMka, 8 + 2 + 1 + 1 + 1 + 1 = 14 svarAMka, 16 + 14 = 30, 30 + 8 = 3 labdhi, 6 zeSa=pa varga kA nAma samajhanA caahie| jaba praznAkSara 'kailAsa parvata' rakhe jAte haiM to uttara praznAkSara hone ke kAraNa svaravyaMjana saMkhyA 26 ko 13 se guNA kiyA to 26 x 13 = 377 + 12 = 386 praznApiNDAMka huaa| 386 * 8 = 48 labdhi, 5 shess| ta varga kA nAma kahanA caahie| 4-maNDUkaplavana cakra'-akArAdi svaroM ko ekAdi saMkhyA aura kakArAdi vyaMjanoM kI do Adi saMkhyA vargavRddhi ke krama se sthApita kara lenI caahie| praznavAkya ke samasta svara vyaMjanoM kI saMkhyA ko 11 se guNAkara 10 jor3anA caahie| isa yogaphala kA nAma praznapiNDa samajhanA caahie| prazna piNDa meM ATha se bhAga dene para ekAdi zeSa meM viloma krama se vargAkSara hote haiM arthAt eka zeSa meM za varga, do zeSa meM ya varga, tIna zeSa meM pa varga, cAra zeSa meM ta varga, pA~ca zeSa meM Ta varga, chaH zeSa meM ca varga, sAta zeSa meM ka varga aura zUnya yA ATha zeSa meM a varga hotA hai| punaH labdhi ko piNDa meM jor3akara pA~ca kA bhAga dene para ekAdi zeSa meM viloma krama se varga kA jJAna karanA caahie| maNDUkaplavana dikvakra maNDUkaplavana svara-vyaMjanAGkabodhaka cakra a A i I u U e ai o au aM aH | pU. a. | Agne. | 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 3200 ka.50 | ka kha ga gha Ga ca cha ja jha Ja Ta Tha u.ya. 1600 / .100 | Da Dha Na ta tha da dha na pa pha ba bha nai. Ta. pa. ta. | 6 7 8 5 6 7 8 6 7 vAya.pa. 8 6 too | 400 - 200 / ma ya ra la va za Sa sa ha 0 0 0 10 7 8 9 10 8 9 10 11 0 0 0 I za zrI | da. ca. udAharaNa-mohana kA praznavAkya-'kailAsa parvata' hai, isakA vizleSaNa kiyA to k + ai + l + A + s + a + p + a + r + v + a + t + a = k + l + s + p + r + v + t vyaMjanAkSara, ai + A + a + a + a + a svarAkSara, 2 + 6 + 10 + 6 + 8 + 10 + 5 = 50 vyaMjanAMka, 8+2+1+1+1 + 1 = 14 svarAMka, 50 + 14 = 64 praznAkSarAMka, 64 x 11 = 704 + 10 = 714 praznapiNDAMka, 714 * 8 = 86 labdha, 2 zeSa, vilomakrama se zeSAMka meM varga saMkhyA kI gaNanA kI to ya varga aayaa| punaH 1. bR.jyo. a. 4 / 262-63 / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 153
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714 + 86 = 803 : 5 = AyA / 5- azvamohitacakra' - akArAdi, svaroM ke dviguNita aMka aura kakArAdi vyaMjanoM ke aMka pUrvavat sthApita kara cakra banA lenA caahie| yadi praznavAkya kA Adya varga adhara - kha ghacha jha Tha Dha tha dha pha bhara va Sa ha meM se koI akSara ho to praznAkSaroM kI svara vyaMjana saMkhyA ko ekatrita kara ATha kA bhAga dene para ekAdi zeSa meM avargAdi samajhane cAhie / yadi uttarAkSaroM- ka ga Ga ca ja a Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la za sa meM se koI bhI varNa praznAkSaroM kA Adya varNa ho to praznAkSaroM ke svara vyaMjana kI aMka saMkhyA ko pandraha se 'guNA kara caudaha jor3akara ATha kA bhAga dene para ekAdi zeSa meM avargAdi hote haiM / pazcAt labdha ko piNDa meM jor3akara punaH pA~ca kA bhAga dene para ekAdi zeSa meM varNa ke prathamAdivarga hote haiN| azvamohita kA dikcakra Iza 3200 u.ya. 1600 vAya.pa. tou pU. a. Agne. 25 ka. 50 zrI pa. ta. 400 da. ca. 100 nai. Ta. 200 160 labdha, 3 zeSa / vilomakrama se gaNanA kI to pa varga 1. bR. jyo. a. 4 / 260-61 / 2. na. ja. pR. 202 154 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi azvamohita kA svara-vyaMjanA cakra a A i I u U e ai o au aM aH 2 4 6 81012 14 16 18 ka kha gha Ga ca cha ja jha 1 2 7 Da Dha dha na 13 14 ma ga 3 4 5 6 Na ta tha da te 9 N pa 15 16 17 18 19 20 21 ya ra la va za Sa sa ha 25 26 27 28 29 30 31 32 33 20 22 24 Ja 10 pha 22 0 2 la 2210 0 Ta 2 2 2 0 0 11 12 ba bha 23 24 udAharaNa - mohana kA prazna vAkya 'kailAsa parvata' hai / yahA~ prazna vAkya kA Adya varNa uttara saMjJaka varga hai| ataH nimna kriyA karanI hogI - 1 + 28 + 32+21+27+26 + 16 = 154 vyaMjanAMka saMkhyA, 16+4+2+2+2+2= 28 svarAMka saMkhyA, 154 + 28 = 182 svara vyaMjanAMka saMkhyA kA yoga, 182 15 = 2730 + 14 = 2744 / 8 = 343 labdha, 0 zeSa yahA~ za varga kA prazna mAnA jaaegaa| pazcAt 2744 + 343 = 3087 : 5 = 617 labdha, 2 zeSa, yahA~ para varga kA dvitIya akSara prazna kA hogA / 'narapatijayacaryA' meM azvacakra' kA nirUpaNa karate hue batAyA hai ki eka ghor3e kI mUrti banAkara, usake mukha Adi vibhinna aMgoM para pRcchaka ke praznAkSarAnusAra aura aTThAIsa nakSatroM ko krama se sthApita kara denA caahie| praznAkSaragata nakSatra ko Adi ke do nakSatra mukha meM rakhakara pazcAt cakSudvaya, karNadvaya, mastaka, pU~cha aura donoM paira ina ATha aMgoM meM Age solaha nakSatra kramazaH sthApanA kareM / pazcAt peTa meM pA~ca aura pITha meM bhI pA~ca nakSatroM kA sthApana *
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ kreN| sUrya kI sthiti ke anusAra isa cakra kA phala samajheM / yadi azva ke mukha meM sUrya nakSatra ho to vijaya, lAbha aura sukha hotA hai| zani nakSatra yadi azvacakra ke kAna, pU~cha, paira yA pITha meM rahe to duHkha, hAni aura parAjaya hotA hai| yadi uparyukta sthAna meM sUrya nakSatra rahe to vastrAdi kA lAbha hotA hai / AcArya dvArA kathita prakaraNa kA tAtparya yaha hai ki yadi praznAkSara AliMgita samaya meM uttarAkSara uttarasvara saMyukta hoM to cavarga ke hone para bhI cavarga yavarga ko prApta ho jAtA hai arthAt jisa vastu ke sambandha meM prazna hai, usakA nAma ya varga ke akSaroM meM samajhanA cAhie / pUrvokta siMhAvalokana krama se abhighAtita ca varga ke hone para cavarga kavarga ko prApta hotA hai / arthAt ukta praznasthiti meM vastu kA nAma ka varga ke akSaroM meM samajhanA cAhie / maNDUkaplavana krama se jaba abhidhUmita cavarga praznAkSara - vargAkSara Ae~, usa samaya vaha pavarga ko prApta ho jAtA hai / azvamohita krama se jaba dagdha praznAkSaroM meM cavarga Ae, usa samaya vaha pavarga ko prApta ho jAtA hai / siMhAvalokana krama se cavarga ke prApta hone para maNDUkaplavana rIti se avarga ko prApta ho jAtA hai / gajAvalokana krama se uttarAkSara uttara svarasaMyukta praznAkSaroM ke hone para cavarga avarga ko prApta ho jAtA hai / isa prakAra cavarga vibhinna praznasthitiyoM ke anusAra vibhinna vargoM ko prApta hotA hai| isa prApti kA pradhAna lakSya vargAkSaroM kA niSkAsana hai / avarga paJcaka ke dvArA praznavAkya kA svarUpa nirdhAraNa karane meM bar3I bhArI sahAyatA milatI hai / ataH prazna yathArtha phala nirUpaNa ke lie ukta praNAlI kI jAnakArI Avazyaka hai / 1 tavarga cakra vicAra tavarge AliGgite yavargaM nadyAvarta-krameNa prApnoti / tavarge'bhidhUmite zavarga zazadRzA' (siMhadRzAnukrameNa prApnoti / tavarge dagdhe'varga jana (gaja) vilokitakrameNa prApnoti / tavarge AliGgite uttarAkSare uttarasvarasaMyukte cavargaM siMha dRzAnukrameNa prApnoti / tavarge'bhighAtite TavargaM bhekaplutyA' prApnoti / iti tavargacakram / artha - AliMgita ta varga ke praznAkSara hone para ta varga nadyAvarta krama se yavarga ko prApta hotA hai| abhidhUmita tavarga ke praznAkSara hone para siMhAvalokana krama se tavarga zavarga ko prApta hotA hai / dagdha praznAkSaroM meM tavarga ke hone para gajavilokita krama se prazna kA tavarga avarga ko prApta hotA hai / uttarAkSaroM- ka ga Ga ca ja Ja Ta Da Na ta da na pa ba ma ya la va sa ha ke uttara svarasaMyukta hone para AliMgita kAla ke prazna meM tavarga siMhAvalokana krama se cavarga 1. zazAGkA ka. mU. / zazakAridRzA - ka. mU. / 2. gaja- ka. mU. / 3. zazakAridRzA / tA. mU. / 4. anukrameNa prApnoti - iti pATho nAstika. mU. 1 5. maNDUka- plavanagatyA - tA. mU. / kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 155
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko prApta hotA hai| abhighAtita tavarga ke praznAkSara hone para maNDUkaplavana gati se tavarga Tavarga ko prApta hotA hai| : vivecana-AcArya ne uparyukta prakaraNa meM tavarga ke parivartana kA vicAra kiyA hai| corI gayI vastu, muTThI meM rakhI gayI vastu evaM mana meM cintita vastu ke nAma ko jJAta karane ke lie tavarga ke cakra kA vicAra kiyA hai| kyoMki praznavAkyoM kI kisa prakAra kI sthiti meM tavarga parivartita hokara kisa avasthA ko prApta hotA hai tathA usa avasthA ke anusAra tavarga kA kauna-sA varga mAnanA par3egA-Adi vicAra uparyukta prakaraNa meM vidyamAna hai| isakA vizeSa vivecana pahale kiyA jA cukA hai| gargAcArya ne nadyAvarta, siMhAvalokana, gajAvalokana, azvamohita aura maNDUkaplavana Adi cakroM ke gaNita ko na likhakara kevala praznAkSaroM para-se hI kisa prakAra ke prazna meM kisa dRSTi se kauna-sA varga AtA hai, isakA kathana kiyA hai| pahale jo nadyAvarta Adi kA gaNita diyA gayA hai, usase bhI prAmANika DhaMga se varga kA nAma nikAlA jA sakatA hai| yavarga' cakra vicAra yavarge AliGgite'varga nadyAvartakrameNa praapnoti| yavarge'bhidhUmite kavargamaravamIhitakrameNa praapnoti| yavarge'bhighAtite zavagaM bhekaplutyA praapnoti| "iti yvrgckrm| artha-AliMgita praznAkSaroM ke hone para prazna kA yavarga nadyAvartakrama se avarga ko prApta hotA hai| abhidhUmita praznAkSaroM ke hone para prazna kA yavarga azvamohita krama se kavarga ko prApta hotA hai| abhighAtita praznAkSaroM ke hone para prazna kA yavarga maNDUkaplavana gati se zavarga ko prApta hotA hai| isa prakAra yavarga cakra kA varNana samajhanA caahie| kavarga cakra vicAra kavarge AliMGgite TavargamazcaplutyA'bhidhUmite dagdhe'bhighAtite ca cInaplutiM (cInagatyA tavarga) prApnoti / iti kavargacakra m| artha-AliMgita praznAkSaroM ke hone para prazna kA kavarga azvagati-azvamohita krama se Tavarga ko prApta hotA hai| abhidhUmita, dagdha aura abhighAtita praznAkSaroM ke hone para prazna 1. yavarga cakra-tA. muu.| 2. azvamohitakramaH-ka. muu.| 3. prApnotIti pATho nAsti-ka. muu.| 4. maNDUkaplavanagatyA-tA. muu.| 5. iti yavargacakram-tA. muu.| 6. kavarge AliGgite, unnaddhanake'bhidhUmitevaM, azvagatyAke dagdhe abhighAtitaM cInagati-iti kavargacakram-ka. muu.| 7. prApnotIti pATho nAsti-tA. muu.| 8. kavarNacakram-tA. muu.| 156 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA kavarga maNDUkaplavana gati se tavarga ko prApta hotA hai| isa prakAra kavarga kA varNana huaa| vivecana-uparyukta kavarga cakra ke granthAntaroM meM kaI rUpa pAye jAte haiN| eka sthAna para batAyA gayA hai ki AliMgita samaya kA prazna hone para, AliMgita hI praznAkSaroM ke hone para, prazna kA kavarga azvamohita krama se Tavarga ko prApta hotA hai| abhidhUmita velA ke prazna meM AliMgita aura saMyukta praznAkSaroM ke hone para prazna kA kavarga gajAvalokana krama se avarga ko prApta hotA hai| dagdhavelAke prazna meM asaMyukta aura saMyukta praznAkSaroM ke hone para siMhAvalokana krama se prazna kA kavarga tavarga ko prApta hotA hai| adhara prazna vargoM ke hone para prazna kA kavarga nadyAvarta krama se cavarga ko prApta hotA hai| uttara praznAkSaroM ke hone para prazna kA kavarga maNDUkaplavana gati se yavarga ko prApta hotA hai| ___Tavarga cakra vicAra Tavarge AliGgite nadyAvartena, Tavarge'bhidhUmite'zvagatyA, Tavarge AliGgite uttarAkSare uttarasvarasaMyukte kavarga praapnoti| Tavarge'bhidhUmite tavarga bhekakrameNa praapnoti| iti ttvrg-ckrm| artha-AliMgita praznAkSaroM ke hone para prazna kA Tavarga nadyAvarta krama se kavarga ko prApta hotA hai| abhidhUmita praznAkSaroM ke hone para azvamohita krama se prazna kA Tavarga kavarga ko prApta hotA hai| AliMgita prazna meM uttarAkSaroM ke uttara svarasaMyukta hone para prazna kA Tavarga kavarga ko prApta hotA hai| abhidhUmita prazna ke hone para prazna kA Tavarga maNDUkaplavana gati se tavarga ko prApta hotA hai| isa prakAra Tavarga kA varNana huaa| vivacena-granthAntaroM meM batAyA gayA hai ki AliMgita velA ke prazna meM uttaravarNa ke praznAkSaroM ke hone para prazna kA Adya varNa Tavarga nadyAvarta krama se kavarga ko prApta hotA hai| abhidhUmita velA ke prazna meM adhara varNa praznAkSaroM ke hone para prazna kA Adya Tavarga kavarga ko prApta hotA hai| dagdha velA ke prazna meM adharottara praznAkSaroM ke hone para prazna kA Adya Tavarga cavarga ko prApta ho jAtA hai| saMyukta praznAkSaroM ke hone para Adya Tavarga siMhAvalokana krama se tavarga ko prApta hotA hai| asaMyukta praznAkSaroM ke hone para prazna kA Adya Tavarga gajAvalokana krama se pavarga ko prApta hotA hai| abhighAtita praznAkSaroM ke hone para Adya Tavarga azvamohita krama se zavarga ko prApta hotA hai| Tavarga ke anabhihata hone para Tavarga cavarga ko prApta hotA hai| prathama zreNI meM Tavarga ke dagdha hone para Tavarga pavarga ko, AliMgita hone para 1. bRhajyotiSArNavagranthasya caturtho'dhyAyaH draSTavyaH / 2. TeAliGgite pannAdyenaTe'bhidhUmite'zvagatyA Te AliGgite uttarAkSare uttarasvarasaMyukte ke Te'bhighAtite taM bhekkrmenn| iti Tavarga cakram-ka. muu.| 3. pannAdyena- tA. muu.| 4. maNDUkagatyA-tA. muu.| 5. TavarNacakram-tA. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 157
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Tavarga avarga ko, abhidhUmita hone para Tavarga tavarga ko evaM adharottara svarasaMyukta abhidhUmita hone para Tavarga zavarga ko prApta hotA hai| yaha Tavarga, yavarga aura kavarga vicAra praznavAkya ke svarUpa nirNaya meM bahuta sahAyaka hai| ataH phalAdeza nirUpaNasvarUpa nirdhAraNa ke pazcAt hI ho sakatA hai| pavarga cakra vicAra pavarge AliGgite' zavarga naghAvartakrameNa, pavarge'bhidhUmite am azvagatyA, pavarge dagdhe kavarga gajadRzA, "pavarge AliGgite uttarAkSare uttarasvarasaMyukte 'Tavarga siMhadRzA, "pavarge'bhidhUmite yaM maNDUka plutyA praapnoti| iti pvrgckrm| artha-AliMgita praznAkSaroM ke hone para prazna kA pavarga nadyAvarta krama se zavarga ko prApta hotA hai| pavarga ke abhidhUmita hone para prazna kA pavarga azvagati se avarga ko prApta hotA hai| pavarga ke dagdha hone para gajAvalokana krama se prazna kA pavarga kavarga ko prApta hotA hai| pavarga ke AliMgita hone para praznAkSaroM ke uttarAkSara uttara svara saMyukta hone para siMhAvalokana krama se pavarga Tavarga ko prApta hotA hai| pavarga ke abhighAtita hone para maNDUka plavana gati se pavarga yavarga ko prApta hotA hai| isa prakAra pavarga cakra kA varNana huaa| vivecana-jyotiSazAstra meM pavarga ke cakra kA svarUpa batAyA gayA hai ki AliMgita velA ke prazna meM Adya praznAkSara pavarga ke hone para nadyAvarta kI cakra kI dRSTi se pavarga zavarga ko prApta ho jAtA hai arthAt pavarga ke praznAkSaroM meM vastu kA nAma zavarga kA samajhanA caahie| abhidhUmita velA ke prazna meM pavarga azvamohita se avarga ko prApta hotA hai arthAt ukta sthiti meM vastu kA nAma avarga akSaroM meM avagata karanA caahie| dagdhavelA kA prazna hone para siMhAvalokana krama se pavarga kavarga ko prApta hotA hai-vastu kA nAma ka kha ga gha Ga ina vargoM se prArambha hone vAlA hotA hai| uttara praznAkSaroM ke hone para pavarga nadyAvarta krama se cavarga ko prApta hotA hai-vastu kA nAma ca cha ja jha Ja ina vargoM se prArambha honevAlA samajhanA caahie| adhara praznavargoM ke hone para maNDUkaplavana gati se pavarga tavarga ko prApta hotA hai-vastu kA nAma ta tha da dha na ina vargoM se prArambha honevAlA samajhanA caahie| adharottara praznavarNoM ke 1. pe AliMgite zannAdhane-ka. muu.| 2. pe'bhidhUmite-ka. muu.| 3. pe-ka. muu.| 4. kaM-ka. muu.| 5. pe-ka. muu.| 6. TaM-ka. muu.| 7. pe-ka. muu.| 8. maNDUkaplavanagatyA-ka. muu.| 6. prApnotIti pATho nAsti-tA. muu.| 10. pavarNacakram-tA. muu.| 158 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone para pavarga siMha dRSTi se yavarga ko prApta hotA hai-vastu kA nAma ya ra la va ina vargoM se prArambha hone vAlA samajhanA caahie| uttarAdhara prazna vargoM ke hone para prazna Adya pavarga gajAvalokana krama se apane hI varga ko-pavarga ko prApta hotA hai-vastu kA nAma pa pha ba bha ma ina vargoM se prArambha honevAlA samajhanA caahie| uttara svara-saMyukta adhara vargoM ke praznAkSara hone para pavarga nadyAvarta krama se zavarga ko prApta hotA hai-vastu kA nAma za Sa sa ha ina vargoM se prArambha honevAlA samajhanA caahie| adhara svarasaMyukta uttara vargoM ke praznAkSara hone para pavarga pannagagati se cavarga ko prApta hotA hai-vastu kA nAma ca cha ja jha Ja ina varNoM se prArambha honevAlA samajhanA caahie| adharottara svarasaMyukta uttara vargoM ke hone para Adya, praznAkSara pavarga azvamohita krama se avarga ko prApta hotA hai| asaMyukta aura saMyukta praznAkSaroM ke hone para prazna kA Adya pavarga gajagati se kavarga ko prApta hotA hai| abhihata prazna ke hone para nadyAvarta krama se Tavarga ko, anabhihata praznAkSaroM ke hone para maNDUkagati se paMvarga tavarga ko, dagdha prazna ke hone para siMhadRzA gati se pavarga yavarga ko aura AliMgita prazna ke hone para pavarga azvagati se zavarga ko prApta hotA hai| jisa samaya pavarga jisa varga ko prApta hotA hai, usa samaya vastu kA nAma usI varga ke akSaroM para samajhanA caahie| zavarga cakra vicAra ze' AliGgite ka (naghAvartena) ze'mi dhUmite ca ze dagghe TaM gajagatyA, ze AliGgite uttarAkSare uttarasvarasaMyakta siMhadazA ze'bhighAtite aMmaNDUkaplutyA praapnoti| iti zavargacakram / artha-prazna kA Adya varNa AliMgita zavarga kA hone para nadyAvarta krama se zavarga kavarga ko prApta hotA hai| abhidhUmita zavarga kA hone para azvamohita krama se caMvarga ko prApta hotA hai| dagdha zavarga kA hone para gajagati se Tavarga ko zavarga prApta karatA hai| AliMgita zavarga ke uttarAkSara uttarasvara saMyukta hone para siMhAvalokana krama se prazna kA zavarga pavarga ko prApta hotA hai| zavarga ke abhighAtita hone para maNDUkaplavana gati se prazna kA Adya zavarga avarga ko prApta hotA hai| isa prakAra zavarga cakra kA varNana huaa| .. - vivecana-zavarga cakra kA varNana karate hue batAyA gayA hai ki AliMgita velA ke prazna 1. zeliGgate kaM nAMzena-ka. muu.| 2. kavarga-tA. muu.| 3. ze'bhidhamite caM azvagatyA-ka. m.| 4. tA varga-tA. muu.| 5. Tavarga-tA. muu.| 6. pavarga-tA. muu.| 7. zavarge'bhighAtite-ka. muu.| 8. avarga-tA. muu.| 6. za vargacakram-tA. muu.| kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 156
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM praznAkSaroM kA Adya varga zavarga nadyAvarta krama se kavarga ko prApta hotA hai| abhidhUmita velA ke prazna meM praznAkSaroM kA Adya varNa zavarNa azvamohita krama se cavarga ko prApta hotA hai| dagdha velA ke prazna meM praznAkSaroM kA Adya varga zavarga gajagati se Tavarga ko prApta hotA hai| uttarAkSara uttara svarasaMyukta praznavargoM ke hone para prazna kA Adya varga zavarga siMha dRSTi kI gati se pavarga ko prApta hotA hai| zavarga ke abhighAtita prazna ke hone para prazna kA Adya zavarga maNDUkaplavana gati se avarga ko prApta hotA hai| uttara vargoM ke praznAkSaroM meM prazna kA Adya zavarga Tavarga ko prApta hotA hai| adhara mAtrA saMyukta uttara vargoM ke praznAkSara hone para gajagati se prazna kA Adya zavarga tavarga ko prApta hotA hai| adharottara mAtrA saMyukta uttara vargoM ke praznAkSara hone para prazna kA Adya zavarga siMhAvalokana krama se kavarga ko prApta hotA hai| uttara mAtrA saMyukta adhara vargoM ke praznAkSara hone para prazna kA Adya zavarga gajagati se avarga ko prApta hotA hai| adhara mAtrA saMyukta adhara vargoM ke praznAkSara hone para nadyAvarta krama se zavarga pavarga ko prApta hotA hai| aE rottara mAtrAsaMyukta adhara vargoM ke praznAkSara hone para prazna kA Adya zavarga azvamohita krama se yavarga ko prApta hotA hai| adharottarAdhara mAtrAsaMyukta adharavargoM ke praznAkSara hone para zavarga maNDUkaplavana gati se apane varga-zavarga ko prApta hotA hai| abhihata praznAkSaroM ke hone para prazna kA Adya zavarga gajagati se kavarga ko prApta hotA hai| anabhihata praznAkSaroM ke hone para prazna kA Adya zavarga siMhAvalokana krama se cavarga ko prApta hotA hai| saMyukta praznAkSaroM ke hone para prazna kA Adya zavarga azvamohita krama se Tavarga ko prApta hotA hai| asaMyukta aura dagdha prazna vargoM ke hone para maNDUkaplavana gati se zavarga kavarga ko prApta hotA hai| granthakArokta zavarga cakra adharotta'rakrameNa draSTavyam / abhihate'varge uttarAkSare pavarga, adharAkSare Tavargamanabhihate'varga'muttarAkSare'dharAkSare'dharasvarasaMyukta vA svavarga praapnoti| anbhihte| cavarge uttarAkSare'dharasvarasaMyukte vA svavargaM prApnoti / anabhihate* (abhihate) cavarge uttarAkSare cavargam, adharAkSare'vargam, anabhihate pavarge uttarAkSare'dharAkSare'dharasvarasaMyukta vA svavarga praapnoti| anabhihate 'za" uttarAkSare adharAkSare vA'dharasvarasaMyukte cavargaM prApnoti, dvayoH siMhAvalokanakrameNa pazyantaH / zavargazca maNDUkaplutyA svavargaM prApnoti / iti zavargacakram / ___ artha-adharottara krama se zavarga kA vicAra karanA caahie| abhihata avarga uttarAkSaroM meM zavarga pavarga ko prApta hotA hai| adharAkSara prazna vargoM ke hone para Tavarga ko prApta hotA 1. adharA adharottarakrameNa draSTavyAH-ka. muu.| 2. avarge-ka. muu.| 3. anabhihate-abhyativarge uttarAkSare pavarga, kavarge uttarAkSare zavagaM, adharAkSare svavarga praapnoti| 4. abhihate ca varge uttarAkSare adharasvarasaMyukte vA svavarga prApnoti-ka. muu.| 5. zavarge-tA. muu.| 6. pazyataH-ka. muu.| tulanA-vR.jyo. 4 / 264-308 / 160 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| anabhihata avarga uttarAkSara, adharAkSara yA adhara svarasaMyukta vargoM ke hone para svavarga ko prApta hotA hai| anabhihata cavarga uttarAkSara meM yA adharasvarasaMyukta uttarAkSara prazna meM zavarga svavarga ko prApta hotA hai| abhihata pavarga meM uttarAkSara yA adharAkSara athavA adhara svarasaMyukta uttarAkSara prazna meM zavarga svavarga ko prApta hotA hai| anabhihata zavarga uttarAkSara meM yA adharAkSara meM yA adhara svarasaMyukta uttarAkSara meM siMhAvalokana krama se zavarga cavarga ko prApta hotA hai| zavarga maNDUkaplavana gati se svavarga ko prApta hotA hai| isa prakAra zavarga cakra pUrNa huaa| vivecana-yadi praznAkSaroM kA Adya varNa abhihata saMjJaka ho to zavarga pavarga ko prApta hotA hai arthAt pa pha ba bha ma ina vargoM se prArambha honevAlA vastu kA nAma hotA hai| adharAkSara praznavargoM ke hone para prazna kA Adya varNa zavarga Tavarga ko prApta ho jAtA hai| Ta Tha Da Dha Na ina vargoM se prArambha honevAlA vastu kA nAma samajhanA caahie| anabhihata praznAkSaroM ke hone para prazna kA Adya zavarga svavarga ko prApta hotA hai-za Sa sa ha ina vargoM se prArambha honevAlA vastu kA nAma hotA hai| avarga ke praznAkSaroM meM prazna kA Adya zavarga svavarga ko prApta hotA hai| adharAkSara praznavargoM ke hone para tathA adhara svarasaMyukta adharAkSaroM ke hone para prazna kA Adya zavarga svavarga ko prApta hotA hai| abhihata prazna meM prazna kA Adya zavarga svavarga ko prApta karatA hai| cavarga uttarAkSara yA adhara svarasaMyukta uttarAkSaroM ke hone para prazna kA Adya za varga yA prazna kA Adya cavarga svavarga ko prApta hotA hai| uttarAdhara mAtrAoM se saMyukta uttarAkSara praznavarNoM ke hone para prazna kA Adya zavarga svavarga ko prApta hotA hai| guNottara mAtrAoM se saMyukta adharAdhara praznavargoM ke hone para siMhAvalokana krama se zavarga svavarga ko prApta karatA hai| anabhihata, pavarga, uttarAkSara, adharAkSara aura adhara svarasaMyukta uttarAkSaroM ke hone para prazna kA Adya zavarga yA prazna kA Adya pavarga svavarga ko prApta hotA hai| gajAvalokana krama se AliMgita velA ke prazna meM abhihata pavarga ke praznAkSara hone para prazna kA Adya pavarga yA zavarga svavarga ko prApta hotA hai| nadyAvarta krama se AliMgita velA ke prazna meM abhihata Tavarga ke praznAkSara hone para prazna kA Adya zavarga svavarga ko prApta hotA hai| azvamohita krama se AliMgita velA ke prazna meM abhihata kavarga yA cavarga athavA zavarga ke hone para prazna kA Adya zavarga svavarga ko prApta hotA hai| maNDUkaplavana gati se AliMgita velA ke prazna meM abhihata tavarga yA pavarga ke hone para prazna kA Adya tavarga, pavarga yA zavarga svavarga ko prApta hotA hai| abhidhUmita velA ke prazna meM anabhihata cavarga yA zavarga ke praznAkSara hone para prazna kA Adya cavarga yA zavarga svavarga ko prApta hotA hai| gajAvalokana krama se abhiyUmita velA ke prazna meM prazna kA Adya kavarga, avarga yA zavarga svavarga ko prApta hote haiN| abhidhUmita velA ke prazna meM nadyAvarta krama se prazna kA Adya AliMgita cavarga aura Tavarga apane-apane varga ko prApta hote haiN| dagdha velA ke prazna meM prazna ke Adya pavarga, yavarga aura tavarga siMhAvalokana krama se svavarga ko prApta hote haiN| ___ yahA~ itanA aura smaraNa rakhanA hogA ki isa samaya ke prazna meM prazna kA Adya zavarga kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 161
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ cavarga ko prApta hotA hai| abhihata uttarAkSara prazna vargoM ke hone para prazna kA Adya zavarga yA cavarga siMhAvalokana krama se svavarga ko prApta hote haiM / maNDUkaplavana gati se prazna kA Adya varga svavarga ko prApta hotA hai| uttarAdhara saMyukta AliMgita praznavarNoM ke hone para siMha dRSTi se zavarga, Tavarga yA yavarga apane svavarga ko prApta hote haiM / cintAmaNicakra A i I u U e 141 126 224 252 280 168 a 112 ka kha 15.5 186 3 da Na 283 316 348 224 256 288 308 ga 217 to x &E Mal gha Ga ca cha ta 248 278 168 | 166 ma ya ra la tha da dha va ja 224 na 336 ST Sa sa 343 | 382 432 385 280 308 336 364 ai o 308 336 jha 252 280 217 250 pa pha ba bha 285 310 335 360 ha kSa 0 0 464 505 0 15 = au aM 5 2 2 aH 364 382 410 Ja Ta i O varga - nAma nikAlane kA sugama niyama-adhara prazna ho to ukta cintAmaNi cakra ke anusAra svara vyaMjanAMka saMkhyA ko yoga kara 30 se guNA karanA, guNanaphala meM 26 jor3akara ATha se bhAga dene para zeSa avargAdi jAnanA aura uttara prazna ho to svara-vyaMjanAMka saMkhyA kA yoga kara 60 se guNA kara, guNanaphala meM 56 jor3ane para prazna - piNDa hotA hai| isa prazna- piNDa meM ATha kA bhAga dene para zeSa nAma ke prathamAkSara kA varga hotA hai / punaH prazna piNDa meM labdha ko jor3akara pA~ca kA bhAga dene para zeSa nAma ke prathamAkSara kA varga hotA hai / udAharaNa - mohana kA praznavAkya 'sumeru parvata' hai| yahA~ praznavAkya kA AdyakSara uttara varNa saMjJaka hai, ataH prazna uttarasaMjJaka mAnA jaaegaa| isakA vizleSaNa kiyA to s + u + m + e + ru + u + p + a + ra + v + a + t + a = s + m + r + p + r + v + t= vyaMjanAkSara; u + e + u + a + a + a = svarAkSara; 432 + 384 + 308 + 285 + 308 + 364 + 224 = 2306 vyaMjanAMka saMkhyA; 224 + 280 + 224 + 112 + 112 + 112 = 1064 svarAMka saMkhyA; 2306 + 1064 = 3370 praznAkSarAMka saMkhyA / 3370 x 60 202200 + 56 = 202256 +8 = 25282 labdha, 3 zeSa; cavarga huA ataH vastu ke nAma kA prathamAkSara cavarga se prArambha hone vAlA samajhanA cAhie / punaH 25282 + 202256 = 227441 / 5 45508 labdha, zeSa 1; ataH cavarga kA prathamAkSara nAma kA honA cAhie / ekAdi zeSa meM varga ke ekAdi varNa grahaNa kiye. jAte haiN| isalie prastuta prazna meM cavarga kA prathama akSara-ca se vastu kA nAma prArambha hotA = hai| praznAkSaroM kI svara-vyaMjanAMka saMkhyA meM se AliMgita prazna ho to eka kama karane se, amita ho to do kama karane se aura dagdha ho to tIna kama karane se praznapiNDAMka saMkhyA 162 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtI hai| isa prazna piNDa saMkhyA meM 8 kA bhAga dene se zUnya zeSa meM avarga, sAta zeSa meM kavarga, cha zeSa meM cavarga, pA~ca zeSa meM Tavarga, cAra zeSa meM tavarga, tIna zeSa meM pavarga, do zeSa meM yavarga, evaM eka zeSa meM zavarga hotA hai| varga kA Anayana kara lene ke pazcAt akSarAnayana ko nimna siddhAnta se kahanA caahie| prazna zreNI praznakSaroM meM prathamAkSara AliMgita svarasaMyukta ho to jisa varga kA prazna hai, usI varga kA prathamAkSara jaannaa| adharAkSara adhara svarasaMyukta ho.to usa varga kA dUsarA akSara nAmAkSara hotA hai| uttarAdhara varNa dagdha svarasaMyukta hoM to usa varga kA tIsarA akSara, uttara varNa, adhara svarasaMyukta hoM to usa varga kA prathama akSara nAmAkSara, prazna meM abhighAtAkSara nAmAkSara hoM to usa varga kA pA~cavA~ akSara nAmAkSara, abhihata prazna ho to usa varga kA cauthA akSara nAmAkSara, anabhihata prazna ho to usa varga kA tIsarA akSara nAmAkSara, asaMyukta prazna ho to usa varga kA dUsarA akSara nAmAkSara evaM saMyukta prazna ho to usa varga kA prathama akSara nAmAkSara hotA hai| nAmAkSara lAne kI gaNita-vidhi yaha hai ki pUrvokta vidhi se sarvavargAMkAnayana meM jo praznapiNDa AyA hai, usameM vargIkAnayana kI labdhi ko jor3akara pA~ca kA bhAga dene para ekAdi zeSa meM usa varga kA prathama, dvitIya, caturtha aura paMcama varNa hotA hai| __udAharaNa-mohana kA prazna vAkya 'sumeru parvata' hai| yahA~ prazna vAkya ke prArambha meM ukAra kI mAtrA hai, ataH yaha dagdha prazna mAnA jaaegaa| prazna vAkya kA vizleSaNa nimna prakAra huA s + u + m + e + ru + u + p + a + r + v + a + t + a = sa + m + r + p + r + v + t =vyaMjanAkSara; u + e + u + a + a = svarAkSara yA maatraaeN| + 7 nAma nikAlane ke lie sarvavAMkAnayana cakra sarvavargAkAnayana ke lie vizleSaNa-su+me+ ru + pa+ + ta = 5+ 10+5+ 3+3+5+ 4 = 35 praznAMka sNkhyaa| yahA~ dagdha prazna hone se tIna ghaTAyA to-35 - 3 = 32 praznapiNDAMka saMkhyA, 32 : 84 labdha, 0 zeSa, ataH avarga kA prazna hai-32 + 4 = 36 : 5 = 7 labdha, 1 zeSa yahA~ para aayaa| ataH A se prArambha honevAlA nAma samajhanA caahie| cintAmaNi cakra aura sarvavargAkAnayana cakra ina donoM ke dvArA kisI bhI vastu kA nAma jAnA jA sakatA hai| cintAmaNi cakra anubhUta hai| isake dvArA samyak gaNita kriyA karane para vastu yA cora kA nAma yathArtha nikalatA hai| AcArya ne binA gaNita kriyA ke kevala AliMgita, abhidhUmita aura dagdha ina tIna prakAra ke praznoM ke anusAra batAyA hai ki pratyeka varga pA~coM vargoM meM bhramaNa karatA huA kisI nizcita varga ko prApta hotA hai| vastu yA vyakti kA nAma bhI usa varga ke nAma para hotA kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 163
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho H 3 81 Ding q Shang soe Ke OC Pian h B 3 21 ho Zhi Su m 10 Xin 7 19 Zhi 7 B w OC Mo Sui oc w mo OC 193 P 7 b Ri 3 m 3 h m2 ma Dui Xin Wei Shou cbze & L & 2 9 toGuo 3B 95Shang . Ji Ji N F w > Qie MEME x & x Wen Tui Chu An Zi Chu De Shen AI//\ ww M An AN 2 555 Ke Mo 4Aoc r v 1 2 3 Niao 10291069 to Ke Min Shang 30 Shi Sui Hua kt Ba V 99 968: kevalajJAnapraznacUDAmaNi hos w Mos u he 9 the the the N 5919 JI\/ c be l3 ZH3 Shang 65 6Die Pian oc sh 6 64mm K $ M ( ofoca Zhe Huai 8Shang Ya Yin E Zhong Si Zhong 9 I NEVE W- WTO at s + + + Bu 1 g tagaBa Ke Men Ting Si Duan RSR 1 hang u no bao nh aaaaaau 9 Ting 4kknage 4s a caJi Fen Da dpi. " aexe gaaaasaomadJun t WE + ~ ~ ~ ~ ~ 20 5 11440 w Ji He Yuan Jun nanaRaRaMian She how to do too - - ~ ~ w to w to 90 9 Ke Tie Ke Wei Gang 55 223555CHBan |1 |1 E 35|9 Pian Pian Zhuan 159 0 t 3Mie nin lkw r IUAN 9 0 45 Jin Hua Shi 9 Xin 844 Shang Shi w L Bao Bao 3 16 wts www|16 Qi Si t gAthA ww w * . d Ya 4 19 Zhong 19 + + + F #g w Xin Tian Ting 998Nian 90 ~~~ 04 ON. +99 14. Yin 9 1pShao P Shi Chang d w Yi Fen Xing Er Er d JIU\ Tie Chu Tie Pian 0030AE0Yue 3=3 102 106 to us do is to o to o to 6 4. mm19. M. W 51. Gan WE U 4. to two o F + - too to She She Ke 55Ke Si Yin " VEVE OFF + ~ ~ ~ 2020 |Zhe =GRGRd=55 16 x Wan Pian UANV Shan Hu Shan Pin Pin Ping Dian Shi Tie Shi Long Hu Zhi Zhan Dian Bi to Yi tZhuo Zhi 2 2959562 Ke Ma F Ke Kou Ke ta Ke pQian Wei CH== jo paDhamo so marao, jo marao so hoI atti A / attillesA paDhamo staNAmaM Natyi ||iti kevalajJAnapraznacUDAmaNiH smaaptH|| 555 ~ ~
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-1 nakSatroM ke nAma azvinI, bharaNI kRttikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya, AzleSA, maghA, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, hasta, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASAr3hA, uttarASAr3hA, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, pUrvAbhAdrapada, uttarAbhAdrapada aura revatI ye 27 nakSatra haiN| dhaniSThA se revatI taka pA~ca nakSatroM meM paMcaka mAnA jAtA hai| azvinI, AzleSA, jyeSThA, mUla aura revatI ina pA~ca nakSatroM meM janme bAlaka kA mUla doSa mAnA jAtA hai| koI-koI . maghA nakSatra ko bhI mUla meM parigaNita karate haiN| AzleSA nakSatra ko sarpamUla aura jyeSThA ko gaNDAntamUla kahate haiN| mUla nakSatra ke prathama, dvitIya aura tRtIya caraNa kA janma azubha mAnA jAtA hai| koI-koI abhijit ko 28vA~ nakSatra mAnate haiN| jyotirvidoM kA abhimata hai ki uttarASAr3hA kI antima 15 ghaTiyA~ aura zravaNa ke prArambha kI 4 ghaTiyA~, isa prakAra 16 ghaTiyoM ke mAnavAlA abhijit nakSatra hotA hai| yaha samasta kAryoM meM zubha mAnA gayA hai| yogoM ke nAma viSkambha, prIti, AyuSmAn, saubhAgya, zobhana, atigaNDa, sukarmA, dhRti, zUla, gaNDa, vRddhi, dhruva, vyAghAta, harSaNa, vajra, siddhi, vyatIpAta, varIyAn, parigha, ziva, siddha, sAdhya, zubha, zukla, brahma, aindra aura vaidhRta ye 27 yoga haiN| karaNoM ke nAma bava, bAlava, kaulava, taitila, gara, vaNija, viSTi, zakunI, catuSpada, nAga aura kiMstughna ye 11 karaNa haiN| tithi ke Adhe bhAga ko karaNa kahate haiM arthAt eka tithi meM do karaNa hote haiN| samasta zubha kAryoM meM tyAjya janmanakSatra, janmamAsa, janmatithi, vyatIpAtayoga, bhadrA, vaidhRtiyoga, amAvasyA, kSayatithi, vRddhitithi, kSayamAsa, adhikamAsa, kulika, arddhayAma, mahApAta, viSkambha yoga kI prathama pA~ca pariziSTa-1 : 165
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghaTikAe~, parigha yoga kA pUrvArdha, zUlayoga kI prathama sAta ghaTikAe~, gaNDa aura atigaNDa kI chaH-chaH ghaTikAe~ evaM vyAghAtayoga kI prathama ATha ghaTikAe~, harSaNa aura vajra yoga kI nau ghaTikAe~, vyatIpAta aura vaidhRtiyoga samasta zubha kAryoM meM tyAjya haiN| matAntara se viSkambha ke tIna daNDa, zUla ke pA~ca daNDa, gaNDa aura atigaNDa ke sAta daNDa evaM vyAghAta va vajra yoga ke nau daNDa zubha kAryoM meM tyAjya haiN| kRtya cintAmaNi ke anusAra zubha kAryoM meM sAdhya yoga kA eka daNDa, vyAghAta yoga ke do daNDa, zUla yoga ke sAta daNDa, vajra yoga ke chaH daNDa evaM gaNDa va atigaNDa ke nau daNDa tyAjya haiN| sImantonnayanamuhUrta va cakra bRhaspati, ravi aura maMgalavAra meM; mRgazira, puSya, mUla, zravaNa, punarvasu aura hasta nakSatroM meM; caturthI, SaSThI, aSTamI, navamI, dvAdazI, caturdazI aura amAvAsyA ko chor3akara anya tithiyoM meM; mAsezvara ke bala rahate, garbhAdhAna se AThaveM yA chaThe mAsa meM; kendra trikoNa meM zubha grahoM (1 / 4 / 7 / 10 / 5 / 6) ke rahate; gyArahaveM, chaThe, tIsare sthAna meM krUra grahoM ke rahate hue; puruSasaMjJaka grahoM ke lagna athavA navAMza meM rahane para sImantonnayana karma zreSTha hai| kisI-kisI AcArya ke mata se uttarASAr3hA uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, rohiNI aura revatI nakSatra meM aura candramA, budha, guru aura zukra ina-ina vAroM meM sImantonnayana karanA zubha hai| tithi, nakSatra, vAra, yoga aura karaNa pratyeka dina ke pratyeka paMcAMga meM likhe rahate haiN| ataH paMcAMga dekhakara pratyeka muhUrta nikAla lenA caahie| mRgazirA, puSya, mUla, zravaNa, punarvasu, hst| matAntara se uttarASAr3hA uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, rohaNI, revtii| vAra guru, sUrya, mNgl| matAntara se-candramA, budha, shukr|| tithi 1 / 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 13 nakSatra puMsavanamuhUrta va cakra zravaNa, rohiNI aura puSya nakSatra meM, zubha grahoM ke dina meM; garbhA dhAna se tIsare mAsa meM, zubha grahoM se dRSTa, yuta vA zubhagraha sambandhI lagna meM aura lagna se AThaveM sthAna meM kisI graha ke na rahate, dopahara ke pUrva puMsavana karanA cAhie, isameM sImantonnayana ke nakSatra bhI liye gaye haiN| 166 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ nakSatra zravaNa, rohiNI, puSya - uttama / mRgazirA, punarvasu, hasta, revatI, mUla, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI - madhyama / vAra maMgala, zukra, sUrya, bRhaspati / tithi 235 17 / 10 / 11 / 12 / 13 lagna puMsaMjJaka lagna meM, lagna se 1 / 4 / 5 / 7 / 6 / 10 ina sthAnoM meM zubha graha hoM tathA candramA 1 / 6 / 8 / 12 ina sthAnoM meM na ho aura pApagraha / 3 / 6 / 11 meM hoN| jAtakarma aura nAmakarmamuhUrta va cakra yadi kisI kAraNavaza janmakAla meM jAtakarma nahIM kiyA gayA ho to aSTamI, caturdazI, amAvasyA, paurNamAsI, sUryasaMkrAnti tathA caturthI aura navamI chor3akara anya tithiyoM meM, vyatIpAtAdi doSarahita zubha grahoM ke dinoM meM, janmakAla meM, gyArahaveM yA bArahaveM dina meM, mRgazira, revatI, citrA, anurAdhA, tInoM uttarA, rohiNI, hasta, azvinI, puSpa, abhijita, svAti, punarvasu, zravaNa, dhaniSThA aura zatabhiSA nakSatroM meM jAtakarma aura nAmakarma karane caahie| jaina mAnyatA ke anusAra nAma karma 45 dina taka kiyA jA sakatA hai| zatabhiSA, mRgazira, revatI, citrA, anurAdhA, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, rohiNI, hasta, azvinI, puSya, abhijita, svAti, punarvasu, zravaNa, dhaniSThA / soma, budha, bRhaspati, zukra / 1 / 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 13 / 2 / 5 / 8 / 11 / lagna se 1 / 5 / 7 / 6 / 10 ina sthAnoM meM zubha graha uttama hai / 3 / 6 // 11 lagnazuddhi ina sthAnoM meM pApagraha zubha haiM / 8 / 12 meM koI bhI graha nahIM honA cAhie / nakSatra vAra tithi zubhalagna stanapAna muhUrta va cakra azvinI, rohiNI, puSya, punarvasu, uttarAphAlgunI, hasta citrA, anurAdhA, mUla, uttarASAr3hA, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, uttarAbhAdrapada aura revatI ina nakSatroM meM zubha vAra aura zubha lagna meM stanapAna karanA zubha hai| pariziSTa - 1 : 167
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvinI, rohiNI, puSya, punarvasu, uttarAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA nakSatra mUla, uttarASAr3hA, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, uttarAbhAdrapada, revtii| vAra zukra, budha, soma, guru| sUtikAsnAnamuhUrta va cakra revatI, tInoM uttarA, rohiNI, mRgazira, hasta, svAti, azvinI aura anurAdhA nakSatroM meM; ravi, maMgala aura guruvAra meM prasUtA strI kA snAna karAnA zubha hai| ArdrA, punarvasu, puSya, zravaNa, maghA, bharaNI, vizAkhA, kRttikA, mUla aura citrA nakSatra meM; budha aura zanivAra meM; caturthI, SaSThI, aSTamI, navamI, dvAdazI aura caturdazI tithi meM prasUtA strI ko snAna nahIM karanA caahie| nakSatra vAra tithi lagnazuddhi revatI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, uttarAphAlgunI, rohiNI, mRgazira, hasta, svAtI, azvinI, anuraadhaa| sUrya, maMgala, guru| 1 / 23 / 5 / 7 / 10 / 11 / 13 paMcama meM koI graha na ho| 1 / 4 / 7 / 10 meM zubha graha ho| dolArohaNa muhUrta va cakra revatI, mRgazira, citrA, anurAdhA, hasta, azvinI, puSya, abhijita, tInoM uttarA aura rohiNI nakSatra meM tathA candra, budha, bRhaspati aura zukravAra meM pahale-pahala bAlaka ko pAlane para car3hAnA zubha hai| - revatI, mRgazira, citrA, anurAdhA, hasta, azvinI, puSpa, abhijita, ' uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, uttarAphAlgunI, rohinnii| vAra soma, budha, guru, shukr| tithi 1 / 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 12 / 13 / nakSatra bhUmyupavezanamuhUrta va cakra maMgala ke valI hone para, cautha, navamI, caturdazI ko chor3akara anya tithiyoM meM, tInoM uttarA, rohiNI, mRgazira, jyeSThA, anurAdhA, hasta, azvinI aura puSya nakSatroM meM bAlaka ko bhUmi meM baiThAnA caahie| 168 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ nakSatra uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, rohiNI, mRgazira, jyeSThA, anurAdhA, azvinI, hasta, pussy| vAra soma, budha, guru, shukr| tithi 112 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 12 / 13 zizu-niSkamaNamuhUrta va cakra azvinI, mRgazira, punarvasu, puSya, hasta, anurAdhA, zravaNa, dhaniSThA aura revatI nakSatroM meM pratipadA, SaSThI, aSTamI, dvAdazI, pUrNimA, amAvAsyA aura riktA ko chor3akara zeSa tithiyoM meM bAlaka ko ghara se bAhara nikAlanA zubha hai| azvinI, mRgazira punarvasu, puSya, hasta, anurAdhA, zravaNa, dhaniSThA, nakSatra revatI aura matAntara se uttarASADhA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, zatabhiSA, mUla, rohinnii| tithi 257 / 10 / 1113 annaprAzanamuhUrta va cakra __ pratipadA, caturthI, SaSThI, aSTamI, navamI, ekAdazI, dvAdazI, caturdazI aura amAvasyA tithi ko chor3akara anya tithiyoM meM, janmarAzi athavI janma lagna se AThavIM rAzi, AThavA~ navAMza, mIna, meSa, aura vRzcika ko chor3akara anya lagna meM, tInoM uttarA, rohiNI, mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA, hasta, azvinI, puSya, abhijit svAti, punarvasu, zravaNa, dhaniSThA aura zatabhiSA nakSatroM meM chaThe mAsa se lekara sama mAsa meM arthAt chaThe, AThaveM, dasaveM ityAdi mAsoM meM bAlakoM kA aura pA~caveM mAsa se lekara viSama mAsoM meM, arthAt pA~caveM, sAtaveM, nauveM ityAdi mAsoM meM kanyAoM kA annaprAzana zubha hotA hai| parantu annaprAzana zukla pakSa meM dopahara ke pUrva karanA caahie| ___annaprAzana ke lie lagna zuddhi-lagna se pahale, tIsare, cauthe, pA~caveM, sAtaveM aura nauveM sthAna meM zubha graha hoM, dazaveM sthAna meM koI graha na ho, tRtIya, SaSTha aura ekAdaza sthAna meM pApa graha hoM aura lagna, chaThe aura AThaveM sthAna ko chor3a anya sthAnoM meM candramA sthita ho, aise lagna meM annaprAzana zubha hotA hai| pariziSTa-1 : 166
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ rohiNI, uttarAbhAdrapada, uttarASADhA, uttarAphAlgunI, revatI, nakSatra citrA, anurAdhA, hasta, puSya, azvinI, abhijit punarvasu, svAti, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, mRgazira vAra soma, budha, bRhaspati, zukra tithi 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 13 / 15 lagna 2 / 3 / 4 / 5 / 6 / 7 86 190 199 lagnazuddhi zubhagraha 1 / 3 / 4 / 5 / 7 6 / meM; pApagraha 3 | 6 |11 sthAnoM meM candramA 4 / 6 / 8 / 12 meM na ho / zizu - tAmbUlabhakSaNamuhUrta va cakra maMgala aura zanaizcara ko chor3akara anya dinoM meM; tInoM uttarA, rohiNI mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA, hasta, azvinI, puSya zravaNa, mUla, punarvasu, jyeSThA, svAti aura dhaniSThA nakSatroM meM, mithuna, makara, kanyA, kumbha, vRSa, aura mIna lagna meM; cauthe, sAtaveM, dazaveM, pA~caveM, nauveM aura lagna sthAna meM zubha grahoM ke rahate chaThe, gyArahaveM aura tIsare sthAna meM pApagrahoM ke rahate bAlaka kA tAmbUla bhakSaNa zubha hotA hai / uttarASADhA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, rohiNI, mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA, hasta, azvinI, puSya, zravaNa, mUla, punarvasu, jyeSThA, svAti, dhaniSThA / lagna - 3 / 10 / 6 199 12 112 vAra budha, guru, zukra, soma, sUrya / lagnazuddhi zubhagraha 1 / 4 / 5 / 7 / 6 / 10 meM, pApagraha 2 / 6 / 11 / meM zubha hote haiM / nakSatra karNavedhamuhUrta va cakra caitra, pauSa, ASAr3ha zukla ekAdazI se kArtika zukla ekAdazI taka janmamAsa, riktA tithi ( 4 / 6 / 14) sama varSa aura janmatArA ko chor3akara janma se chaThe, sAtaveM, AThaveM mahIne meM athavA bArahaveM yA solahaveM dina, somavAra, budha, guru, zukra meM aura zravaNa, dhaniSThA, punarvasu, mRgazira, revatI, citrA, anurAdhA, hasta, azvinI aura puSya nakSatra meM bAlaka kA karNavedha zubha hotA hai| 170 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravaNa, dhaniSThA, punarvasu, mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA, nakSatra - hasta, azvinI, pussy| vAra soma, budha, guru zukra tithi 1 / 2 / 3 / 5 / 6 / 7 / 10 / 11 / 12 / 13 / 15 / lagna 2 / 3 / 4 / 67 / / 12 zubhagraha 13 / 4 / 5 / 7 / 6 / 10 / 11 sthAnoM meM, pApagraha 3 / 6 / 11 lagnazuddhi sthAnoM meM zubha hote haiN| aSTama meM koI graha na ho| yadi guru __ lagna meM ho to vizeSa uttama hotA hai| cUDAkarma(muNDana)muhUrta va cakra ... janma se tIsare, pA~caveM, sAtaveM, ityAdi viSama varSoM meM, pratipadA, caturthI, SaSThI, aSTamI, navamI, dvAdazI, caturdazI, amAvAsyA, pUrNamAsI aura sUryasaMkrAnti ko chor3akara anya tithiyoM meM, caitra mahIne ko chor3a uttarAyaNa meM, budha, candra, zukra aura bRhaspativAra meM, zubhagrahoM ke lagna athavA navAMza meM, jisakA muNDana karAnA ho usake janmalagna athavA janmarAzi se AThavIM rAzi ko chor3akara anya grahoM ke na rahate, jyeSThA, mRgazira, revatI, citrA, svAti, punarvasu, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, hasta, azvinI aura puSya nakSatra meM, lagna se tRtIya, ekAdaza aura SaSTha sthAna meM pApagrahoM ke rahate muNDana karAnA zubha hai| - jyeSThA, mRgazira, revatI, citrA, hasta, azvinI, puSya, nakSatra * svAti, punarvasu, zravaNa, dhaniSThA, shtbhissaa| vAra soma, budha, bRhaspati, zukra tithi 23 / 57 / 10 / 11 / 13 lagna 2 / 3 / 4 / 67 / 6 / 12 zubhagraha 1 / 2 / 4 / 5 / 7 / 6 / 10 sthAnoM meM zubha hote haiN| lagnazuddhi __pApagraha 3 / 6 / 11 meM zubha haiN| aSTama meM koI graha na ho| akSarArambhamuhUrta va cakra janma se pA~caveM varSa meM, dvitIyA, tRtIyA, paMcamI, SaSThI, dazamI, ekAdazI aura dvAdazI tithi meM, uttarAyaNa meM, hasta, azvinI, puSya, zravaNa, svAti, revatI, punarvasu, ArdrA, citrA, aura anurAdhA nakSatra meM, meSa, makara, tulA aura karka ko chor3akara anya lagna meM bAlaka ko akSarArambha karAnA zubha hai| pariziSTa-1 : 171
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ nakSatra hasta, azvinI, puSya, zravaNa, svAti, revatI, punarvasu, citrA, anurAdhA vAra soma, budha, zukra, zani tithi 2 / 3 / 5 / 6 / 10 / 11 / 12 lagna 2 / 3 / 6 / 12 / lagnoM meM parantu aSTama meM koI graha na ho / vidyArambhamuhUrta va cakra mRgazira, ArdrA, punarvasu, hasta, citrA, svAti, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, azvinI, mUla, tInoM pUrvA (pUrvAbhAdrapada, pUrvASAr3hA, pUrvAphAlgunI) puSya, AzleSA nakSatroM meM ravi, guru, zukra ina vAroM meM, dvitIyA, tRtIyA, paMcamI, SaSThI, dazamI, ekAdazI, dvAdazI, tithiyoM meM aura lagna se pahile, cauthe, pA~caveM, sAtaveM, navameM, dazaveM sthAna meM zubha grahoM ke rahane para vidyArambha karAnA zubha hai| kisI-kisI AcArya ke mata se tInoM uttarA, revatI aura anurAdhA meM bhI vidyArambha zubha kahA gayA hai| mRgazira, ArdrA punarvasu, hasta, citrA, svAti, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSa, azvinI, mUla, pUrvabhAdrapada, pUrvASAr3hA, pUrvAphAlgunI, puSya, AzleSA vAra sUrya, guru, zukra tithi 5 | 6 | 3 |11 / 12 / 10 // 2 nakSatra yajJopavItamuhUrta va cakra hasta, azvinI, puSya, tInoM uttarA, rohiNI, AzleSA, svAti, punarvasu, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSa, mUla, mRgazira, revatI, citrA, anurAdhA, tInoM pUrvA, ArdrA nakSatroM meM, ravi, budha, zukra aura somavAra meM, dvitIyA, tRtIyA, paMcamI, dazamI, ekAdazI aura dvAdazI meM yajJopavIta dhAraNa karanA zubha hai| hasta, azvinI, puSya, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, rohiNI, nakSatra AzleSA, svAti, punarvasu, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, mUla, revatI, citrA, anurAdhA, pUrvAphAlgunI, pUrvASAr3hA, pUrvAbhAdrapada, puSya, ArdrA / vAra sUrya, budha, zukra, soma, guru tithi zukla pakSa meM 2 / 3 / 5 / 10 / 11 / 12 / kRSNa pakSa meM 1 / 21315 lagneza 6 8 sthAnoM meM na ho, zubhagraha 1 / 4 / 7 / 5 / 6 / 10 sthAnoM meM zubha lagnazuddhi hote haiM, pApagraha 3 / 6 / 11 meM zubha hote haiM, parantu 1 / 4 / 8 meM pApagraha zubha nahIM hote haiM / 172 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAgdAna muhUrta uttarASAr3hA, svAti, zravaNa, tInoM pUrvA, anurAdhA, dhaniSThA, kRttikA, rohiNI, revatI, mUla, mRgazira, maghA, hasta, uttarAphAlgunI aura uttarAbhAdrapada nakSatra meM vAgdAna-sagAI karanA zubha hai| vivAhamuhUrta mUla, anurAdhA, mRgazira, revatI, hasta, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, svAti, maghA, rohiNI, ina nakSatroM meM aura jyeSTha, mAgha, phAlguna, vaizAkha, mArgazIrSa, ASAr3ha ina mahInoM meM vivAha karanA zubha hai| vivAha kA sAmAnya dina paMcAMga meM likhA rahatA hai| ataH paMcAMga ke dina ko lekara usa dina vara-kanyA ke lie yaha vicAra karanA-kanyA ke lie gurubala, vara ke lie sUryabala, donoM ke lie candrabala dekha lenA caahie| guruvala vicAra-bRhaspati kanyA kI rAzi se navama, ekAdaza, dvitIya aura saptama rAzi meM zubha; dazama, tRtIya, SaSTha aura prathama rAzi meM dAna dene se zubha aura caturtha, aSTama, dvAdaza rAzi meM azubha hotA hai| . sUryabala vicAra-sUrya vara kI rAzi se tRtIya, SaSTha, dazama, ekAdaza, dvitIya aura saptama rAzi meM zubha, prathama, dvitIya, paMcama, saptama, navama rAzi meM dAna dene se zubha aura caturtha, aSTama, dvAdaza rAzi meM azubha hotA hai| . candrabala vicAra-candramA vara aura kanyA kI rAzi se tIsarA, chaThA, sAtavA~, dazavA~, gyArahavA~ zubha, pahilA, dUsarA, pA~cavA~, nauvA~, dAna dene se zubha aura cauthA, AThavA~, bArahavA~ azubha hote haiN| vivAha meM tyAjya andhAdi lagna-dina meM tulA aura vRzcika rAzi meM tulA aura makara vadhira haiM tathA dina meM siMha, meSa, vRSa aura rAtri meM kanyA, mithuna, karka andhasaMjJaka haiN| dina meM kumbha aura rAtri meM mIna ye do lagna paMgu hote haiN| kisI-kisI AcArya ke mata se dhana, tulA, vRzcika ye aparAhna meM vadhira haiM, mithuna, karka, kanyA ye lagna rAtri meM andhe haiN| siMha, meSa, vRSa lagna dina meM andhe haiM aura makara, kumbha, mIna ye lagna prAtaHkAla tathA sAyaMkAla meM kubar3e hote haiN| andhAdi lagnoM kA phala-yadi vivAha vadhira lagna meM ho to vara kanyA daridra, divAndha lagna meM ho to kanyA vidhavA, rAtryandha lagna meM ho to santatimaraNa aura paMgu ho to dhananAza hotA hai| lagnazuddhi-lagna se bArahaveM zani, dasaveM maMgala, tIsare zukra, lagna meM candramA aura krUra graha acche nahIM hote| lagneza aura saumya graha AThaveM meM acche nahIM hote haiM aura sAtaveM meM koI bhI graha zubha nahIM hotA hai| grahoM kA bala-prathama, cauthe, pA~caveM, nauveM aura dasaveM sthAna meM sthita bRhaspati saba doSoM ko naSTa karatA hai| sUrya gyArahaveM sthAna meM sthita tathA candramA vargottama lagna meM sthita navAMza doSa ko naSTa karatA hai| budha lagna se cauthe, pA~caveM, nauveM aura dazaveM sthAna meM ho pariziSTa-1 : 173
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ to sau doSoM ko dUra karatA hai| yadi zukra inhIM sthAnoM meM ho to do sau doSoM ko dUra karatA hai| yadi inheM sthAnoM meM bRhaspati sthita ho to eka lAkha doSoM ko nAza karatA hai| lagna kA svAmI athavA navAMza kA svAmI Adi lagna, cauthe, dasaveM, gyArahaveM, sthAna meM sthita ho to aneka doSoM ko zIghra hI bhasma kara detA hai| vadhUpravezamuhUrta va cakra vivAha ke dina se 16 dina ke bhItara nava, sAta, pAMca dina meM vadhUpraveza zubha hai| yadi kisI kAraNa se 16 dina ke bhItara vadhUpraveza na ho to viSama mAsa, viSama dina aura viSama varSa meM vadhUpraveza karanA caahie| ___ tInoM uttarA (uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI aura uttarASAr3hA) rohiNI, azvinI, puSya, hasta, citrA, anurAdhA, revatI, mRgazira, zravaNa, dhaniSThA, mUla, maghA aura svAti nakSatra meM riktA (4 / 6 / 14) chor3a zubha tithiyoM meM aura ravi, maMgala, budha chor3a zeSa vAroM meM vadhUpraveza karanA zubha hai| uttarASAr3hA, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, rohiNI, azvinI, hasta, puSya, nakSatra mRgazira, revatI, citrA, anurAdhA, zravaNa, dhaniSThA, mUla, maghA, svAti vAra soma, guru, zukra, zani tithi 1 / 2 / 3 / 5 / 7 / 8 / 10 / 11 / 12 / 13 / 15 lagna 23 / 5 / 6 / 8 / 6 / 11 / 12 dvirAgamanamuhUrta va cakra viSama (1 / 3 / 5 / 7) varSoM meM; kumbha, vRzcika, meSa rAziyoM ke sUrya meM, guru, zukra, candra, ina vAroM meM mithuna, mIna, kanyA, tulA, vRSa, ina lagnoM meM aura azvinI, puSya, hasta, uttarASAr3hA, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, rohiNI, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, punarvasu, svAti, mUla, mRgazira, revatI, citrA, anurAdhA, ina nakSatroM meM dvirAgamana zubha hai| samaya 1 / 3 / 5 / 7 / 6 vivAha ke bAda ina varSoM meM, kumbha, vRzcika, meSa ke sUrya meM azvinI, puSya, hasta, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, nakSatra rohiNI, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, punarvasu, svAti, mUla, mRgazirA, __ revatI, citrA, anurAdhA / vAra aura budha, bRhaspati, zukra, soma, 1 / 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 12 / 13 / 15 tithiyoM meM lagna aura 2 / 3 / 6 / 7 / 12 lagnoM meM; lagna se 1 / 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 sthAnoM meM unakI zuddhi zubhagraha aura 36 / 11 meM pApagraha zubha hote haiN| 174 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAtrAmuhUrta va cakra revatI, zravaNa, puSya, azvinI, punarvasu, jyeSThA, anurAdhA, dhaniSThA aura mRgazira nakSatroM meM yAtrA karanA zubha hai| saba dizAoM meM yAtrA ke lie nakSatra-hasta, puSya, azvinI, anurAdhA ye nakSatra cAroM dizAoM kI yAtrA meM zubha hote haiN| parantu maMgala, budha aura zukravAra ko dakSiNa nahIM jAnA caahie| vAra zUla aura nakSatra zula-jyeSThA nakSatra, somavAra aura zanivAra ko pUrva, pUrvAbhAdrapada nakSatra aura guruvAra ko dakSiNa, zukravAra aura rohiNI nakSatra ko pazcima evaM maMgala tathA budhavAra ko uttarAphAlgunI nakSatra meM uttara dizA ko nahIM jAnA caahie| yAtrA meM candramA kA vicAra avazya karanA caahie| dizAoM meM candramA kA vAsa nimna prakAra se jAnanA caahie| candravAsa vicAra-meSa, siMha aura dhana rAzikA candramA pUrva dizAmeM; vRSa, kanyA aura makara rAzi kA candramA dakSiNa dizA meM; tulA, mithuna aura kumbha rAzi kA candramA pazcima dizA meM; karka, vRzcika aura mIna kA candramA uttara dizA meM vAsa karatA hai| candraphala-sammukha candramA dhana lAbha karanevAlA, dakSiNa candramA sukha-sampatti denevAlA, bhAga kA pRSTha candramA zoka tApa denevAlA aura vAma candramA dhananAza karanevAlA hotA hai| azvinI, punarvasu, anurAdhA, mRgazirA, puSya, revatI hasta, zravaNa, dhaniSThA uttama hai| nakSatra rohiNI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, pUrvASAr3hA, pUrvAbhAdrapada, pUrvAphAlgunI, jyeSThA, mUla, zatabhiSA madhyama haiN| bharaNI, kRttikA, ArdrA, AzleSA, maghA, citrA, svAti, vizAkhA nindha haiN| tithi 23157 / 10 / 11 / 13 candravAsakacakra samayazUlacakra pUrva pazcima | dakSiNa | uttara pUrva prAtaHkAla meSa | mithuna | vRSa pazcima | | sAyaMkAla siMha | tulA | kanyA vRzcika | dakSiNa | madhyAhnakAla dhanu | kumbha | makara | mIna uttara | ardharAtri | karka dikzUlacakra pUrva | candra, zani dakSiNa | guru pazcima | sUrya, zukra uttara | maMgala, budha yoginIcakra dizA | pUrva | Agneya | dakSiNa | nairRtya | pazcima | vAyavya | uttara | IzAna tithi |61 311 / 135 / 12 / 4 | 146 / 157 / 10 / 2 | 30 / 8 pariziSTa-1 : 175
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRhanirmANa muhUrta va cakra mRgazirA, puSya, anurAdhA, dhaniSThA, zatabhiSA, citrA, hasta, svAti, rohiNI, revatI, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA uttarAbhAdrapada - ina nakSatroM meM; candra, budha, guru, zukra, zani - ina vAroM meM aura dvitIyA, tRtIyA, paMcamI, saptamI, dazamI, ekAdazI, trayodazI, pUrNimA - ina tithiyoM meM gRhArambha zreSTha hotA hai / nakSatra mRgazirA, puSya, anurAdhA, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarA - SAr3hA, dhaniSThA, zatabhiSA citrA, hasta, svAti, rohiNI, revatI vAra candra, budha, bRhaspati, zukra, zani tithi 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 13 / 15 mAsa vaizAkha, zrAvaNa, mAgha, pauSa, lagna 2 / 3 / 5 / 6 / 8 / 6 / 99 192 zubhagraha lagna se 14 / 7 / 10 / 5 / 6 - ina sthAnoM meM evaM pApagraha lagnazuddhi 3 / 6 / 11 - ina sthAnoM meM zubha hote haiN| 8 / 12 sthAna meM koI bhI graha nahIM honA cAhie / nakSatra phAlguna nUtanagRhapraveza muhUrta va cakra - ina uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, rohiNI, mRgazirA, citrA, anurAdhA, revatInakSatroM meM; candra, budha, guru, zukra, zani vAroM meM aura dvitIyA, tRtIyA, paMcamI, SaSThI, saptamI, dazamI, ekAdazI, dvAdazI, trayodazI - ina tithiyoM meM gRhapraveza karanA zubha hai / uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, rohiNI, mRgazirA, citrA, anurAdhA, revatI vAra candra, budha, guru, zukra, zani tithi | 2 / 3 / 5 6 7 / 10 / 11 / 12 / 13 lagna 2 / 5 / 8 / 11 uttama haiM / 3 / 6 / 6 / 12 madhyama haiM / lagna se 1 / 2 / 3 / 5 / 7 / 6 / 10 / 11 sthAnoM meM zubhagraha zubha hote haiM lagnazuddhi 3 / 6 / 11 - ina sthAnoM meM pApagraha zubha hote haiM / 4 / 8 - ina sthAnoM meM koI graha nahIM honA cAhie / 176 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIrNagRhapravezamuhUrta va cakra zatabhiSA, puSya, svAti, dhaniSThA, citrA, anurAdhA, mRgazirA, revatI, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, rohiNI-ina nakSatroM meM, candra, budha, guru, zukra, zani-ina vAroM meM aura dvitIyA, tRtIyA, paMcamI, SaSThI, saptamI, dazamI, ekAdazI, dvAdazI, trayodazI-ina tithiyoM meM jIrNagRhapraveza karanA zubha hai| nakSatra zatabhiSA, puSya, ravAti, dhaniSThA, citrA, anurAdhA, mRgazirA, revatI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, uttarAphAlgunI, rohiNI vAra | candra, budha, bRhaspati, zukra, zani tithi 2 / 3 / 5 / 6 / 7 / 10 / 11 / 12 / 13 __ mAsa | kArtika, mArgazIrSa, zrAvaNa, mAgha, phAlguna, vaizAkha, jyeSTha ___ zAntika aura pauSTika kArya ke muhUrta va cakra azvinI, puSya, hasta, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, rohiNI, revatI, zravarSa, dhaniSThA, zatabhiSA, punarvasu, svAti, anurAdhA, maghA-ina nakSatroM meM riktA (4 / 6 / 14), aSTamI, pUrNamAsI, amAvasyA ina tithiyoM ko chor3a anya tithiyoM meM aura ravi, maMgala, zani-ina. vAroM ko chor3a zeSa vAroM meM zAntika aura pauSTika kArya karanA zubha hai| | azvinI, puSya, hasta, uttarASAr3hA, uttarAphAlgunI, uttarAnakSatra | bhAdrapada, rohiNI, revatI, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, punarvasu, svAti, anurAdhA, maghA vAra | candra, budha, guru, zukra tithi | 2 / 3 / 5 / 6 / 7 / 10 / 11 / 12 // 13 ' kuA~ khudavAne kA muhUrta va cakra hasta, anurAdhA, revatI, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, dhaniSThA, zatabhiSA, maghA, rohiNI, puSya, mRgazirA, pUrvASAr3hA-ina nakSatroM meM, budha, guru, zukra-ina vAroM meM aura riktA (4 / 6 / 14) chor3a sabhI tithiyoM meM zubha hotA hai| hasta, anurAdhA, revatI, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarA nakSatra bhAdrapada, dhaniSThA, zatabhiSA, maghA, rohiNI, puSya, mRgazirA, pUrvASAr3hA vAra| budha, guru, zukra tithi | 2 / 3 / 5 / 6 / 7 / 8 / 10 / 11 / 12 / 13 / 15 pariziSTa-1 : 177
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ dukAna karane kA muhUrta va cakra rohiNI, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA uttarAbhAdrapada, hasta, puSya, citrA, revatI, anurAdhA, mRgazirA, azvinI-ina nakSatroM meM tathA zukra, budha, guru, soma-ina vAroM meM aura riktA, (4 / 6 / 14) amAvasyA chor3a zeSa tithiyoM meM dukAna karanA zubha hai| | rohiNI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI hasta. | puSya, citrA, revatI, anurAdhA, mRgazirA, azvinI vAra | zukra, guru, budha, soma tithi | 2 / 3 / 5 / 67 / 8 / 10 / 11 / 12 / 13 nakSatra bar3e-bar3e vyApAra karane kA muhUrta va cakra hasta, puSya, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, citrA-ina nakSatroM meM; zukra, budha, guru-ina vAroM meM aura dvitIyA, tRtIyA, paMcamI, saptamI, ekAdazI, trayodazI-ina tithiyoM meM bar3e-bar3e vyApAra sambandhI kArobAra karanA zubha hai| nakSatra hasta, puSya, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, citrA vAra | budha, guru, zukra tithiH | 2357 / 11 / 13 vastra aura AbhUSaNa grahaNa karane kA muhUrta va cakra revatI, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, rohiNI, azvinI, hasta, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdhA, dhaniSThA, puSya aura punarvasu nakSatroM meM; soma, maMgala, zani-ina dinoM ko chor3a zeSa dinoM meM aura riktA (4 / 6 / 14) ko chor3a zeSa tithiyoM meM navIna vastra tathA AbhUSaNa dhAraNa karanA zubha hai| revatI, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, rohiNI, azvinI, | hasta, citrA, svAti, vizAkhA, anurAdhA, dhaniSThA, puSya, punarvasu vAra | budha, guru, zukra, ravi nakSatra yo-23567|8|10|11|12|13|15 178 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ jevara banavAne kA muhUrta va cakra . revatI, azvinI, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, mRgazirA, puSya, punarvasu, anurAdhA, hasta, citrA, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, uttarAphAlgunI, svAti, rohiNI aura tripuSkara yoga kA nakSatra tathA zubha vAroM meM jevara banavAnA zubha hai| | revatI, azvinI, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, mRgazirA, puSya, punarvasu, anurAdhA, nakSatra | | hasta, citrA, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, svAti, rohiNI vAra | soma, budha, guru, zukra tithi | 2 / 3 / 5 / 7 / 8 / 10 / 11 / 12 / 13 / 15 namaka banAne kA muhUrta va cakra bharaNI, rohiNI, zravaNa-ina nakSatroM meM zanivAra ko namaka banAnA zubha hai| nakSatra | bharaNI, rohiNI, shrvnn| matAntara se-azvinI, puSya, hasta vAra | | shnivaar| matAntara se-ravi, maMgala, budha tithi / 1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 7 / 8 / 6 / 10 / 11 / 13 - rAjA yA mantrI se milane kA muhUrta va cakra zravaNa, dhaniSThA, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, mRgazirA, puSya, anurAdhA, rohiNI, revatI, azvinI, citrA, svAti-ina nakSatroM meM aura ravi, soma, budha, guru, zukra-ina vAroM meM rAjA yA mantrI se milanA zubha hai| zravaNa, dhaniSThA, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, mRgazirA, nakSatra puSya, anurAdhA, rohiNI, revatI, azvinI, citrA, svAti vAra | ravi, soma, budha, guru, zukra tithi | 2357 / 11 / 13 bagIcA lagAne kA muhUrta va cakra zatabhiSA, vizAkhA, mUla, revatI, citrA, anurAdhA, mRgazirA, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, ttarAbhAdrapada, rohiNI, hasta, azvinI, puSya-ina nakSatroM meM tathA zukra, soma, budha, guru-ina paroM meM bagIcA lagAnA zubha hai| pariziSTa-1 : 176
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsa | vaizAkha, zrAvaNa, mAgazIrSa, kArtika, phAlguna zatabhiSA, vizAkhA, mUla, revatI, citrA, anurAdhA, mRgazirA, uttarAnakSatra SAr3hA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, rohiNI hasta, azvinI, puSya vAra | soma, budha, guru, zukra tithi | 2357 / 10 / 11 / 12 / 13 / 15 hathiyAra banAne kA muhUrta va cakra kRttikA, vizAkhA-ina nakSatroM meM tathA maMgala, ravi, zani-ina vAroM meM aura zubha grahoM ke lagnoM meM zastra nirmANa karanA zubha hotA hai| nakSatra | kRttikA, vizAkhA __ vAra | maMgala, ravi, zani hathiyAra dhAraNa karane kA muhUrta va cakra punarvasu, puSya, hasta, citrA, rohiNI, mRgazirA, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, revatI, azvinI-ina nakSatroM meM; ravi, zukra, guru-ina vAroM meM aura riktA (4 / 6 / 14) chor3a zeSa tithiyoM meM hathiyAra dhAraNa karanA zubha hai| puSya, punarvasu hasta, citrA, rohiNI, mRgazirA, vizAkhA, anurAdhA, | jyeSThA, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, revatI, azvinI ___ vAra | ravi, zukra, guru __ tithi | 2 / 3 / 5 / 6 / 7 / 8 / 10 / 11 / 12 / 13 / 15 / nakSatra rogamukta hone para snAna karAne kA muhUrta va cakra uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, rohiNI, AzleSA, punarvasu, svAti, maghA, revatI-ina nakSatroM ko chor3a zeSa nakSatroM meM; ravi, maMgala, guru-ina vAroM meM aura riktAdi tithiyoM meM rogI ko snAna karAnA zubha hai| 180 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvinI, bharaNI, kRttikA, mRgazirA, ArdrA, puSya, zatabhiSA nakSatra | pUrvAphAlgunI, pUrvAbhAdrapada, pUrvASAr3hA, zravaNa, dhaniSThA, hasta, citra, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla vAra | ravi, maMgala, bRhaspati tithi | 4 / 6 / 14 / 3 / 57 / 10 / 11 zubhalagna | 1 / 4 / 7 / 10 lagnazuddhi | candramA nirbala ho| 1 / 4 / 7 / 10 / 6 / 5 / 2 ina sthAnoM meM graha ho kArIgarI sIkhane kA muhUrta va cakra uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, rohiNI, svAti, punarvasu, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, hasta, azvinI, puSya, abhijita, mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA-ina nakSatroM meM; zubha vAra aura zubha tithiyoM meM kArIgarI karanA zubha hotA hai| uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, rohiNI, svAti, nakSatra punarvasu, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, hasta, azvinI, puSya, abhijita, mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA soma, budha, guru, zukra tithi | 2 / 3 / 5 / 7 / 8 / 10 / 12 / 13 / 14 vAra pula banAne kA muhUrta va cakra uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, rohiNI, svAti, mRgazirA-ina nakSatroM meM guru, zani, ravi-ina vAroM meM aura sthira lagnoM meM pula banAnA zubha hai| uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, nakSatra rohiNI, svAti, mRgazirA __vAra | guru, zani, ravi tithi | zuklapakSa meM 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 13 lagnazuddhi | 2 / 5 / 8 / 11 khaTiyA banavAne kA muhUrta va cakra rohiNI, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, hasta, puSya, punarvasu, anurAdhA, pariziSTa-1 : 181
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ azvinI-ina nakSatroM meM zubha vAra aura zubha yoga ke hone para khaTiyA banAnA zubha hotA hai| nakSatra vAra tithi rohiNI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, hasta, puSya, punarvasu, anurAdhA, azvinI soma, budha, guru, shukr| matAntara se ravi 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 13 RNa lene kA muhUrta va cakra svAti, punarvasu, vizAkhA, puSya, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, azvinI, mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA-ina nakSatroM meM RNa lenA zubha hai| hasta nakSatra, vRddhiyoga, ravivAra inakA tyAga avazya karanA caahie| svAti, punarvasu, vizAkhA, puSya, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, nakSatra azvinI, mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA vAra soma, bRhaspati, zukra, budha tithi 2 / 3 / 4 / 5 / 7 / 6 / 10 / 11 / 12 / 13 / 15 lagna 147 / 10 lagnazuddhi 5 / 8 / 6 / ina sthAnoM meM graha avazya hoM varSArambha meM hala calAne kA muhUrta va cakra .. mUla, vizAkhA, maghA, svAti, punarvasu, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, rohiNI, mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA, hasta, azvinI, puSya, abhijita-ina nakSatroM meM hala calAnA zubha hai| mUla, vizAkhA, maghA, svAti, punarvasu, zravaNa, zatabhiSA, dhaniSThA, nakSatra uttaraphAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, rohiNI, mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA, hasta, azvinI, puSya, abhijita vAra soma, maMgala, budha, guru, zukra tithi 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 12 / 13 / 15 lagna 2 / 3 / 6 / 8 / 6 / 12 182 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ bIja bone kA muhUrta va cakra mUla, maghA, svAti, dhaniSThA, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, rohiNI, mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA, hasta, azvinI, puSya-ina nakSatroM meM bIja bonA zubha hai / mUla, maghA, svAti, dhaniSThA, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, rohiNI, mRgazirA, revatI, citrA, anurAdhA, hasta, azvinI, puSya vAra soma, budha, guru, zukra tithi nakSatra 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 12 / 13 / 15 phasala kATane kA muhUrta va cakra pUrvAbhAdrapada, hasta, kRttikA, dhaniSThA, zravaNa, mRgazirA, svAti, maghA, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, pUrvASAr3hA, bharaNI, citrA, puSya, mUla, jyeSThA, ArdrA, AzleSA - ina nakSatroM meM, soma, budha, guru, zukra, ravi- ina vAroM meM, sthira lagnoM meM tathA zubha tithiyoM meM phasala kATanA zubha hai / / pUrvAbhAdrapada, hasta, kRttikA, dhaniSThA, zravaNa, mRgazirA, svAti, maghA, uttarAnakSatra phAlgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, pUrvASAr3hA, bharaNI, citrA, puSya, mUla, jyeSThA, ArdrA, AzleSA vAra ravi, soma, budha, guru, zukra tithi 2 / 3 / 5 / 6 / 7 / 810 / 11 / 12 / 13 / 15 lagna 3 14 15 199 naukarI karane kA muhUrta va cakra hasta, citrA, anurAdhA, revatI, azvinI, mRgazirA, puSya-ina nakSatroM meM; budha, guru, zukra, ravi - ina vAroM meM aura zubha tithiyoM meM naukarI karanA zubha hai / nakSatra hasta, citrA, anurAdhA, revatI, azvinI, mRgazirA, puSya / vAra budha, guru, zukra, ravi tithi 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 13 / mukaddamA dAyara karane kA muhUrta va cakra jyeSThA ArdrA, bharaNI, pUrvASAr3hA, pUrvAbhAdrapada, pUrvAphAlgunI, mUla, AzleSA, maghA - ina pariziSTa - 1 : 183
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ nakSatroM meM; tRtIyA, paMcamI, aSTamI, dazamI, trayodazI, pUrNamAsI-ina tithiyoM meM aura ravi, budha, guru, zukra-ina vAroM meM mukaddamA dAyara karanA zubha hai| jyeSThA, ArdrA, bharaNI, pUrvASAr3hA, pUrvAbhAdrapada, pUrvAphAlgunI, mUla, nakSatra AzleSA, maghA vAra | ravi, budha, guru, zukra 35 / 8 / 10 / 13 / 15 lagna | 367 / 8 / 11 sUrya, budha, guru, zukra, candra-ye graha 1 / 4 / 7 / 10 sthAnoM meM aura lagnazuddhi | pApagraha 3 / 6 / 11 sthAnoM meM zubha hote haiM, parantu aSTama meM koI graha nahIM honA caahie| jUtA pahanane kA muhUrta va cakra citrA, uttarAphAlgunI, pUrvAbhAdrapada, pUrvASAr3hA, anurAdhA, jyeSThA, AzleSA, maghA, mRgazirA, vizAkhA, kRttikA, mUla, revatI-ina nakSatroM meM aura budha, zani, ravi-ina vAroM meM jUtA pahananA zubhA hotA hai| citrA, uttarAphAlgunI, pUrvASAr3hA, pUrvAbhAdrapada, anurAdhA, jyeSThA, nakSatra | AzleSA, maghA, mRgazirA, vizAkhA, kRttikA, mUla, revatI -- vAra | budha, zani, ravi auSadha banAne kA muhUrta va cakra hasta, azvinI, puSya, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, mUla, punarvasu, svAti, mRgazirA, citrA, revatI, anurAdhA-ina nakSatroM meM aura ravi, soma, budha, guru, zukra-ina vAroM meM auSadha nirmANa karanA zubha hai| hasta, azvinI, puSya, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA, mUla, punarvasu, nakSatra svAti, mRgazirA, citrA, revatI, anurAdhA vAra | ravi, soma, budha, guru, zukra tithi | 257 / 8 / 10 / 11 / 13 / 15 lagna | 12 / 4 / 57 / 8 / 10 / 11 184 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... mantra siddha karane kA muhUrta va cakra uttarAphAlgunI, hasta, azvinI, zravaNa, vizAkhA, mRgazirA-ina nakSatroM meM; ravi, soma, budha, guru, zukra-ina vAroM meM aura dvitIyA, tRtIyA, paMcamI, saptamI, dazamI, ekAdazI trayodazI, pUrNimA-ina tithiyoM meM mantra siddha karanA zubha hotA hai| nakSatra | uttarAphAlgunI, hasta, azvinI, zravaNa, vizAkhA, mRgazirA vAra | ravi, soma, budha, guru, zukra tithi | 2 / 3 / 5 / 7 / 10 / 11 / 13 / 15 sarvArambha muhUrta lagna se bArahavA~ aura AThavA~ sthAna zuddha ho arthAt koI graha nahIM ho tathA janma lagna va janma rAzi se tIsarA, chaThA, dasavA~, gyArahavA~ lagna ho aura zubha grahoM kI dRSTi ho tathA zubha graha yukta ho, candramA janma lagna va janma rAzi se tIsare, chaThe, dasaveM, gyArahaveM sthAna meM ho, to sabhI kArya prArambha karanA zubha hotA hai| mandira nirmANa kA muhUrta mUla, AzleSA, vizAkhA, kRttikA, pUrvAbhAdrapada, pUrvASAr3hA, pUrvAphAlgunI, bharaNI, dhA-ina nakSatroM meM tathA maMgala aura budhavAra ko mandira ke lie nIMva khudavAnA zubha hai| nIMva khudavAte samaya meM rAhu ke mukha kA tyAga karanA Avazyaka hai arthAt rAhu ke pRSTha bhAga se nIMva khudavAnA caahie| punarvasu, puSya, uttarAphalgunI, uttarAbhAdrapada, uttarASAr3hA, mRgazirA, zravaNa, azvinI, cetrA, vizAkhA, ArdrA, hasta, rohiNI aura dhaniSThA-ina nakSatroM meM; dvitIyA tRtIyA, paMcamI, saptamI, ekAdazI, trayodazI-ina tithiyoM meM evaM ravi, soma, budha, guru aura zukra-ina vAroM / nIMva bharanA tathA jinAlaya nirmANa kA kula kArya Arambha karanA zreSTha hai| pratimA nirmANa ke lie muhUrta / puSya, rohiNI, zravaNa, citrA, dhaniSThA, ArdrA, azvinI, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, sta, mRgazirA, revatI aura anurAdhA-ina nakSatroM meM; soma, guru zukra-ina ina vAroM meM evaM . rAhu kI dizA kA jJAna-dhanu, vRzcika, makara ke sUrya meM pUrva dizA meM; kumbha, mIna, meSa ke sUrya meM dakSiNa dizA meM; vRSa mithuna, karka ke sUrya meM pazcima dizA meM evaM siMha, kanyA, tulA ke sUrya meM uttara dizA meM rAhu kA mukha rahatA hai| sUrya kI rAzi paMcAMga meM likhI rahatI hai| pariziSTa-1 : 185
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyA, tRtIyA, paMcamI, saptamI, ekAdazI aura trayodazI-ina tithiyoM meM pratimA banavAnA zubha hai| pratiSThA kA muhUrta azvinI, mRgazirA, rohiNI, punarvasu, puSya, hasta, uttarAphAlgunI, uttarAbhAdrapada uttarASAr3hA, citrA, zravaNa, dhaniSThA aura svAti-ina nakSatroM meM; soma, budha, guru aura zukra ina vAroM meM evaM kRSNapakSa kI pratipadA, dvitIyA aura paMcamI tathA zuklapakSa kI pratipadA, dvitIyA, paMcamI, dazamI, trayodazI aura pUrNimA-ina tithiyoM meM pratiSThA karanA zubha hai| pratiSThA ke lie vRSa, siMha, vRzcika aura kumbha ye lagna zreSTha haiN| lagna sthAna se aSTama meM pApagraha aniSTakAraka hote haiN| pratiSThA karanevAle kI rAzi se candramA kI rAzi pratiSThA ke dina 1|4|8|12viiN na ho tathA pratiSThA kI lagna bhI usa rAzi se vIM na ho| homAhuti kA muhUrta zuklapakSa kI pratipadA se lekara abhISTa tithi taka ginane se jitanI saMkhyA ho, usameM eka aura jodd'eN| phira ravivAra se lekara iSTavAra taka ginane se jitanI saMkhyA ho, usako bhI usI meM jodd'eN| jo saMkhyA Ae, usameM cAra kA bhAga deN| yadi tIna yA zUnya zeSa rahe to agni kA vAsa pRthvI meM hotA hai, yaha homa karanevAle ke lie uttama hotA hai aura yadi eka zeSa rahe to agni kA vAsa AkAza meM hotA hai, isakA phala prANoM ko nAza karanevAlA kahA gayA hai| do zeSa meM agni kA vAsa pAtAla meM hotA hai, isakA phala arthanAzaka batAyA gayA hai| isa prakAra agni vAsa dekhakara homa karanA caahie| 186 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 janmapatrI banAne kI vidhi janmapatrI kA sArA gaNita iSTakAla para calatA hai / ataH pahale iSTakAla banAne ke niyama driye jAte haiN| sUryodaya se lekara janma samaya taka ke kAla ko iSTakAla kahate haiM / isake banAne ke lie nimna pA~ca niyama haiM 1. sUryodaya se lekara 12 baje dina ke bhItara kA janma ho to janma samaya aura sUryodaya kAla kA antara kara zeSa ko DhAI gunA karane se ghaTyAdirUpa hotA hai / udAharaNa - vi0 saM0 2003 phAlguna sudI 7, guruvAra kI prAtaHkAla 6 / 30 para kisI kA janma huA hai| isa niyama ke anusAra iSTakAla banAyA to - 6 / 30 janma samaya meM se 6 / 16 sUryodaya ghaTAyA jo paMcAMga meM likhA hai / 3 / 14 ise DhAI gunA kiyA to 3 = ; 67 x 2 = = 8 13 6 8 15 arthAt 8 ghaTI 5 phala iSTakAla huA / 2. 12 baje dina se lekara sUryAsta ke andara kA janma ho to janma samaya aura sUryAstakAla kA antara kara zeSa ko DhAI gunA kara dinamAna se ghaTA dene se iSTakAla hotA hai| udAharaNa - vi0 saM0 2003 phAlgunI sudI 7, guruvAra ko 2 / 30 dina kA janma hai / ataH 5 / 44 sUryAsta meM se 2 / 30 janma samaya ko ghaTAyA 60 3 / 14 isakA sajAtIya rUpa 3 28 / 38 dinamAna meM 85 Agata phala ko ghaMTAyA 20 / 33 arthAt 20 ghaTI 33 pala iSTakAla huA / 3. sUryAsta se lekara 12 baje rAta ke bhItara kA janma ho to janma samaya aura sUryAsta = 12 = 8 12 x 6 = 815 pariziSTa - 2 : 187
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla kA antara kara zeSa ko DhAI gunA kara dina mAna meM jor3a dene se iSTakAla hotA hai| udAharaNa-vi0 saM0 2003 phAlguna sudI 7, guruvAra ko rAta ke 10 bajakara 30 minaTa para janma huA hai| ataH 10 // 30 janma samaya meM se 5 / 44 sUryAsta ko ghaTAyA 4 / 46 isakA sajAtIya rUpa kiyA to 44 = 33 x = 13 = = 1111 x 60 =11 / 55 arthAt 11 ghaTI 55 pala 2838 dinamAna meM 11 / 55 Agata phala ko jor3A 40 / 22 iSTakAla huaa| 4. rAta ke 12 baje ke bAda aura sUryodaya ke pahale kA janma ho to janma samaya aura sUryodaya kAla kA antara kara zeSa ko DhAI gunA kara 60 ghaTI meM ghaTAne se iSTakAla hotA `rbh al // `mrn x >> udAharaNa-saM 2003 phAlguna sudI 7, guruvAra ko rAta ke 4 / 30 para janma huA hai| ataH 616 sUryodaya kAla meM se 430 janma samaya ko ghaTAyA 146 isakA sajAtIya rUpa kiyA 146 = 53 x 3 = 53 60 / 0 meM se 50 = 4 / 25 4 / 25 Agata phala ko ghaTAyA 55 / 35 iSTakAla huaa| 5. sUryodaya se lekara janma samaya taka jitanA ghaNTA, minaTa kA kAla ho, use DhAI gunA kara dene para iSTakAla hotA hai| udAharaNa-saM 2003 phAlguna sudI 7, guruvAra ko dopahara ke 448 para janma huA hai| ataH sUryodaya se lekara janma samaya taka 10 ghaNTA 42 minaTa huA; isakA DhAI gunA kiyA to 26 ghaTI 45 pala iSTakAla huaa| ' vizeSa-vizvapaMcAMga se yA lekhaka kI 'bhAratIya jyotiSa' nAmaka pustaka ke AdhAra se dezAntara aura velAntara saMskAra kara iSTa sthAnIya iSTakAla banA lenA caahie| jo uparyukta kriyAoM ko nahIM kara sakate haiM, unheM pahalevAle niyamoM ke AdhAra para-se iSTakAla banA lenA cAhie, kintu yaha iSTakAla sthUla hogaa| bhayAta aura bhabhoga sAdhana-yadi iSTakAla se janma nakSatra ke ghaTI, pala kama hoM, to janmanakSatra gata aura AgAmI nakSatra janmanakSatra kahalAtA hai tathA janmanakSatra ke ghaTI, pala iSTakAla ke ghaTI paloM se adhika hoM, to janmanakSatra ke pahale kA nakSatra gata aura janmanakSatra hI vartamAna yA janmanakSatra kahalAtA hai| gata nakSatra ke ghaTI, paloM ko 60 meM se ghaTAkara jo Ae, use do jagaha rakhanA caahie| eka sthAna para iSTakAla ko jor3a dene se bhayAta aura dUsare sthAna para janma nakSatra ko jor3a dene para bhabhoga hotA hai| 188 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAharaNa-iSTakAla 55 / 35 hai, janmanakSatra kRttikA 515 hai| yahA~ iSTakAla ke ghaTI, pala, kRttikA janmanakSatra ke ghaTI, paloM se adhika hai, ataH kRttikA gata aura rohiNI janmanakSatra khlaaegaa| 600 515 gata nakSatra ko ghaTAyA . 855 ise do sthAnoM meM rakhA 855 855 55 135 iSTakAla jor3A 56 / 25 rohiNI nakSatra jor3A 4 / 30 bhayAta (60 kA bhAga dekara zeSa grahaNa kiyA) 65 / 20 bhabhoga rohiNI bhabhoga 66 ghaTI taka A sakatA hai, isase adhika hone para 60 kA bhAga dekara labdha chor3a diyA jAegA, kahIM-kahIM bhayAta meM 63-64 ghaTI taka grahaNa kiyA jAtA hai| janmanakSatra kA caraNa nikAlane kI vidhi-bhabhoga meM 4 kA bhAga dene se eka caraNa ke ghaTI, pala Ate haiN| ina ghaTI paloM kA bhayAta meM bhAga dene se janmanakSatra kA caraNa AtA udAharaNa- 65 / 20 bhabhoga meM + 4 = 16 / 20 eka caraNa ke ghaTI pl| 4 / 30 bhayAta meM + 16 / 20 yahA~ bhAga nahIM gayA, ataH prathama caraNa mAnA jaaegaa| isalie rohiNI ke nakSatra ke prathama caraNa kA janma hai| zatapada cakra meM rohiNI nakSatra ke cAroM caraNa ke akSara diye haiM, isa bAlaka kA nAma unameM se prathama akSara para mAnA jAegA, ataH 'o' akSara rAzi kA nAma hogaa| janmalagna nikAlane kI sugama vidhi-jisa dina kA lagna banAnA ho, usa dina ke sUrya ke rAzi aura aMza paMcAMga meM dekhakara likha lene caahie| Age dI gayI lagna sAraNI meM rAzi kA koSThaka bAyIM ora tathA aMza kA koSThaka UparI bhAga meM hai| sUrya ke jo rAzi, aMza likhe haiM unakA phala lagnasAraNI meM sUrya kI rAzi ke sAmane aura aMza ke nIce jo aMka saMkhyA mile, use iSTakAla meM jor3a deM; vahI yoga yA usake lagabhaga sAraNI ke jisa koSThaka meM ho usake bAyIM ora rAzi kA aMka aura Upara aMza kA aMka hogaa| ye lagna ke rAzi, aMza aaeNge| trairAzika dvArA kalA, vikalA kA pramANa bhI nikAlA jA sakatA hai| udAharaNa-saM0 2003 phAlguna sudI 7, guruvAra ko 23 / 13 iSTakAla kA lagna nikAlanA hai| isa dina sUrya 10 rAzi 15 aMza 17 kalA 30 vikalA likhA hai| lagnasAraNI meM 10 rAzi ke sAmane aura 15 aMza ke nIce 57 / 17 / 17 aMka mile| ina aMkoM ko iSTakAla meM jor3a diyaa| 57 / 17 // 17 sAraNI ke aMkoM meM 23 / 13 / 0 iSTakAla jor3A 20 / 30 / 17 antima saMkhyA meM 60 kA bhAga dene para jo labdha AtA hai use chor3a dete haiN| ___ isa yoga ko punaH lagnasAraNI meM dekhA to ukta yogaphala kahIM nahIM milA, kintu isake Asanna 20 / 26 / 3 aMka 3 rAzi ke sAmane aura 16 aMka ke nIce mile; ataH lagna 3 / 16 mAnA jaaegaa| pariziSTa-2 : 186
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ janmapatrI likhane kI vidhi zrImAnasmAnavatu bhagavAn pArzvanAthaH priyaM vo zreyo lakSmyA kSitipatigaNaiH sAdaraM stUyamAnaH / bharturyasya smaraNakaraNAtte'pi sarve vivasvan, mukhyAH kheTA dadatu kuzalaM sarvadA dehabhAjAm // AdityAdyA grahAssarve sanakSatrAH sarAzayaH / sarvAn kAmAn prayacchantu yasyaiSA jnmptrikaa|| atha zrImannRpatirvikramArkarAjyAt 2003 zubhasaMvatsare zAlivAhanazAke 1868 zrIvIranirvANa 2473 saMvatsare mAsAnAM mAsottame mAse zubhe phAlgunamAse zuklapakSe saptamyAM tithau guruvAsare' vizvapaMcAMgAnusAreNa ghaTyAdayaH 47 / 36 kRttikAnAmanakSatre ghaTyAdayaH 51 / 5 aindranAmayoge ghaTyAdayaH 15 / 56 pUrvadale garanAmakaraNe ghaTTyAdayaH 20 / 1 paradale bavanAmakaraNe ghaTayAdayaH 47 / 36 atra sUryodayAdiSTaM ghaTyAdayaH 23 / 13 kumbhArkagatAMzAH 2 15, bhogyAMzAH 14 evaM puNyatithau paJcAGgazuddhau zubhagrahanirIkSitakalyANavatyAM velAyAM indauranagare dinapramANaM ghaTyAdayaH 28 / 43 rAtripramANaM ghaTyAdayaH 31 / 17 ubhayapramANaM 60 // 0.... vaMzodbhavAnAM... jainAmnAye... gotre zrImAn .....tatputraH zrImAn ..... tatputraH zrI....asya pANigRhItabhAryAyAM dakSiNakukSau putraratnamajIjanat / atrAvak hoDAcakrAnusAreNa bhayAtaH ghaTyAdayaH 4 | 30, bhabhogaH ghaTyAdayaH 65 / 20, tena rohiNInakSatrasya prathamacaraNe okArAkSare jAtatvAt omaprakAza iti rAzinAma pratiSThitaM sa ca jinadharmaprasAdAddIrghAyurbhavatu / atra lagnamAnaM 3 | 16 karka lagne janma janmakuNDalI cakra candrakuNDalI cakra 6 6 5 7 t 4 za. 10 zu. m 160 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi 1 rA.ca. 2 11 maM.sU.ba. 12 4za. 7 2 caM. rA. 8. gu. 1 11maM.sU.bU. 10zu. 1. jisa paMcAMga ke ghaTI, pala likhane hoM, usakA nAma de denA caahie| pratyeka dina ke tithyAdi ke ghaTI, pala pratyeka paMcAMga meM likhe rahate haiM / 2. jitanA janma samaya kA iSTakAla AyA ho vaha likhanA hai / 3. janma dina ke sUrya ke aMzagata, aura unheM 26 meM se ghaTAne para bhogyAMza Ate haiN| 4. jo pahale bhayAta AyA hai, usI ko likhanA /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ lagnasAraNI aMza | 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9/10 | | 13 14 16 16 17 18 16 20 21 22 23 24 rapha ra6ra7ra8ra1 | 3 | 3|3| 3] 3. | 6 6 6 6 2|3|| me. 0 50 57 5 947/255 5 54 6 2 6 11] 7|15|23|3139 47 42139/47/39 | 10|10| 10|11| 11| 11| vR. 154 3/12 30| 49| 13 |16|16| 8/1930 5537 42 | 9/1951 17.45 13 35 4|30|56 // pariziSTa-2 : 161 ka.542 |33 33 3333 57| 9| 19
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ lagnasAraNI 9 10 11 12 | 13 | 14 | 15 | aMza | 01/ 23 | 6 7 8 17 | 18 | 19 20 21 24 25 26 27/28/29 162 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi 36/37 37 tu. 6/15 37|38/38|38/38 50] 1.13 3056/25 |48] 2|16 394040/400 | 6|17|29| vR. 757/8/20 | 235 8 | 4|15/27 |11|43|16 | 6|16|26|35 9151 50/515151 ma. 9|55 5|14|24|33|42 22| 1|3617|35 | 19/36/49 / 4857 5 | 151 ku.10 2 9/17 33/54|19 1 1 1 1 1 2 2] 2] 2 mI.11 | 0 1 1 1 435158 513/20 49| 8|28 17/486 | 5|27
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecana-janmakuNDalI cakra likhane kI paddhati yaha hai ki jo lagna AtA hai, use pahale rakhakara usase Age gaNanA kara 12 koThoM meM 12 rAziyoM ko rakha denA cAhie tathA paMcAMga meM jo-jo graha jisa-jisa rAzi ke hoM, unheM usa-usa rAzi meM rakha dene para janmakuNDalI cakra bana jAtA hai| candrakuNDalI kI vidhi yaha hai ki candramA kI rAzi ko lagna sthAna meM sthApita kara kramazaH 12 rAziyoM ko likha denA caahie| phira jo-jo gRha jisa-jisa rAzi ke hoN| unheM usa-usa rAzi meM sthApita kara dene para candrakuNDalI cakra bana jAtA hai| janmakuNDalI aura candrakuNDalI cakra ke banAne ke pazcAt 'camatkAracintAmaNi" yA 'mAnasAgarI' se nau grahoM kA phala likhanA caahie| phala likhane kI vidhi yaha hai ki jo graha jisa-jisa sthAna meM hoM, usakA phala usa-usa sthAna ke anusAra likha denA caahie| jaise prastuta udAharaNa kuNDalI meM sUrya lagna se AThaveM sthAna meM hai, ataH AThaveM bhAva kA sUrya kA phala likhA jaaegaa| isa prakAra samasta grahoM kA phala likhane ke pazcAt sAmAnya darje kI kuNDalI banAne ke lie viMzottarI dazA, antardazA aura usakA phala likhanA caahie| acchI kuNDalI banAne ke lie kezavIyajAtaka paddhati, jAtakapArijAta, nIlakaNThI, mAnasAgarI aura bhAratIya jyotiSa prabhRti granthoM kA adhyayana karanA caahie| viMzottarI dazA nikAlane kI vidhi isa dazA meM paramAyu 120 varSa mAnakara grahoM kA vibhAjana kiyA gayA hai| sUrya kI dazA 6 varSa, candramA kI 10 varSa, bhauma kI 7 varSa, rAhu kI 18 varSa, guru kI 16 varSa, zani kI 16 varSa, budha kI 17 varSa, ketu kI 7 varSa aura zukra kI 20 varSa kI dazA batAyI gayI hai| janma nakSatrAnusAra viMzottarI dazA bodhaka cakra graha | sUrya | candra | bhauma | rAhu | guru | zani | budha | ketu | zukra . varSa | 6 | 10 | 7 | 18 | 16 | 16 | 17 | 7 / 20 / | kRttikA rohiNI mRgazirA | ArdrA | punarvasu | puSya AzleSA maghA | bharaNI nakSatra u. phAlgunI | hasta | citrA | svAti vizAkhA | anurA. jyeSThA | mUla pU.phAlgunI u. SAr3hA | zravaNa | dhaniSThA zatabhiSA pU.bhAdrapada u. bhAdra. revatI azvinI | pUrvASAr3hA isa cakra kA tAtparya yaha hai ki kRttikA, uttarAphAlgunI aura uttarASAr3hA meM janma hone se sUrya kI; rohiNI, hasta aura zravaNa meM janma hone se candramA kI; mRgazirA, citrA aura dhaniSThA meM janma hone se maMgala kI dazA meM janma huA mAnA jAtA hai| isI prakAra Age bhI cakra ko samajhanA caahie| dazA jJAta karane kI eka sugama vidhi yaha hai ki kRttikA nakSatra se lekara janmanakSatra 1. 'camatkAracintAmaNi' meM pratyeka graha ke dvAdaza bhAvoM kA phala diyA hai| jaise sUrya lagna meM ho to kyA phala, dhana sthAna meM ho to kyA phala ityaadi| isI prakAra nau grahoM ke phala diye haiN| pariziSTa-2 : 163
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka ginakara jitanI saMkhyA ho, usameM se nau kA bhAga dene se ekAdi zeSa meM kramazaH sUrya, candra, bhauma, rAhu, guru, zani, budha, ketu, zukra kI dazA hotI hai| dazAsAdhana __ bhayAta aura bhabhoga ko palAtmaka banAkara janmanakSatra ke anusAra jisa graha kI dazA ho, usake varSoM se palAtmaka bhayAta ko guNA kara palAtmaka bhabhoga kA bhAga dene se jo labdha Aye, vaha varSa aura zeSa ko 12 se guNA kara palAtmaka bhabhoga kA bhAga dene se labdha mAsa; zeSa ko punaH 30 se guNA kara palAtmaka bhabhoga kA bhAga dene se labdha dina zeSa ko 60 se guNA kara bhAjaka-palAtmaka bhabhoga kA bhAga dene se labdha dina; zeSa ko 60 se guNA kara bhAjaka kA bhAga dene para labdha pala Ate haiN| ye varSa, mAsa, ghaTI, pala usa graha se bhukta kahalAte haiM, inheM graha kI dazA meM se ghaTAne para bhogya varSAdi Ate haiN| viMzottarIdazA kA cakra banAne kI vidhi dazA cakra banAne kI vidhi yaha hai ki jisa graha kI bhogya dazA jitanI AyI hai, usako rakhakara kramazaH saba grahoM ke varSAdi ko sthApita kara denA caahie| ina graha varSoM ke nIce eka koSThaka-khAnA saMvat ke lie tathA isake nIce eka khAnA janma-kAlIna rAzyAdi likhane ke lie rhegaa| nIce ke khAne ke sUrya rAzyAdi kI bhogya dazA ke mAsAdi meM jor3a denA cAhie aura isa yogaphala ko nIce ke khAne ke agale koSThaka meM rakhanA cAhie; madhyavAle koSThaka ke saMvat ko grahoM ke varSoM se jor3akara Age rakhanA caahie| viMzottarIdazA cakra graha / candra | bhauma | rAhu | guru | zani budha | ketu zukra | sUrya 16 | 17 FF 9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 | 0 0 0 0 0 | 0 0 0 0 ghaTI pala saMvat / saMvat / saMvat | saMvat / saMvat | saMvat | saMvat / saMvat | saMvat | saMvat 2013 2020 2038 2054 2073 2060 2067 2117 sUrya | sUrya | sUrya | sUrya / sUrya | sUrya | sUrya | sUrya | 2 2 2 2003 / 2 16 | 16 37 37 37 / 37 | 37 164 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ noTa-vikalA ko dazA ke paloM meM, kalA ko ghaTiyoM meM, aMzoM ko dinoM meM aura rAzi ko mahInoM meM jor3A gayA hai| jo varSa hAsila AegA use Upara saMketa cihna lagAkara jor3a deNge| viMzottarI dazA kA udAharaNa prastuta udAharaNa meM rohiNI nakSatra kA janma hai, ataH candramA kI dazA meM janma mAnA jAegAbhayAta bhabhoga 4 / 30 65 / 20 x 60 460 240 + 30 3600 + 20 = 270 palAtmaka bhayAta = 3620 palAtmaka bhabhoga 270 x 10 graha dazA candramA ke varSoM se guNA kiyA-2700 + 3620 (palAtmaka bhabhoga) se bhAga diyA 3620)27000 2700 x 12 3620)32400(8mAsa 31360 1040 x 30 3620)31200(7 dina 27440 3760 x 60 3620)225600(57 ghaTI 16600 26600 27440 2160 x 60 3620)126600(33 pala 11760 12000 11760 = 087 157 33 bhukta varSAdi candramA kI kula dazA 10 varSa kI hotI hai, ataH dazA meM-se bhukta varSAdi ko ghaTAyA pariziSTa-2 : 165
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1010101010 0.8757 // 33 6 / 3 / 22 / 2 / 27 bhogya candra dazA varSAdi viMzottarIdazA [ janmapatrI meM likhane kI vidhi ] zrIvIrajinezvaragautamagaNadharasaMvAde viMzottarIdazAyAM candrazAyAH bhuktavarSAdayaH 0 / 8 / 7 / 57 / 33 bhogyavarSAdayaH 6 / 3 / 22 / 2 / 27 antardazAvicAra viMzottarI kI antardazA nikalAne ke lie samaya cakra diye jAte haiN| Age inhIM cakroM para-se antardazA likhI jaaegii| sUryAntara cakra graha | sUrya | candra / bhauma | rAhu | guru | zani | budha | ketu | zukra 0 | 0 0 : 0 & 0 0 0 m / . | candrAntara cakra gu. | za. | | caM. | bhau. | sa. | bu. | 1 1 0 0 0 0 lo wo 9 0 0 bhaumAntara | graha | bhau. rA. gu. za. | bu. / ke.. 0 0 0 & 0 << 0 se 0 >> 0 rAhantara cakra | rA. | ke. * << wo tono w 0 0 0 up A 0 24 / 6 18 166 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ graha. va. mA. di. graha. va. mA. di. graha va. mA. di. graha va. mA. di. graha va. mA. di. gu. 2 1 18 za. mom 3 hn bu. 2 4 27 ke. O 4 27 zu. 3 4 O. za. 2 6 12 m bu. 2 8 6 ke. 0 = 27 zu. 1 2 0 sU. 1 0 0 bu. 2 3 w ke. 1 1 W zu. 2 10 0 sU. 0 4 6 caM. 1 U 0 gurvantara cakra ke. zu. 0 11 6 zu. s hy 3 zanyantara cakra sU. 0 2 sU. 0 2 11 0 12 10 6 vo t budhAntara cakra caM. 090 0 7 1 ketvantara cakra caM. bhau. 0 oco 0 4 27 zukrAntara cakra bhau. 1 2 0 3 0 O O sU. 0 EUR 18 0 caM. 1 7 0 bhau. 0 /8 27 rA. 1 rA. gu. 2 0 18 te 0 caM. 1 4 0 bhau. 1 1 w rA. 2 6 18 gu. 0 11 6 za. mro 3 2 bhau. O 11 6 rA. 2 10 w gu. 2 mu 6 za. 1 EUR bu. 2 10 0 rA. 2 4 a 24 gu. 2 6 12 za. 2 Ww bu. 0 11 27 ke. 1 2 0 janmapatrI meM antardazA likhane kI vidhi janmapatrI meM antardazA likhane kI prakriyA yaha hai ki sabase pahale jisa graha kI mahAdazA AtI hai, usI kI antardazA likhI jAtI hai / jisa graha kI antardazA likhanI ho, viMzottarI ke samAna pahale khAne meM usake varSAdi vAle cakra ko, madhya ke khAne meM saMvat aura pariziSTa-2 : 167
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima khAne meM sUrya ke rAzi, aMza ko likha lenA caahie| pazcAt sUrya ke rAzi aura aMza ko dazA ke mAsa aura dina meM jor3anA caahie| dina saMkhyA meM 30 se adhika hone para 30 kA bhAga dekara labdha ko mAsa saMkhyA meM jor3a denA cAhie aura mAsa saMkhyA meM 12 se adhika hone para 12 kA bhAga dekara labdha ko varSa meM jor3a denA caahie| nIce aura Upara ke khAnoM meM jor3ane ke anantara madhyavAle meM saMvata ke varSoM ko jor3akara rakhanA caahie| jisa graha kI viMzottarI dazA AyI hai, usakA antara nikAlane ke lie usake bhukta varSoM ko antardazA ke grahoM ke varSoM meM-se ghaTAkara taba antardazA likhanI caahie| antardazA kA udAharaNa prastuta udAharaNa meM viMzottarI dazA candra kI AyI aura isake bhukta vrssaadi0|87 haiN| candrAntara cakra meM pahalA antara candramA kA 10 mAha hai, ataH ise isameM se ghttaayaa100-87=1|23 candrAntara cadrAntardazA cakra (janmapatrI kA) bhauma | rAhu | guru | zani | budha | 0 0 109 0 0 0 savata 2013 saMvat saMvat | saMvat | saMvat | saMvat | saMvat | saMvat | saMvat | saMvat 2003 | |2004 2004 2006 2007 2006 2010 12011 2012 sUrya | sUrya | sUrya | sUrya | sUrya | sUrya | sUrya | sUrya bhaumAntardazA cakra (janmapatrI kA) / bhauma | rAhu | guru | zani | budha | ketu / zukra | sUrya | canda | graha . dina 27 | 11 | 1 | 11 27 / 27 saMvata saMvat saMvat saMvat | saMvat saMvat / | saMvat saMvat | saMvat | saMvat |2020 / 2013 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2016 2016 | sUrya / sUrya / sUrya | sUrya | sUrya | sUrya | sUrya | sUrya sUrya | sUrya 2 / 2 / 7 | 7 | 6 | 8 | 8 | 1 3 | 5 / 23 | 26 isI prakAra samasta grahoM kI antardazA janmapatrI meM likhI jAtI hai| 168 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ viMzottarIdazA aura antardazA kA prayojana viMzottarI mahAdazA aura antardazA kI janmapatrI meM bar3I AvazyakatA rahatI hai isake binA kArya ke zubhAzubha samaya kA jJAna nahIM ho sakatA hai| jaise prastuta udAharaNa meM jAtaka kA janma candramA kI mahAdazA meM huA hai aura yaha saMvat 2013 ke mithuna rAzi ke sUrya ke AThaveM aMza taka rahegI / candramA kI mahAdazA meM prathama 1 mAha 23 dina taka candramA kI hI antardazA hai| Age candramA kI mahAdazA meM maMgala, rAhu, guru, zani, budha ketu, zukra aura sUrya kI antardazAe~ haiM / sUrya ke rAzi aMza paMcAMga meM dekhanA caahie| dazA kA phala vizeSa rUpa se jAnanA ho to 'dazA phaladarpaNa' nAmaka grantha dekhanA cAhie / sAmAnya phala phalAdeza prakaraNa meM hai / viMzottarI dazA kA phala vyakti ke zubhAzubha samaya kA parijJAna dazA se hI kiyA jAtA hai| jisa samaya jisa graha kI dazA rahatI hai, usa sayama usI ke zubhAzubhAnusAra vyakti ko phala milatA hai / dazAphala ke niyama lagneza kI dazA meM zArIrika sukha aura dhanAgama; dhaneza kI dazA meM dhanalAbha para zArIrika kaSTa hotA hai / yadi dhaneza pApa graha ho to mRtyu bhI ho jAtI hai| tRtIyeza kI dazA meM roga, cintA aura sAdhAraNa AmadanI; caturtheza kI dazA meM makAna nirmANa, savArI sukha, zArIrika sukha, lAbheza aura caturtheza donoM dazama yA caturtheza meM hoM, to caturtheza kI dazA meM mila yA bar3A kArobAra, vidyAlAbha; paMcameza kI dazA meM vidyA, dhana, santAna, sammAna, yaza kA lAbha aura mAtA ko kaSTa; SaSTheza kI dazA meM zatrubhaya, rogavRddhi, santAna ko kaSTa; saptameza kI dazA meM strI ko pIr3A; aSTameza kI dazA meM pApa graha hone para mRtyu, aSTameza pApa graha hokara dvitIya meM baiThA ho to nizcaya mRtyuH navameza kI dazA meM sukha, bhAgyodaya, tIrthayAtrA, dharmavRddhi; dazameza kI dazA meM rAjAzraya, sukhodaya, lAbha, sammAna prApti; ekAdazeza kI dazA meM dhanAgama, pitA kI mRtyu aura dvAdazeza kI dazA meM dhanahAni, zArIrika kaSTa, mAnasika cintAe~ hotI haiM / antardazA phala - pApa graha kI mahAdazA meM pApa graha kI antardazA dhanahAni, kaSTa aura zatrupIr3AkAraka hotI hai / 2 - jisa graha kI mahAdazA ho usase chaThe yA AThaveM sthAna meM sthira grahoM kI antardazA sthAnacyuti, bhayAnaka roga, mRtyutulya kaSTadAyaka hotI hai / 3 - zubha grahoM kI mahAdazA meM zubha grahoM kI antardazA zreSTha, zubha grahoM kI mahAdazA meM pApa grahoM kI antardazA hAnikAraka hotI hai / 4 - zani meM candramA aura candramA meM zani kI antardazA Arthika kaSTadAyaka hotI hai / 5- maMgala kI antardazA rogakAraka hotI hai / 6 - dvitIyeza, tRtIyeza, SaSTheza, aSTameza aura dvAdazeza kI antardazA azubha hotI hai| pariziSTa-2 : 166
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ janmapatrI dekhane kI saMkSipta vidhi janmapatrI meM lagna sthAna ko prathama mAna kara dvAdaza sthAna hote haiM, jo bhAva kahalAte haiN| inake nAma ye haiM-tanu, dhana, sahaja, suhRd, putra, zatru, kalatra, Ayu, dharma, karma, Aya aura vyaya-ina bAraha bhAvoM meM bAraha rAziyA~ aura navoM graha rahate haiN| graha aura rAziyoM ke svarUpa ke anusAra ina bhAvoM kA phala hotA hai| rAziyoM ke nAma-meSa, vRSa, mithuna, karka, siMha, kanyA, tulA, vRzcika, dhanu, makara, kumbha, miin| rAziyoM ke svAmI yA rAzIza-meSa, vRzcika kA svAmI maMgala;, vRSa, tulA kA svAmI zukra; mithuna, kanyA kA svAmI budha; karka kA svAmI candramA; siMha kA svAmI sUrya dhanu, mIna kA svAmI bRhaspati aura makara, kumbha kA svAmI zani hotA hai| grahoM kI ucca rAziyA~-sUrya meSa rAzi meM, candramA vRSa meM, maMgala makara meM, budha kanyA meM, bRhaspati karka meM, zukra mIna meM, zani tulA meM ucca kA hotA hai| grahoM kA zatrutA-mitratAbodhaka cakra graha sUrya candra maMgala budha guru zukra zani mitra candra, maMgala ravi, budha ravi, candra ravi, zukra candra, maMgala budha, zani zukra, budha guru guru ravi maMgala, guru maMgala guru sama budha zani, zukra zukra, zani zani zani maMgala, guru guru / zani, zukra zatru zukra,zani x budha candra zukra, budha ravi, candra ravi, candra maMgala grahoM kA svarUpa sUrya-pUrva dizA kA svAmI, raktavarNa, puruSa, pittaprakRti aura pApagraha hai| sUrya, AtmA, rAjabhAva, ArogyatA, rAjya aura devAlaya kA sUcaka tathA pitRkAraka hai| pitA ke sambandha meM sUrya se vicAra kiyA jAtA hai| netra, kalejA, snAyu aura merudaNDa para prabhAva par3atA hai| lagna se saptama meM balI aura makara se 6 rAzi paryanta ceSTAbalI hotA hai| candramA-pazcimottara dizA kA svAmI, strI, zvetavarNa, vAtazleSmA prakRti aura jala graha hai| yaha mAtA, cittavRtti, zArIrika puSTi, rAjAnugraha, sampatti aura caturtha sthAna kA kAraka hai| caturtha sthAna meM balI aura makara se chaH rAzi meM isakA ceSTAbala hotA hai| sUrya ke sAtha rahane se niSphala hotA hai| netra, mastiSka, udara aura mUtrasthalI kA vicAra candramA se kiyA jAtA hai| 200 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMgala-dakSiNa dizA kA svAmI, pitta prakRti, raktavarNa, agnitattva hai| yaha svabhAvataH pApagraha hai, dhairya tathA parAkrama kA svAmI hai| tIsare aura chaThe sthAna meM balI aura dvitIya sthAna meM niSphala hotA hai| dasaveM sthAna meM digbalI aura candramA ke sAtha rahane se ceSTAbalI hotA hai| budha-uttara dizA kA, svAmI, napuMsaka, tridoSa, zyAmavarNa aura pRthvI tattva hai| yaha pApagrahoM-sUrya, maMgala, zani, rAhu, ketu ke, sAtha rahane se azubha aura zeSa grahoM ke sAtha rahane se zubha hotA hai| isase jihA, kaNTha aura tAlu kA vicAra kiyA jAtA hai| guru-pUrvottara dizA kA svAmI, puruSa aura pItavarNa hai| yaha lagna meM balI aura candramA ke sAtha rahane se ceSTAbalI hotA hai| santAna aura vidyA kA vicAra isase hotA hai| zukra-dakSiNa pUrva kA svAmI, strI aura raktagaura varNa hai| isake prabhAva se jAtaka kA raMga gehuA~ hotA hai| dina meM janma hone para zukra se mAtA kA bhI vicAra kiyA jAtA hai| zani-pazcima dizA kA svAmI, napuMsaka, vAtazleSmika prakRti aura kRSNavarNa hai| saptama sthAna meM balI hotA hai, vakra aura candramA ke sAtha rahe se ceSTAbalI hotA hai| rAhu-dakSiNa dizA kA svAmI, kRSNavarNa aura krUra graha hai| ketu-kRSNa varNa aura krUra graha hai| isase carma roga, hAtha, pA~va kA vicAra kiyA jAtA vizeSa-yadyapi bRhaspati aura zukra donoM zubha graha haiM, para zukra se sAMsArika aura vyAvahArika sukhoM kA tathA guru se pAralaukika evaM AdhyAtmika sukhoM kA vicAra karate haiN| zukra ke prabhAva se vyakti svArthI aura guru ke prabhAva se paramArthI hotA hai| zani aura maMgala donoM hI pApa graha haiM, para zani kA antima pariNAma sukhada hotA hai, yaha durbhAgya aura yantraNA ke phera meM DAlakara vyakti ko zuddha kara detA hai| parantu maMgala uttejanA dene vAlA, umaMga aura tRSNA se paripUrNa kara dene ke kAraNa sarvadA duHkhadAyaka hai| grahoM ke balAbala kA vicAra . grahoM ke chaH prakAra ke bala batAye gaye haiM-sthAnabala, digbala, kAlabala, naisargikabala, ceSTAbala aura dRgbl| ___sthAnabala-jo graha ucca, svagRhI, mitragRhI, mUlatrikoNastha, svanavAMzastha athavA dreSkANastha hotA hai, vaha sthAna balI hotA hai| digbala-budha aura guru lagna meM rahane, zukra evaM candramA caturtha meM rahane se, zani saptama meM rahane se evaM sUrya aura maMgala dazama sthAna meM rahane se digbalI hote haiN| kAlabala-rAta meM janma hone para candra, zani aura maMgala tathA dina meM janma hone para sUrya, budha aura zukra kAlabalI hote haiN|| naisargika bala-zani, maMgala, budha, guru, zukra, candra va sUrya uttarottara balI hote haiN| ceSTAbala-makara se mithuna paryanta kisI bhI rAzi meM rahane se sUrya aura candramA evaM candramA ke sAtha rahane se maMgala, budha guru, zukra aura zani ceSTAbalI hote haiN| pariziSTa-2 : 201
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRgbala-zubha grahoM se dRSTa graha dRgbalI hote haiN| balavAna graha apane svabhAva ke anusAra jisa bhAva meM rahatA hai, usa bhAva kA phala detA hai| pAThakoM ko grahasvabhAva aura rAzisvabhAva kA samanvaya kara phala kahanA caahie| rAzi-svarUpa meSa-puruSa, carasaMjJaka, agnitattva, pUrvadizA kI svAminI, pRSThodaya, rakta-pIta varNa, kSatriya aura ugra prakRti hai| isa rAzi vAloM kA svabhAva sAhasI, abhimAnI aura mitroM para kRpA rakhane vAlA hotA hai| isase mastaka kA vicAra karate haiN| vRSa-strI, sthirasaMjJaka, zItalasvabhAva, dakSiNa dizA kI svAminI, vaizya, viSamodayI aura zveta varNa hai| isakA prAkRtika svabhAva, svArthI, samajha-bUjhakara kAma karane vAlA aura sAMsArika kAryoM meM dakSa hotA hai| mukha aura kapoloM kA vicAra isase hotA hai| mithuna-pazcima dizA kI svAminI, harita varNa, zUdra, puruSa, dvisvabhAva aura uSNa hai| isakA prAkRtika svabhAva adhyayanazIla aura zilpI hai| isase kandhe aura bAhuoM kA vicAra hotA hai| ___ karka-cara, strI, saumya aura kapha prakRti, uttara dizA kI svAminI, lAla aura gaura varNa hai| isakA prAkRtika svabhAva sAMsArika unnati meM prayatnazIlatA, lajjA, kAryasthairya aura samayAnuyAyitA kA sUcaka hai| isase vakSasthala aura gurde kA vicAra karate haiN| siMha-puruSa, sthira, pittaprakRti, kSatriya aura pUrva dizA kI svAminI hai| isakA prAkRtika svabhAva meSa-jaisA hai, para to bhI svAtantrya, prema aura udAratA vizeSa rUpa se vartamAna hai| isase hRdaya kA vicAra kiyA jAtA hai| kanyA-piMgalavarNa, strI, dvisvabhAva, vAyu-zIta prakRti, dakSiNa dizA kI svAminI hai| isakA prAkRtika svabhAva mithuna jaisA hai; para apanI unnati aura mAna para pUrNa dhyAna rakhane kI icchA kA sUcaka hai| isase peTa kA vicAra kiyA jAtA hai| tulA-puruSa, cara, vAyu, zyAma, zUdra aura pazcima dizA kI svAminI hai| isakA prAkRtika svabhAva vicArazIla, jJAnapriya, kAryajJa aura rAjanItijJa hai| isase nAbhi ke nIce ke aMgoM kA vicAra kiyA jAtA hai| vRzcika-sthira, zubhra, strI, kapha, brAhmaNa aura uttara dizA kI svAminI hai| isakA prAkRtika svabhAva dambhI, haThI, dRr3hapratijJa, spaSTavAdI aura nirmala citta hai, isase jananendriya kA vicAra kiyA jAtA hai| dhanu-puruSa, kAMcanavarNa, dvisvabhAva, krUra, pitta, kSatriya aura pUrva dizA kI svAminI hai| isakA prAkRtika svabhAva adhikArapriya, karuNAmaya aura maryAdA kA icchuka hotA hai| isase pairoM kI sandhi aura jaMghAoM kA vicAra kiyA jAtA hai| makara-cara, strI, vAtaprakRti, piMgalavarNa, vaizya aura dakSiNa kI svAminI hai| isakA prAkRtika svabhAva uccAbhilASI hai, isase ghuTanoM kA vicAra kiyA jAtA hai| 202 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumbha-puruSa, sthira, vAyutattva, vicitravarNa, zUdra, krUra evaM pazcima dizA kI svAminI hai| isakA prAkRtika svabhAva vicArazIla, zAntacitta, dharma aura navIna bAtoM kA AviSkAraka hai| isase piMDalI kA vicAra karate haiN| mIna-dvisvabhAva, strI, kaphaprakRti, piMgala varNa, vipra aura uttaradizA kI svAminI hai| isakA prAkRtika svabhAva uttama, dayAlu aura dAnazIla hai| isase pairoM kA vicAra kiyA jAtA grahoM kI dRSTi-apane se tIsare aura dasaveM sthAna ko ekapAda dRSTi se, pA~caveM aura nauveM ko dopAda dRSTi se, cauthe aura AThaveM ko tInapAda dRSTi se aura sAtaveM sthAna ko pUrNa dRSTi se dekhate haiN| maMgala cauthe aura AThaveM sthAna ko, zani tIsare aura chaThe sthAna ko tathA guru pAMcaveM aura nauveM sthAna ko pUrNa dRSTi se dekhatA hai| dvAdaza bhAvoM ke saMkSipta phala prathama bhAva yA lagna vicAra-prathama bhAva se zarIra kI AkRti, rUpa Adi kA vicAra kiyA jAtA hai| isa bhAva meM jisa prakAra kI rAzi aura graha hoMge, jAtaka kA zarIra aura rUpa bhI vaisA hI hogaa| zarIra kI sthiti ke sambandha meM vicAra karane ke lie graha aura rAziyoM ke tattva nIce diye jAte haiM 1 sUrya 2 candra Kc and .. grahoM ke svabhAva aura tattva zuSkagraha agnitattva jalagraha jalatattva zuSkagraha agnitattva pRthvItattva jalagraha AkAza yA tejatattva jalagraha jalatattva zuSkagraha vAyutattva jalagraha 5 guru 6 zukra 7 zani rAziyoM ke tattva tathA unakA vivaraNa 1 meSa agni (tattva) pAdajala (1) hrasva (AkAra) 2 vRSa pRthvI arddhajala (3) hrasva 3 mithuna vAyu nirjala(0) karka jala pUrNajala (1) siMha agni nirjala (0) dIrgha ap ssum nyeok pariziSTa-2 : 203
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRthvI vAyu vRzcika jala 6 kanyA 7 tulA 6 dhanu 10 makara 11 kumbha 12 mIna agni pRthvI vAyu jala nirjala (0) pAdajala (7) pAdajala (7) arddhajala (2) pUrNajala (1) arddhajala (3) pUrNajala (1) dIrgha dIrgha dIrgha sama sama hasva hasva uparyukta saMjJAoM para se zArIrika sthiti jJAta karane ke niyama 1. lagna jalarAzi ho aura usameM jalagraha kI sthiti ho to jAtaka kA zarIra moTA hogA / 204 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi 2. lagna aura lagneza jalarAzi gata hone se zarIra khUba moTA hotA hai / 3. yadi lagna agnirAzi ho aura agni graha usameM sthita ho to zarIra dubalA, para manuSya balI hotA hai| 4. agni yA vAyurAzi lagna ho aura lagneza pRthvIrAzi gata ho to haDDiyA~ sAdhAraNataH majabUta hotI haiM aura zarIra Thosa hotA hai / 5. yadi agni yA vAyurAzi lagna ho aura lagneza jalarAzi meM ho to zarIra sthUla hotA hai| 6. lagna vAyu rAzi ho aura usameM vAyu graha sthita ho to jAtaka dubalA, para tIkSNa buddhivAlA hotA hai / 7. lagna pRthvIrAzi ho aura usameM pRthvI graha sthita ho to zarIra nATA hotA hai| 8. pRthvI rAzi lagna ho aura lagneza pRthvIrAzi gata ho to zarIra sthUla aura hotA dRr3ha hai| 6. pRthvI rAzi lagna ho aura lagneza jalarAzi meM ho to zarIra sAdhAraNataH sthUla hotA hai / lagna kI rAzi hrasva, dIrgha yA sama jisa prakAra kI ho, usake anusAra jAtaka ke zarIra kI U~cAI hotI hai 1 lagneza' aura lagna rAzi ke svarUpa ke anusAra jAtaka ke rUpa-varNa kA nizcaya karanA caahie| meSa lagna meM lAla mizrita sapheda, bRSa meM pIlA mizrita sapheda, mithuna meM gaharA lAla mizrita sapheda, karka meM nIlA, siMha meM dhUsara, kanyA meM ghanazyAma, tulA meM lAla mizrita kRSNa, vRzcika meM bAdAmI, dhanu meM pIta, makara meM citakabarA, kumbha meM nIla aura mIna meM gaura varNa 1. lagna sthAna kI rAzi kA svAmI
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai| sUrya se raktazyAma, candra se gaura, maMgala se raktavarNa, budha se dUrvAdala ke samAna zyAmala, guru se kAMcanavarNa, zukra se zyAmala, zani se kRSNa, rAhu se kRSNa aura ketu se dhUmila varNa kA jAtaka ko samajhanA cAhie / lagna tathA lagneza para pApa graha kI dRSTi hone se kurUpa evaM budha, zukra ke eka sAtha kahIM bhI rahane se gauravarNa na hone para bhI jAtaka sundara hotA hai / ravi lagna meM ho to A~kheM sundara nahIM hoMgI, candramA lagna meM ho to gauravarNa hote hue bhI suDaula nahIM hotA; maMgala lagna meM ho to zarIra sundara hotA hai, para cehare para sundaratA meM antara DAlane vAlA koI nizAna hotA hai; budha lagna meM ho to camakadAra sA~valA raMga aura kama yA adhika cecaka ke dAga hote haiM; guru lagna meM ho to gauravarNa aura zarIra suDaula hotA hai; kintu kama Ayu meM hI vRddha banA detA hai, sapheda bAla jalda hote haiM, 45 varSa kI Ayu meM dA~ta gira jAte haiM, meda vRddhi meM peTa bar3A hotA hai; zukra lagna meM ho to zarIra sundara aura AkarSaka hotA hai, zani lagna meM ho to kurUpa evaM rAhu ketu ke lagna meM rahane se cehare para kAle dAga hote haiN| zarIra ke rUpa kA vicAra karate samaya grahoM kI dRSTi kA avazya Azraya lenA cAhie / lagna meM krUra grahoM ke rahane para bhI zubha kI dRSTi hone se vyakti sundara hotA hai / isI prakAra pApa grahoM kI dRSTi hone se sundaratA meM kamI AtI hai / dvitIya bhAva vicAra - isase dhana kA vicAra kiyA jAtA hai| isakA vicAra dvitIyeza', dvitIya bhAva kI rAzi aura isa sthAna para dRSTi rakhane vAle grahoM ke sambandha se karanA cAhie / dvitIyeza zubha graha ho yA dvitIya bhAva meM zubha graha kI rAzi ho aura usameM zubha graha baiThA tathA zubha grahoM kI dvitIya bhAva para dRSTi ho to vyakti dhanI hotA hai| kucha dhanI yoga nIce diye jAte haiM 1 bhAgyeza 3 va lAbheza . 2 bhAgyeza va dazameza 3 bhAgyeza va caturtheza 4 bhAgyeza va paMcameza 5 bhAgyeza va lagneza 6 bhAgyeza va dhaneza 7 dazameSa va lAbheza dhanI yoga 8 dazameza va caturtheza dazameza va lagneza dazameza va paMcameza 10 11 12 13 dazameza va dhaneza lAbheza va dhaneza lAbheza va caturtheza 14 lAbheza va lagneza 15 lAbheza va paMcameza 16 lagneza va dhaneza 17 lagneza va caturtheza 18 lagneza va paMcameza 16 dhaneza va caturtheza 20 dhaneza va paMcameza 21 caturtheza va paMcameza 1. dvitIya sthAna meM rahane vAlI rAzi kA svAmI / 2. jina rAziyoM ke svAmI zubha graha haiM, ve rAziyA~ / 3. bhAgyasthAna - 6 veM bhAvakA svAmI aura lAbhasthAna - 11 veM bhAva kA svAmI, eka jagaha hoM / pariziSTa - 2 : 205
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAridraya yoga . 1 SaSTheza aura dhaneza 8 vyayeza aura paMcameza 15 vyayeza aura dazameza 2 SaSTheza aura lagneza 6 vyayeza aura saptameza 16 SaSTheza aura paMcameza 3 SaSTheza aura caturtheza 10 SaSTheza aura bhAgyeza 17 SaSTheza aura saptameza 4 karmeza aura caturtheza 11 vyayeza aura bhAgyeza 18 SaSTheza aura lAbheza 5 karmeza aura dhaneza 12 SaSTheza aura tRtIyeza 16 karmeza aura lAbheza 6 vyayeza aura lagneza 13 vyayeza aura tRtIyeza 20 karmeza aura aSTameza 7 SaSTheza aura dazameza 14 SaSTheza aura karmeza 21 SaSTheza aura vyayeza dhanayoga 2 / 4 / 57 bhAvoM meM ho to pUrNaphala, 8 / 12 meM AdhAphala, 6veM bhAva meM caturthAMza phala aura zeSa bhAvoM meM niSphala hote haiN| daridra yoga dhana sthAna meM pUrNa phala, vyaya sthAna meM ho to phala, dUsare sthAna meM arddhaphala aura zeSa sthAnoM meM niSphala hote haiN| pratyeka vyakti kI janmapatrI meM donoM hI prakAra ke yoga hote haiN| yadi vicAra karane se dhanI yogoM kI saMkhyA daridra yogoM kI saMkhyA se adhika ho to vyakti dhanI aura dhanI yogoM se daridra yogoM kI saMkhyA adhika ho to vyakti daridrI hotA hai| pUrNa phala vAle do dhanI yogoM ke adhika hone se sahasrAdhipati, tIna ke adhika hone para lakSAdhipati vyakti hotA hai| arddha phala vAle yogoM kA phala AdhA jAnanA caahie| - tRtIya bhAva vicAra-isa bhAva se bhAI aura bahanoM kA vicAra kiyA jAtA hai| parantu gyArahaveM bhAva se bar3e bhAiyoM aura bar3I bahanoM kA tathA tIsare se choTe bhAiyoM aura choTI bahanoM kA vicAra hotA hai| maMgala bhrAtRkAraka hai, bhAtR sukha ke lie nimna yogoM kA vicAra karanA caahie| (ka) tRtIya sthAna meM zubha graha rahane se, (kha) tRtIya bhAva para zubha graha kI dRSTi hone se, (ga) tRtIyeza ke balI hone se, (gha) tRtIya bhAva ke donoM ora-dvitIya aura caturtha meM zubha grahoM ke rahane se, (Ga) tRtIyeza para grahoM kI dRSTi rahane se, (ca) tRtIyeza ke ucca hone se aura (cha) tRtIyeza ke sAtha zubha grahoM ke rahane se bhAI-bahana kA sukha hotA hai| tRtIyeza yA maMgala ke sama rAziyoM meM rahane se kaI bhAI-bahanoM kA sukha hotA hai| yadi tRtIyeza aura maMgala 12veM sthAna meM ho, usa para pApa grahoM kI dRSTi ho yA pApagraha tRtIya meM hoM aura usa para pApagraha kI dRSTi ho yA tRtIyeza ke Age-pIche pApagraha hoM yA dvitIya yA caturtha meM pApa graha hoM to bhAI-bahana kI mRtyu hotI hai| tRtIyeza yA maMgala 3 / 6 / 12 bhAvoM meM hoM aura zubha graha se dRSTa na hoM to bhrAtR sukha nahIM hotaa| tRtIyeza rAhu yA ketu ke sAtha 6|8|12veN bhAva meM ho to bhrAtRsukha kA abhAva hotA hai| ekAdazeza pApa graha ho yA isa bhAva meM pApa graha sthita ho aura zubha graha se dRSTa na ho to bar3e kA sukha nahIM hotaa| bhrAtRsaMkhyA jAnane ke niyama-dvitIya tathA tRtIya sthAna meM jitane graha raheM, utane anuja aura ekAdaza tathA dvAdaza sthAna meM jitane graha hoM utane bar3e bhAI hote haiN| yadi ina sthAnoM 206 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM graha na hoM, to ina sthAnoM para jitane grahoM kI dRSTi ho usane anuja aura agrajoM kA anumAna krnaa| svakSetrI grahoM ke rahane tathA una sthAnoM para apane svAmI kI dRSTi par3ane se bhrAtRsaMkhyA meM vRddhi hotI hai| jitane graha tRtIyeza ke sAtha hoM, maMgala ke sAtha hoM, tRtIyeza para dRSTi rakhate hoM aura tRtIyastha hoM, utanI hI bhrAtRsaMkhyA hotI hai| lagneza aura tRtIyeza mitra hoM athavA zubha sthAnoM meM eka sAtha hoM to bhAiyoM meM prema hotA hai| vishessphl-ttiiyesh610|11veN bhAva meM balI hokara sthita ho to jAtaka asAdhAraNa unnati karatA hai| saudA, lATarI, mukaddamA meM vijaya tRtIya bhAva meM krUra graha ke rahane para milatI caturtha bhAva vicAra-isase makAna, pitA kA sukha, mitra Adi ke sambandha meM vicAra karate haiN| isa sthAna para zubha grahoM kI dRSTi hone se yA isa sthAna meM zubha grahoM ke rahane se makAna kA sukha hotA hai| caturtheza puruSa graha balI ho to pitA kA pUrNa sukha aura nirbala ho to alpasukha tathA caturtheza strI graha balI ho to mAtA kA pUrNa sukha aura nirbala ho to alpa sukha hotA hai| candramA balI ho tathA lagneza ko jitane zubhagraha dekhate hoM (kisI bhI dRSTi se), jAtaka ke utane hI mitra hote haiN| caturtha sthAna para candra, budha aura zukra kI dRSTi ho to bAga-bagIcA; caturtha sthAna guru se yuta yA dRSTa hone se mandira; budha se yuta yA dRSTa hone para raMgIna mahala; maMgala se yuta yA dRSTa hone se pakkA makAna aura zani se yuta yA dRSTa hone se sImeNTeDa makAna kA sukha hotA hai| vizeSa yoga-lagneza, caturtheza aura dhaneza ina tInoM grahoM meM se jitane graha 1 / 4 / 5 / 7 / 6 / 10 sthAnoM meM gaye hoM, utane hI makAna jAtaka ke hote haiN| ucca, mUlatrikoNa aura svakSetrI meM kramazaH tigune, dUne aura Der3ha gune samajhane caahie| vidyAyoga-caturtha aura paMcama ina donoM ke sambandha se vidyA kA vicAra kiyA jAtA hai tathA dazama sthAna se vidyAjanita yaza kA aura ucca parIkSAoM meM uttIrNatA prApta karane kA vicAra kiyA jAtA hai| ___ . 1-yadi caturtha sthAna meM caturtheza ho athavA zubha graha kI dRSTi ho yA vahA~ zubhagraha sthita ho to jAtaka vidyA-vinayI hotA hai| 2-candralagna evaM janlagagna se paMcama sthAna kA svAmI budha, guru aura zukra ke sAtha 1 / 4 / 5 / 7 / 6 / 10 sthAnoM meM se kisI meM baiThA ho to jAtaka vidvAn hotA hai| budha aura guru eka sAtha kisI bhI bhAva meM hoM to vidyA kA uttama yoga hotA hai| 3-caturtheza 6|8|12veN bhAva meM ho yA pApagraha ke sAtha ho yA pApa graha se dRSTa ho athavA pAparAzi gata ho to vidyA kA abhAva samajhanA caahie| 1. kisI bhI prakAra kI dRSTi-eka pAda, do pAda aadi| 2. grahoM ke svarUpa para se puruSa, strI grahoM kA parijJAna karanA caahie| 3. yahA~ pUrNa dRSTi lI gayI hai| 4. candrakuNDalI kA lgn| 5. janmakuNDalI kA lgn| pariziSTa-2 : 207
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama bhAva vicAra-paMcameza zubha graha ho, zubha grahoM ke sAtha ho, zubha grahoM se ghirA-Age ke sthAna aura pIche ke sthAna meM zubha graha hoM, budha ucca kA ho, paMcama meM budha ho, yA paMcama meM guru ho, guru se paMcama bhAva kA svAmI 1|4|5|7|6|10veN bhAva meM sthita ho to jAtaka vidvAn hotA hai| santAna vicAra-janma kuNDalI ke paMcama sthAna se aura candrakuNDalI ke paMcama sthAna se santAna kA vicAra karanA caahie| 1-paMcama bhAva, paMcameza aura guru zubha graha dvArA dRSTI yA yuta hone se santAna yoga hotA hai| 2-lagneza pA~caveM bhAva meM ho aura guru balavAna ho to santAna yoga hotA hai| 3-balavAna guru lagneza dvArA dekhA jAtA ho to santAna yoga prabala hotA hai| 1|4|5|7|6|10veN sthAnoM ke svAmI zubha grahoM aura paMcama meM sthita hoM tathA paMcameza 6|8|12veN bhAva meM na ho, pApa yukta na ho to santAnasukha pUrNa hotA hai| 4-paMcama sthAna meM vRSa, karka aura tulA meM se koI rAzi ho, paMcama meM zukra yA candramA sthita ho athavA inakI koI bhI dRSTi paMcama para ho to bahuputra yoga hotA hai| 5-lagna athavA candramA se paMcama sthAna meM zubha graha sthita ho, paMcama bhAva zubha graha se yuta yA dRSTa ho to santAna yoga hotA hai| 6-lagneza aura paMcameza eka sAtha hoM yA paraspara eka-dUsare ko dekhate hoM to santAnayoga hotA hai| 7-lagneza, paMcameza zubha graha ke sAtha 1 / 4 / 7 / 10 sthAnoM meM hoM aura dvitIyeza balI ho to santAnayoga hotA hai| -lagneza aura navameza donoM saptamastha hoM athavA dvitIyeza lagnastha ho to santAnayAga hotA hai| strI kI kuNDalI meM nimna yogoM ke hone para santAna nahIM hotI hai| 1-sUrya lagna meM aura zani saptama meN| 2-sUrya aura zani saptama meM, candramA dazama bhAva meM sthita ho tathA guru se donoM graha adRSTa hoN| 3-SaSTheza, ravi aura zani ye tInoM graha SaSTha sthAna meM hoM aura candramA saptama sthAna meM ho tathA budha se adRSTa ho| 4-zani, maMgala chaThe yA cauthe sthAna meM hoN| 1-6 / 8 / 12 bhAvoM ke svAmI paMcama meM hoM yA paMcameza 6|8|12veN bhAvoM meM ho, paMcameza nIca yA astaMgata ho, to strI-puruSa donoM kI kuNDalI meM santAna kA abhAva samajhanA caahie| 2-paMcama bhAva meM dhanu aura mIna rAziyoM meM se kisI kA rahanA yA paMcama meM guru kA rahanA santAna ke lie bAdhaka hai| 3-paMcameza, dvitIyeza nirbala hoM aura paMcama sthAna para pApa graha kI dRSTi ho to santAna kA abhAva hotA hai| paMcameza jisa rAzi meM ho usase 6 / 8 / 12 bhAvoM meM pApa grahoM ke rahane se santAna kA abhAva hotA hai| santAna saMkhyA vicAra-paMcama meM jitane graha hoM aura isa sthAna para jitane grahoM kI dRSTi ho, utanI santAna saMkhyA smjhnaa| puruSa grahoM ke yoga aura dRSTi se putra aura strI grahoM ke yoga aura dRSTi se kanyA kI saMkhyA kA anumAna krnaa| paMcameza kI kiraNa saMkhyA ke tulya santAna jAnanA caahie| 1. koI bhI dRSTi ho| 2. pUrvokta chaH prakAra ke baloM meM se kama se kama do bala jisake hoN| 3. sUrya ucca rAzi kA ho to 10, candra ho to 6, bhauma ho to 5, budha ho to 5, guru ho to 7, zukra ho to 8 aura zani ho to pA~ca kiraNeM hotI haiN| ucca balakA sAdhana kA kiraNa saMkhyA nikAlanI caahie| 208 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha bhAva vicAra - roga aura zatru kA vicAra isa bhAva se karanA cAhie / chaThe sthAna meM rAhu, zani, ketu, maMgala kA rahanA acchA hai, zatrukaSTa kA abhAva ina grahoM ke hone se samajhanA caahie| saptama bhAva vicAra - isa sthAna se vivAha kA vicAra pradhAnataH kiyA jAtA hai / vivAha yoga nimna haiM 1 - pApayukta saptameza 6 | 8 | 12 bhAva meM ho athavA nIca yA astaMgata ho to vivAha kA abhAva yA vidhura hotA hai / 2 - saptameza bArahaveM bhAva meM ho tathA lagneza aura janma rAzi kA svAmI saptama meM ho to vivAha nahIM hotA hai| 3-SaSTheza, aSTameza tathA dvAdazeza saptama bhAva meM hoM, zubha graha se yuta yA dRSTa na hoM athavA saptameza 6 / 8 / 12veM bhAvoM kA svAmI ho to strI sukha nahIM hotA / 4 - zukra, candramA eka sAtha kisI bhI bhAva meM baiThe hoM tathA zani aura bhauma unase saptama bhAva meM hoM to vivAha nahIM hotA / 5-7 / 12veM bhAva meM do-do pApagraha hoM tathA paMcama meM candramA ho to jAtaka kA vivAha nahIM hotA / 6- zani candramA ke saptama meM rahane se vivAha nahIM hotaa| guru bhI saptama meM strIsukha kA bAdhaka hai / 7- zukra aura budha saptama meM eka sAtha hoM tathA saptama para pApagrahoM kI dRSTi ho to vivAha nahIM hotA, lekina zubha grahoM kI dRSTi hone se vivAha bar3I Ayu meM hotA hai / vivAha yoga - saptama sthAna meM zubha graha ke rahane se, saptama para zubha grahoM kI dRSTi ke hone se tathA saptameza ke zubha yuta yA dRSTa hone se vivAha hotA hai / vivAha samaya - lagneza se zukra jitanA najadIka ho, utanA hI jaldI vivAha hotA hai, dUra hone se derI se hotA hai| zukra kI sthiti jisa rAzi meM ho, usa rAzi ke svAmI M dazA' yA antardazA meM vivAha hotA hai / aSTama bhAva vicAra - isa bhAva se Ayu kA vicAra kiyA jAtA hai / ariSTayoga - 1 - candramA nirbala hokara pApa graha se yuta yA dRSTa ho tathA aSTama sthAna meM gayA ho to bAlaka kI mRtyu hotI hai / 2- yadi cAroM kendrasthAnoM meM (1 / 4 / 7 / 10) candra, maMgala, zani aura sUrya baiThe hoM to bAlaka kI mRtyu hotI hai / 3 - lagna meM candramA, bArahaveM meM zani, nauveM meM sUrya AThaveM meM bhauma ho to bAlaka ko bAlAriSTa hotA hai / 4- candramA pApa graha se yuta yA dRSTa hokara 1 / 4 / 8 / 6 / 12 bhAvoM se kisI meM ho to ariSTa hotA hai / ariSTa nivAraka - rAhu, zani aura maMgala 3 |6 | 99veM bhAva meM hoM to ariSTa dUra ho jAtA hai / guru aura zukra 1 / 4 / 7 / 10 veM bhAvoM meM hoM to ariSTa bhaMga hotA hai / Ayu sAdhana kA sarala gaNita - kendrAMka ( 1 / 4 / 7 / 10 veM bhAvoM kI rAzi saMkhyA) trikoNAMka (5 | 6 veM bhAvoM kI rAzi saMkhyA), kendrastha grahAMka (cAroM kendra sthAnoM meM rahane vAle grahoM kI saMkhyA arthAt sUrya 1, candra 2, bhauma 3, budha 4, guru 5, zukra 6, zani 7, rAhu 8, ketu 6) aura trikoNastha grahAMka ( 5 / 6 bhAvoM meM rahane vAle grahoM kI aMka saMkhyA) ina cAroM saMkhyAoM ko jor3akara yogaphala ko 12 se guNA kara 10 kA bhAga dane se jo varSAdi labdha Ae unameM se 12 ghaTA dene para Ayu pramANa hotA hai| 1 1. viMzottarI dazA meM krama se samaya kA jJAna karanA caahie| pariziSTa - 2 : 206
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ lagnAyu sAdhana-janmakuNDalI meM jina-jina sthAnoM meM graha sthita hoM, una-una sthAnoM meM jo-jo rAzi hoM una sabhI grahastha rAziyoM ke nimna dhruvAMkoM ko jor3a dene para lagnAyu hotI hai| dhruvAMka-meSa 10, vRSa 6, mithuna 20, karka 5, siMha 8, kanyA 2, tulA 20, vRzcika 6, dhanu 10, makara 14, kumbha 3 aura mIna 10 dhruvAMka saMkhyA vAlI hai| kendrAyu sAdhana-janmakuNDalI ke cAroM kendra sthAnoM (1 / 4 / 7 / 10) kI rAziyoM kA yoga kara bhauma aura rAhu jisa-jisa rAzi meM hoM, unake aMkoM kI saMkhyA kA yoga kendrAMka saMkhyA ke yoga meM ghaTA dene para jo zeSa bace, use tIna se guNA karane para kendrAyu hotI hai| isa prakAra sabhI gaNitoM kA samanvaya kara Ayu batAnI caahie| navama bhAva vicAra-isa bhAva se bhAgya aura dharma-karma ke sambandha meM vicAra kiyA jAtA hai| bhAgyeza (navama kA svAmI) 6 / 8 / 12 meM sthita ho to bhAgya uttama nahIM hotaa| bhAgya sthAna (nauveM bhAva) meM lAbheza-gyArahaveM bhAva kA svAmI baiThA ho to naukarI kA yoga hotA hai| dhaneza lAbha bhAva meM gayA ho aura dazameza se yuta yA dRSTa ho to bhAgyavAn hotA hai| navameza dhana bhAva meM gayA ho aura dazameza se yuta yA dRSTa ho to vyakti bhAgyavAn hotA hai| lAbheza navama bhAva meM, dhaneza lAbhabhAva meM, navameza dhanabhAva meM gayA ho aura dazameza se yuta yA dRSTa ho to mahA bhAgyavAn yoga hotA hai| navama bhAva guru aura zukra se yuta yA dRSTa ho yA bhAgyeza guru, zukra se yuta ho yA lagneza aura dhaneza paMcama bhAva meM gaye hoM athavA lagneza navama bhAva meM aura navameza lagna meM gayA ho to bhAgyavAn hotA hai| bhAgyodaya kAla-saptameza yA zukra 36 / 10 / 11 yA 7veM bhAva meM ho to vivAha ke bAda bhAgyodaya hotA hai| bhAgyeza ravi ho to. 22veM varSa meM, candra ho to 24veM varSa meM, maMgala ho to 28veM varSa meM, budha ho to 32veM varSa meM aura rAhu yA ketu ho to 42veM varSa meM bhAgyodaya hotA hai| dazama bhAva vicAra-dazama bhAva para zubha grahoM kI dRSTi ho to manuSya vyApArI hotA hai| dazama meM budha ho, dazameza aura lagneza eka rAzi meM hoM, lagneza dazama bhAva meM gayA ho, dazameza 1 / 4 / 5 / 7 / 6 / 10 meM tathA zubha grahoM se dRSTa ho aura damazeza apanI rAzi se ho to jAtaka vyApArI hotA hai| ekAdaza bhAva vicAra-lAbha sthAna meM zubha graha hoM to nyAyamArga se dhana aura pApa graha hoM to anyAya mArga se dhana AtA hai| lAbha bhAva para zubha grahoM kI dRSTi ho to lAbha aura pApa grahoM kI dRSTi ho to hAni hotI hai| lAbheza 1 / 457 / 6 / 10 bhAvoM meM ho to lAbha hotA hai| sasurAla se dhanalAbha-saptama aura caturtha sthAna kA svAmI eka hI graha ho, yA saptama yA caturtha meM ho to sasurAla se dhana milatA hai| akasmAt dhanalAma yoga-dvitIyeza aura caturtheza zubha graha ke sAtha navama bhAva meM zubha rAzi gata hokara sthita ho to bhUmi se dhana milatA hai| lagneza dvitIya bhAva meM ho aura dvitIyeza ekAdazastha ho to dhana laoNTarI yA saTTe se milatA hai| 1. gyArahavA~ bhaav| 210 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAdaza bhAva vicAra-bArahaveM bhAva meM zubha graha ho to sanmArga meM dhana vyaya hotA hai aura pApagraha hoM to kumArga meM dhana kharca hotA hai| balavAna aura zubha graha ke dvAdaza meM rahane se adhika vyaya hotA hai| krUra graha dvAdaza meM rahane para roga utpanna hote haiN| janma lagnAnusAra zubhAzubha graha bodhaka cakra meSa vRSa zukra janma lagna | pApaphala kAraka graha | zubhaphala kAraka graha | mAraka graha evaM aniSTa kAraka graha zani, budha, zukra guru, sUrya zukra, zani, budha guru, zukra, candramA zani, budha maMgala, guru, zukra, candramA mithuna maMgala, guru, zani zukra maMgala, guru, zani karka zukra, budha maMgala, guru zani, zukra budha siMha zukra; budha maMgala, guru budha, zukra kanyA maMgala, guru, candramA maMgala, guru, candramA . tulA guru, sUrya, maMgala zani, budha maMgala, guru sUrya vRzcika budha, maMgala, zukra guru, candramA budha, maMgala, zukra zukra maMgala, ravi - zani, zukra makara maMgala, guru, candramA zukra maMgala, guru, candramA kumbha maMgala, guru, candramA / zukra maMgala, guru, candramA mIna | zani, zukra, ravi, budha | maMgala, candramA zani, budha sUrya aura candramA svayaM mArakeza nahIM hote haiN| mAraka graha kI mahAdazA, antardazA meM mRtyu nahIM hotI; kintu pApa grahoM kA yoga hone se athavA pApa grahoM kI antardazA athavA pratyantara dazA hone para hI mRtyu hotI hai| mAraka graha zubhagraha kI antardazA meM mRtyu kAraka nahIM hotA hai| jaba pAMcoM hI dazAeM pApagraha kI hoM athavA mAraka graha kI hoM, usa samaya mRtyuH nizcita rUpa se hotI hai| mahAdazA antardazA aura pratyaMtara dazA meM tInoM hI pApagraha yA mAraka graha kI hoM to mRtyu yA tattulya kaSTa hotA hai| dhanu pariziSTa-2 : 211
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-3 vivAha meM melApaka vicAra graha milAna vara-kanyA kI kuNDalI kA milAna karane ke lie donoM ke grahoM kA milAna karanA caahie| yadi janma kuNDalI meM 1 / 4 / 78 / 12 veM bhAva meM maMgala, zani, rAhu aura ketu ho to pati yA patnInAza yoga hotA hai| kanyA kI janmapatrI meM hone se patinAzaka aura vara kI janmapatrI meM hone se patnInAzaka hai| ukta sthAnoM meM maMgala ke hone se maMgalA yA maMgalI yoga hotA hai| maMgala puruSa kA maMgala strI se sambandha karanA zreSTha mAnA jAtA hai / vara kI kuNDalI meM lagna aura zukra se 1 / 4/7/8 / 12veM bhAvoM meM tathA kanyA kI kuNDalI meM lagna aura candramA se 1 / 4 / 7 / 8 / 12 veM bhAvoM meM pApagrahoM-maMgala, zani, rAhu, ketu kA rahanA aniSTakArI mAnA jAtA hai / jisakI kuNDalI meM ukta sthAnoM meM pApagraha adhika hoM, usI kI kuNDalI tagar3I mAnI jAtI hai / vara kI kuNDalI meM lagna se chaThe sthAna meM maMgala, sAtaveM meM rAhu aura AThave meM zani ho to strIhantA yoga hotA hai| isI prakAra kanyA kI kuNDalI meM uparyukta yoga hoM to patihantA yoga hotA hai / kanyA kI kuNDalI meM 7vA~ aura davA~ vizeSa rUpa se tathA vara kI kuNDalI meM 7vA~ sthAna dekhanA caahie| ina sthAnoM meM pApagrahoM ke rahane se athavA pApagrahoM kI dRSTi hone se azubha mAnA jAtA hai| yadi donoM kI kuNDalI meM ukta sthAnoM meM azubha graha hoM to sambandha kiyA jA sakatA hai / vaidhavya yoga - kanyA kI kuNDalI meM saptama sthAna meM gayA huA maMgala pApa grahoM se dRSTa ho to bAlavidhavA yoga hotA hai| rAhu bArahaveM sthAna meM ho to patisukha kA abhAva hotA hai| aSTameza sAtaveM bhAva meM aura saptameza AThaveM bhAva meM ho to vaidhavya yoga hotA hai| chaThe aura AThaveM bhAvoM ke svAmI chaThe yA bArahaveM bhAva meM pApagrahoM se dRSTa ho to vaidhavya yoga hotA hai| santAna vicAra - 2 / 5 / 6 8 ina rAziyoM meM candramA ho to alpa santAna, zani aura ravi ye donoM AThaveM bhAva meM gaye hoM to vandhyAyoga hotA hai| paMcama sthAna meM dhanu aura mIna 212 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAzi kA rahanA santAna meM bAdhaka hai| saptama aura paMmaca sthAna meM guru kA rahanA bhI acchA nahIM hotA hai| guNa milAna ___ Age diye gaye guNaikyabodhaka cakra meM vara aura kanyA ke janmanakSatra ke anusAra guNoM kA milAna karanA caahie| kula guNa 36 hote haiN| yadi 18 guNoM se adhika guNa mileM to sambandha kiyA jA sakatA hai| paryApta guNa milane para bhI nAr3I doSa aura bhakUTa doSa kA vicAra karanA caahie| bhakUTa vicAra kanyA kI rAzi se vara kI rAzi taka tathA vara kI rAzi se kanyA kI rAzi taka gaNanA kara lenI caahie| yadi ginane se donoM kI rAziyA~ paraspara meM 6ThI aura vIM hoM to mRtyu, 6vIM aura 5vIM ho to santAnahAni tatha rI aura 12vIM ho to nirdhanatA phala hotA hai| . udAharaNa-vara kI rAzi janmapatrI ke hisAba se mithuna hai aura kanyA kI tulA hai| vara kI rAzi mithuna kI kanyA kI rAzi tulA taka gaNanA kI to 5vIM saMkhyA huI aura kanyA kI tulA rAzi se vara kI mithuna rAzi taka gaNanA kI to 6vIM saMkhyA AyI, ataH paraspara meM rAzi saMkhyA navama-paMcama hone se bhakUTa doSa mAnA jaaegaa| nAr3I vicAra Age diye gaye zatapadacakra meM sabhI nakSatroM ke vazya, varNa, yoni, gaNa, nAr3I, rAzi Adi aMkita haiN| ataH vara aura kanyA ke janmanakSatra ke anusAra nAr3I dekhakara vicAra karanA caahie| donoM kI bhinna-bhinna nAr3I honA Avazyaka hai| eka nAr3I hone se doSa mAnA jAtA hai, ataH eka nAr3I kI zAdI tyAjya hai| hA~, vara-kanyA ke rAziyoM meM mitratA ho to nAr3I doSa nahIM hotaa| udAharaNa-vara kA kRttikA nakSatra hai aura kanyA kA aashlessaa| zatapada cakra ke anusAra donoM kI antya nAr3I hai, ataH sadoSa hai| guNa milane kA udAharaNa-vara kA ArdrA nakSatra ke caturtha caraNa kA janma hai aura kanyA kA azvinI nakSatra ke prathama caraNa kA janma hai| guNaikyabodhaka cakra meM vara ke nakSatra Upara aura kanyA ke nakSatra nIce diye haiM, ataH isa cakra meM 17 guNa mile| yaha saMkhyA 18 se kama hai, ataH sambandha ThIka nahIM mAnA jaaegaa| grahoM ke ThIka milane para tathA rAziyoM ke svAmiyoM meM mitratA hone para yaha sambandha kiyA jA sakatA hai| . pariziSTa-2 : 213
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ cakra ke sAMketika akSaroM ke pUre nAma . eka nakSatra meM cAra caraNa hote haiN| jahA~ me. 1, vR. 3 likhA hai, usakA, tAtparya hai ki kRttikA ke prathama cAra meSa rAzi aura usake zeSa tIna caraNa vRSa rAzi ke haiM, isI prakAra Age-Age bhI smjhnaa| me = meSa / zU = zUdra | A = Adha bR = vRSa | kSa = kSatriya | ma = madhya mi = mithuna brA = brAhmaNa aM = antya ka = karka | vai = vaizya siM = siMha ca = catuSpada sU = sUrya ka = kanyA na = nara ca = candra __ = tulA ja = jalacara vR = vRzcika va = vanacara kI = kITa de = deva ma = manuSya rAkSasa eka 5 5 | sav FE 9696464.44 214 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ zatapada-cakra yA hor3A-cakra siM.1 / ka. vR.3 ka.1 ka.3 . | ww kSa.1 vai.3 brA.1 | nakSatrANi a. bha. kR. .ro. mR. A. puna. puSya Azle. ma. pU. phA. u.phA. ha. ci. | akSara cU.ce. lI.lU. A.i. o.vA. ve.vo. kU.gha. ke.ko. hU.he. DI.DU. mA.mI. mo.TA. Te.To. pU.Sa. pe.po. co.lA. le.lo u.e. vI.vU. kA.kI. Ga.cha. hA.hI. ho.DA. De.Do. mU.me. TI.TU. pA.pI Na.Tha. rA.rI sazi me. me. me. vR.va.2 mi. mi.3 ka. ka. siM. siM. siM. mi.2 varNe kSa. kSa. ba. vai. vai.2 zU. zU.3 brA. brA. kSa. kSa. vai. 6.2 vazya ca. ca. ca. ca. na.2 na. na.3 ja. ja. ba. va. na.3 na. yoni azva gaja meSa sarpa sarpa zvAna bilAva meSa bilAva mUSaka mUSaka gau mahiSa rAzIza maM. ma. ma. zu. zu.2 bu. bu.3 caM. caM. sU. sU. su.1 bu. gu:2 gaNa de. ma. rA. ma. de. ma. de. de. rA. rA. ma. ma. de. rA. nAr3I A. ma. aM. aM. ma. A. A. ma. aM. aM. ma. A. A. ma. 4.9 varNa nakSatrANi svA. vi. anu. jye. mU. pU.SA. u.SA. zra. dha. za. pU.bhA. u.bhA. re. akSara ra ra ru.re. tI.tU. nA.nI. no.yA. ye.yo. bhU.dhA. bhe.bho. khI.khU. gA.gI. go.sAH se.so. dU.tha. de.do, ro.tA. te.to. nU.ne. yi.yU. bhA.bhI. phA.DhA. jA.jI. khe.kho. gU.ge. sI.sU. dA.dI. jha.ja.cA.cI. rAzi tu. vara vR. vR. gha. dha. dha.1 ma. ma.2 * kuM.3 mIra ma.3 kuM.2 . mI.1 mA. nA. ___ zU. zu.3 brA. brA. kSa. kSa. 1. vai. vai.2 zU. zU.3 brA. brA. brA.1 vazya pAca. ja.2 na.3 kI.1 zAja. na.2 - mahiSa vyAghra mRga mRga zvAna vAnara nakula vAnara siMha azva siMha rAzIza zu. zu.3 ma. ma. gu. gu. ga.1 za. za. za. za.3 vR. vR. | gaNa de. rA. de. rA. rA. ma. ma. de. rA. rA. ma. ma. de. nAr3I aM. aM. ma. A. A. ma. aM. aM. ma. A. A. ma. aM. na.3 kI.nAna. Aca. ja.1 pariziSTa-2 : 215
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ na. a bha. kR. 1 kra.3 ro 28 34 27 // 27 // 18 // 18 // |23|| 23|| 10 23 // 13 // 18 // 27 18 21 19 27 pu.3 19 26 pu. 1 21 // 28 mR.2 mR. 2 A. a. pu. Azle 25 mU pU. vA. // bha ma. | 21 21 pU. phA. 27 19 u. phA. 116 // 27 u. phA.3 13 21 // ha 10 20 ci.2 13 ci. 2 23 // 30 // 21 // 26 // 23 // 6 15 // 29 // 22 // 16 // anu. 24 // 14 // jye 12 18 // 12 22 // svA. 27 // vi. 3 22 // vi. 1 16 // 33 28 puu.vaa.3|| 27 u vA. 1 25 // 20 26 19 kra 1 28 // 29 28 1928 20 27 u.vA. 3 28 29 // dha 1 // 28 27 shr.2|| 27 26 dha. 2 20 // 10 // dha 2 20 11 a. 15 21 pU.bhA.3 18 25 pU.bhA. 1 14 // 21 // u.bhA. 24 // 15 // re. 25 24 // 21 22 kR. ro. | 3 18 // 19 22 // 16 // 9 19 19 28 26 // 34 18 // 25 // 18 // 24 // 19 // 23 // 20 24 23 24 21 // 22 // 19 12 17 // 18 // 11 // 21 22 25 // 22 23 27 16 // 21 25 16 // 21 10 25 // 28 // 23 // 17 // 12 // 20 // 15 // 14 // 19 // 19 // 24 // 24 // 29 // 22 // 24 // 11 13 18 19 14 mR. 2 22 // 13 // | 15 | 25 // 36 28 20 26 24 // 28 25 10 // 14 // 17 18 21 // 21 13 12 15 19 // 22 // 22 // 21 // 17 // 20 // 28 // 27 // 25 // 28 // 21 // 21 // 23 // 30 // 23 // 23 // 26 33 23 // 23 // 12 19 26 12 13 20 27 27 26 18 // 19 // 21 22 // 13 14 // 20 // 11 16 21 // 26 // 22 // 13 3 6 10 // 14 21 15 12 8 // 1927 27 12 // / 19 11 23 // 12 18 26 26 23 // 18 24 26 23 // 22 // 27 34 // 24 26 23 // 12 8 // 1910 26 20 // 22 // 22 // 21 // 21 // 27 2123 // 28 17 // 17 // 22 20 19 14 18 10 10 24 // 17 17 25 // 18 18 16 // 25 // 27 25 // 24 25 // 26 20 20 16 // 10 // 14 // 27 // 13|| 20 8 // 16 // 14 14 // 12 13 // 26 26 28 20 16 // 11 / / 17 18 10 17 23 // 20 30 // 27 // 32 // 25 // 24 // 31 // 19 26 18 // 21 25 11 // 14 17 mR. 2 26 25 31 // 26 17 26 A. pu. 3 18 22 // 26 30 // 21 25 // 18 // 22 23 // 27 23 // 26 19 10 17 26 20 17 19 16 // 17 // 27 23 // 20 25 28 33 34 28 32 // 24 pu. 1 31 // 25 14 // 19 // 13 16 28 35 28 // 16 // 22 // 16 // 19 // 19 // 24 // 20 // 18 // 20 26 // 28 21 22 // 19 7 // 13 // 18 26 24 // pu. 31 // 23 // 26 // 23 26 19 11 20 // 23 zle. ma 27 24 // 23 // 20 // 21 17 // 19 // 12 // 21 // 24 20 13 22 15 // 13 // 23 // 16 // 22 // 28 // 15 // 30 18 // 28 15 16 28 16 // gaNanA ga pU. phA u. phA u. phA. ha. ci. ci. 3 26 19 21 22 23 24 26 // 28 17 // 25 // 20 // 28 // 29 // 22 // 27 // 21 // 20 14|| 23 // 17 // 26 // 35 28 28 // 18 // 16 // 25 // 18 // 26 // 34 28 // 21 // 17 // 25 28 // 23 // 17 // 22 // 12 // 26 // 23 // 9 // 12 26 25 // 10 28 15 // 13 // 25 // 25 // 21 // 19 17 // 19 // 18 // 18 15 // 21 // 23 // 21 // 18 21 24 // 20 // 29 // 20 26 31 23 // 17 // 24 25 19 23 // 17 // 21 19 13 // 19 24 // 9 // 28 // 13 17 // 21 11 // 27 6 // 22 25 15 17 // 19 // 26 15 6 // 18 // 13 28 18 // 5 // 5 20 25 // 11 // 15 20 26 // 20 // 20 // 14 19 // 25 // 25 818 // 16 // 22 // 19 20 17 // 15 // 27 13 12 22 14 // 15 // 17 // 28 30 30 28 34 28 19 17. 15 // 17 // 16 // 9 // 27 27 28 23 20 20 // 12 // 19 // 13 // 17 // 14 // 25 // 22 11 9 21 // 19 15 // 15 // 21 21 25 26 23 // 27 30 // 34 24 // 24 // 24 // 18 27 23 // 17 26 20 // 22 // 16 // 16 // 22 // 16 // 24 18 28 25 // 26 28 24 // 27 17 // 20 22 1322 // 6 14 / / 1527 / 23 22 / 20 19 | 13 |10 21 14 2720 25 // 18 // 20120 | 12 11 // 26 25 / 2425 / 8 // 11 // 14 17 / 24 // 16 // 27 19 28 20 2128 2128 27 34| 28 23 / 127 // 25 // 27 // 17 // 18 // 18 19 26 27 13 12 25 20 13 13 27 27 28 // 27 12 12 27 26 11 11 28 // 27 // 20 20 26 25 175 24 25 1926 24 23 // 24 // 18 25 16 17 // 16 24 17 // 21 // 18 19 11 // 8 // 26 26 15 // 18 11 16 // 18 // 19 // 12 17 // 27 // 26 9 // 5 24 // 26 // 20 // 13 //
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNavodhakacakra vi. svA. vi. vi. a. jya. mU pUSA. pU.pA. u thA u.SA zra zra dha dha dha pU.bhA. pU.bhA, u.bhA. re.. // // 1 3 1 // 2 // 2 2 226 // 22 // 19 // 26 // 15 /13 26 27 24 // 26 26 24 21 21 | 15 16 14 // 24 // 26 Im29 // 22 // 19 // 17 // 19 // 20 | 19 20 27 28 // 28 |26 10 | 10 | 20 |24 | 22 // 16 // 28 20/15 // 19 // 16 // 20 // 26 // 24 // 18 19 14 |15 // 11 // 10 // 25 | 25 | 27 / 19 // 17 // 19 // 11 // sasA 10 // 14 // 21 // 25 // 31 // 2012 // 13 // 9 // 14 /11 /10/22 // 29 // 31 /23 // 20 | 22 14 15 // 9 // 16 // 30 // 24 // 14 19 2011 // 17 | 19 1820 | 26 | 24 // 30 // 27 26 19 . TO 25 /17 // 23 // 22 // 25 // 15 /12 /11 18 21 24 // 24 // 13 | 19 / 27/29 // 26 // 17 27 27 |1914 |11 | 13 |23 /19 | 18 |24 /20 // 25 /25 | 12 | 13 | 21 | 23 // 27 // 17 27 27 20 13 // 17 // 4 16 28 27 27 22 // 22 // 22 // 17 2011 | 16 | 19 27 27 TA27 21 13 // 20 // 13 // 27 26 27 27 // 22 // 23 // 17 // 18 // 11 | 17 | 19 // 27 // 28 2027 2019 |26 | 10 // 8 |21 29 // 21 // 28 // 25 27 21 | 12 // 7/11 | 17 |25 25 // 126 21 20 | 19 2217 11 11 // 22 // 26 24 25 13 | 4 // 14 // 18 |24 18 27 2011 // 16 // 15 // | 20 |26 22 // 16 16 // 8 // | 12 | 13 |13 27 / 8 // 18 // 12 // 18 // 2012 | |11|17 // 24 // |26||34 |24 |20 21 |11|| 14 // 4 // |18||24 // 25 // 18 // 17 // 18 // 12 m/2519 // 26 // 24 // 24 // 19 18 19 27 /21 | 19 // 18 // 4 // | 11 // 19 // 24 // 23 // 16 // 24 // TH|26 // 17 // 24 // 30 // 19 // 10 // 26 27 28 22 21 2011 // 18 // 12 // 13 // 15 // 26 // 24 // T R5 // 16 // 18 27 | 13 | 15 // 29 // 28 // 29 // 26 25 25 | 16 // 16 // 10 // 14 // 18 29 27 In 26 // 17 // 19 // 26 /12 /14 /27 /26 /27 // 23 24 24 | 19 | 198 // 14 // | 19 27 27 19 26 // 28 /11 /25 28 | 14 |13 21 | 17 // 19 19 | 18 | 18 | 24 /18 // 22 | 11 21 27 34 // 24 // 7 // 21 // 2814 13 21 25 // 27 27 26 2026 20 // 15 | 433 28 2010 23 // 18 // 23 27 26 /18 |22 // 23 // 23 // | 17 | 21 | 2025 |20 // 2013 |18 |28 18 17 |21 // 28 |22 |21 | 13 | 17 // 17 // 17 // |32 // | 26 // 26 /22 | 16 // 13 // | 5 8 |17 28 27 |31 // 23 // 17 // 16 // 9 // | 12 | 12 12 27 | 27 / 26 // 22 // 21 | 18 |9 // In |22 // | 17 28 28 |31 | 16 // 14 // 14 // 22 |25 26 26 | 12 | 12 / 12 /24 // 24 | 18 |27 Tou 17 // 20 // 31 // 30 28 15 17 // 17 // 17 // 2020 2021 | 25 | 18 /11 /10 // 21 21 . 0 21 27 24 // 16 // 16 28 28 27 25 // 15 // 15 // 15 // 21 // | 25 | 21 // | 11 | 17 // 25 // 27 IR |27 20 16 // 18 // 18 // 28 28 |27 33 |23 | 23 // 23 // 816 // 23 // 31 // 32 // 23 // 32 // In 26 /19 18 // 18 // 19 // 27 27 28 34 /24 24 23 // 8 // 15 // 22 // 29 // 32 // 23 // 32 // 19 /12 11 // 25 // 19 // 25 // 33 34 28 18 16 15 15 // 22 // 22 // 28 // 31 // | 32 // 23 // Tom 23 // 16 // 14 28 22 /16 // 26 25 |19 28 26 25 25 // 17 // 17 // 23 // 30 // 32 // 23 // 23 // 16 // 14 28/23 17 // 23 // 24 // 17/25 28 27 30 | 22 18 // 23 // 31 // 30 // 22 // In|23 |16 14 28 23 /16 25 /25 // | 15 |24 27 28 |30 | 20 // 18 23 |32 // 31 // 24 // fron 26 30 28 14 28 21 | 9 | 9 // 16 // 25 // 28 21 28 | 18 // 23 // 21 26 // 15 // 22 // | // 22 // 25 // 28 12 26 29 // 17 // 16 // 13 // 18 // 21 21 |20 | 28 | 33 /28 // 18 // 7 // 14 // |19 26 26 // 21 | 19 22 // 24 // 23 // 23 // 18 // 18 // 18 // 25 | 33 | 28 | 19 / 9/17 // 16 // M 28 21 21 // 7 // | 12 | 15 // 31 // 30 // 29 // 24 // 25 // 25 // 20 // 27 // 19 |28 | 18 |23 /20 // Ra|19 // 14 21 27 /11/15 |31 31 // 30 // 28 // 28 // 30 // 25 // | 17/ 7 // 16 // 28/33 30 // / 19 // 12 19 20 22 24 22 22 // 31 // 29 // 28 // 29 // 14 // 6 | 16 |21 // 33 2834 Jan | 11 // 5 // 12 // 27 |22 |27 |30 // 30 21 / 19 20 22 // 22 // | 14 | 16 |18 /20 // 33 /28 kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 217
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahAyaka grantha-sUcI akalaMka saMhitA-akalaMkadevakRta, hastalikhita, jaina-siddhAnta-bhavana, ArA atharva jyotiSa-sudhAkara somAkara bhASya sahita, mAsTara khelAr3IlAla eNDa sansa, kAzI adbhutataraMgiNI-navalakizora presa, lakhanaU adbhutasAgara-ballAlasena viracita, prabhAkarI yantrAlaya, kAzI advaitasiddhi-gavarnameNTa saMskRta lAibrerI, maisUra anantaphaladarpaNa-hastalikhita, munIzvarAnanda pustakAlaya, ArA arghakANDa-durgadeva, hastalikhita arghaprakAza-nirNayasAgara presa, bambaI arhaccUDAmaNisAra-bhadrabAhu svAmI, mahAvIra granthamAlA, dhUliyA AcArAGga sUtra-Agamodaya samiti, ludhiyAnA AyajJAnatilaka saMskRta TIkA-bhaTTavosarikRta, jaina-siddhAnta-bhavana, ArA AyasadbhAva prakaraNa-malliSeNakRta, jaina-siddhAnta-bhavana, ArA Arambhasiddhi-hemahaMsagaNi TIkA sahita, zrI labdhisUrIzvara jaina granthamAlA, chANI AryabhaTIya-brajabhUSaNa dAsa eNDa sansa, banArasa Aya siddhAnta-brajabhUSaNa dAsa eNDa sansa, banArasa uttarakAlAmRta-a~garejI anuvAda, beMgalora Rgveda jyotiSa-soma-sudhAkara bhASya evarI De esTrolAjI-bI. e. ke. aiyyara, tArAporavAlA sansa eNDa ko., bambaI esTronAmI ina e nadola-gairaTa pI sarvisa racita, tArAporavAlA sansa eNDa ko., bambaI esTronAmI-Taumasa hItha, esTronaoNmara eDinavaro racita tArApora vAlA sansa eNDa ko., bambaI esTronAmI-TeTsa viracita, tArAporavAlA sansa eNDa ko., bambaI karaNa kutUhala-banArasa karaNa prakAza-caukhambA saMskRta sIrIja, kAzI kAlajAtaka-hastalikhita kerala praznarala-veMkaTezvara sTIma presa, bambaI
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ kerala prazna saMgraha-veMkaTezvara sTIma, presa, bambaI kevalajJAnahorA-candrasena muni, viracita, hastalikhita jaina-siddhAnta-bhavana, ArA khaNDakakhAdha-brahmagupta, kalakattA vizvavidyAlaya kheTakautuka-sukhasAgara, jJAna pracAraka sabhA, lohAvaTa (mAravAr3a) gaNakataraMgiNI-padmAkara dvivedI, gavarnameNTa saMskRta kaoNleja, kAzI gaNitasAra saMgraha-mahAvIrAcArya racita gargamanoramA-veMkaTezvara presa, bambaI gargamanoramA-sItArAma jhA kI TIkA, mAsTara khelAr3I lAla eNDa saMsa, banArasa gola paribhASA-sItArAma jhA kI TIphA, mAsTara khelAr3I lAla eNDa saMsa, kAzI gaurIjAtaka-hastalikhita, varAhamihira pustakAlaya, paTanA graha kaumudI-mAsTara khelAr3I lAla eNDa sansa, kAzI grahalAghava-sudhAmaMjarI TIkA, banArasa grahalAghava-sudhAkara TIkA candrArka jyotiSa-navalakizora presa, lakhanaU candronmIlana prazna-hastalikhita, jaina-siddhAnta-bhavana, ArA candronmIlana prazna-bRhatjyotiSArNava ke antargata camatkAra cintAmaNi-bhAva prabodhinI TIkA, caukhambA saMskRta sIrIja, kAzI chAndogyopaniSada-nirNaya sAgara presa, bambaI chAndogya brAhmaNa-hindI bhASya jAtakatattva-mahAdevazarmA kRta, ratalAma jAtaka paddhati-kezavIya, vAmanAcArya saMzodhana sahita, kAzI jAtakapArijAta-parimala TIkA, caukhambA, kAzI jAtakAmaraNa-duNDirAja, bambaI bhUSaNa presa, mathurA jAtakakroDapatra-zazikAnta jhA mujaffarapura jyotirgaNita kaumudI-rajanIkAnta racita, bambaI jyotiSatattvaviveka nibandha-veMkaTezvara presa, bambaI jyotirvivekaratnAkara-karmavIra, presa, jabalapura jyotiSasAra-hastalikhita, nayA mandira, dillI jyotiSasAra saMgraha-(prAkRta) bhagavAnadAsa TIkA, narasiMha presa, harIsana roDa, kalakattA jyotiSa zyAma saMgraha-veMkaTezvara presa, bmbii| jyotiSa siddhAntasAra saMgraha-navalakizora presa, lakhanaU jyotiSa sAgara-navalakizora presa, lakhanaU jyotiSa siddhAntasAra-navalakizora presa, lakhanaU jJAnapradIpikA-jaina-siddhAnta-bhavana, ArA ThANA-hastalikhita, ArA 220 : kevalajJAnapraznacUDAmaNi
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasUtra-pannAlAla bAkalIvAla TIkA tAjika nIlakaNThI-sItArAma TIkA, kAzI tAjika nIlakaNThI-zaktidhara TIkA, navalakizora presa, lakhanaU tAjika nIlakaNThI-veMkaTezvara presa, bambaI tithi cintAmaNi-veMkaTezvara presa, bambaI dazAphala darpaNa-mahAdeva pAThaka, bhuvanezvarI presa, ratalAma daivajJakAmadhenu-brajabhUSaNadAsa eNDa sansa, kAzI daivajJavallabha-caukhambA saMskRta sIrIja, kAzI narapatijayacaryA-nirNaya sAgara presa, bmbii| nAracandra jyotiSa-hastalikhita, jaina-siddhAnta-bhavana, ArA nAracandra jyotiSa prakAza-ratIlAla-prANabhuvanadAsa, cUr3IvAlA, hIrApura, sUrata nimittazAstra-RSiputra, solApura paJcAGgatattva-nirNaya sAgara presa, bambaI paJcasiddhAntikA-DaoN. thIvo tathA sudhAkara TIkA paJcAGgaphala-tAr3apatrIya, jaina-siddhAnta-bhavana, ArA pAzAkevalI-hastalikhita, jaina-siddhAnta-bhavana, ArA praznakutUhala-veMkaTezvara presa, bambaI praznakaumudI, praznacintAmaNi-veMkaTezvara presa, bambaI praznanAradIya-bambaI bhUSaNa presa, mathurA praznapradIpa-hastalikhita varAhamihira pustakAlaya, paTanA praznavaiSNava, praznasiddhAnta-veMkaTezvara presa, bambaI praznasindhu-manoraMjana presa, bambaI bRhad jyotiSArNava-bambaI bRhajjAtaka, bRhatpArAzarI-mAsTara khelAr3IlAla eNDa sansa, kAzI bRhatsaMhitA bhaTTotpalI-vI. je. laoNjarasa kampanI, kAzI brahmasiddhAnta-brajabhUSaNadAsa eNDa sansa, kAzI bhaviSyajJAna jyotiSa-tilakavijaya racita, kaTarA khuzAlarAya, dehalI bhAvaprakaraNa-vimalagaNi viracita, sukhasAgara jJAnapracAraka sabhA, lohAvaTa (mAravAr3a) bhAvakutUhala-brajavallabha hariprasAda, kAlabAdevI. roDa, rAmabAr3I, bambaI bhAvanirNaya-navalakizora presa, lakhanaU bhuvanadIpaka-padmaprabhasUrideva, veMkaTezvara presa, bambaI maNDalaprakaraNa-muni caturavijaya kRta, AtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara mAnasAgara paddhati-nirNaya sAgara presa, bambaI mAnasAgarI paddhati-caukhambA saMskRta sIrIja, kAzI muhUrta cintAmaNi-pIyUSadhArA TIkA kevalajJAnapraznacUDAmaNi : 221
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ muhUrta cintAmaNi-mitAkSarA TIkA muhUrta mArtaNDa-caukhambA saMskRta sIrIja, kAzI muhUrtadarpaNa-ArA muhUrtasaMgraha, muhUrtasindhu-navalakizora presa, lakhanaU muhUrtagaNapati-caukhambA saMskRta sIrIja, kAzI yantrarAja-mahendraguru racita, nirNayasAgara presa, bambaI yavanajAtaka yA mInarAjajAtaka-hastalikhita, varAhamihira pustakAlaya, paTanA riSTasamuccaya-durgadeva racita, godhA granthamAlA, indaura laghujAtaka-mAsTara khelAr3IlAla eNDa sansa, kAzI laghusaMgraha-mahArAjadIna TIkA, baijanAtha bukaselara varSaprabodha-meghavijayagaNi kRta, bhAvanagara vidyAmAdhavIya-gavarnameNTa saMskRta lAibrerI, maisUra vivAhavRndAvana-mAsTara khelAr3IlAla eNDa sansa, kAzI vaijayantI gaNita-rAdhA yantrAlaya, bIjApura zivasvarodaya-navalakizora presa, lakhanaU samayasAra-veMkaTezvara presa, bambaI sarvArthasiddhi-rAvajI sakhArAma dozI, solApura sAmudrikazAstra-zrI jaina siddhAnta-bhavana, ArA sAmudrikazAstra-hastalikhita, nayA mandira, dillI sArAvalI-kalyANavarmA viracita, nirNayasAgara presa, bambaI sugama jyotiSa-devIdatta jozIkRta, mAsTara khelAr3IlAla eNDa sansa, kAzI svapnaprakAzikA-hastalikhita, nayA mandira, dillI svapnavijJAna-girIndra zaMkara kRta, kitAbamahala, jIro roDa, prayAga svapnasAra-navalakizora presa, lakhanaU svapnasAra-navalakizora presa, lakhanaU / svapnaphala-hastalikhita, munIzvarAnanda pustakAlaya, ArA svapnajJAna-hastalikhita, varAhamihira pustakAlaya, paTanA sITI hastavijJAna-ratalAma hastasaMjIvana-meghavijayaracita, gaNeza datta TIkA, banArasa hastasaMjIvana-sAmudrika laharI TIkA, munizrI mohanalAla jaina granthamAlA, indaura DOD
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ aleksAndra sergeyevica pUzkina kA janma 26 maI 1799 ko mAsko meM huaa| unake pitA sergeI pUzkina prAcIna boyAroM ke vaMzaja the jo tatkAlIna rUsI zAsakoM kI senA meM sammAnita padoM para bahAla the| kavitA lekhana ke prati bacapana se hI vizeSa lagAva kA hI pariNAma thA ki mAtra bAraha varSa kI umra ( 1811 ) meM hI unakI kavitAe~ prakAzita hone lagI thiiN| zikSA prApta karane ke bAda pUzkina ne yuvAvasthA ke AraMbhika varSoM meM pITarsabarga meM pravAsa ke daurAna videza vibhAga kI naukarI ke sAtha pragatizIla sAhitya pariSada 'arz2AmAsa' kI sthApanA kI aura apanI krAntikArI kavitAoM ke lie carcita ho gye| sattA-virodhI racanAoM aura vicAroM ke lie daNDita pUzkina ne kaI choTI-bar3I kavitAoM aura upanyAsoM kI racanA kii| varSa 1826 meM nirvAsana se chUTa kara ve mAsko lauTe aura unhoMne kavitA, kahAnI, upanyAsa, nATaka aura itihAsa - sabhI vidhAoM meM jamakara lekhana kiyaa| eka dvandva yuddha meM ghAyala hone ke bAda mAtra 38 varSa kI Ayu meM unakA asAmayika nidhana 29 janavarI 1837 ko ho gyaa| apanI klAsikI racanAdharmitA ke sAtha lekhakIya svataMtratA aura sAmAjika pratibaddhatA se Azcaryajanaka tAlamela rakhanevAle isa mahAna kavi kA rUsa kI dharatI para AvirbhAva eka aise devadUta kavi ke rUpa meM huA thA jisake mu~ha meM sA~pa kI jIbha thI aura sIne meM dhadhakate aNgaare| prastuta saMkalana meM saMkalita kavitAoM kA mUla rUsI se anuvAda DaoN. varayAma siMha ne kiyA hai| ApakA janma 1948 meM bAhU (baMjAra) kullU, himAcala pradeza meM huaa| Arambhika zikSA ke bAda rUsI adhyayana saMsthAna, dillI se bI.e. ( Anarsa) kiyaa| mAsko rAjakIya vizvavidyAlaya meM rUsI sAhitya kA vizeSa adhyayana tathA vahIM se pI-eca.DI. karane ke bAda Apa 1972 se javAharalAla neharU vizvavidyAlaya, dillI meM adhyApana kara rahe haiN| Apake rUsI kavitAoM ke dasa anuvAda saMkalana hindI meM prakAzita haiM - jinameM ullekhanIya haiM- AyeMge dina kavitAoM ke (tsvetAyevA), nikaoNlAi rerikha kI kavitAe~ evaM kavitA viSayaka rUsI kvitaaeN| sAhitya akAdemI dvArA prakAzita bIsavIM sadI kI rUsI kavitA tanI huI pratyaMcA aura manA (kirgIz2a mahAkAvya) ke lie vizeSa prazaMsA arjita / anuvAda ke liye soviyata bhUmi neharU puraskAra, madhyapradeza sAhitya pariSada kA AcArya rAmacandra zukla puraskAra tathA kavitA ke lie himAcala akAdamI puraskAra prApta /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya jJAnapITha sthApanA : san 1944 uddezya jJAna kI vilupta, anupalabdha aura aprakAzita sAmagrI kA anusandhAna aura prakAzana tathA lokahitakArI maulika sAhitya kA nirmANa saMsthApaka sva. sAhU zAntiprasAda jaina sva. zrImatI ramA jaina adhyakSa zrImatI indu jaina kAryAlaya : 18, insTITyUzanala eriyA, lodI roDa, nayI dillI-110 003