Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. - The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ / prAtihAryayukta jinapratimA lakhanAdauna, jilA mivanI, madhyapradeza
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIra ke 2500 veM nirvANa mahotsava ke upalakSya meM prastuta
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimA vijJAna (pratimAlakSaNa sahita) bAlacandra jaina, ema0 e0, sAhityazAstrI upasaMcAlaka, purAtattva evaM saMgrahAlaya madhyapradeza jabalapura kara diyA ... jabalapura vora nirvANa saMvat 2500 IsvI 1974
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( cAra ) prakAzaka madanamahala janarala sTorsa rAiTa TAuna jabalapura 482002 paMdraha rupaye mudraka siMghaI priTiMga presa mar3hAtAla, jabalapura
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana lagabhaga dasa varSa pUrva, maiMne isa pustaka ke hetu mUla sAmagrI kA saMgraha karanA prArambha kiyA thaa| para, durbhAgyavaza aisI kucha ananukUla paristhitiyAM prAyI ki kArya bIca meM ruka gyaa| ___ gata varSa 1973 meM, mere aneka mitroM aura snehIjanoM ne mujhe puna prerita kiyA aura bhagavAna mahAvIra ke 2500 veM nirvANa mahotsava ke upalakSya meM pustaka prakAzita kiye jAne kA Agraha bhI kiyaa| unhI hitaiSIjanoM ke satata pradana utsAha aura preraNA ke phalasvarUpa jaina pratimA vijJAna viSayaka pustaka isa rUpa meM prastuta hai / ima meM digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoM ke granthoM ke AdhAra para devAdhideva jina aura vibhinna prakAra ke devoM kI pratimAno ke saMbaMdha meM vicAra kiyA gayA hai / pustaka ke prathama adhyAya meM jana pratimA vijJAna ke aAdhArabhUta granthoM kA varNana hai / dvitIya adhyAya meM pratimA ghaTana dravya tathA pUjya, apUjya aura bhagna pratimAnoM ke saMbaMdha meM paramparAgata vicAra prakAzita kiye gaye haiN| tRtIya adhyAya meM tAlamAna kI carcA hai / cauthe adhyAya meM premaTha galAkA puruSoM kA vivaraNa dete huye caviMzati tIrthakaroM se saMbaMdhita jAnakArI prastuta kI gayI hai / tatpazcAt bhavanavAmI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM aura vizeSa kara una ke indroM ke svarUpa kA varNana hai / ___solaha vidyA deviyoM aura zAsana devatAoM ko jaina devavAda meM mahattvapUrNa sthAna prApta hai / unake lakSaNa chaThe aura sAtaveM adhyAyoM meM varNita haiN| AThaveM, nauveM, damaveM aura gyArahaveM adhyAyoM meM kramazaH jaina mAnyatAnumAra kSetrapAla, apTa mAtRkAnoM, dasa dikpAloM aura nava grahoM kI carcA hai / yadyapi kucheka jaina granthoM meM causaTha yoginiyoM, caugamI siddhoM aura bAvana vIroM ke nAmollekha
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( chaha ) upalabdha haiM, para unheM isa pustaka meM sammilita nahIM kiyA jA makA / pratIka pUjA ke upakaraNa, vibhinna yantroM aura mAMDanA tathA bhaugolika nakago Adi ko isa dRSTi meM chor3a diyA gayA hai kyoMki jainoM kI pratIka pUjA eka svataMtra grantha kA viSaya banane yogya hai / pratimA vijJAna kevala kaThina hI nahIM apitu agAdha viSaya hai / maiM apanI akSamatA ko samajhatA haiM / pustaka meM truTiyA marvathA saMbhAvya hai| vizeSajJa jana una ke liye mujhe kSamA kareMge / bAlaM vihAya jalasaMsthitamindubimbamanyaH ka icchati janaH mahamA grahItuma / mahAvIra jayantI, 1674 bAlacandra jaina
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya sUcI prathama adhyAya maMgala aura lokottama, pUjya, pUjA ke prakAra, jaina bimba nirmANa kI prAcInatA, jaina pratimA vijJAna ke dvitIya adhyAya 11 - 18 jaina maMdira aura pratimAeM, maMdira nirmANa ke yogya sthAna, pratimA ghaTana dravya, gRha pUjya pratimAe apUjya pratimAeM, bhagna pratimAeM, jina pratimA lakSaNa, arhat, siddha, prAcArya aura mAdhu kI pratimAeM | 1 - 10 sthApanA pUjA, AdhAra grantha / tRtIya gradhyAya 19-27 tAlamAna, vibhinna ikAiyA, dagatAla pratimAeM, kAyotsarga pratimAeM, padmAsana pratimAeM, mihAsana kA mAna, parikara kA mAna, prAtihArya yojanA | caturtha gradhyAya 28-48 kAla racanA, caudaha kulakara, tripaSTi zalAkA puruSa, caturviMzati tIrthakara, paJcakalyANaka tIrthakaroM ke lAlana, dIkSAvRkSa, samavazaraNa, pratIhAra, nirvANabhUmi, navadevatA, bhraSTa prAtihArya, aSTa maMgala dravya / 45-52 pacama gradhyAya caturnikAya deva, bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnika | paSTha adhyAya zrutadevatA, sarasvatI poDA vidyAdeviyAM / 53-65 saptama adhyAya 66 - 112 zAsana devatA, catuvizati yakSa, catuvizati yakSa, zAsana devatAo kI utpatti, hindU aura bauddha prabhAva, viziSTa yakSa, manAvRta yakSa, sarvA yakSa, brahmazAnti yakSa, tumbaru yakSa, zAntidevI, kuberA yakSI, paNThI, kAmacaNDAlI |
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (pATha) aSTa ma adhyAya 113-114 kSetrapAla, vibhinna rUpa, gaNapati / navama adhyAya 115-117 aSTa mAtRkAeM / dazama adhyAya 118-121 dama dikpAla, vAhana, Ayudha, dikpAloM kI patniyAM, dikkumaarikaaeN| ekAdaza adhyAya 122-124 nava graha / pariziSTa eka 125-136 taalikaaeN| pariziSTa do 137-200 jaina pratimAlakSaNa dezanA 201-211 grantha nirdeza 212-215 zuddhi patra rekhAcitra phalaka anta meM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya jaina pratimAvijJAna ke prAdhAragrantha arhat, siddha, sAdhu aura kevalI-prajJAna dharma, ina cAra ko jaina paramparA meM maMgala aura lokottama mAnA gayA hai| sAdhu tIna prakAra ke hote haiM, 1. prAcArya, 2. upAdhyAya aura 3. sarva (sAdhAraNa) sAdha / usI prakAra kevalI bhagavAn ke upadeza ko jinavANI yA zruta bhI kahA jAtA hai / uparyukta paJca parameSThiyoM aura zrRtadevatA kI pUjA karane kA vidhAna prAcIna jaina granthoM me milatA hai / ' kinhI prAcAryoM ne pUjA ko vaiyAvRttya kA aMga mAnA hai, jaise samantabhadra ne ratnakaraMDa zrAvakAcAra ma, aura kitI ne isa sAmayika zikSAvrata meM sammilita kiyA hai, jaise somadevasUri ne yazastilaka campU me| jinasena prAcArya ke AdipurANa meM pUjA, zrAvaka ke nirapekSa karma ke rUpa meM anuzaMsita hai| pUjA ke chaha prakAra batAye gaye hai, 1. nAma pUjA, 2. sthApanA pUjA, 3. dravyapUjA, 4 kSetrapUjA, 5. kAla pUjA aura 6. bhAvapUjA / 2 iname se sthApanA ke do hai, madbhAva sthApanA gora asadbhAva sthApanA / pratiSTheya kI tadAkAra sAgopAga pratimA banAkara usakI pratiSThA karanA sadbhAva sthApanA hai aura zilA, parNakuMbha, akSata, ratna, puppa, grAsana Adi pratiSTheya se bhinna AkAra kI vastayoM meM pratiSTheya kA nyAsa karanA asadbhAva sthApanA hai / 3 asadbhAva myApanA pajA kA jaina granthakAro na azmara niSedha kiyA hai kyoki vartamAna kAla meM loga liga mati meM mohita hote hai, aura ve amadbhAva sthApanA se anyathA kalpanA bhI kara sakate hai / 4 vamundi na kRtrima aura akRtrima pratimAoM kI pajA kA hI sthApanA pRjA kahA hai| 1. jiNamiddhamUripAThaya sAhaNa ja muyamsa vihavaNa / kIrai vivihA pajA viyANa ta pUjaNavihANa / / vasunandizrAvakAcAra, 380 / 2 vahIM, 351 / 3 bhaTTAkala kakRta pratiSThAkalpa / 4. vasunandi zrAvakAcAra, 385; aAzAdhara kRta pratiSThAsAroddhAra, 6163. 5. evaM ciratamANaM kaTTimATTimANa paDimANa / jaM kIrai bahumANa ThavaNApujjaM hi taM jANa / / vamunaMdi zrAvakAcAra, 446 /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna prANiyoM ke AbhyaMtara mala ko galAkara dUra karane vAlA aura AnaMdadAtA hone ke kAraNa maMgala pUjanIya hai| pUjA ke samAna maMgala ke bhI chaha prakAra jaina granthakAroM ne batAye haiN| ve ye haiM, 1. nAma maMgala, 2. sthApanA maMgala, 3. dravyamaMgala, 4. kSetra maMgala, 5. kAla maMgala aura 6. bhAva maMgala / ' kRtrima aura akRtrima jina bimboM ko sthApanA maMgala mAnA gayA hai| pravacana sAroddhAra aura padmAnaMda mahAkAvya meM jinendra kI pratimAoM ko sthApanA jina yA sthApanA ahaMta kI saMjJA dI gayI hai / jayamena ke anusAra, jina bimba kA nirmANa karAnA maMgala hai| bhAgyavAn gRhasthoM ke lie apane (nyAyopAtta) dhana ko sArthaka banAne hetu caitya aura caityAlaya nirmANa ke binA koI anya upAya nahI hai| jina pratimA ke darzana kara cidAnaMda jina kA smaraNa hotA hai / ataeva jina bimba kA nirmANa karAyA jAtA hai| bimba meM jina bhagavAn aura unake guNoM kI pratiSThA kara unakI pUjA kI jAtI hai / jana mAnyatA hai ki prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhanAtha ke putra bharata cakravartI ne kailAsa parvata para bahattara jina maMdiroM kA nirmANa karavAkara unameM jina pratimAoM kI sthApanA karAI thI aura taba se jaina pratimAoM kI sthApanAvidhi kI paramparA clii| sthApanAvidhi yA pratiSThAvidhi kA vistAra se athavA saMkSipta varNana karane vAle pacAsoM grantha jaina sAhitya meM upalabdha hai / yadyapi ve sabhI madhyakAla kI racanAe~ hai, para aisA nahI hai ki una granthoM kI racanA se pUrva jana pratimAoM kA nirmANa nahIM hotA thaa| atiprAcInakAla se jaina pratimAoM kA nirmANa aura unakI sthApanA hotI rahI hai, isa tathya kI puSTi nizzaMka rUpeNa purAtattvIya pramANoM aura prAcIna jaina sAhitya ke ullekhoM se hotI hai / Avazyaka cUNi grAdi granthoM meM ullekha milatA hai ki antima tIrthakara bhagavAn mahAvIra ke jIvanakAla me, unake dIkSA lene se pUrva, unakI candanakApTha kI 1. tilAyapaNNattA, 1/18. 2. vahI, 1/20. 3. pravacanasAroddhAra, dvAra 42; padmAnanda mahAkAvya, 1/3. 4. jayasena kRta pratiSThApATha, 715. 5. vahI, 22. 6. vahI, 62-63.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAdhAra prantha pratimA nirmita kI gaI thii| hAthI guMphA prazasti meM nandarAja dvArA kaliga kI jina pratimA magadha le jAye jAne kA ullekha hai| kucha vidvAna haDappA kI kabandha pratimA ko jaina pratimAoM kA prAdyarUpa svIkAra karate haiM / lohinIpura se prApta aura vartamAna meM paTanA saMgrahAlaya meM pradarzita jina pratimAe~ tathA khaMDagiri (ur3IsA) aura mathurA meM upalabdha vipula zilpa, pratimAe~ aura aAyAgapaTTa Adi, jaina pratimA nirmANa ke prAcInatara namUne haiN| kaMkAlI TIle se prApta kalAkRtiyoM meM vibhinna jina pratimAnoM ke atirikta stUpa, caityavRkSa, dhvajastaMbha, dharmacakra, aura aSTamaMgaladravya prAdi kA bhI rUpAMkana milA hai / devI sarasvatI aura naigameSa kI prAcIna pratimAe~ bhI mathurA meM prApta huI hai / prinsa Apha velsa saMgrahAlaya kI pAzrvanAtha pratimA lagabhaga ikkIsa sau varSa prAcIna aA~kI gaI hai / upalabdha jaina AgamoM ke pUrvavartI vidyAnuvAda nAmaka dasarva aura kriyAvizAla nAmaka terahaveM pUrva meM zilpa aura pratiSThA saMbaMdhI vivecana kA honA batAyA jAtA hai para ve grantha vicchinna ho gaye hai| sUtrakRtoga, samavAyAMga kalpasUtra Adi meM jaina pratimAoM ke saMbaMdha meM kucha prAdya-sUcanAeM milatI hai| samavAyAMga meM 54 mahApuruSoM ke vivaraNa haiM / pichalI paramparA meM ina mahApuruSoM yA zalAkApuruSoM kI saMkhyA 63 mAnI gayI hai kiMtu samavAyAga kI sUcI meM 6 pratinArAyaNo kI gaNanA nahIM kiye jAne ke kAraNa unakI saMkhyA 54 hI hai| zalAkApuruSo meM sarvAdhika zreSTha aura pUjanIya 24 tIrthakaroM ko mAnA gayA hai / tIrthakara jaina pratimA vidhAna ke mukhya viSaya hai / madhyakAlIna jaina sAhitya meM tIrthakaroM ke caritagraMtho me unake zAsana se saMbaMdhita devatAoM ke rUpoM kA bhI varNana milatA hai| hemacaMdra kA triSaSTizalAkApuruSacarita, zIlAMkAcArya kA prAkRta bhASA me racita caupannamahApurimarina, puppadanta kA apabhraMza bhASA kA tiTTimahA purisAlaMkAra, grAgAdhara kA saMskRta bhASA meM triSaSTismRtizAstra aura cAmuNDarAya kA kannaDa bhASA kA tripaSTilakSaNa mahApurANa, ye sabhI suprasiddha caritagraMtha hai / varddhamAnamUri ke grAdiNAhacariu, vimalamUri ke paumariu, raviSaMNAcArya ke padmacarita, jinamenAcArya ke harivaMzapurANa aura mahApurANa, amaracandra sUri kRta padmAnaMda mahAkAvya yA catuviMzati jinendracarita, guNavijaya mUri kRta neminAtha caritra, bhavadevasUri kRta pArzvanAtha caritra tathA anya purANoM aura caritrakAvyoM meM vibhinna tIrthakaro aura unake samakAlIna mahApuruSoM kA 1. umAkAMta paramAnaMda zAha : sTaDIja ina jaina pArTa, pR04 /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna vivaraNa diyA gayA hai aura usake sAtha pratimA pUjA saMbaMdhI jAnakArI bhI dI gayI hai| prathamAnayoga ke purANa aura caritagranthoM ke alAvA karaNAnuyoga sAhitya ke granthoM meM bhinna-bhinna dvIpa, kSetra, parvata Adi sthAnoM meM sthita jinAlayoM aura jinabimboM kA varNana hai / unhI sthAnoM meM nivAsa karane vAle catunikAya devoM ke saMbaMdha meM bhI karaNAnuyoga sAhitya meM vistAra se jAnakArI milatI hai| umAmvAti ke tattvArthamUtra ko digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoM meM mAnyatA prApta hai / isa sUtragraMtha ke tRtIya aura caturtha adhyAya meM adholoka, madhyaloka aura Urdhvaloka kA varNana hai / padmanandi ke jaMbUdIpapaNNattisaMgaho, yativRSabha ke tiloyapatti, nemicandra ke bilokasAra tathA jaMbU dvIpaprajJapti, sUryaprajJapti, candraprajJapti, jambUdvIpasamAsa, kSetramamAsa, saMgrahaNI prAdi kI vipayabhUta sAmagrI se bhI jaina pratimA-vijJAna ke vibhinna aMgoM kA prAmANika jJAna hotA hai / tIrthakaroM aura sarasvatI, cakrezvarI, ambikA, padmAvatI Adi deviyoM kI stutiparaka stotra, prAcAryoM aura paMDitoM dvArA race gaye the / yaha stotrasAhitya jaina pratimAzAstra ke adhyayana ke liye bhI mUlyavAn hai / prAcArya samantabhadrakA svayaMbhUstotra isa viSayaka prAcInatara kRti hai / pA~cavI-chaThI zatAbdI meM mAnatuMga ne bhaktAmara stotra aura kumudacaMdra ne kalyANamaMdira stotra kI racanA kii| inameM kramazaH AdinAtha aura pAzrvanAtha kI stuti hai / donoM stotroM kA jaina samAja ke digambara aura zvetAmbara sampradAyoM meM pracAra hai / dhanaMjaya kavi ne sAtavIM zatAbdI meM viSApahAra stotra kI, aura vAdirAja ne gyArahavI zatAbdI meM ekIbhAva stotra kI racanA kI thii| jinasahasranAma stotroM meM bhagavAn jinendra deva ko brahmA, viSNa Adi nAmoM se bhI smaraNa kiyA gayA hai / siddhasena divAkara ke jinasahasranAma stotra kA ullekha milatA hai| nauvI zatAbdI IsvI meM prAcArya jinasena ne, terahavI zatAbdI meM AzAdhara paMDita ne, solahavI zatAbdI meM devavijayagaNi ne aura satrahavIM zatAbdI meM vinayavijaya upAdhyAya ne jinasahasranAma stotroM kI racanA kI thii| bappabhaTTi, zobhanamuni aura meruvijaya kI stuticaturvizatikAeM prasiddha haiN| ina stotroM aura stutiyoM meM jina bhagavAn ke bimba kA zAbdika pratibimba parilakSita hotA hai| aneka prAcAryoM aura paMDitoM ne sarasvatI, cakrezvarI ambikA jaisI deviyoM ke stutiparaka stotroM kI bhI racanA kI thii| udAharaNa ke liye, prAzA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhAra grantha 5 ghara paMDita racita sarasvatI stuti, jinaprabhasUri kRta zAradAstavana, sAdhvI zivAryA dvArA racita paThitasiddha sArasvatastavana, jinadanamUri kRta ambikA stuti, aura mahAmAtya vAstupAla viracita zrambikAstavana zrAdi ke nAma ginAye jA sakate hai / ina stutiyoM me una una deviyoM ke vAhana, Ayudha, rUpa Adi kA varNana kiyA gayA hai / tAtrika prabhAva ke kAraNa jaino ne bhI taraha taraha ke yaMtra, maMtra, taMtra, cakra Adi kI kalpanA kI / siddhAnta rUpa se tantropekSI hone ke bAvajUda bhau samaya kI mA~ga kA Adara karane ke liye jaina AcAryoM ko bhI tAtrika granthoM aura kalpo kI racanA karanI paDI thI / yaha sthiti mukhyata nauvI dasavI zatAbdI ke sAtha AyI / usa pravAha me helAcArya, indranandi aura malliSeNa jaise diggajoM ne tAtrika deviyo kI sAdhanA kI aura laukika kAryasiddhi prApta kI / helAcArya ne jvAlinI kalpa kI racanA kI thI / ullekha milatA hai ki unhoMne svayaM jvAlinI devI ke Adeza se vaha racanA sampanna kI thI / helAcArya draviDa saMgha ke gaNAdhIza the / dakSiNa deza ke hema nAmaka grAma me kisI brahmarAkSasa ne unakI kamalazrI nAmaka ziSyA ko grasita kara liyA thA / usa brahmarAkSasa se ziSyA kI mukti ke liye helAcArya ne grAma ke nikaTavartI nIlagiri zikhara para devI ko siddha kiyA aura jvAlinI maMtra upalabdha kiyA | paramparAgata rUpa se vahI maMtra guNanandi ke ziSya indranandi ko milA kintu unhoMne usa kaThina maMtra ko prAryA - gItA chaMdo me racakara saralIkRta kiyA / indranandi ke jvAlinI kalpa kI pratiyA uttara aura dakSiNa bhArata ke zAstra bhaNDArA ma upalabdha hai / unameM diye gaye vivaraNa se vidita hotA hai ki 500 zlAka saMkhyA vAle isa kalpa kI racanA kRSNarAja ke rAjyakAla meM mAnyakheTa kaTaka mazaka saMvat 861 kI akSaya tRtIyA ko sampUrNa huyI thI / indrananda dvArA racita padmAvatI pUjA kI pratiyA~ bhI upalabdha huI hai / unake ziSya vAsavanandi kI kRtiyoM kA bhI ullekha milA hai / mallipeNa zrISeNa ke putra aura prAcArya jinasena ke gragra ziSya the / unake suprasiddha maMtrazAstrIya grantha bhairavapadmAvatIkalpa kA digambara aura zvetAmbara dono sampradAyoM meM pracAra rahA hai / usa grantha me 400 zloka hai / gyArahavI zatAbdI IsvI ke isa mA~trika vidvAn kI upAdhi ubhayabhASAkavizegvara thI / unake dvArA racita vidyAnuvAda, kAmacANDAlinIkalpa, yakSiNIkalpa aura jvAlinI kalpa kI pratiyA vibhinna zAstra bhaNDArI meM surakSita hai / sAgaracandra sUri
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna ke maMtrAdhirAjakalpa meM yakSa-yakSiyoM tathA anya devatAoM kI ArAdhanA kI gaI hai| bappa bhaTTi, vijayakIrti aura unake ziSya malayakIrti ke sarasvatIkalpa, bhaTTAraka ariSTanemi kA zrIdevIkalpa, bhaTTAraka zubhacandra kA ambikAkalpa, yazobhadra upAdhyAya ke gipya zrIcandrasUri kA adbhutapadamAvatIkalpa, ye sabhI tAMtrika prabhAvayukta haiM / inameM deviyoM ke varNa, vAhana, prAyudha Adi kA viSaraNa upalabdha hone se ve jaina pratimAzAstrIya adhyayana ke liye upayogI haiM / lokAnusaraNa karate huye jaina AcAryoM ne 64 yoginiyoM aura 66 kSetrapAloM kI statiyAM aura unakI pUjAvidhi maMbaMdhI kRtiyoM kI bhI racanAe~ kI thii| zrAvakAcAra yuga meM zrAvakAcAra granthoM, saMhitAnoM aura pratiSThApAThoM kI racanAeM huyIM / indranandi aura ekasaMdhi bhaTTAraka kI jinasaMhitAmoM kI pratiyAM uttara bhArata meM pArA, dakSiNa meM mUDa bidrI aura pazcima meM rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM meM upalabdha huI haiN| upAsakAdhyayana nAmaka zrAvakAcAra grantha kA ullekha aneka kRtikAroM ne yathAsthAna kiyA hai| pUjyapAda dvArA racita upAsakAdhyayana kA bhI ullekha milatA hai| momadevasUri ke yazastilaka campU ke eka bhAga kA to nAma hI upAsakAdhyayana hai / vasunandi ne upAsakAdhyayana kA ullekha kiyA hai para unakA tAtparya kisa viziSTa kRti se hai yaha jJAta nahI ho sakA hai / svayaM vasunandi ne bhI zrAvakAcAra viSayaka svataMtra grantha kI racanA kI thI / cAmuNDarAya ne apane cAritrasAra meM 'uktaM ca upAsakAdhyayane' likhakara eka zloka uddhRta kiyA hai kintu vaha zloka kisI upalabdha grantha meM mUlataH nahIM milA hai| pratiSThAgranthoM meM se jayasena yA vasuvindu kRta pratiSThApATha me zAsana devatAoM aura yakSoM kI pUjA kA vidhAna nahI milatA / isa pratiSThApATha kI prakAzita prati me jayasena kuMdakuMda prAcArya ke agra ziSya batAye gaye haiM / granthanirmANa kA uddezya batAte huye sUcita kiyA gayA hai ki koMkaNa deza meM ratnagiri zikhara para lAlATa rAjA ne dIrgha caitya kA nirmANa karAyA thaa| usa kArya ke nimitta guru kI AjJA prAptakara, jayasena ne do dinoM meM hI pratiSThApATha kI racanA kii| vikrama saMvat 1055 meM racita dharmaratnAkara ke kartA kA nAma bhI jayasena thA / kintu yaha kahanA kaThina hai ki dharmaratnAkara ke racayitA jayasena aura vasuvindu apara nAma vAle jayasena abhinna haiM athavA nahIM / 1. zloka 623-626
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhAra pranya pratiSThAsArasaMgraha ke racayitA vasunandi ke zrAvakAcAra kA ullekha Upara kiyA jA cukA hai| ve prAzAdhara paMDita aura ayyapArya se pUrvavartI the kyoki ina donoM ne hI apane apane granthoM me vasunandi ke mata kA ullekha kiyA hai / pratiSThAsArasaMgraha kI racanA ke liye vasunandi ne candraprajJapti aura sUrya prajJapti ke sAtha mahApurANa se bhI sAra grahaNa kiyA thaa| AzAdhara paMDita ke pratiSThAsAroddhAra kI racanA vikrama saMvat 1285 meM Azvina pUrNimA ko paramAra nareza devapAla ke rAjyakAla meM nalakacchapura ke neminAtha caityAlaya meM sampUrNa huyI thii| grantha kI prazasti meM' ullekha kiyA gayA hai ki prAcIna jinapratiSThAgranthoM kA bhalIbhA~ti adhyayana kara aura aindra (saMbhavataH indranandi ke) vyavahAra kA avalokana kara pAmnAya-vicchedarUpI tama ko chedane ke liye yugAnurUpa grantha kI racanA kI gyii| prAzAdhara jI ne vasunandi ke pakSadhara vidvAnoM ke viparIta mana kA bhI ullekha kiyA hai| AzAdhara ke pratiSThAsAroddhAra kA pracAra kelhaNa nAmaka pratiSThAcArya ne aneka pratiSThAno meM par3hakara kiyA thA / nemicandra kA pratiSThAtilaka bhI bahapracArita grantha hai / usame indranandi kI racanA kA ullekha hai / nemicandra janmanA brAhmaNa the / pratiSThAtilaka kI puSpikA meM unhone likhA hai ki bharata cakravartI dvArA nirmita brAhmaNa vaMza meM se kucha vivekiyo ne jaina dharma ko nahI chodd'aa| usa vaMza meM bhaTTAraka akalaMka, indranandi muni, anaMtavIrya, vIrasena, jinasena, vAdIsiha, vAdirAja, hastimalla (gRhAzramI), paravAdimalla muni huye / unhI ke anvaya meM lAkapAla nAmaka vidvAna dvija huaA jo gRhasthAcArya thaa| cola rAjA usakI pUjA karate the| lokapAla rAjA ke sAtha karNATaka me pratideza pahuMcA / vahA usakI vaza paramparA meM samayanAtha, kavi rAjamalla, ciMtAmaNi, anaMtavIyaM, saMgItajJa pAyanAtha, AyuvedajJa pArzvanAtha aura SaTkarmajJAtA brahmadeva huye / brahmadeva kA putra devendra saMhitA zAstra kA jJAtA thA / usake AdinAtha, nemicandra aura vijayapa ye putra the / inhI nemicandra ke dvArA pratiSThAtilaka kI racanA kI gayI / nemicandra kI mAtA kA nAma AdidevikA batAyA gayA hai / nAnA vijayapArya the aura nAnI kA nAma zrImatI thA / nemicandra ke tIna mAmA the, caMdapArya, 1. zloka 18-21 2. pratiSThAsAroddhAra, 1,175
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana pratimAvijJAna brahmamUri aura pArzvanAtha / unake jyeSTha bhrAtA AdinAtha ke trailokyanAtha, jinacaMdra Adi, svayaM nemicandra ke kalyANanAtha aura dharmazevara tathA kaniSTha bhrAtA vijaya ke samantabhadra nAmaka putra ho / pratiSThAnilaka kI prazasti meM namicandra ne vijayakIrti nAmaka prAcArya kA smaraNa kiyA hai, para kima prasaMga meM, yaha vahAM spaSTa nahI hai / abhayacandra nAmaka mahopAdhyAya se nemicandra ne tarka, vyAkaraNa aura Agama Adi kI zikSA prApta kI thI evaM satyagAsanaparIkSAprakaraNa tathA anya granthoM kI racanA kI thI / pratiSThAtilaka kI prazasti meM batAyA gayA hai ki nemicandra ko rAjA se pAlakI, chatra prAdi vaibhava prApta haya the| umI pragasti me jJAta hotA hai ki unakA parivAra mamaddha thA / nemicandra ne jaina maMdira, maMDapa, vIthikA Adi kA nirmANa karAyA thA evaM pArzvanAtha maMdira me gIta, vAdya, nRtya Adi kA prabaMdha kiyA thaa| nemicandra sthira kadamba nagara meM nivAsa karate the| putroM aura baMdhunoM kI prArthanA para unhone praniSThAtilaka kI racanA kI thii| hastimalla ke pratiSThApATha kA ulleva ayyapArya ne kiyA hai| kintu usa grantha kI pramANita prati abhI taka upalabdha nahIM ho sakI hai| ArA ke jaina siddhAnta bhavana me mukSita pratiSThApATha nAmaka hastalikhita grantha ke kartA saMbhavata. hamtimalla ho sakate hai ? ayyapArya kA pratiSThAgrantha jinendrakalyANAbhyudaya ke nAma se jJAta hai / ve hastimalla ke anvaya meM huye the aura unakA gotra kAzyapa thA / ayyapa ke pitA kA nAma karuNAkara aura mAtA kA nAma arkamAmbA thA / karaNAkara guNavIramUri ke gipya puSpasena ke ziSya the| ayyapa ke guru dharasena prAcArya the / ayyapa ke jinendrakalyANAbhyudaya meM 3560 zloka haiN| vaha rudrakumAra ke rAjya me ekarigalAnagarI me zaka saMvat 1241 meM mAgha sudi 10 ravivAra ko mamparNa huprA thA / ' ayyapAyaM ne svayaM sUcita kiyA hai ki unhoMne vIgacArya, pUjyapAda, jinasena, guNabhadra, vasunandi, indranandi, AzAdhara aura hastimalla ke grantho se sAra lekara puSpamena guru ke upadeza se grantha kI racanA kI hai| vAdi kumudacandra ke pratiSThAkalpaTippaNa yA jinasaMhitA kI pratiyAM kaI sthAno meM upalabdha hai| madrAsa aoriyaNTala lAibrerI meM surakSita prati 1. jaina granthapragastimaMgraha, prathama bhAga, pRSTha 112, daurbali zAstrI zravaNabelgula kI prati se uddhRta aMza /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAghAra grantha kI utthAnikA aura puSpikA se jJAta hotA hai ki kumudacandra mAghanandi siddhAntacakravartI ke ziSya the jinakA svayaM eka pratiSThAkalpa upalabdha hai| bhaTTAkalaMka ke pratiSThAkalpa, brahmasUri ke pratiSThAtilaka, bhaTTAraka rAjakIrti ke pratiSThAdarza, paMDitAcArya narendra sena ke pratiSThAdIpaka, paMDita paramAnanda kI siMhAsanapratiSThA Adi Adi racanAoM kI hastalikhita pratiyA pArA, jayapura tathA anya sthAnoM ke zAstrabhaNDAroM meM adyAvadhi surakSita haiM / ye sabhI digambara paramparA ke grantha haiN| zvetAmbara paramparA ke sakalacandra upAdhyAya kA pratiSThApATha gujarAtI anuvAda sahita prakAzita huA hai / usameM haribhadra sUri, hemacandra, zyAmAcArya guNaratnAkarasUri aura jagaccaMdra sUrIzvara ke pratiSThAkalpo kA ullekha kiyA gayA hai / zvetAmbara paramparA ke hI prAcAradinakara meM pratiSThAvidhi kA bar3e vistAra se varNana hai / graMthakartA vardhamAna sUri ne digambara aura zvetAmbara donoM zAkhAoM ke zAkhAcAra kA vicAra kara Avazyaka meM ukta prAcAra kA khyApana kiyA hai| unhoMne candramuri kA ullekha karate hue likhA hai ki unakI laghatara pratiSThAvidhi ko AcAra dinakara meM vistAra se kahA gayA hai / vardhamAnamUri ne prAryanandi, kSapaka caMdananandi, indra nandi aura vacamvAmI ke pratiSThAkalpoM kA adhyayana kiyA thaa| prAcAra dinakara kI racanA vikrama saMvat 1468 meM, kArtikI pUNimA ko anaMtapAla ke rAjya meM jAlaMdharabhUSaNa nandavana nAmaka pura meM pUrNa huI thii|' zvetAmbara gAgvA kA nirvANa kalikA nAmaka grantha jaina pratimA vijJAna ke adhyayana ke liye atyanta mahattvapUrNa kRti ha / sakA pratigAlakSaNa spaSTa aura subodha hai / granya pAdaliptamUrikRta kahA jAtA hai kintu ve pazcAtkAlIna prAcArya the / nirvANakalikA ke atirikta nemicandra ke pravacanamAroddhAra aura jinadana mUri ke vivekavilAma meM bhI jaina pratimAzAstrIya vivaraNa milate haiN| digambara zAkhA ke bodhapAhuDa, bhAvasaMgraha (devamena) yazastilakacampU, pravacanasAra, dharmaratnAkara, Adi granthoM meM jina pUjA kA nirdeza milatA hai| sAtavI zatAbdI IsvI meM jaTAsihanandI dvArA racita paurANika kAvya varAMgacarita ke 22-23 veM sarga meM jinapUjA aura abhiSeka kA varNana hai 1. granthapragasti, pannA 150 /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna kintu usameM dikpAlAdika ke AvAhana kA nAmollekha bhI nahIM hai| isase jJAta hotA hai ki jaina pUjA-vidhAna meM dikpAlAdika ko pazcAtkAla meM -10 vIM-11 vIM zatAbdI ke lagabhaga-mahattva diyA gyaa| somadevasUri aura pAzAdhara ke granthoM meM dikpAlAdika ko bali pradAna karane kA vidhAna hai / jAna par3atA hai ki somadeva ke samaya meM dakSiNa bhAratIya jainoM meM zAsana devatAoM kI bar3I pratiSThA thI / isI kAraNa, momadeva ko apane upAsakAdhyayana ke dhyAna prakaraNa meM spaSTa ullekha karanA par3A ki tInoM lokoM ke dRSTA jinendradeva aura vyantarAdika devatAoM ko jo pUjAvidhAnoM meM samAna rUpa se dekhatA hai, vaha naraka meM jAtA hai / ' somadevasUri ne svIkAra kiyA hai ki paramAgama meM zAsana kI rakSA ke liye zAsana devatAoM kI kalpanA kI gayI hai / ataH samyagdRSTi unheM pUjA kA aMza dekara unakA kevala sammAna karate haiN| jaina pratimAzAstra ke adhyayana ke liye haribhadrasUri kRta paJcavAstuprakaraNa aura Thakkara pheru racita vAstusAraprakaraNa vizeSa upayogI grantha haiM / jinapramamUri ke vividhatIrthaMkalpa se bhI jinamaMdiroM aura jinabimboM ke itihAsa para prakAza par3atA hai| aneka jainetara granthoM meM jaina pratimAzAstrIya jJAna sannihita hai / gupta kAlIna mAnasAra ke 55 veM adhyAya meM jaina lakSaNa vidhAna hai / varAha mihira ko bRhatsaMhitA meM jaina pratimAnoM ke lakSaNa batAye gaye haiM / abhilaSitArtha cintAmaNi, aparAjitapRcchA, rAjavallabha, dIpAva, devatAmUrti prakaraNa aura rUpamaMDana meM bhI tIrthakaro aura zAsana devatAyo kI pratimAnoM ke lakSaNa batAye gaye haiN| Adhunika kAla ma jemsa barjesa, devadatta bhaNDArakara, bI0 bhaTTAcArya, TI0 ena0 rAmacandrana, DAkTara sAMkaliyA, DAkTara umAkAMta paramAnanda zAha, bAbU choTelAla jaina prati vidvAnoM ne jaina pratimA zAstra viSayaka anusaMdhAnAtmaka prabaMdha prakAzita kiye haiM / DAkTara dvijendranAtha zukla, prAra0 esa0 gupte tathA anya vidvAnoM ne bhI apane pratimA zAstrIya graMthoM me jaina pratimA zAstra viSayaka jAnakArI sammilita kI hai| ye sabhI jana pratimA vijJAna ke mAdhArabhUta hai / 1- zloka 667-666 /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya jaina maMdira aura pratimAeM maMdira nirmANa ke yogya sthAna maMdira kaise sthAna para nirmita kiye jAnA cAhiye ? isa jijJAsA kA samAdhAna prAyaH sabhI graMthakAro ne eka samAna uttara dekara kiyA hai / jayasena ne nagara ke zuddha pradeza meM, aTavI meM, nadI ke samIpa meM aura pavitra tIrthabhUmi meM virAjita jainamadira ko prazasta kahA hai|' vasunandi ke anusAra, tIrthakaroM ke janma, niSkramaNa, jJAna aura nirvANa bhUmi meM tathA anya puNya pradeza, nadItaTa, parvata, grAmamannivema, mamudrapulina Adi manojJa sthAno para jinamaMdiroM kA nirmANa kiyA jAnA cAhiye / aparAjitapacchA meM jinamaMdiro ko zAntidAyaka svIkAra kiyA gayA hai aura unhe nagara ke madhya meM banAne kA vidhAna kiyA gayA hai| jinamaMdira ke liye bhUmi kA cayana karata samaya aneka upayogI bAtoM para vicAra karanA hotA hai, bhUmi zuddha ho, ramya ho, snigdha ho, sugaMdhavAlI ho, dUrvA se pAcchAdita ho, pAlI na ho, vahA kIr3e-makor3o kA nivAsa na ho pora zmazAna bhUmi bhI na ho / 4 bhUmi kA cayana madira nirmANa vidhi kA sarvAdhika masatvapUrNa aMga hai / yogya bhUmi para nirmita prAsAda hI dIrghakAla taka sthita raha sakatA hai| vibhinna graMthakAro ne bhUmiparIkSA ke do upAya batAye hai / jima bhUmi para maMdira nirmita karane kA vicAra kiyA gayA ho, usame eka hAtha gaharA gaDDhA khodA jAve aura phira usa gaDDhe ko usI meM se nikalI miTTI se pUga jAve / aisA karane para yadi miTTI gaDaDhe se adhika par3e to vaha bhUmi zreSTha mAnI gaI hai / yadi miTTI gaDhe ke barAbara ho to bhUmi madhyama koTi kI hotI hai aura yadi utanI miTTI se gaDDhA punaH pUrA na bhare to vaha bhUmi adhama jAti kI 1. pratiSThApATha, 125 / 2. pratiSThAsArasaMgraha, 3/3,4 / 3. aparA0 176/14 / 4. AzA0 1/18; vasuvindu, 28 /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna hotI hai / vahAM maMdira kA nirmANa nahIM karanA cAhiye / Thakkara pheru ne yaha upAya bhI batAyA haiM ki utkhAta gaDDhe ko jala se paripUrNa kara sau kadama dUra jAiye / lauTa kara Ane para yadi gaDDhe kA jala eka aMgula kama mile to bhUmi ko uttama, do aMgula kama milane para madhyama aura tIna aMgula kama hone para adhama samajhanA cAhiye / 2 nirvANakalikAkAra ne gaDDhe ke sampUrNa bhare rahane para bhUmi ko zreSTha, eka aMgula khAlI hone para madhyama aura usase adhika khAlI ho jAne para nikRSTa kahA hai / " 12 pratiSThAgraMthoM tathA vAstuzAstrIya granthoM meM maMdiroM ke prakAra Adi kA vivaraNa milatA hai kintu prastuta grantha kA vivecya viSaya nahI hone ke kAraNa tadviSayaka vivecana yahAM nahI kiyA jA rahA hai / pratimA ghaTana dravya prAcIna kAla meM maMdiroM meM pratiSThA karane ke liye pratimAoM kA nirmANa kiyA jAtA thA / ve do prakAra kI hotI thI, prathama cala pratimA aura dvitIya acala pratimA / acala pratimA apanI vedikA para sthira rahatI hai kintu cala pratimA viziSTa viziSTa avasaroM para mUla vedI se uThAkara asthAyI vedI para lAyI jAtI hai aura utsava ke anta meM yathAsthAna vApasa pahuMcAyI jAtI hai / acala pratimA ko dhruvaMvaMra aura cala pratimA ko utsavavera kahA jAtA hai / inheM kramaza: sthAvara aura jaMgama pratimA bhI kahate haiM / vasunandi ke zrAvakAcAra meM maNi, ratna, svarNa, rajata, pItala, muktAphala aura pApANa kI pratimAeM nirmita kiye jAne kA vidhAna hai| jayasena ne sphaTika kI pratimAeM bhI prazasta batAyI hai / " kASTha, danta aura lohe kI pratimAno ke viSaya me vibhinna prAcAryo meM matabheda hai / kucha AcAryo na kASTha, danta ra lohe kI pratimAtra ke nirmANa kA kisI bhI prakAra se ullekha nahI kiyA hai| kucha ne ina dravyoM se jinabimba nirmANa kiye jAnekA spaSTa niSedha kiyA hai 1. AzA0 1 / 16 ; vasuvindu 26 ; vAstusAraprakaraNa 13, nirvANa kalikA, pannA 10 / 2. vAstusAraprakaraNa 1 / 4. 3. nirvANakalikA, pannA 10 // 4. zrAvakAcAra, 360 / 5. pratiSThApATha, 66 /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMdira aura pratimAe~ jabaki kucha ne aise bimboM kI pratiSThAvidhi kA varNana kiyA hai / bhaTTAkalaMka ne miTTI, kASTha aura lauha se nirmita pratimAoM ko pratiSTheya batAyA hai|' vardhamAnasUri ne kApThamaya, dantamaya aura lepyamaya pratimAno kI pratiSThAvidhi kA varNana kiyA hai kintu kAme, zIse aura kalaI kI pratimAno ke nirmANa kA niSedha kiyA hai / jayasena Adi prAcAryoM ne miTTI, kApTha aura lepa se banI pratimAoM ko pUjya nahI batAyA hai / ' yadyapi jIvantasvAmI kI candanakASTha kI pratimA nirmita kiye jAne kA prAcIna grantho meM ullekha milatA hai para aisA pratIta hotA hai ki kASTha jaise bhaMgura dravyoM se jinapratimAeM nirmita kiye jAne kI vicAradhArA ko jaina paramparA meM kabhI sthAyI mAnyatA prApta nahI ho skii| pASANa kI pratimAeM nirmita kiyA jAnA sarvAdhika mAnyatAprApta evaM vyAvahArika rahA / pratimA nirmANa ke liye zilA ke anveSaNa aura usake guNa doSoM ke vicAra ke viSaya meM bhI prAcIna grantho me vivecana milatA hai / prAzAdhara ne likhA hai ki jaba jina maMdira ke nirmANa kA kArya pUrA ho jAve athavA pUrA hone ko ho to pratimA ke liye zilA kA anveSaNa karane zubha lagna aura zakuna meM ipTa zilpI ke sAtha jAnA cAhiye / vasunandi ne zveta, rakta, zyAma, mizra, pArAvata, mudga, kapota, padma, mojiSTha, aura harita varga kI zilA ko pratimA nirmANa ke liye uttama batAyA hai| vaha zilA kaThina, zItala, snigdha, sumvAda susvara, dRr3ha, sugaMdhayukta, tejasvinI pIra manojJa honA cAhiye / bindu aura rekhAnoM vAlI gilA pratimA nirmANa kArya ke liye vajyaM kahI gayI hai| usI prakAra, mRdu, vivarNa, durgandhayukta, laghu, rUkSa, ghUmala aura nizabda zilAeM bhI prayogya ThaharAyI gayI hai|' 1. tadyAgya : magugadravya nirSiH prauDhazilpinA / ___ ratnapApANamRddAmalauhAdyaiH sAdhunimitam / / 2, AcAra dinakara, udaya 33 / 3. pratiSThApATha, 183 / 4. umAkAta paramAnanda gAha : sTaDIja ina jaina prArTa, paSTha 4 / 5. pratiSThAsAroddhAra, 1 / 46 / 6. pratiSThAsArasaM ha, 3177 / 7. vahI, 3178 / pratiSThAmAroddhAra ,1150,51 / 8. pratiSThAsArasaMgraha, 3176 /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna 84 gRha pUjya pratimAeM nivAsa gRha meM pujya pratimAnoM kI adhikatama U~cAI ke viSayameM jaina granthakAroM meM kiJcit matabheda dikhAyI par3atA hai| digambara zAkhA ke vasunandi ne dvAdaza aMgula taka UMcI pratimA ko ghara meM pUjanIya batAyA hai|' kintu Thakkara pheru gyAraha aMgRla taka U~cI pratimA ko hI gRha pUjya kahate haiM / isa kA mukhya kAraNa yaha hai ki Thakkara pheru ne sama aMgula pramANa pratimAoM ko azubha mAnA hai / prAcAradinakarakAra bhI viSama aMgula pramANa kI hI pratimAe~ nirmita kiye jAne kA vidhAna aura sama aMgula pramANa kI pratimAe~ nirmita karanekA niSedha karate haiM / 3 Thakkara pheru ne siddhoM kI kevala dhAtunirmita pratimAnoM ko hI gRha pUjya batAyA hai / sakalacandra upAdhyAya jaise granthakAroM ne bAlabrahmacArI tIthaMkaroM kI pratimAnoM ko bhI gRhapUjya nahIM kahA hai kyoMki una pratimAoM ke hara kSaNa darzana karate rahane se parivAra ke sabhI logoM ko vairAgya ho jAne kI prAzaMkA ho sakatI hai / malina, khaNDita, adhika yA hIna pramANa vAlI pratimAe~ bhI gRha meM pUjya nahIM hai| apUjya pratimAe~ rUpamaNDanakAra ne hInA~ga aura adhikAMga pratimAoM ke nirmANa kA sarvathA niSedha kiyA hai| zukranIti meM hInAMga pratimA ko, nirmANa karAne vAle ko aura adhikAMga pratimA ko zilpI kI mRtyu kA kAraNa batAyA hai / jaina paramparA ke granthoM meM bhI vakrAMga, hInAMga aura adhikaoNga pratimA nirmANa ko bhArI doSa mAnA gayA hai / vAstusAra prakaraNa meM sadoSa pratimA ke kuphala kA vistAra se varNana hai / Ter3hI nAkavAlI pratimA bahuta dukhadAyI hotI hai / pratimA ke aMga choTe hoM to vaha kSayakArI hotI hai / kunayana pratimA meM netranAza aura alpamukhavAlI pratimA ke nirmANa se bhogahAni hotI hai / yadi pratimA kI kaTi 1. pratiSThAsArasaMgraha, 5/77 2. vAstusAraprakaraNa, 2/43 3. prAcAra dinakara, udaya 33 / 4. rUpamaNDana 1/14. 5. zukranIti, 4/506
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMdira bhora pratimAe~ 15 hInapramANa ho to prAcArya kA nAza hotA hai| hInaa~dhA pratimA se putra aura baMdhu kI mRtyu ho jAtI hai / pratimA kA prAsana hInapramANa hone se RddhiyoM naSTa hotI haiM / hAtha-paira hIna hone se dhana kA kSaya hotA hai / pratimA kI gardana uThI huyI ho to dhana kA vinAza, vatragrIvA se deza kA vinAza aura adhomukhase cintAgro kI vRddhi hotI hai| U~ca-nIca mukhavAlI pratimAse videzagamana kA kaSTa hotA hai / anyAyopAtta dhana se nirmita karAyI gayI pratimA dubhikSa phailAtI hai| raudra pratimAse nirmANa karAnevAle kI aura adhikAga pratimA me zilpI kI mRtyu hotI hai / durbala aMgavAlI pratimAse dravya kA nAza hotA hai / tirachI dRSTi vAlI pratimA prapUjya hai / prati gADha dRSTi yukta pratimA azubha eva adhodRSTi pratimA vighnakAraka hotI hai|' vasunandi na jinapratimAme nAmAgranihita, zAnta, prasanna eva madhyastha dRSTi ko uttama batAyA hai / vItarAga kI dRSTi na to atyanta unmIlita ho aura na visphurita ho| dRSTi tirachI, U~cI yA nIcI na ho imakA vizeSa dhyAna rakhe jAne kA vidhAna hai| vAstasAraprakaraNa ke mamAna vamunandi ne bhI apane pratiSThAsArasagraha me sadoSa pratimA ke nirmANa se hone vAlI hAniyo kA vivaraNa diyA hai / ' prAzAdhara eDita aura vardhamAnasUri ne bhI aniSTakArI, vikRtaoNga aura jarjara pratimAno kI pUjA kA niSedha kiyA hai|' yadyapi mahAbhArata ke bhISma parva, bRhatma hitA, rUpamaNDana Adi grantho me ullekha milatA hai ki pratimA ke nirmANa, pratiSThA aura pUjana me yatheSTa vidhi ke apAlana ke kAraNa pratimA meM vibhinna vikRtiyA utpanna ho jAtI hai| kintu vItarAga bhagavAn kI pratimAme vikRti utpanna hone kA koI ulkhekha kisI bhI jaina granthame nahI miltaa| bhagna pratimAe~ bhagna pratimAmA kI pUjA nahIM kI jaatii| unhe sammAna ke sAtha visajita kara diyA jAtA hai / mUlanAyaka pratimA ke mugva, nAka, nena, nAbhi aura kaTi ka bhagna ho jAne para vaha tyAjya hotI hai / jinapratimA ke vibhinna praga 1. vAstumAra prakaraNa, 2/46-51 2. pratiSThAmArasaMgraha, 4/73-74. 3. vahI, 4/75-80 4. pratiSThAsAroddhAra, 1/83; prAcAra dinakara, udama 33 5. vAstusAraprakaraNa, 2/40
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna prAcIna ho aura mahA pratyaMgo ke bhaMga hone kA phala batAte huye Thakkura pheru ne kahA hai ki nakhabhaMga hone se zatrubhaya, saMgulI-bhaMga me dezabhaMga, bAhu bhaMga hone se baMdhana, nAsikA bhaMga hone se kulanAza aura caraNa bhaMga hone se dravyakSaya hotA hai / kintu inhI granthakAra kA yaha bhI mata hai ki jo pratimAe~ sau varSa se adhika puruSoM dvArA sthApita kI gayI ho, ve yadi vikalaoNga bhI ho pUjanIya hai / grAcAra dinakarakAra ne bhI yaha mata svIkAra unhone una pratimAoM ko kevala caitya meM rakhane yogya kahA hai, gRha meM pUjya nahIM / " jAveM taba bhI kiyA hai, kintu 16 bhagna pratimA ke jIrNoddhAra ke saMbaMdha me bhI vibhinna granthoM meM ullekha milate hai / rUpamaNDana me dhAtu, ratna aura vilepa kI pratimAoM ke aMgabhaMga hone para unhe saMskAra yogya batAyA hai kintu kASTha aura pASANa kI pratimAnoM ke jIrNoddhAra kA niSedha kiyA gayA hai / Thakkara pheru kevala dhAtu aura lepa kI pratimA ke jIddhAra ke pakSa meM hai, ve ratna, kASTha aura pApANa kI pratimAoM ko jIrNoddhAra ke ayogya mAnate hai / " pracAradinakarakAra bhI isI mata ke samarthaka haiM / nirvANakalikA me zailamaya vimva ke visarjana kI vidhi batAyI hai| kintu svarNabimva ko pUrvavata nirmita kara punaH pratiSTheya kahA gayA hai / " jina pratimA ke lakSaNa jaina pratiSThAgrantho aura bRhatsaMhitA, mAnasAra, samarAgaNasUtradhAra, aparAjitapRcchA, devatAmUttiprakaraNa, rUpamaNDana Adi granthoM me jina pratimA ke lakSaNa batAye gaye hai / jina pratimAeM kevala do AsanoM me banAyI jAtI haiM, eka to kAyotsarga grAmana jise khaDgAsana bhI kahate hai aura dvitIya padmAsana / ise kahI kahI paryaka grAsana bhI kahA gayA hai / ina do AmanoM ko chor3akara kisI anya Asana me jinapratimA nirmita kiye jAna kA niSedha kiyA gayA hai / 1. vAstusAra prakaraNa, 2/44 2. vahI 2 / 36 3. prAcAradinakara, udaya 33 4. 1/12 5. vAstumAraprakaraNa, 2 / 41 6. udaya 33 7. patra 35
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMdira aura pratimAe~ jayamena ne jina vimva ko gaoNna, nAsAgradRSTi, prazastamAnonmAnayukta, dhyAnArUDha evaM kiJcit namragrIva banAyA hai / kAyotsarga Asana meM hAtha lambA - yamAna rahate hai evaM padamAsana pratimA meM vAmahasta kI hathelI dakSiNa hasta kI hathenI para rakhI huyI hotI hai| jina pratimA digambara, zrIvRkSayakta nakhakezavihIna, parama zAnta, vRddhatva tathA bAlya rahita, taruNa evaM vairAgya guNa me bhUSita hotI hai / vasunandi aura prazAdhara paMDita' ne bhI jina pratimA ke uparyukta lakSaNo kA nimpaNa kiyA hai| viveka vilAsa me kAyAtsarga aura padyAmana pratimAo ke sAmAnya lakSaNa batAye gaye hai / " siddhaparameSThI kI pratimAmro me prAtihArya nahI banAye jAte / arhatpratimA ma unakA honA Avazyaka hai / aura siddha, donoM kI mUla pratimAeM banAyI to samAna jAtA hai para aSTa prAtihAryo ke hAna savA na hone kI avasthA meM unakI pahacAna hotI hai / grarhat avasthA kI pratimA ma prAtihAryo ke sAtha dAye aura yakSa, bAne prora yakSI aura pAdapATha ke nIce jinakA lAlana bhI dikhAyA jAtA hai / niloyapaNNattI meM bhI gilamana tathA yakSayugala me yukta jina pratimAyA kA varNana hai| ThAkara pheMka ne tIrthakara pratimA ke grAsana aura parikara kA vistAra se vargAna kiyaa| mAnamAra meM bhI jina pratimAmro ka parikara Adi kA varNana prApta hai / aparAjitapacchA me yakSa-yakSI, lAchana aura prAtihAryo kI yojanA kA vidhAna hai / sUtradhAra maMDana ke dAno grantho me jina pratimA ko chatratraya, azokadruma, devadundubhi, nihAsana, dharmacakra yAdi me yukta batAyA gayA hai / 1 pratiSThApATha, 50 2. pratiSThAsAra sa~graha 4 / 1,2,4 3. pratiSThAmAroddhAra, 1/63 4. viveka vilAma 1 / 128-- 130 5. pratiSThAsAramagraha, 4 / 70 6. pratiSThAmAroddhAra, 1 / 76-77 17 7. vAstusAraprakaraNa, 2/26--38 8. aparAjita pRcchA, 133/26-2:
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jana pratimAvijJAna pratyeka tIrthakara pratimA apane lAMchana se pahacAnI jAtI hai / vaha lAMchana pratimA ke pAdapITha para aMkita kiyA hotA hai| kintu, kucha tIrthakaroM kI pratimAmoM meM unake viziSTa lakSaNa bhI dikhAye jAte haiM, jaise prAdi jinendra kI pratimA jaTAzekhara yukta hotI hai, supArzvanAtha ke mastaka para sarpa ke pAMca phaNoM kA chatra' aura pArzvanAtha ke mastaka para sAtaphaNoM vAle nAga kA chatra hotA hai / ' balarAma aura vAsudeva sahita neminAtha kI pratimA mathurA meM prApta huyI hai| prAcAryo aura mAdhunoM kI pratimAeM picchikA, kamaNDalu yA pustaka ke sadbhAva ke kAraNa pahacAna lI jAtI haiN| 1. ati prAcIna pratimAoM meM lAMchana nahIM hote the / mathurA kI kuSANa kAlIna jina pratimAnoM meM lAMchana nahI haiM / 2. tiloyapaNNattI, 4/230 3. padmAnaMdamahAkAvya, 1/10 4. vahI, 1/26
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pradhyAya tAlamAna jaina aura jainetara zilpagranthoM meM jina pratimA ke mAnAdika kA vivaraNa milatA hai / rUpamaNDana jaise kucha granthoM meM jina pratimA kA UrdhvamAna dazatAla kahA gayA hai kintu aisA pratIta hotA hai ki navatAla jinapratimA ke nirmANa vidhAna kI mAnyatA prAyaH pracalita rahI hai aura zilpakAroM ne adhikatara usI kA anusaraNa kiyA hai / paramANu tAlamAna kI sabase choTI ikAI hai / vaha atyanta sUkSma svarUpI hai / tiloyapaNNattI meM batAyA gayA hai ki paramANutroM ke anaMtAnaMta bahuvidha dravya se eka upasannAsanna skaMdha banatA hai aura ATha upasannAsanna skaMdhoM ke barAbara eka sannAsanna skaMdha hotA hai / sannAsanna skaMdha se UMcI ikAIyoM ko tiloyapaNNattIkAra isa prakAra batAte hai / : -- 8 sannAsanna skaMdha = 1 truTireNa truTireNu = 1 trasareN 8 trasareNu = 1 rathareNu 8 rathareNa = 1 uttama bhogabhUmi kA bAlAgra 8 uttama bhogabhUmi bAlAgra = 1 madhyama bhogabhUmi kA bAlAgra 8 madhyama bhogabhUmi vAlAgra = 1 jaghanya bhogabhUmikA bAlAgra 8 jaghanya bhogabhUmi bAlAgra = 1 karmabhUmi kA bAlAgra 8 karmabhUmi bAlAgra = 1 likSA likSA = 1 jU 8 jUM = 1 yava 8 yava = 1 aMgula 1. 1 / 102-103 2. 1/104 - 106
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna kauTilya ke arthazAstra (2,20, 2--3) meM 8 paramANu =1 rathareNu aura 8 rathareNu - 1 likSA kA mAna batAyA gayA hai / bRhatsaMhitA meM reNa aura likSA ke bIca bAlAgra kA bhI vicAra kiyA gayA hai| tadanusAra 8 paramANu = 1 rajAMza, 8 rajAMza-1 vAlAgra aura 8 bAlAgra=1 likSA kA krama hotA hai| ATha yavamadhyoM kA aMgula kahate huye bhI arthazAstrakAra ne batAyA hai ki sAmAnyatayA madhyama kada ke puruSa kI madhya aMgulI ke madhya bhAga kI moTAI eka maMgula kA mAna hai| tiloyapaNNattIkAra ne tIna prakAra ke aMgula batAye haiM, utsaMdhAMgula, pramAgAMgula aura aAtmAMgula / ' unhoMbatAyA hai ki jo aMgula upayukta paribhASA se siddha kiyA gayA hai vaha unmedhasUcyaMgula hai| pramANAMgula pA~ca sau utsedhA~gula ke barAbara hotA hai tathA bharata aura aigavata kSetra meM utpanna manuSyoM ke apane apane kAla ke aMgula kA nAma prAtmAgula hai| upayukta tIna prakAra ke aMgulo meM se pAMca mau utmedhamUcyaMgula ke barAbara vAle aMgula ke mAna meM pratimAnoM kA nirmANa kiyA jA sakanA vartamAna kAla ke liye asaMbhava to hai hI, para pATha yavamadhya vAle aMgula aura svakIya aMgula ke mAnavAlI pratimAoM kA nirmANa bhI zAstrIya mAnayojanA ke anusAra avyAvahArika thA / svakIyAgula mAna se yaha spaSTa nahIM hotA ki vaha mUti nirmANa karAne vAle kA aMgula honA cAhiya athavA zilpI kA aMgula / donoM ke aMgula kI moTAI meM grAdhikya aura nyanatA kI saMbhAvanA ho sakatI hai| aisI sthiti meM, yaha pratIta hotA hai ki prAcIna kAla meM pratimA nirmANa kArya ke liye na to pATha yava vAle aMgula ka. mAna ko aura na zilpakAra athavA nirmAtA ke aMgula vAle mAna ko hI sunizcita mAna mAnA jA sakA thaa| eka hI samaya meM aura saMbhavataH ekalI zilpI dvArA nimita bhinna-bhinna pratimAeM choTI aura bar3I milatI hai| yadi uparyukta mAnayojanA ke anusAra ve nirmita kI gayI hotI to unakA mAna eka sA honA cAhiye thA / isaliye yaha mAnanA par3egA ki upayukta mAno ke atirikta eka aura mAna ko vAstavika mAnyatA prApta thI 1. arthazAstra, 2,20,7 2. tiloyapaNNI , 11107
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAlamAna jisakA upayoga prAcIna pratimA nirmANa meM kiyA jAtA thaa| vaha mAna hai pratimA kA mukha / vasunandi ne tAla, mukha, vitasti aura dvAdazAMgula ko samAnArthI batAyA hai aura usa mAna se bimba nirmANa kA vidhAna kiyA hai| pratimA ke mukha ko eka bhAga mAnakara sampUrNa pratimA ke nau bhAga kiye jAne cAhiye / tadanusAra vaha pratimA nau tAla yA 108 aMgula kI hogii| ise isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai ki navatAla pratimA kA navA bhAga ekatAla aura usakA 108 vAM bhAga eka aMgula khlaavegaa| vamunandi ne navatAla me banI Urdhva (kAyotsarga Asana) jina pratimA kA mAna isa prakAra batAyA hai :mukha 1 tAla (12 agula) grIvAdha.bhAga 4 aMgula kaNTha se hRdaya taka 12 aMgula hRdaya sa nAbhi taka 1 tAla (12 aMgula) nAbhi se mer3ha taka 1 mukha (12 aMgula) mer3ha se jAnu taka 1 hasta (24 aMgula) jAnu 4 aMgula jAnu se gulpha naka 1 hasta (24 aMgula) gulpha se pAdatala taka 4 aMgula yoga 108 aMgula-6 tAla' pratiSThAgAramagraha (vasunandi) ne pratimA ke aMga-upaoNgo ke mAna kA vistAra se vivaraNa diyA hai / ' dvAdazAgula vistIrNa aura aAyata kezAnta mukha ke tIna bhAga karana para lalATa, nAmikA aura mukha (vacana) pratyeka bhAga 4-4 aMgula kA hotA hai / nAsikAraMdhra 8: yava praura nAsikApAlI 4 yava honA caahiye| lalATa kA niyaMka aAyAma ATha a gula batAyA gayA hai / usakA prAkAra pracandra ke samAna hotA hai / pAca aMgula pAyata kezasthAna me uSNISa do aMgala 1. pratiSThAsArasaMgraha, 4-5 2. rUpamaNDana kI navatAla pratimA kA bhI yahI mAna hai| 3. pariccheda 4
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 jaina pratimAvijJAna unnata hotA hai / jayasena (vasuvindu) ke pratiSThApATha meM bhI jinapratimA ke tAlamAna saMbaMdhI vivaraNa upalabdha haiN| ve prAyaH vasunandi ke samAna hI haiN| jayasena ne bhrU-lanA ko 4 aMgula Ayata, madhya meM sthUla, chora meM kRza arthAt dhanuSAkAra kahA hai / netroM kI palakeM Upara-nIce nadI ke taToM ke samAna hotI haiN| proSTha kA vistAra 4 aMgula, jisakA madhyabhAga 1 aMgula ucchita hotA hai| cibuka 33 aMgula, usake mUla se lekara hanu taka kA antara 4 aMgula / karNa pora netra kA aMtara bhI 4 aMgula / prAdi Adi padmAsana jinapratimA kA utsedha kAyotsarga pratimA se AdhA arthAt 54 aMgula batAyA gayA hai| usakA tiryak AyAma eka samAna hotA hai| eka ghuTane se dUsare ghaTane naka, dAyeM ghuTane se bAyeM kaMdhe taka, bAyeM ghuTane se dAyeM kaMdhe taka aura pAdapITha se kezAMta taka cAroM sUtroM kA mAna eka barAbara batAyA gayA hai| vasunandi ke anusAra, padmAsana pratimA ke bAhayugma ke aMtarita pradeza meM cAra aMgula kA hrAsa tathA prakoSTha se kUpara paryanta do maMgula kI vRddhi hotI hai|' vAstusAraprakaraNa ke dvitIya prakaraNa meM padmAsana aura kAyotsarga jina pratimAnoM ke mAna saMbaMdhI vivaraNa zvetAmbara mAnyatA ke anusAra diye gaye haiM / vAstusAraprakaraNa ke racayitA Thakkara pheru padmAsana pratimA ko samacaturasra saMsthAna yukta kahate haiM / tadanusAra usake cAroM sUtra barAbara hote haiM kintu unake anusAra padmAsana pratimA 56 aMgula mAna kI hotI hai jo isa prakAra haiM : bhAla 4 aMgula nAsA 5 aMgula vacana 4 aMgala grIvA 3 aMgula 12 aMgula nAbhi 12 aMgula guhya 12 maMgala jAnu 4 aMgula yoga 56 aMgula' 1 pratiSThAsArasaMgraha, 4/68 2. vAstusAraprakaraNa, 2/8 hRdaya
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAlamAna Thakkara phera ne kAyotsarga pratimA ko navatAla arthAt 108 aMgala kI batAyA hai| unhoMne UdhvaM (kAyotsarga) pratimA ke aMgavibhAga ke gyAraha sthAna batalAye haiM jo nimna prakAra haiM: lalATa 4 aMgula nAsikA 5 aMgula vacana (mukha) 4 aMgula grIvA 3 aMgula hRdaya 12 aMgula nAbhi 12 aMgula guhya 12 aMgula jaMghA .4 aMgula jAnu 4 aMgula piNDI 24 aMgula caraNa 4 aMgula yoga 108 aMgula =6 tAla' Thakkara pheru dvArA diye gaye anya vivaraNa ye haiM :' kAnoM ke aMtarAla meM mukha kA vistAra 14 aMgula gale kA vistAra 10 aMgula chAtI pradeza 36 aMgula kaTi pradeza kA vistAra 16 aMgula zarIra kI moTAI 16 aMgula kAna kA udaya 10 bhAga 1. vAstusAraprakaraNa, 215 2. vahI, 2 / 6-7 / pAThAntarameM lalATa, nAsikA, vacana, stanasUtra, nAbhi, guhya, uru, jAnu, jaMghA aura caraNa, ye dasa sthAna kramazaH: 4,5,4,13,14,12,24,4,24,4 aMgula pramANa batAye gaye haiN| 3. vAstusAraprakaraNa, 2 / 6-25
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna kAna kA vistAra kAna kI lauMDI kAna kA prAdhAra A~kha kI lambAI A~kha kI caur3AI aAMkha kI kAlI putalI bhrakuTi kapAla nAgikA kA vistAra nAsikA kA udaya nAsikAgra kI moTAI nAsikA gikhA adhara kI dIrghatA adhara kA vistAra zrIvatsa kA udaya zrIvatsa kA vistAra stanavaTikA kA vistAra nAbhi kA vistAra zrIvatsa aura stana kA antara ratanaTikA aura kakSa kA antara skaMdha 3 bhAga 23 bhAga bhAga 4 bhAga 13 bhAga 1 bhAga 2 bhAga 6 aMgula 3 bhAga 2 bhAga 1 bhAga 3 bhAga 5 bhAga 1 aMgula 5 bhAga 4 bhAga 13 aMgula 1 bhAga 6 bhAga 5 bhAga bhAga 7 aMgula 4 aMgala 12 bhAga 8 bhAga 4bhAga 12 bhAga 6 bhAga 1 aMgula 4 aMgula 6 aMgala on wo is a kuhanI maNibaMdha jaMghA jAnu er3I stanasUtra se nIce bhujA stanasUtra se Upara skaMdha hAtha aura peTa kA antara utsaMga kA vistAra utsaMga kI lambAI
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAlamAna er3I se madhya prAMgulI taka eDI se aMgUThe ka er3I se kaniSThikA taka caraNa kI dIrghatA caraNa kA vistAra caraNa kA udaya dAyeM mora yakSa bAye aura yakSI siha gaja jinapratimA ke sihAsana aura parikara ke mAna kA bhI Thakkara pheru ne vivaraNa diyA hai | pratimA kI apekSA siMhAsana dIrghatA me Devar3hA, vistAra meM AdhA aura moTAI me caturthAza honA cAhiye / usa para gaja, siha Adi nau yA sAta rUpaka hote hai / siMhAsana ke dono zrora yakSa-yakSiNI, eka-eka siha, eka-eka gaja, eka-eka cAmaradhArI aura unake bIca me catradhAriNI cakrezvarI devI banAne kA vidhAna hai / inakA mAna isa prakAra hai : ------ cAmaradhArI cakrezvarI 15 aMgala 16 aMgula 14 aMgula 16 aMgula aMgula 4 aMgula 1. vAstusAraprakaraNa, 2 /27 2. vahI, 3. vahI, 2/ 28 2/ 30 25 14 bhAga 14 bhAga 12-12 bhAga 10-10 bhAga 3-3 bhAga 6 bhAga tadanusAra sihAsana kI kula lambAI 84 bhAga dharmacakra, aura usake dono mora eka-eka hariNa tathA cihna banAyA jAtA hai / " parikara ke pakhavAr3e kA udaya kula 51 bhAga hotA hai / " usame ATha bhAga cAmaradhArI kA pAdapITha, 31 bhAga cAmaradhArI aura tadupari 12 bhAga toraNa ke zira taka / cAmaradhArI devendro kI dRSTi mUlanAyaka pratimA ke stanamUtra ke barAbara hotI hai / parikara ke chatravaTA me, 10 bhAga ardhachatra, 1 bhAga kamalanAla, 13 bhAga mAlAdhArI, 2 bhAga staMbhikA 8 bhAga dudubhivAdaka, (tilaka cakrezvarI devI ke nIce madhyabhAgame tIrthaMkara kA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna ke madhya meM ghaNTA), 2 bhAga staMbhikA, 6 bhAga makaramukha, isa prakAra eka ora 42 bhAga hone se donoM tarapha kA chatravaTA 84 bhAga hotA hai|' chatra 24 bhAga hotA hai| tadupari chatratraya kA udaya 12 bhAga, tadupari zaMkhadhArI 8 bhAga, tadupari vaMzapatrAdi 6 bhAga / isa prakAra chatravaTA kA udaya 50 bhAga kA hotA hai| chatratraya kA vistAra 20 aMgula, nirgama dasa bhAga, bhAmaNDala kA vistAra 22 bhAga aura prasAra 8 bhaag|' donoM prora ke mAlAdhArI 16--16 bhAga ke, tadupari hAthI 18--18 bhAga ke / ___hAthI para harinagameSa, unake sammukha dundubhivAdaka aura madhya meM chatropari zaMkha phUkane vAlA hotA hai|' parikara ke pakhavAr3e meM donoM cAmaradhAriyoM aura vaMzI--vINAdhAriyoM ke sthAna para kAyotsarga jina pratimAeM sthitakara parikara me paMcatIrtho kI yojanA kI jA sakatI hai|" prAcAra dinakara meM siMhAsana aura parikara kA svarUpa isa prakAra batAyA gayA hai / jina bimba ke siMhAsana para gaja, siMha, kIcaka kA aMkana, donoM pArzva meM cAmaradhArI aura unake bAhya kI ora aJjalidhArI / mastaka ke Upara chatratraya, chatratraya ke donoM ora sUDa meM svarNakalaza liye zvetagaja, tadupari jhAMjha bajAte puruSa, tadupari mAlAdhArI, zikhara para zaMkha phUMkane vAlA aura tadupari kalaza / ' prAcAra dinakara kAra ne siMhAsana ke madhya bhAga meM do hariNoM ke bIca dharmacakra aura dharmacakra ke donoM ora grahoM kI pratimAeM banAne kA bhI mata prakaTa kiyA hai|' nemicandra, vasunandi tathA anya digambara lekhakoM ne bhI jinapratimA ke sAtha siMhAsana, divyadhvani, cAmarendra, bhAmaNDala, azokavRkSa, chatratraya, dudubhi 1. vAstusAra prakaraNa, 2/32--33 2. vahI, 3/34 3. vahI, 2/35 4. vahI, 2036 5. vahI, 2038 6. prAcAra dinakara, udaya 33 7. vahI, udaya 33 8. pratiSThAsArasaMgraha, 5174-75; pratiSThAtilaka, pRSTha 576--581
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAlamAna 27 aura puSpavRSTi ina pATha prAtihAryoM kI yojanA kiye jAne kA ullekha kiyA hai| prAtihArya yojanA kA nirdeza aparAjitapucchA' aura rUpamaNDana' meM bhI milatA hai / rUpamaNDana ke anusAra jina kI pratimAeM chatratraya aura trirathikA se yukta hotI haiM / ve azoka drumapatra dundubhivAdaka devoM, siMhAsana, asurAdi, gaja, siMha se vibhUSita hotI haiM / madhya meM karmacakra (dharmacakra) hotA hai aura donoM pAvoM meM yakSa-yakSiNI / parikara kA bAhya vistAra do tAla aura dIrghatA mUla pratimA ke barAbara banAnA cAhiye / inake Upara toraNa honA cAhiye / bAhya pakSameM gosiMhAdi se alaMkRta vAhikAeM maura dvArazAkhA se yukta pratimA banAnI cAhiye tathA usameM vibhinna devatAoM kI mUrtiyAM banI honA cAhiye / rathikAoM ke nAma rUpamaNDanakAra ne lalita, cetikAkAra, triratha, balitodara, zrIpuJja, paJcarathika aura Anandavardhana ye sAta diye haiM / rUpamaNDana ke anusAra rathikA meM brahmA, viSNu, Iza, caNDikA, jina, gaurI, gaNeza, apane-apane sthAna para hote haiN|' sattveSu maitrI guNiSu pramodaM kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasthabhAvaM viparItavRttau sadA mamAtmA vidadhAtu deva / / 1. 221/57 2. 6/27 3. rUpamaNDana, 6/33-36
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha pradhyAya catuvizati tIrthakara prAcArya hemacandra ne grabhidhAna cintAmaNi ke prathama kANDa ko devAdhidevakANDa nAma diyA hai aura usameM vartamAna varmArpaNI kAlake caturviMzati tIrthakaroM ke nAma, unake kula, mAtA-pitA, lAchana, varNa prAdi kA vivaraNa diyA hai / jaina siddhAnta kI mAnyatA hai ki ma~mArI jIva apane karmabaMdhana ke kAraNa deva, manuSya, tiryaca aura naraka ina cAra gatiyoM meM bhramaNa karatA rahatA hai / karmabaMdhana se sarvathA mukta hone para jIvAtmA siddha avasthA prApta karatI hai aura loka ke prapratama bhAga meM jAkara sthira ho jAtI hai / tava use saMsAra me puna: nahI AnA paDatA / ina siddha AtmAo kI saMkhyA anantAnanta hai | sabhI siddha AtmAe~ manuSya yoni se hI siddha avasthA kA prApta karatI hai / tIrthakara bhI usI prakAra siddha avasthA prApta karate hai / ve devajAnike nahI hote para kyoki mAnava zarIra dhAraNa karate huye bhI ve devatAo dvArA pUjita hote hai, isaliye unhe devAdhideva kahA gayA hai / kAlaracanA jaina mAnyatA ke anusAra saMsAra anAdi aura anaMta hai / avasa aura utsapiNI rUpa se kAlakA cakra ghUmatA rahatA hai pari tadanusAra hAsa evaM vRddhi hai | yaha kama kevala bharata aura airAvata kSetra meM calatA hai anya eka sA yuga rahatA hai / sapiNo aura usa paraNI meM pratyeka ke graha-chaha grAre huA karate hai / varmA ke Aro ke nAma hai, suSamA suSamA, suSamA, suSamAduSamA duSamAsuSamA duSamA ra duSamAdupamA / utsarpiNa ke Are viparIta mase hote hai -- zrarthAt duSamAduSamA, duSamA, duSamAsuSA gRpamAdupamA, muSamA aura mRSamAsumA / isa samaya avasarpiNI kAlakA paMcama Aza duSamA cala rahA hai / 1 tiloyapaNNattI, 4/316-19
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati tIrthakara 26 avasarpiNI ke prathama tIna prAroM meM uttama, madhyama aura jaghanya bhogabhUmi kI racanA hotI hai / bhogabhUmi meM manuSya apanI annavastra AdikI prAvazyakatAeM kalpavRkSoM se pUrI karate hai / ve kRSi, udyoga, vyavasAya Adi se anabhijJa hote hai / kalpavRkSa na to vanaspati hote hai aura na koI deva / ve pRthivIrUpa hote hue bhI jIvoM ko unake puNya kA phala dete hai / ' kalpavRkSa dasa prakAra ke hote hai, tejA~ga, tUryAga, bhUSaNaoNga, vastrAga, bhojanaoNga, AlayAga, dIpAga bhAjanAMga, mAlAga aura tejAMga / / suSamAduSamA nAmaka tIsare pAre ke aMtima bhAga meM bhogabhUmi kI vyavasthA samApta hokara karmabhUmi kI racanA hone lagatI / / uma gamaya kamaza: caudaha kulakara hote hai jo manuSyo ko karmabhUmi saMbaMdhI bAte samajhAte he / caudaha kulakara vartamAna kAla ke caudaha kulakaroM ke nAma ye batAye gaye hai-pratithati, sanmati, kSemakara, kSemaMbara, mImaMkara, sImaMdhara, vimalabAhana, cakSAmAna, yazasvI, abhicandra, candrAbha, mamdeva, pramenajit, aura nAbhi / prathama kulakara ke samaya me tejAga nAmaka kalpavRkSo kI kiraNe manda par3A aura isa kAraNa candra-sUrya ke darzana hone lge| dvitIya kulakara ke samaya meM tejAga kalpavRkSa sarvathA nATa haye aura usasa graha, nakSatra, tArAgaNa bhI dikhAI par3ane lage / tRtIya kulakara kSemakara ke samaya me vyAghrAdika pazupro meM krUra bhAva utpanna hone lge| cauthe kulakara ke samaya taka ve manuSya tathA anya prANiyo kA bhakSaNa karane lage tha / pAcave kulakara ke samaya meM kalpavRkSo se sampUrNa AvazyakatAeM pUrI nahIM hotI thii| ve sImita mAtrA meM hI AvazyakatAeM pUrI kara pAte the| isaliye manuSyo meM lobha utpanna huA, va jhagaDana lage / taba mImakara nAmaka paMcama kulakara na vastueM prApta karane kI mImA bAdhI / sImA kA ullaMghana karane vAlA ke liye 'hA' daNDa kI vyavasthA kI gayI / chaThe kulakara ke samaya ma kalpavRkSa virala hote gaye / phala bhI alpa prApta hotA thA, isaliye bhinna-bhinna lAgoM ke liye bhinnabhinna vakSasamUhAdi nizcita kara unhe hI cihna mAna kara mImA niyata kI gii| saptama kulakara ke samaya meM logoM ne gamanAgamana ke liye gaja yAdi kA prayoga karanA sIkhA / pAThave aura nauve kulakaro ke samaya meM putrajanma, nAmakaraNa, - - 1. tiloyapaNNattA, 81354 2. hI, 4 / 342
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 jana pratimAvijJAna bAlakoM ke rudana kA kAraNa aura rokane kA upAya zrAdi sIkhA gayA / dasaveM kulakara ke samaya taka 'hA' ke alAvA 'mA' daNDa bhI cala cukA thA / gyArahaveM kulakara ke samaya meM zIta tuSAra vAyu calane lagI thI / bArahaveM kulakara ke samaya taka bijalI camakane lagI, megha garajane lage / usa samaya manuSya ne naukA aura chatra kA upayoga sIkhA / terahaveM kulakara ke samaya meM bAlaka tipaTala ( jarAyu) se veSTita janmane lage / caudahaveM kulakara nAbhi the / unake samaya meM bAlakoM kA nAbhinAla lambA hone lagA thA / unhoMne use kATane kA upadeza diyA / nAbhi antima kulakara the / unhoMne hI logoM ko dhAnya khAne aura AjIvikA ke tarIke sikhAye / nAbhi kI patnI kA nAma marudevI thA / prathama tIrthakara RSabhanAtha inhI ke putra the / triSaSTi zalAkA puruSa caubIsa tIrthaMkara, dvAdaza cakravartI, nava balarAma, nava nArAyaNa, aura nava pratinArAyaNa, ina tresaTha viziSTa puruSoM kI gaNanA zalAkA puruSoM meM kI jAtI hai / ina zalAkApuruSoM ne apane viziSTa kAryoM dvArA mahattva kA sthAna prApta kiyA thA / tIrthakaroM ke saMbaMdha meM hama bhAge vivaraNa deMge / vartamAna avasarpirNI ke caturthakAla meM huye bAraha cakravartI ye haiM- bharata, sagara, madhavA, sanatkumAra, zAnti, kunthu, ara, subhIma, padma, hariSeNa, jayasena zraura brahmadatta / cakravartI paTakhaNDa bharatakSetra ke adhipati hote hai / unheM caudaha ratna aura navanidhi kA lAbha hotA hai / senApati, gRhapati, purohita, gaja, turaMga, vardhaki, strI, cakra, chatra, carma, maNi, kAkinI, khaDga aura daNDa ye caturdaza ratna batAye gaye haiM / kAla, mahAkAla pANDu, mANavaka, zaMkha, padma, naisarpa, piMgala aura nAnAratna ye nava nidhi hai / " prathama cakravartI bharata Adi tIrthakara RSabhadeva ke putra the / unakA apane bhrAtA bAhubalI se yuddha huA thA jisameM bAhubalI vijayI huye para isa ghaTanA se unheM 1. prAge Ane vAle utsarpirNI kAla meM jo kulakara hoMge unake nAma tiloya paNNattI 4 / 1570-71 meM diye gaye haiM / 2. tiloyapaNNattI, 4515-16 3. vahI 4 / 736
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvizati tIrthakara saMsAra ke prati vairAgya ho gayA aura ve sAdhu ho gaye / zAnti kunthu aura para ye tIna cakravatoM tIrthaMkara bhI huye haiM / balarAma nArAyaNa ke jyeSTha bhrAtA hote haiN| vartamAna avasarpiNI meM vijaya, acala, sudharma, suprabha, sudarzana, nando, nandimitra, rAma, aura padma ye nI balarAma yA baladeva huye / inameM se antima do suprasiddha haiN| nArAyaNa ko viSNu bhI kahA gayA hai / vartamAnakAla ke nau nArAyaNa ye haiM, tripRSTha, dvipRSTha, svayaMbhU, puruSottama, puruSasiMha, puruSapuNDarIka, puruSadatta, nArAyaNa aura kRssnn'| inameM se aSTama nArAyaNa ko lakSmaNa bhI kahA jAtA hai / pratinArAyaNa nArAyaNa ke virodhI humA karate haiN| unakI sUcI isa prakAra hai, azvagrIva, tAraka, meraka, madhukaiTabha, nizumbha, bali, praharaNa yA prahalAda, rAvaNa aura jarAsaMdha / ' kinhIM-kinhIM granthoM meM pratinArAyaNoM kI gaNanA zalAkApuruSoM kI sUcI meM nahIM kI gayI hai / ___uparyukta mahApuruSoM ke atirikta ekAdaza rudroM aura nava nAradoM kA bhI vivaraNa jaina granthoM meM milatA hai| bhImAvali, jitazatru, rudra, vizvAnala, supratiSTha, acala, puNDarIka, ajitaMdhara, ajitanAbhi, pITha aura sAtyakIputra ye ekAdaza rudra' tathA bhIma, mahAbhIma, rudra, mahArudra, kAla, mahAkAla, durmukha, narakamukha bhora adhomukha, ye nava nArada haiN|' tIrthakara tIrthakaroM sameta sabhI zalAkApuruSa caturtha kAla meM huA karate haiM, yaha Upara batAyA gayA hai kintu vartamAna avasapiNI huNDA avasarpiNI hone ke kAraNa 1. bAhubalI kI pratimAeM banAyI jAtI haiN| karnATaka kI suprasiddha ___ gommaTezvara pratimA bAhubalI kI hai| 2. tiloyapaNNattI, 4 / 517 / eka anya sUcI meM acala, vicala, bhadra, suprama, sudarzana, mAnanda, nandana, padma aura rAma ye nAma milate haiM / 3. vahI, 41518 4. tiloyapaNNattI, 4/516 5. vahI, 4/520-21 6. vahI, 4/1466
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jaina pratimAvijJAna isameM kucha apavAda bhI huye / isake tRtIya kAla (suSamAduSamA) ke caurAmI lAkha pUrva, tIna varSa, pATha mAsa aura eka pakSake zeSa rahane para prathama tIrthakara zrI RSabhadeva kA janma humA / RSabhanAtha ke nirvANake pazcAt tIna varSa aura sAr3he tIna mAma kA samaya vyatIta hone para caturtha kAla duSamAmupamA praviSTa huprA / ' anya teIma tIrthaMkara caturthakAla meM hI huye| aMtima tIrthakara mahAvIra. svAmI ke nirvANa ke pazcAt tIna varSa aura sAr3he pATha mAsa kA samaya aura bIta jAne para paMcamakAla (duSamA) prAraMbha huA jo prabhI cala rahA hai / paMcama mora SaSTha kAla meM bhI tIrthakara nahIM hote| ___atIta utsapigI aura anAgata utsarpiNI meM huye aura hone vAle 24-24 tIrthakaroM kI sUcI jaina granthoM meM milatI hai| vartamAna avasarpigI ke 24 tIrthaMkaroM ko jor3akara 72 tIrthakara hote haiM / jaina granthoM meM aksara 72 jinAlayoM yA jinabimboM kA ullekha milatA hai / ina bahattara nIrthakaroM kI jaina maMdiroM meM nitya pUjA-arcA kI jAtI hai / jamA ki upara batAyA jA sakA hai, ye bharatakSetra ke tIrthakara haiM / bharata, airAvata aura videha kSetra meM karmabhUmiyA hotI hai / anya kSetroM meM kucha bhUmi-devakuma aura uttarakuru-hone se vahA~ tIrthakara nahIM hote / videha kSetra meM sadaiva karmabhUmikI racanA rahane ke kAraNa vahA tIrthakara sadaiva vidyamAna rahate hai| videha kSetrake vidyamAna 20 tIrthakaroM kI pUjA bhI jainamaMdiroM meM nitya kI jAtI hai / paMca kalyANaka tIrthakaroM ke jIvana kI pAMca mukhya ghaTanAoM ko paMcakalyANaka kahA jAtA hai / ve haiM, tIrthakara ke jIva kA mAtA ke garbha meM AnA, tIrthakara kA janma honA, tIrthakara dvArA gRha tyAgakara tapa grahaNa karatA, cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya karake kevalajJAna prApta karanA aura anta meM zeSa cAra aghAtiyA karmo kA bhI sampUrNa rUpase kSaya karake nirvANa prApta karanA / isa prakAra garbhakalyANaka, janmakalyANaka, tapakalyANaka, jJAna-kalyANaka aura nirvANakalyANaka ye paMcakalyANaka hote hai / ina kalyANakoM ke pravasara para devatAnoM dvArA utsava manAye 1. tiloyapaNNattI 4/1276 2, vahI, 4/1474 3. tiloyapaNNattI mahAdhikAra 4; pravacanasAroddhAra dvAra 7, gAthA 260-62, 265-67 tathA anya aneka grantha /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati tIrthakara jAte haiN| bhagavAna kI garbhAvasthA meM rucaka vAsinI chappana deviyAM tIrthakarajananI kI sevA kiyA karatI haiN| janmakalyANaka ke avasara para indroM dvArA bhagavAn kA janmAbhiSeka kiyA jAtA hai / tapakalyANaka ke samaya svayaMbuddha prabhu kI stuti laukAntika deva karate haiN| jJAnakalyANaka ke samaya dhanapati dvArA samavazaraNakI racanA kI jAtI hai| nirvANakalyANaka kA samAroha bhI sabhI prakAra ke devoM dvArA prAyojita kiyA jAtA hai / vartamAna avasarpiNI ke tIrthakara vartamAna avasarpiNo meM jo caubIsa tIrthakara huye haiM unake nAma ye haiM : 1. RSabha 2. ajita 3. saMbhava 4. abhinaMdana 5. sumati 6. padmaprabha 7, supArzva 8. candraprabha6. puSpadanta 10. zItala 11. zreyAsa 12. vAsupUjya 13. vimala 14. anaMta 15. dharma 16. zAnti 17. kunthu 18. ara 16. malli 20. munisuvrata 21. nami 22. nemi 23. pAva 24. mahAvIra ina nAmoM ke sAtha aksara 'nAtha' pada lagAyA jAtA hai| RSabhanAtha ko vRSabhanAtha aura AdinAtha bhI kahA jAtA hai / anaMtanAtha ko anaMnajita, puSpadanta ko suvidhinAtha, munisuvrata ko suvrata, neminAtha ko ariSTanemi aura mahAvIra ko vardhamAna, vIra, ativIra, sanmati, caramatIrthakara, jJAtRnandana, nAthaputta, devArya Adi kaI nAmoM se smaraNa karate hai / ' tIrthakaroM ke kula abhidhAnacintAmaNi ke anusAra munisuvrata aura neminAtha harivaMza meM utpanna huye the, zee tIrthakara ikSvAku kulameM / nemicandra ne munisuvrata aura neminAtha ko gautama gotra kA tathA anya ko kAzyapagotrIya batAyA hai|' 1. abhidhAnacintAmaNi, 1/26-30 2. vahI, 1/35 3. pratiSThAnilaka, pRSTha 386 /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna tiloyapaNNatI ne zAnti, kunya aura prara kA vaMza kuru, munisuvrata aura nemi kA vaMza yAdava yA hari, pArzvanAtha kA ugra, mahAvIra kA nAtha (jJAtR) aura zeSa tIrthakaro kA vaMza ikSvAku batAyA hai / tIrthakaroM ke varNa abhidhAnacintAmaNi' ke anusAra, padmaprabha aura vAsupUjya raktavarNa, candraprabha aura puSpadana zuklavarNa, munisuvrana aura nemi kRSNavarNa, malli aura pArzvanAtha nIlavarNa tathA zeSa tIrthakara svarNa ke samAna pIte varNa ke the| tiloyapaNNattI me, padmaprabha aura vAsupUjya ko mUge ke samAna rakta varNa supAva aura pArzva ko hagt ivarNa, candraprabha aura puSpadanta ko zvetavaNaM, munisuvrata aura nemi ko nIlavarNa tathA anya sabhI ko svarNa varNa batAyA gayA hai / prAzAdhara' ke anusAra munisuvrata aura nemi zyAmala evaM supArzva aura pArzva marakatamaNi ke samAna prabhAvAle hai / vasunandi' ne padmaprabha ko padma ke samAna, vAmupUjya ko vidruma ke samAna, supArzva aura pArzva ko haritprabha tathA munisuvrata aura nemi ko marakatamadRza kahA hai| aparAjitapRcchA' me padmaprabha aura dharmanAtha lAla kamala ke samAna, supArzva aura pArzva harit, nemi zyAma aura malli nIla varNa hai / varNo kI yojanA aksara citrakarma me kI jAtI hai / canderI ke jainamadira kI caubIsI pratimAeM tIrthakaro ke varNo ke anusAra nimita karavAkara pratiSThita kI gayI hai / tiirthkre| ke mAtA-pitA caturvizati tIrthakaro ke mAtA-pitA ke nAma jaina grantho me nimna prakAra milate hai| tIrthakara mAtA pitA 1 RSabhanAtha marudevI 2 ajitanAtha vijayA bhiny' nAbhi 1. 1/46 2. pratiSThAsAroddhAra, 1/80-81. 3. pratiSThAsArasagraha, 5/66-70 4. 221/5-6 5. abhidhAnacintAmaNi, 1/36-41 tathA tiloyapaNNattI, nirvANakalikA, pratiSThAsAroddhAra, pratiSThAtilaka Adi ke mAdhAra para /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvizati tIrthaMkara 4 5 7 8 ha 10 11 12 13 14 15 16 17 18 16 20 21 22 23 24 tIrthakara saMbhavanAtha abhinaMdananAtha sumatinAtha padmaprabha supArzvanAtha candraprabha puSpadanta zItalanAtha zreyAMsanAtha vAsupUjya vimalanAtha anantanAtha dharmanAtha zAntinAtha kunthunAtha bharanAtha mallinAtha munisuvratanAtha naminAtha neminAtha pArzvanAtha mahAvIra mAtA suSeNA yA senA siddhArthA maMgalA yA sumaMgalA susImA vasuMdharA yA pRthivI lakSmaNA rAmA sunandA yA nandA viSNu yA veNudevI vijayA yA jayA sugalakSmI yA zyAmA suyazA yA sarva yazA suvratA yA suprabhA airA yA acirA zrImatIdevI mitrA yA devI prabhAvatI padmA yA prabhAvatI vaprA zivA vAmA yA brahmA trizalA yA priyakAriNI pitA jitAri saMvara megha yA meghaprabha dharaNa supratiSTha mahAsana sugrIva dRr3haratha viSNa vasupUjya kRtavarmA siharAna bhAnu vizvasena sUra yA sUryasena sudarzana kumbha sumitra vijaya 35 samudravijaya azvasena siddhArtha jaina granthoM meM, tIrthaMkaro ke mAtA ke garbha meM grAne kI tithi, nakSatra, jisa svarga vimAna se cyuta hokara Aye usakA nAma, janma kA nithi, janmanakSatra janmarAzi Adi ke vivaraNa bhI upalabdha hai / kintu unakA ullekha yahA nahI kiyA jA rahA hai / jina mAtA ke svapna tIrthakara ke mAtA ke garbha meM Aneke samaya jinendrajananI kucha svapna dekhatI haiM / digambara paramparA ke anusAra ve solaha haiM aura zvetAmbara paramparA ke
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna anusAra caudaha / ina svapnoM kA aMkana zilpakRtiyoM meM bhI milatA hai| khajurAho ke jaina maMdiroM meM garbhagRha ke pravezadvAra para hI Upara mAtA ke svapnoM kA zilpAMkana hai / svapna ye haiM : 1. airAvata hastI 4. gajalakSmI 7. sUrya 10. kamala 13. devavimAna 16. nidhUma agni / ' 2. vRSabha 3. siMha 5. mAlAyugma 6. candra 8. mInayugma 6. pUrNakumbhayugma 11. sAgara 12, siMhAsana 14. nAgavimAna 15. ratnarAzi zvetAmbara paramparA meM mInayugmake sthAna para mahAdhvaja tathA siMhAsana pora nAgavimAna ye do svapna kama hote haiM / ' padmAnanda mahAkAvya ke saptama sarga meM vRSabha, gaja, siMha, gajalakSmI, mAlA, candra, sUrya, dhvaja, kumbha, sarovara, sAgara, devavimAna, ratnapujja aura agni, isa prakAra krama batAyA gayA hai / yahI krama triSaSTizalAkApuruSacarita meM bhI milatA hai| svapnadarzana ke pazcAt tIrthakara kA jIva mAtA ke vadanameM praveza karatA hai| tIrthaMkaroM ke janmasthAna tiloyapaNNattI meM tIrthaMkaroM ke janmasthAnoM kI sUcI nimna prakAra dI gayI hai / 1. RSabhanAdha ayodhyA 2. ajitanAtha ayodhyA 3. saMbhavanAtha zrAvastI 4. abhinaMdananAtha ayodhyA 5. sumatinAtha ayodhyA 1. pratiSThAtilaka, pRSTha 363-403 / 2. triSaSTizalAkApuruSacaritra, parva 10, sarga 11, 16-21; uttarapurANa, parva 48; sakalacandra kRta pratiSThAkalpa, pannA 24 prAdi /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvizati tIrthakara 6. padmaprabha 7. 8. supArzvanAtha candraprabha e. puSpadanta zItalanAtha 10. 11. zreyAMsanAtha 12. vAsupUjya 13. vimalanAtha 14. anaMtanAtha 15. dharmanAtha 16. zAntinAtha 17. kunthunAtha 18. praranAtha 16. mallinAtha munisuvratanAtha 20. 21. naminAtha neminAtha pArzvanAtha 22. 23. 24. mahAvIra tIrthakaroM ke lAMchana kauzAmbI vArANasI candrapurI kAkandI bhaddalapura siMhapurI campApurI kaMpillapura ayodhyA ratnapura hastinAgapura hastinAgapura hastinAgapura mithilA rAjagRha kuzAgrapura mithilA zaurIpura vArANasI kuNDalapura 37 prArambha meM tIrthaMkaroM kI pratimAnoM para unake alaga alaga lAMchana yA cihna nahI banAye jAte the / una pratimAtroM para utkIrNa kiye lekhoM se hI tIrthakaroM kI pahacAna hotI thI / mathurA kI kuSANa kAlIna pratimAnoM para tIrthaMkaroM ke cihna nahI milate haiN| itanA avazya hai ki kucheka tIrthaMkara pratimAe~ apane vizeSa svarUpa ke kAraNa bhI pahacAnI jAtI thI / RSabhanAtha kI pratimAe~ jaTAmukuTarUpazekhara se yA kandhoM para laharAte kezagucchase', supArzvanAtha kI pratimAeM paJcaphaNa sarpa se aura pArzvanAtha kI pratimAeM saptaphaNa sarpake chatra se pahacAna lI jAtI thI / 1. raviSeNa kRta padmapurANa: vAtodbhUtA jaTAstasya rejurAkulamUrtayaH / dhUmAlaya iva dhyAnabahnisaktakarmaNaH / / tiloyapaNNattI 4/230
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna rAjagRha ke vaibhAra parvata kI eka neminAtha pratimA' ( jo candragupta vikramAditya ke samaya kI hai) aisI sarvaprAcIna pratimA jAna ki tIrthaMkara kA cihna bhI prApta huA hai / isase pUrva kI pratimAoM para cihna parilakSita nahIM kiye jA sake haiM / par3atI hai jisapara abhI taka prApta 38 vasuvindu (jayamena ) ne ullekha kiyA hai ki cihna tIrthaMkaroM ke sukhapUrvaka pahacAna liye jAne aura acetanameM saMvyavahAra siddhi ke liye sthApita kiye jAte hai / ` tiloyapaNNattI' kI sUcI ke anusAra caturviMzati tIrthakaroM ke cihna nimna prakAra hai : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 6. 10 11. 12. 13. 14 15. 16. 17. RSabhanAtha ajitanAtha saMbhavanAtha abhinandananAtha sumatinAtha padmaprabha supArzvanAtha candraprabha puSpadanta zItalanAtha zreyAMsanAtha vAsupUjya vimalanAtha anaMtanAtha dharmanAtha zAntinAtha kunthunAtha 18. aranAtha vRSa gaja 2. pratiSThApATha, 347 3 4/604-605 prazva vAnara koka padma naMdyAvarta ardhacandra makara svastika gaNDa mahiSa varAha sehI vajra hariNa chAga tagarakusuma ( matsya ? ) 1. AkaM0 sarva Apha iNDiyA, vArSika prativedana, 1925-26, pRSTha 125 ityAdi /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati tIrthakara 34 mallinAtha kalaza munisuvratanAtha karma naminAtha utpala neminAtha zaMkha 23. pArzvanAtha ahi 24. vardhamAna siMha tiloyapaNNattI ne uparyukta prakAra sAtaveM tIrthakara kA cihna nandyAvarta aura dasaveM tIrthakara kA cihna svastika batAyA hai jabaki digambara paramparA ke pazcAtkAlIna granthoM meM sAtaveM tIrthaMkara kA cihna svastika aura damaveM tIrthaMkara kA cihna zrIvRkSa milatA hai / tiloyapaNNattI meM aThArahaveM tIrthakara kA cihna tagarakusuma kahA hai jisakA artha hindI TIkAkAra ne mIna liyA hai / nemicandra ne aThArahaveM tIrthakara kA cihna tagara, vamunandi na pAThoNa aura jayamena ne kusuma batAyA hai| abhidhAnacintAmaNi me mAtaveM tIrthakara kA nihna digambaroM ke samAna svastika, damave tIrthaMkara kA cihna zrIvatsa, gyArahaveM kA gvaGgI (rUpamaNDana meM khaGgIga, anyatra gaNTaka), caudahave tIrthakara kA zyena aura aThArahave tIrthakara kA cihna nandyAvarta kahA gayA hai / dIkSA aura dIkSAvRkSa digambara paramparA ke anusAra vAsupUjya, malli, nemi, pAzvaM praura mahAvIra ina pA~ca tIrthakaroM ne kumAra avasthAme hI tapa grahaNa kara liyA thaa|' zvetAmbara sampradAya kI mAnyatA hai ki mahAvIra ne vivAha kiyA thA / ' neminAtha ne dvArAvatI (dvArikA) meM jinadIkSA grahaNa kI para anya sabhI northakaro ne apane apane janmasthAna me hI tapa grahaNa kiyA thA / 5 caubIsa 1. pratiSThAsArasaMgraha, 5/72-74; pratiSThApATha, 346-47; pratiSThA sAroddhAra, 1/78-76; pratiSThAtilaka, pRSTha 581-82 tathA anya / 2. 1/47-48 3. pratiSThAtilaka, pRSTha 503; tiloya0 4/670. 4. triSaSTizalAkApuruSacaritameM unheM kRtodvAha kintu akRtagaja kahA hai| 5. tiloyapaNNattI, 4/643
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimA vijJAna 1 tIrthaMkaroM me se zAnti, kunthu auaura para ye tIna cakravartI samrAT the 'vAsupUjya, malli, nemi, pAkhaM prora mahAvIra inhone rAjya nahI kiyA, anyoM ne kiyA thA / 40 jina vRkSo ke nIce tIrthaMkaroM ne dIkSA grahaNa kI thI athavA jina vRkSoM ke nIce tapasyA karate hue unhe kevalajJAna prApta huA, ve dIkSAvRkSa aura kevalavRkSa kahe jAte hai / ina vRkSo ko jaina pratimAzAstra me mahattvapUrNa sthAna prApta huA hai / tiloyapaNNattIkAra ne batAyA hai ki RSabhAdi tIrthaMkaroM ko jina vRkSoM ke nIce jJAna prApta huA thA ve hI prazokavRkSa haiM / isalie tIrthaMkara pratimAmrAM ke sAtha azA vRkSa banAne kI paramparA hai, bhale hI tIrthakara ne kisI bhI jAti ke vRkSa ke nIca kevalajJAna prApta kiyA ho / vRkSoM kI sUcI nimna prakAra hai' : 1. nyagrodha 2. saptaparNa 5. priyaMgu 8. nAga 4. sarala 7. zirISa 10. dhUlI (mAli ) 11 palAza 13 pATala 14. pippala 16 nandI 17. tilaka 16. kaMkeli ( za ka ) 20. campA 22. meSazRMga 23. dhava 3. zAla 6. priyaMgu 6. prakSa ( baheDA ) 12. teMdU 15 dadhipa 18. prAmra 21. bakula 24. sAla jayasena' aura nemicandra dvArA dI gayI sUciyA bhI prAya: uparyukta prakAra kI hai / samavazaraNa tIrthaMkara nAmaka karma prakRti ke udaya se arhat avasthA meM bhagavAn jIvamAtra ke kalyANa hetu upadeza diyA karate hai / upadeza sabhA yA samavazaraNa 1. tilAyapaNNattA, 4 / 606 2. 4/15 3. tiloyapaNNattI, 4/616-618 4. pratiSThApATha, 835 / 5. pratiSThAtilaka, pRSTha 512
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati tIrthakara 41 kI vyavasthA devoM dvArA kI jAtI hai / saudharmendra ke Adeza se dhanapati apanI vikriyA ke dvArA samavazaraNa kI racanA karatA hai|' samavazaraNa sabhA ke 12 koSThoM meM sabhI prakAra ke prANiyoM ke baiThane kI vyavasthA hoto hai / madhya meM gaMdhakuTI hotI hai| gaMdhakuTI meM sthita siMhAsana para tIrthaMkara aMtarIkSa virAjamAna hote haiN| unake mastaka para trichatra hotA hai / prahaMta avasthA meM tIrthakara ke caudaha atizaya hote haiN| prazokataru, cAmaradhArI, devaduMdubhi,, devatAnoM dvArA puSpavRSTi, prabhAmaNDala, Adi kA aMkana tIrthakara pratimA meM pAyA jAtA hai / samavazaraNa ke pratIhAra jinendra pUjA vidhAna ke avasara para maNDapa ke rakSaka pratIhAroM kI sthApanA kI jAtI hai| jinapUjAmaNDapa vastutaH samavazaraNa kI pratikRti hotA hai jisakI rakSA vyantara jAti ke deva kiyA karate haiN| pratIhAra devatAnoM meM se jayA, vijayA, ajitA aura aparAjitA ye cAra deviyAM kramazaH pUrvAdi dvAroM kI pratIhAriNI hotI haiN| ina deviyoM ke cAra-cAra hAtha batAye gaye haiN| una hAthoM ke prAyudha, pAza, aMkuza, abhaya mora mudgara haiM / jaMbhA, mohA, staMbhA pora staMbhinI, ye deviyAM vidizAoM meM sthita hotI hai| isI prakAra prabhA, padmA, meghamAlinI, manoharA, caMdrabhAlA, suprabhA jayA, vijayA aura vyaktAMtarA ye deviyAM apane apane varNa kI arthAta aruNa, kRSNa, zveta Adika dhvajAeM grahaNa karatI haiN|' ___ maMDapa ke dvArapAloM kA kArya kumuda, aMjana, vAmana aura puSpadanta, ye cAra pratIhAra karate hai / kumuda pUrva dvAra para sthita hotA hai, aMjana dakSiNa dvAra para, vAmana pazcima dvAra para aura puSpadanta uttara dvAra para sthita hAtA hai / 'kumuda paMcamukha hotA hai, usakA pAsana svastika hai / kumuda hAtha meM hemadaNDa dhAraNa karatA hai|' 1. tiloyapaNNattI, 4/710. 2. pratiSThAtilaka, pRSTha 578-576 tathA anya 3. pratiSThAsArodAra, 3/216-225 4. pratiSThAsArobAra, 3/208-206; pratiSThAtilaka, pRSTha 206-11 5. pratiSThAsArodAra, 2/136-142 6. pratiSThAtilaka, pRSTha 658
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna uparyukta prakAra vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura aparAjita ye cAra deva bhI kramazaH prAcI, apAcI, pratIcI aura udIcI dizAoM meM sthita hote hai / ' ye deva vyantara nikAya ke haiM / ve jambUdvIpa kI cAra dizAoM me sthita inhI nAma ke dvAroM ke rakSaka haiM / dvAroM ke nAma para hI inake nAma par3e haiM / anAvRta aura tumbaru nAmaka yakSoM ke saMbaMdha meM Age vivaraNa diyA jaavegaa| jayA, vijayA, jayantI aura aparAjitA kA vivaraNa viSNudharmottara' meM bhI milatA hai / vahAM ye deviyAM caturvaktrA aura dvibhujA batAyI gayI hai / pratyeka ke bAyeM hAtha meM kapAla kintu jayA ke dAyeM hAtha meM daNDa, vijayA ke dAyeM hAtha meM khaDga, jayantI ke dAyeM hAtha meM akSamAlA bhora aparAjitA ke dAyeM hAtha meM bhindipAla batAyA gayA hai / jayA kA vAhana nara, vijayA kA kozika, jayantI kA turaga aura aparAjitA kA megha / jayA kA varNa zveta, vijayA kA rakta, jayantI kA pIna aura aparAjitA kA kRSNa hai / inheM mAtR kahA gayA hai / inake bIca me mahAdeva tumbara (zvetavarNa) sthita hote hai jo caturmukha aura vRSArUr3ha hai / jayA aura vijayA kI sthiti tumbaru ke dakSiNa ora tathA jayantI aura aparAjitA kI unake vAma mora kahI gaI hai / hemacandra prAcArya ne tumbaru ko samavazaraNa ke antya vapra ke pratidvAra meM sthita batAyA hai / vaha jaTAmukuTayukta, khaTvAgI aura naramuNDamAlAdhArI hotA hai / ' rUpamaNDana' meM indra, indrajaya, mAhendra, vijaya, dharaNendra, padmaka, sunAbha aura suradundubhi ye ATha vItarAga jinendradeva ke pratIhAra kahe gaye hai| indra aura indrajaya ke prAyudha phala. vajra aMkaza aura daNDa, mAhendra aura vijaya ke do hAtho meM vaja, aura do me phala aura daNDa, sunAbha aura dundubhi nidhihasta tathA dharaNendra aura padmaka viphaNa yA pacaphaNa marpachatradhArI hai / tIrthakaroM ko nirvANabhUmiyA Ayu karma ke udaya kI avadhi samApta hone para tIrthakara sabhI prakAra ke adhAtiyA karmo ge bhI mukta hokara siddha avasthA prApta karate hai / RSabhanAtha, 1 pratiSThAmAroddhAra, 3/195-166 2. jaMbUdIvapaNNattisaMgaho, 1/38-36,42; tiloyapa0 4/1-12,75 3. tRtIya khaNDa, adhyAya 66, 5-11. 4. viSaSTizalAkApuruSacaritra, parva 1 sarga 1 5. 6/28-33
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati tIrthakara neminAtha aura mahAvIra padmAsana mudrA meM sthita avasthA se mukta huge, zeSa sabhI tIrthakaroM ne kAyotsarga prAsana se nirvANa prApta kiyA / ' tIrthakaroM ke nirvANa sthaloM kI vaMdanA-pUjA jaina loga kiyA karate haiM / ve nirvANa bhUmiyAM nimna prakAra haiM :-- RSabhanAtha kailAza yA aSTApada vAsupUjya campApurI neminAtha Urjayantagiri mahAvIra pAvApurI anya tIrthaMkara sammeda zikhara nava devatArAdhana nemicandra Adi graMthakAroM ne navadevatArAdhana kA ekatra ullekha kiyA hai / tadanusAra apTadalakamala kI prAkRti kA nirmANa kara usake madhya kI kaNikA para arhat parameSThI kI sthApanA kI jAtI hai aura cAroM dizAoM meM sthita patroM para siddha, prAcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina cAra parameSThiyoM kI tathA koNastha daloM para jinadharma, jinAgama, jinavimboM aura jinamaMdige kI sthApanA karake pUjA kI jAtI hai / vastutaH jaina loga intI nau kI aSTa dravya ge sampUrNa pUjA kiyA karate haiM / yakSAdi kI aSTadravya pUjA nahIM kI jAtI / unheM pUjA kA aMza bheMTa kiyA jAtA hai / jinamaMdige aura jinabimbA kI pUjA meM kRtrima aura akRtrima jinAlayoM, naMdIzvaradvIpa ke 52 jinAlayoM, jyotipka, vyantara aura bhavanavAsI devoM ke prAsAdo meM pratiSThita jinAlayoM, paMcameru sthita, kulaparvatoM para sthita, jaMbUvRkSa, zAlmalivRkSa aura caityavRkSoM para sthita, vakSAramapyAdi meM, iSvAkAra giri meM aura kuNDaladvIpa Adi meM sthita jinAlayA aura jinavimbA kI pUjA jainamaMdiroM meM humA karatI hai| viziSTa zilpAMkana bAIsaveM tIrthakara neminAtha aura teIsave tIrthakara pAzvanAtha ke. jIvanakAla se saMbaMdhita do ghaTanAoM kA aMkana bhI zilpa meM kiyA jAtA 1. niloyapaNNattI meM RSabha, vAsupUjya, aura mahAvIra kA palyaMkabaddha prAsana (padmAmana) se mukta honA batAyA gayA hai| 2. pratiSThAtilaka, pRSTha 73
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jaina pratimAvijJAna haiN| ariSTanemi ke vivAha kI pUrI taiyAriyAM ho cukI thIM / ve bArAta lekara pahuMca bhI gaye the ki pazuoM ke baMdhana dekhakara unheM saMsAra se bairAgya ho gayA / tIrthaMkara pArzvanAtha kI tapa avasthA meM pUrva baira vaza kamaTha nAmaka deva ne una para bhISaNa upasarga kiyA thaa| RSabhadeva ke putra bAhubalI kI pratimAeM bhI nirmita kI jAtI hai / una meM unheM kaThora tapasyA meM rata dikhAyA jAtA hai| bAhubalI kI pratimAeM kevala kAyotsarga prAsana kI hotI haiM / avanitalagatAnAM kRtrimAkRtrimANAM vanabhavanagatAnAM divyavaimAnikAnAm / iha manujakRtAnAM devarAjAjitAnAM jinavaranilayAnAM bhAvato'haM smarAmi / / aSTa prAtihArya sihAsana, divyadhvani, cAmarendra, bhAmaNDala, prazokavRkSa, chatratraya, duMdubhi pora puSpavRSTi ye praSTa prAtihArya haiN| aSTa maMgaladravya zvetachatra, darpaNa, dhvaja, cAmara, toraNamAlA, tAlavRnta (bIjanA), naMdyAvarta aura pradIpa ye aSTa maMgaladravya haiN| inakI sthApanA jinapUjA vidhAna meM kI jAtI hai / mathurA ke prAyAgapaTToM para inakI pratikRtiyAM upalabdha huyI haiM / tiloyapaNNatI meM bhRgAra, kalaza, darpaNa, dhvaja, cAmara, chatra, bIjana aura supratiSTha ye ATha maMgaladravya ginAye gaye hai| 1. pratiSThAsArasaMgraha, 6/35-36 pratiSThAtilaka, pRSTha 366 2. 3/46
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama adhyAya caturnikAya deva jaina paramparA meM loka ke tIna bhAga batAye gaye haiM, Urdhvaloka, madhyaloka mora dholoka / madhyaloka meM hama nivAsa karate haiM / yaha pRthvI golAkAra hai maura prasaMkhya dvIpa samUhoM se veSTita hai / bIca meM jambU nAmaka dvIpa hai / use valayAkRti lavaNasamudra veSTita kiye huye hai / jambUdvIpa meM chaha kulaparvata hone se usake sAta kSetra bana gaye haiM / dakSiNa se kramaza: himavAn, mahAhimavAn, niSadha, nIla, rukmI aura zikharI ye chaha kulAcala haiN| kSetroM ke nAma haiM bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata maura airAvata | videha kSetra ke madhya meM meruparvata sthita hai / bharatakSetra ke bahumadhya bhAga meM vijayArdha parvata hai / himavAn parvata se nikalanevAlI pUrvagAminI gaMgA aura pazcimagAminI sindhu nadiyoM tathA vijayArdha ke kAraNa bharatakSetra ke chaha khaNDa ho gaye haiM / vijayArdhaM parvata ke kUToM para vyantara jAti ke devoM ke prAsAda haiM / unake nAma bharata, nRtyamAla, mANibhadra, vaitADhya, pUrNabhadra, kRtamAla, bharata aura vaizravaNa haiM / gaMgAnadI ke maNibhadrakUTa ke divya bhavana meM balA nAmaka vyaMtara devI kA aura sindhu ke bIca pravanA yA lavaNA vyaMtara devI kA nivAsa hai / uttara bharata ke madhyakhaNDa ke vRSabha giri para vRSabha nAmaka vyaMtara rahatA hai jambUdvIpa ke cAroM aura cAra gopura dvAra haiM / unake nAma vijaya, vaijayanta, jayanta ra aparAjita hai| ye nAma kramaza: pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara dizA meM sthita dvAroM ke haiM / ina dvAroM ke adhipati vyantara deva haiM / dvAroM ke jo nAma haiM, ve hI nAma una devoM ke haiM / madhyaloka se sAta rAju Upara kA kSetra Urdhvaloka hai / madhyaloka se gholoka hai | Urdhvaloka meM sUrya, candra, graha, nakSatra, tAroM kI sthiti hai / unake Upara svarga, graiveyaka zraura anuttara vimAna haiM jinameM devoM kA nivAsa hai / adholoka meM bhI devoM kA nivAsa hai / 1. jaMbUdIvapaNNatti saMga ho, 1 / 35-36 tiloyapaNNattI, 4/41-42 2 . vahI, 1 / 42 ; vahI 4/75
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 jaina pratimAvijJAna deva cAra prakAra ke mAne gaye haiM / bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura kalpabhava / ye catunikAya deva kahe jAte haiN| ina devoM meM indra, sAmAnika pAyastriMzat, pAriSad, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, abhiyogya aura kilviSika ye uttarottara hIna pada hote haiN| (vyaMtara devoM meM trAyastriMzat aura lokapAla nahIM hote) bhavanavAmI aura vyantara devoM meM do-do indra hote haiN| bhavanavAsI deva ___ madhyaloka meM nIce adholoka meM ratnaprabhA nAmaka pRthvI ke khara aura paMkabahula bhAga meM bhavanavAsI devoM ke prAsAda haiM / bhavanavAsI devoM ke dasa dasa vikalpa haiM / ve bhavanoM meM rahate haiM ataeva bhavanavAsI kahalAte haiM / unakI jAtiyoM ke nAma asura, nAga vidyut, suvarNa, agni, vAta, stanita, udadhi, dvIpa aura dik haiN| inameM se pratyeka ke sAtha kumAra pada lagA rahatA hai yathA divakumAra / bhavanavAsI devoM ke varNa aura mukuTa cihna nimna prakAra batAye gaye hai : nAma varga kRSNa mukuTo meM cihna vRDAmaNi sarpa vajra amarakumAra nAgakumAra vidyutkumA suparNakumAra agnikumAra vAtakumAra stanitakumAra udadhikumAra dvIpakumAra dikkumAra kAlazyAmala vidyut zyAmala agnijvAla nIlakamala kAlazyAmala kAlazyAmala garuDa kalaza turaga vardhamAna (svastika) makara hastI siha zyAmala zyAmala bha-navAsI devoM ke indra aNimAdika RddhiyoM se yukta evaM maNimaya kuNDalo se alaMkRta hote haiM / indroM kA kirITamakaTa aura pratIndroM kA sAdhAraNa 1. pakabahula bhAga meM rAkSaso aura asurakumAroM ke / kharabhAga meM zeSa vyantaro aura bhavanavAsI devoM ke / 2. tiloyapaNNattI, 3/8-6; 3/116-121
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ catunikAya deva 47 mukuTa hotA hai / pratyeka indra ke pUrvAdika dizAoM ke rakSaka soma, yama, varuNa aura dhanada, ye cAra-cAra lokapAla hote haiM / bhavanavAsI devoM ke indroM ke nAma tiloyapaNNattI' meM ye batAye gaye haiM : dakSiNa indra uttara indra camara bhUtAnaMda deNa, jalaprabha asura kumAra nAgakumAra suparNakumAra dvApakumAra udadhikumAra stanitakumAra vidyutkumAra dikkamAra agnikamAra vAyukumAra vairocana dharaNAnaMda veNadhAraka vaziSTa jalakAnta mahAghoSa harikAnta amitavAhana agnivAhana prabhaMjana ghoSa hariSaNa amitagati agnizikhI belamba azvattha, maptaparNa, zAlmali, jAmuna, beta, kadaMba, priyaMgu, zirISa, palAza aura rAjadrama, ye dama caityavRkSa kramazaH ina bhavanavAsI devo ke kulacihna hote hai|' amurakamAra devA ke sikatAnana Adi aneka bheda hote haiM / ve adholoka meM tIsarI pRthvI (bAlukAprabhA) taka jAkara nArakI jIvoM ko lar3Ate rahate hai aura usase mana meM saMtuSTa hote hai / 5 pAzAdhara' aura nemicandra ne bhavanavAsI davA ke indro ke vAhana, mukuTa 2. vahI, 3171. 3. vahI, 3 / 13--16 vahI, 3 / 136 5. vahI, 2 / 350 6. pratiSThAsAroddhAra, 3186-62 7. pratiSThAtilaka, pRSTha 301--04
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana pratimAvijJAna cihna prastra aura senA Adi ke saMbaMdha meM nimnaprakAra vivaraNa diyA hai:indra vAhana mukaTa cihna prastra senA asurendra lulAya cUDAmaNi mudgara mahiSAdi saptAnIka nAgakumArendra kamaTha nAgaphaNa nAgapAza nAgAdi saptAnIka suparNakumArendra dvirada suparNa daNDa suparNAdi saptAnIka dvIpakumArendra turaMga dvipa dvipAdi udadhikumArendra vArIbha makara vaDidaNDa makarAdi stanitakumArendra mRgendra vana khaDga khaDgAdi vidyutkumArendra varAha svastika taDit karamAdi dikkamArendra dikkuMjara siMha parighA siMhAdi agnikumArendra mahAstaMbha kuMbha ulkA zibikAdi vAtakumArendra turaMga turaMga vRkSa turaMgAdi bhairavapadmAvatIkalpa meM prATha prakAra ke nAga batAye gaye haiM; ananta, vAsuki, takSaka, karkoTa,padama, mahAsaroja, zaMkhapAla aura kulika / vAsuki ora zaMkha ko kSatriyakala kA tathA raktavarNa evaM dharAviSa kahA gayA hai / karkoTaka aura padma zUdrakula ke, vR.NNavarNa evaM abdhiviSa haiN| ananta aura kalika kA kula vipra aura varNa candrakAnta ke samAna hai, ve agniviSa haiM / takSaka aura mahAsaroja vazya haiM, pItavarNa evamarud viSa haiM / gharAviSa se gurutA aura jar3atA pAtI hai, deha meM sannipAta hotA hai / prabdhiviSa se lAlAkaNTha nirodha hotA hai, daMzasthAna galatA hai / bahniviSa ke doSa se gaMDodgama aura dRSTi apaTu hotI hai / marud viSa ke doSa se prAsyazoSaNa batAyA gayA hai / padmAvatI karkoTa nAga para prAsIna hotI haiN| vyanta ra deva vyantara devo ke ATha vikalpa batAye gaye hai| unake bhI kramazaH dasa, dasa, dasa, dasa, bAraha, sAta, sAta maura caudaha bheda hote hai| jaisAki Upara kahA jA cukA hai, vyanta ra deva madhya loka meM bhI rahate haiM aura adholoka kI prathama pRthvI ke bhAga meM bhI / jambUdvIpa ke cAra gopuradvAroM ke rakSaka vijaya, vaijayanta. jayanta aura aparAjita vyantaroM ke saMbaMdha meM Upara kahA jA cukA hai| 1. tiloyapaNNattI, 6 / 25 2. vahI 6/33.-50
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ catunikAya deva vyaMtara devoM ke kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca ye ATha vikalpa haiN| inake indroM ke vAhana aura AyudhoM kA vivaraNa nemicandra ne pratiSThAtilaka meM diyA hai| jaise kinnarendra kA vAhana aSTApada aura prAyudha nAgapAza ; rAkSasendra kA vAhana siMha aura prAyudha bhaalaa| svargIya DAkTara hIrAlAla jI jaina ne ina jAtiyoM ke saMbaMdha meM likhA hai __ "rAkSasa, bhUta, pizAca Adi cAhe manuSya rahe hoM athavA pora kisI prakAra ke prANI, kintu deza ke kinhI vargoM meM inakI kucha na kucha mAnyatA thI jisakA prAdara karate hue jainiyoM ne inheM eka jAti ke deva svIkAra kiyA hai / "2 ___ yahAM yakSoM ke dvAdaza bheda batA denA Avazyaka hai, ve haiM mANibhadra, pUrNabhadra, zailabhadra, manobhadra, bhadraka, subhadra, sarvabhadra, mAnuSa, dhanapAla, svarUpayakSa, yakSottama aura manoharaNa / inake mANibhadra aura pUrNabhadra nAmaka do-do indra aura una indroM ke kundA, bahuputrA, tArA aura uttamA nAmaka deviyAM hotI haiM / ' ullekhanIya hai ki pUrNabhadra, maNibhadra, zAlibhadra, sumanabhadra, lakSarakSa, pUrNarakSa, sarvaNa, prAdi yakSoM kA ullekha bhagavatIsUtra (3-7) meM bhI milatA hai / jyotiSka deva inheM paTalika bhI kahate haiN| inake pAMca samUha haiM, candra, sUrya, graha, nakSatra aura prakIrNaka tAre / candra indra hai aura sUrya pratIndra / pratyeka candra ke aThAsI graha haiM, unameM se prathama pAMca budha, zukra, bRhaspati, maMgala aura zani hai / pratyeka candra ke aTThAIsa nakSatra haiM jinakI sUcI vahI hai jo sAmAnyatayA anya granthoM meM milatI hai / nakSatroM kA prAkAra nimna prakAra batAyA gayA hai / bIjanA, gAr3I kI uddhikA, hiraNa kA mastaka, dIpa, toraNa, chatra, balmIka, gomUtra, zarayuga, hasta, utpala, dIpa, pradhikaraNa, hAra, vINA, moMga, bicchU, duSkRtavApI, siMha kA mastaka, hAthI kA mastaka, muraja, giratA pakSI, senA, hAthI kA pUrva zarIra, hAthI kA UparI zarIra, naukA, ghor3e kA mira, cUlhA / ' 1. pRSTha 306 sa 308 / 2. bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pRSTha 5 / 3. tiloyapaNNattI, 6/42-43 4. vahI, 7/7 5. vahI, 7/14-22 6. vahI, 7/25-28 7. vahI, 7/465-67
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 jana pratimAvijJAna pratyeka candra kI candralA, susImA, prabhaMkarA aura acimAlinI ye cAra' aura pratyeka sUrya kI dyutiruci, prakarA, sUryaprabhA aura acimAlinI ye cAra agramahiSI' huA karatI haiN| vaimAnika deva inake mukhya bheda do haiM, kalpopapanna aura kalpAtIta / tiloyapaNNattI (8/12-17) meM kula presaTha indraka vimAna batalAye gaye haiN| unameM se bAvana kalpa maura gyAraha kalpAtIta / kalpavAsI devoM meM indra, sAmAnika prAdi dasa uttarottara hIna pada rUpa kalpa hote haiN| tiloyapaNNattI (8/115) meM kahA gayA hai ki koI bAraha kalpa aura koI solaha kalpa (svarga) mAnate haiM / isI bheda ke kAraNa zvetAmbaroM ne kula indroM kI saMkhyA 64 aura digambaroM ne 100 batAyI hai| digambaro meM saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahma, brahmottara, lAntava, kApiSTha, zukra, mahAzukra, gatAra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta, ye solaha svarga mAne gaye haiN| unameM se brahmottara, kApiSTha, mahAzukra, aura zatAra kama kara dene se vaha saMkhyA dvAdaza ho jAtI hai / ina svagoM taka kalpa haiM / inake Upara kalpAtIta paTala haiM; nau aMveyaka, no anudiza aura pAMca prakAra ke anuttara vimAna / jana pratimAzAstra meM mukhyataH saudharma aura IzAna svarga ke indroM kA prasaMga pAtA hai| laukAntika deva kevala tIrthakara ke vairAgya (tapakalyANaka) ke samaya pRthvI para pAte haiN| unake nAma sArasvata, prAditya, vahni, aruNa, gardatoya, tuSita, avyAbAdha aura ariSTa haiM / tIrthakara ke janmakalyANaka ke samaya sodhamandra bhagavAna ko goda meM letA hai, IzAnendra chatra dhAraNa karatA hai, sanatkumAra aura mAhendra svarga ke indra caMvara DhauMrate haiM / zeSa indra jaya jaya zabda kA uccAraNa karate haiN| saudharmendra aura IzAnendra hI bhagavAn kA abhiSeka karate haiM tathA dhanapati ko sevArtha niyukta karate haiM / 1. tiloyapaNNattI, 7/58 2. vahI, 7/77
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ catunikAya deva mAcAradinakara (udaya 33, pannA 155) meM saudharmendra paura IzAnendra kA svarUpa nimna prakAra batAyA gayA haisaudharmendra IzAnendra varNa kAJcanavarNa zvetavarNa bhujAeM caturbhuja caturbhuja vAhana gajavAhana vRSabhavAhana vastra paMcavarNavastrAbharaNa : nIlalohitavastra, jaTAdhArI mAyudha do hAtha aMjalibaddha dA hAtha maMjalibaddha eka hAtha abhayamudrA meM eka hAtha meM zUla eka hAtha meM vaja eka hAtha meM cApa __ padmA, zivA, sulasA, zacI, aMju, kAliMdI, zyAmA aura bhAnu, ye ATha saudharmendra kI agradeviyAM aura zrImatI, susImA, vasumitrA, vasundharA, dhruvasenA, jayasenA, suSeNA aura prabhAvatI ye aATha IzAnendra ko agradeviyAM batAyI gayI haiN| tiloyapaNNattI, jaMbU dIpapaNNattisaMgaho aura trilokasAra ke anusAra solaha svargoM ke indroM ke vAhana, prAyudha aura maunicihna kA vivaraNa nIce diyA jA rahA hai - vAhana __ prAyudha molicihna jaMbU0 tiloya. trilo0 1. saudharmendra gaja gaja gaja vajra zUkara 2. IzAnendra vRSabha gaja azva trizUla mRga 3. sanatkumArendra siMha siha siMha talavAra mahiSa 4. mAhendrendra azva azva vaSabha parazu matsya 1. jabUdopapaNNAttasagahA, 11/257 2. vahI, 11/313 3. 5/85-87 4. 5/63 Adi 5. gAthA 486, 487, 974, 975
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 jaina pratimAvijJAna 5. brahmendra 6. brahmottarendra 7. lAntavendra 8. kApipThendra 9. zukrendra 10. mahAzukrendra 11. zatArendra 12. sahasrArendra 13. mAnatendra 14. prANatendra 15. pAraNendra 16. acyutendra haMsa haMsa sArasa maNidaNDa karma vAnara koca sArasa pAza dardura sArasa sArasa pika dhanurdaNDa turaga makara makara pika kamala kuJjara cakravAka cakravAka haMsa pUgaphalaguccha candra puSpaka totA hasa gadA sarpa koyala koyala koka tomara - garuDa gaNDa koka halamUsala geMDA garuDa garuDa zvetapuSpo kI mAlA chagala kamala kamala makara kamalamAlA baSabha nalina kumuda mayUra campakamAlA kalpataru kumuda mayUra puSpaka muktAmAlA kalpataru
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTha adhyAya vidyAdeviyAM zrutadevatA sarasvatI tiloyapaNNattI meM aneka sthaloM para zrutadevI (sarasvatI) ke rUpa (pratimAoM) kA ullekha milatA hai|' mathurA ke jaina zilpa meM prAcInatama sarasvatI pratimA prApta huI hai jo lekhayukta hai| bIkAnera tathA anya kaI sthAnoM kI jana sarasvatI pratimAeM suprasiddha haiN| zrutadevatA yA sarasvatI kI pratimAnoM ke nirmANa aura unakI pUjA kI paramparA jainoM meM ati prAcIna kAlase calI A rahI hai| sarasvatI dvAdazAMga zrutadeva kI adhidevatA hai / bhagavAn jinendra ke vastutattvanirUpaNa ko unake gaNadharoM ne bAraha aMgoM meM saMgrahIta kiyA thA jise dvAdazAga pAgama yA zruta kahA jAtA hai| jinendra kI vANI hone ke kAraNa zrata jinendra ke samakakSa prAmANika aura pUjya mAnA jAtA hai| isaliye zruta ko bhI deva kI saMjJA prApta ho gayI / kAlAntara me zrata kI adhidevatA ke rUpa meM zratadevatA yA sarasvatI ke mUrta rUpa kI kalpanA huyii| sarasvatI ko bhAratI, vANI prAdi aneka nAmoM se smaraNa kiyA jAtA hai| jainoM kI sarasvatI pratimA jainetaroM kI sarasvatI pratimA se vizeSa bhinna prakAra kI nahI hotii| prAcIna kAlame bhArata ke sabhI dharmAvalambiyoM meM sarasvatI kI eka samAna pratiSThA thI / malliSeNa ne apane bhAratIkalpa' meM sarasvatIvandanA karate huye liyA hai ki he devi, sAmya, cArvAka, mImAMsaka, saugata tathA anya mata-matAntaroM ko mAnane vAle bhI jJAnaprApti ke hetu terA dhyAna karate hai / malliSeNa ne vANI (sarasvatI) ko trinetrA aura jaTAbhAlendumaNDitA kahA hai / varNa zveta hotA hai aura vaha sarojaviSTara para AsIna hotI hai / sarasvatI ke cAra hAthoM meM se eka hAtha abhaya mudrA meM hotA hai aura dUsarA hAtha jJAnamudrAmeM / zeSa do hAthoM ke Ayudha kramazaH akSamAlA aura pustaka haiN|' 1. 4/1881 tathA anyatra / 2. jaina siddhAnta bhavana pArA kA hastalikhita grantha kramAMka jha/80 3. pahI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 jana pratimAvijJAna sarasvatI kI stutimeM aneka jaina prAcAryoM aura paMDitoM ne kalpa, stotra prora stavana race haiM / malliSeNa kI racanA kA ullekha Upara kiyA gayA hai / bappabhaTTi kA sarasvatIkalpa, sAdhvI zivAryA kA paThitasiddhasArasvatastava, jinaprabhasUri kA zAradAstavana aura vijayakIrti ke ziSya malayakIrti kA sarasvatIkalpa kucheka prasiddha racanAmoM meM se haiM / malayakIti ne sarasvatI ko kalApigamanA aura puNDarIkAsanA batAyA hai|' unhoMne bhI sarasvatI ko trinayanA aura caturbhujA kahA hai / prAcAradinakara meM zrutadevatA ko zvetavarNA, zvetavastradhAriNI, haMsavAhanA, zvetasiMhAsanAsInA, bhAmaNDalAlaMkRtA aura caturbhujA batAyA gayA hai| devI ke bAyeM hAthoM meM zvetakamala aura vINA tathA dAyeM hAthoM meM pustaka paura muktAkSamAlA kA vidhAna kiyA gayA hai kintu prAcAradinakara ke hI sarasvatI stotrameM devI ke bAyeM hAthoM ke prAyudha vINA aura pustaka tathA dAyeM hAthoM ke Ayudha mAlA aura kamala kahe gaye haiM / nirvANakalikA meM bhI sarasvatI ke rUpa kA varNana milatA hai / isa grantha ke bimbapratiSThAvidhi sthala meM sarasvatI ko dvAdazAMga zrutadeva kI adhidevatA kahA gayA hai| nirvANakalikA ke anusAra zrutadevatA ke dAyeM hAthoM meM se eka hAtha varada mudrA meM hotA hai aura dUsare hAtha meM kamala hotA hai / bAyeM hAthoM ke prAyudha pustaka aura akSamAlA batAye gaye haiN|' vidyA deviyAM abhidhAnacintAmaNimeM vidyAdeviyoM ke nAmoM kA ullekha karate haye unheM vAk, brAhmI, bhAratI, go, gI, vANI, bhASA, sarasvatI, zrutadevI, vacana, vyAhAra, bhASita pora vacas bhI kahA gayA hai / isase pratIta hotA hai ki jainoM kI vidyAdeviyAM vastutaH apane nAmake anusAra vANI kI vibhinna prakRtiyoM ke kalpita mUrta rUpa haiM / vidyAdeviyoM kA svarUpa batAte samaya prAyaH sabhI granthomeM unheM jJAna se saMyukta kahA gayA hai / 1. sarasvatIkalpa, jainasiddhAnta bhavana pArA kA hastalikhita grantha kramAMka __kha/236 / 2. udaya 33, pannA 155 / 3. nirvANakalikA. pannA 17 4. vahI, pannA 37 5. devakANDa (dvitIya)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAdeviyAM 55 vidyAdeviyAM solaha mAnI gayI haiM / unake nAma isa prakAra haiM, 9. rohiNI, 2. prajJapti, 3. vajrazRMkhalA, 4 vajrAMkuzA, 5. jAmbUnadA, 6. puruSadattA, 7. kAlI, 8. mahAkAlI, 6. gaurI, 10 gAMdhArI, 11. jvAlAmAlinI, 12. mAnavI, 13. beroTI, 14. acyutA, 15 mAnasI prora 16. mahAmAnasI / yaha sUcI digambara paramparA ke anusAra hai| zvetAmbara paramparA meM pAMcavIM vidyAdevI zrapraticatrA yA cakrezvarI kahI gayI hai / zrabhidhAnacintAmaNi meM' cakrezvarI nAmase praura padmAnanda mahAkAvya' meM praticakA nAmase usakA ullekha milatA hai / prAThavI vidyAdevI kA nAma hemacandra ne mahAparA batAyA hai' kintu zvetAmbara paramparA ke anya grantha use mahAkAlI hI kahate haiM / " jvAlAmAlinI kA ullekha zvetAmbara granthoM meM jvAlA nAma se milatA hai / unhI granthoM meM vairoTI ko vairoTyA aura acyutA ko acchuptA kahA gayA hai / vidyAdeviyoM kI sUcI kA zAsana devatAoM kI sUcI se milAna karane para vidita hogA ki ina deviyoM me se prAyaH sabhI ko zAsana yakSiyoM kI sUcI sthAna prApta hai yadyapi zAsana yakSI ke rUpa meM inake prAyudha, vAhana prAdi bhinna prakAra ke hote haiN| gaurI, vakhAkuzI, vajrazRMkhalA, vajragAMdhArI, prajJApAramitA, vidyujjvAlAkarAlI jaisI deviyoM kI mAnyatA bauddha paramparA meM bhI rahI hai / vastutaH vajrazRMkhalA aura vajjAkuzA jaise nAma bauddhoM kI tAMtrika paramparA se adhika prabhAvita jAna par3ate hai / rohiNI poDaza vidyAdeviyoM meM rohiNI prathama hai / yadyapi digambara zraura zvetAmbara donoM paramparAmroM meM isakI isI nAma se mAnyatA hai, para donoM paramparAmro 1. davakANDa (dvitIya) | 2. 1 / 83-84 / 3. abhidhAnacintAmaNi devakANDa / AcAradinakara ( udaya 33) meM bhI mahAparA nAma milatA hai / , 4. nirvANakalikA, pannA 37 / 5. digambara paramparA ke vidvAnoM dvArA bhI jvAlinIkalpa nAma se racanAeM kI gayI haiM /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna meM devI ke varNa, vAhana aura prAyuSoM ke saMbaMdha meM matavaiSamya hai / digambaroM ke anusAra rohiNI svarNa ke samAna pIta varNa kI hai jabaki zvetAmbara granthoM meM use dhavala varNa kahA gayA hai| digambaroM ke anusAra yaha vidyAdevI kamalAsanA hai' para zvetAmbara paramparA govAhanA kahatI hai / rohiNI caturbhujA hai / digambara granthoM meM usake hAthoM ke prAyudha kalaza, zaMkha, kamala aura bIjapUra batAye gaye haiN| isake viparIta zvetAmbara paramparA kI rohiNI dAyeM hAthoM meM akSasUtra aura bANa tathA bAMye hAthoM meM zaMkha aura dhanuSa dhAraNa kiye rahatI hai|' prAcAradinakara ne isa devI ko 'gItavaraprabhAvA' kahA hai| digambara paramparA meM dvitIya tIrthakara ajitanAtha kI zAsana yakSI kA nAma bhI rohiNI hai para vaha lohAsanA hotI hai aura usake prAyudha zaMkha, cakra, abhaya aura varada hote haiN| prajJapti dvitIya vidyA devI kA nAma prajJapti hai / ise digambara grantha zyAma varNa kI aura zvetAmbara grantha kamalapatra ke samAna athavA dhavala varNa kI batAte haiM .. digambaroM ke anusAra isakA vAhana prazva' para zvetAmbaroM ke anusAra mayUra hai / " digambara paramparAke granthoM meM prajJapti ke cAra hAtha batAye gaye haiM jabaki zvetAmbara paramparA ke prAcAradinakara ke anusAra, vaha dvibhujA aura nirvANakalikA ke anusAra caturbhujA hai / prAcAra dinakara ne zakti aura kamala ye do Ayudha kahe hai kintu nirvANakalikA ke varNana ke anusAra prApti ke dAyeM hAthoM meM se eka to varada mudrA meM hotA hai aura dUsare hAtha meM zakti hotI hai tathA bAyeM hAthoM meM vaha mAtu. liMga aura putaH zakti dhAraNa karatI hai|" digambara paramparA meM prajJapti ke cakra, 13.5 prAzAdhara, 3/37; nAmacandra, pRSTa 284. 2.4.6. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 162; nirvANakalikA, pannA 37 / 7. vasunandi/6 8. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 162; nirvANakalikA, pannA 37 / 6. prAzAdhara 10. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 162; nirvANakalikA, pannA 37 11. udaya 33, pannA 162 12. patrA 37
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAdeviyAM khaDga, kamala aura phala, ye cAra prAyudha batAye gaye hai / digambaroM ne tIsare tIrthakara kI yakSI kA nAma bhI prajJapti kahA hai kintu vaha yakSI pakSIvAhanA aura SaDbhujA hotI hai| vajrazRMkhalA tRtIya vidyAdevI vazRkhalA kA varNa sone ke samAna pIta hai / digambara granthoM meM usakA vAhana hAthI kahA gayA hai para zvetAmbaroM ke anusAra vaha padmavAhanA hai / prAcAra dinakara meM vajazRMkhalA ke kevala do prAyudho kA nAmollekha kiyA gayA hai, ve haiM zRMkhalA mora gadA kintu nirvANa kalikA' ke anusAra devI ke cAra hAthoM me se uparale donoM hAtho meM zRkhalA hotI hai aura nicalA dAyA hAtha varada mudrA meM tathA nicalA bAyAM hAtha padma dhAraNa kiye hotA hai| digambara paramparA ke pratiSThAtilaka ke varNanake anusAra, vajrazRkhalA, zaMkha, kamala aura bIjapUra ye cAra vazRkhalA vidyAdevI ke prAyudha hai| AzAdhara ne vaja aura zRkhalA ina donoM ko bhinna bhinna Ayudha batAyA hai / vamunandi ne zRMkhalA kA to nAmollekha kiyA hai para anya Ayudho kA vivaraNa nahI diyA / kevala yaha sUcita kiyA hai ki devI caturbhujA hotI hai| digambara paramparA ma caturtha tIrthakara kI yakSI kA nAma bhI vajrazRMkhalA hai kinta usa yakSI kA svarUpa bhinna hai / vajrA~kuzA caturtha vidyAdevI kA yaha nAma bhI boddhA meM prabhAvita pratIta tA hai / vasunandi na vajrAkuzA kA varNa aMjana ke samAna kAlA batAyA hai para anyatra use mone ke sagAna pItavarNavAlI kahA gayA hai| digambara paramparA ke anumAra isa devI kA vAhana puSpayAna hai kintu zvetAmbara paramparA ma vaha gaja mAnA gayA hai / vajrAkuzA ke cAra hAtha hote hai / digambara granthakArA me se na to vamunandi ne, na pAyAdhara ne aura na hI nemicandra ne sabhI prAyudho ke nAma liye hai| 1. nemicandra, pRSTha 384 2. udaya 33, pannA 162 3. pannA 37 4. nemicandra, pRSTha 285 5. nirvANakalikA, pannA 37; prAcAradinakara, udaya 33, pannA 162 6, vahI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna vasunandi ne devI ko aMtujAhastA kahA hai| prAzAghara ne eka hAtha kA prAyudha vINA batAyA hai, zeSa prAyudha nahI btaaye| nemicandra ne aMkuza, kamala aura bIjapUra ina tIna prAyudhoM kA nAmollekha kiyA hai|' cauthe prAyudha kA ullekha nahI kiyaa| yadi nemicandra dvArA ginAye gaye tIna AyuSoM meM prAzAdhara dvArA batAyA gayA caturtha prAyudha vINA jor3a diyA jAve to digambara paramparA ke anusAra vajAMkuzA ke cAroM hAthoM meM kramazaH vINA, aMkuza, kamala aura bIjapUra ye cAra prAyudha honA cAhiye / nirvANakalikAkAra ne dAyeM hAthoM ke Ayudha varada aura vaja tathA bAyeM hAthoM ke Ayudha mAtuliMga aura aMkuza kahe haiM / ' prAcAra dinakara meM khaDga, vaja, phalaka (DhAla) aura kunta (bhAlA) ye cAra pAyuSa batAye gaye haiN| jAmbUnadA /apraticakA " paMcama vidyAdevI kA nAma digambara paramparA meM jAmbUnadA aura zvetAmbara paramparA meM apraticakrA yA cakrezvarI milatA hai| apraticakrA ko prathama tIrthakara RSabhanAtha kI zAsanadevatA bhI mAnA gayA hai / padmAnanda mahAkAvya (1/83-84) meM kahA hai ki cakrezvarI sabhI devatAmoM meM adhidevatA hai aura vahI devI vidyAdeviyoM meM apraticakrA ke nAma se prasiddha hai| jAmbUnadA paura prapraticakA donoM kA hI varNa svarNa ke samAna pIta batAyA gayA hai / jAmbUnadA kA vAhana mayUra hai aura apraticakrA kA garuDa / apraticakrA ke cAroM hAthoM meM cakra hote haiN| jAmbUnadA ke Ayudha khaDga, kunta, kamala aura bIjapUra haiN|" puruSadattA chaThI vidyAdevI puruSadattA ko digambara grantha zvetavarNa kI aura zvetAmbara grantha pItavarNa vAlI kahate haiM / digambaroM ke anusAra usakA vAhana koka hai' aura zvetAmbaroM ke anusAra mahiSI (bhesa) / digambara paramparA ke anu 1. prAtaSThAtalaka, pRSTha 285 / 2. nirvANakalikA, pannA 37 / 3. udaya 33, pannA 162 / 4. nirvANakalikA, pannA 37 / 5. nemicandra, pRSTha 285 / 6. mAzApara/3-42 7. nirvANakalikA, pannA 37
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAdeviyAM 56 sAra yaha vidyAdevI caturbhujA hai kintu zvetAmbara paramparA ke prAcAradinakara paura nirvANakalikA meM devI kI bhujAmoM kI saMkhyA ke viSaya meM bhinna mata prakaTa kiye gaye haiM / prAcAradinakara ke kathanAnusAra puruSadattA dvibhujA hai' kintu nirvANakalikAkAra ume digambaroM ke samAna caturbhujA hI kahate haiM / prAcAradinakara meM khaDga aura DhAla ina do AyudhoM kA ullekha hai jabaki nirvANakalikA ke anusAra isa devI ke dAyeM hAthoM meM se eka varadamudrA meM hotA haiM aura dUsare hAtha meM talavAra tathA bAyeM hAthoM meM mAtuliMga aura kheTaka hote haiM / 2 digambara paramparA meM vajra, kamala, zaMkha aura phala ye cAra prAyudha batAye gaye haiM / 3 digambara paramparA meM hI puruSadattA paMcama tIrthaMkara kI yakSI kA bhI nAma batAyA gayA hai kintu usakA svarUpa bhinna prakAra kA hai| kAlI ___ saptama vidyAdevI kAlI kA varNa zvetAmbaroM ke anusAra kRSNa aura digambaroM ke anusAra pIta hai / digambaroM ke anusAra isakA vAhana hariNa hai para zvetAmbara kamala para AsIna kahate haiN| devI caturbhujA hotI hai / prAcAra dinakara ne gadA aura vajra ye do hI AyuSa batAye haiM para nirvANakalikA meM dAyeM hAthoM meM prakSasUtra aura gadA kA tathA bAyeM hAthoM meM vajra aura abhaya kA vidhAna hai / " nemicandra ne muzala, talavAra, kamala aura phala, ye cAra prAyudha kahe haiM / zvetAmbaroM kI sUcI meM caturtha tIrthaMkara kI aura digambaroM kI sUcI meM saptama tIrthakara kI yakSI kA nAma bhI kAlI hai kintu unake lakSaNa isa vidyAdevI se bhinna prakAra ke haiM / mahAkAlI __ aSTama vidyAdevI mahAkAlI ko abhidhAnacintAmaNi meM mahAparA tathA prAcAradinakara meM mahAparA aura kAlikA donoM kahA gayA hai / yaha saMbhavataH 1. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 162 2. nirvANakalikA, pannA 37 / 3. nemicandra, pRSTha 286 / 4. udaya 33, pannA 162 / 5. pannA 37 / 6. pratiSThAtilaka, pRSTha 287 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana pratimAvijJAna saptama vidyAdevI kAlI ke sAtha 'mahA' pada jor3e jAne kA nirdeza hai / digambara mAmnAya meM mahAkAlI kA vaNaM zyAma yA nIla mAnA jAtA hai jabaki prAcAra dinakarakAra ne use candrakAnta maNi ke samAna ujjvala varNa kI aura nirvANakalikAkAra ne tamAla vaNaM kI batAyA hai| digambara paramparA ke anusAra mahAkAlI kI savArI zarabha hai para zvetAmbara paramparA meM isa vidyAdevI ko naravAhanA mAnA gayA hai / devI kI cAra bhujAeM haiN| pAzAdhara aura nemicandra ne dhanuSa, khaDga, phala aura vANa ye cAra prAyudha batAye haiM / ' vasunandi ne devI ko vajrahastA aura caturbhujA kahA hai para anya prAyudhoM kA nAmollekha nahIM kiyA / nirvANakalikA meM devI ke dAyeM hAthoM meM akSasUtra aura vajra kA tathA bAyeM hAthoM meM se eka meM ghaNTA aura dUsarA abhaya mudrA meM hone kA vidhAna hai / AcAra dinakara ke anusAra tIna hAthoM meM akSasUtra, ghaNTikA aura vajra to hote haiM kintu cauthA hAtha abhayamudrA meM na hokara phala dhAraNa kiye hotA hai / zobhana muni kI caturvizatikA meM bhI isa devI ke vajra, phala,akSamAlA aura ghaNTA yahI cAra prAyudha batAye gaye haiN| mahAkAlI nAma tIrthaMkaroM kI yakSiyoM kI sUcI meM bhI milatA hai| zvetAmbaroM kI sUcI meM vaha paMcama tIrthakara kI aura digambaroM kI sUcI meM navama tIrthaMkara kI yakSI hai kintu vahAM yakSI ke pAyadha, vAhana Adi bhinna prakAra ke batAye gaye haiN| gaurI nauvIM vidyAdevI gaurI ko zvetAmbaroM ne gaura varNa aura digambaroM ne pIta varNa batAyA hai| nirvANakalikAkAra ne ima kanakagorI kahA hai / gaurI kA vAhana godhA hai / cAra bhujAoM vAlI isa vidyAdevI kA mukhya Ayudha kamala hai / vasunandi ne ise caturbhujA aura padmahastA kahA hai / unakA varNana apUrNa hai / prAcAra dinakara meM bhI sahasrapatra (kamala) mAtra kA nAmollekha hai, anya AyudhoM kA nahI / para nirvANakalikA meM cAroM hAthoM ke prAyudha kahe hai / tadanusAra gaurI ke dAyeM hAthoM meM se eka varadamudrA meM, dUsare meM mUsala tathA bAyeM hAthoM meM akSa 1. pratiSThAtilaka, pRSTha 286 2. pratiSThAsArasaMgraha, 6 3. pannA 37 4. udaya 33, pannA 162
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAdeviyA 61 mAlA aura kuvalaya (kamala) hote hai / ' gaurI kA nAma zAsana devatAoM kI sUcI meM bhI hai| digambaroM ke anusAra gyArahave tIrthaMkara kI yakSI kA nAma gaurI yA gomedhakI hai kintu vaha mRgavAhanA hotI hai / gAMdhArI dasavI vidyAdevI gAMdhArI hai jise digambara aura zvetAmbara dono hI AmnAya bhramara aura aMjana ke samAna kRSNa varNa kI mAnate hai / digambara prAmnAya me gAMdhArI ko kacchapAsIna kintu zvetAmvara prAmnAya me use kamalAsIna mAnA gayA hai / yadyapi prAcAra dinakara me isa devI ke kevala do AyudhoMmUsala aura vajra-kA nAmollekha hai kinta nirvANa kalikA me cAro hAthoM ke prAyudha ginAye gaye he / 2 ve isa prakAra hai, dAye mora kA eka hAtha varadamudrA me, dUsare hAtha meM mUmala, vAye ora kA eka hAtha abhayamudrA meM aura dUsare hAtha me vajra / digaMbara paramparA meM bhI gAdhArI ko caturbhujA kahA gayA hai| vasunandi ne kevala eka prAyudha, cakra, kA ullekha kiyA hai para caturbhujA kahA hai| AzAdhara aura nemicandra ne cakra aura khaDga, ina do prAyudho ke nAma batAye haiM, zeSa dA ke nhii| gAdhArI kA nAma bhI zAsana deviyo kI sUcI meM milatA hai| digambara paramparA me bArahave tIrthaMkara ko yakSI kA nAma gAdhArI hai| kucha grantho ke anumAra vaha satrahave tIrthaMkara kI yakSI hai| zvetAmbara paramparA me ikkImave tIrthakara kI yakSI kA nAma gAghArI batAyA gayA hai kintu vaha yakSI hasavAhanA hotI hai| jvAlAmAlinI | jvAlA digambaro meM jvAlAmAlinI ke nAma se aura zvatAmbaro me jvAlA ke nAma se mAnya gyArahavI vidyAdevI kA zvatavarga kA mAnA gayA hai| isaka vAhana ka saMbadha ma matavaiSamya hai / zobhana muni kRta catuviMzatikA meM varAlaka, prAcAradinakara meM mArjAra, nirvANakalikA me varAha, pratiSThAsAroddhAra me mahiSa aura namicandra ka pratiSThAtilaka me lulAya vAhana kA ullekha hai| digambara grantha isa devI kI aSTabhujA batAte hai / nirvANakalikA na asaMkhya bhujA kahA hai para prAyudho ke nAma nahI ginAye / mAcAradinakara ke anusAra 1. pannA 37 / 2. pannA 37-38 3. pratiSThAtilaka, pRSTha 287 /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jaina pratimAvijJAna yaha devI do hAthoM meM jvAlA dhAraNa karatI hai|' vasunandi isake aSTabhujA hone kA ullekha to karate haiM para kevala cAra prAyudha, dhanuSa, khaDga, bANa mora kheTa ginAkara chor3a dete haiM / 2 nemicandra ne dhanuSa aura bANa ina do prAyudhoM kA ullekha kiyA hai, zeSa chaha kA nahIM / ' mAzAdhara ne bhI dhanuSa, kheTa, khaDga aura cakra ina cAra kA ullekha kara mAdi Adi kahA hai| vasunandi kI sUcI meM vANa hai jo nemicandra kI sUcI meM nahIM hai / vaha milA dene se pAMca prAyudhoM kI nizcita jAnakArI saMbhava hai / inake alAvA eka-eka hAtha abhaya paura varadamudrA meM bhI ho sakate haiN| jvAlAmAlinI ko digambara paramparA meM aSTama tIrthakara kI yakSI bhI mAnA gayA hai| vahnidevI ke nAma se jJAta isa vidyAdevI ko yakSI ke rUpa meM bhI zvetavarNavAlI, mahiSavAhanA aura aSTabhujA kahA gayA hai / jvAlAmAlinI yakSI ke jo prAyudha prAzAdhara mora nemicandra ne batAye haiM, ve isa prakAra haiM, dAyeM hAthoM meM trizUla, bANa, matsya aura khaDga; bAyeM hAthoM meM cakra, dhanuSa, pAza mora DhAla / vasunandi ne do Ayudha to nahI batAye para zeSa chaH prAyudhoM kA ullekha kiyA hai jinameM se eka vajra bhI hai / bAkI pAMca bANa, trizUla, pAza ,dhanuSa aura matsya ye haiN| jvAlAmAlinI kalpa meM khaDaga aura DhAla ke badale phala aura varada kA vidhAna hai| mAnavI bArahavI vidyAdevI kA varNa nIla mAnA gayA hai / kevala nirvANakalikA kAra ne use zyAma varNa kahA hai jo nIle ke liye bhI prayukta hotA hai| digambaroM ke anusAra mAnavI zUkaravAhanA hai, kintu zvetAmbara granthoM meM use nIla saroja (kahI sAdhAraNa saroja)para AsIna batAyA gayA hai / donoM paramparAtroM meM mAnavI ko caturbhujA mAnA gayA hai para vasunandi ne kevala eka prAyudha-vizUla kA, AzAdhara ne trizUla aura matsya kA, * micandra ne matsya, trizUla, aura khaDga ina AyudhoM kA nAma batAyA hai / cauthe Ayudha kA ullekha nemicandra ne bhI nahIM kiyaa| prAcAradinakara ne devI ke hAtha meM vRkSa batAyA hai / cAroM hAthoM ke prAyudhoM kA vivaraNa nirvANakalikA meM upalabdha hai| usake anusAra bAyeM hAtha meM prakSasUtra aura vRkSa tathA dAyeM hAthoM meM se eka hAtha meM pAza aura dUsarA hAtha 1. udaya 33, pannA 162 / 2. pratiSThAsArasaMgraha, 6 / 3. pratiSThAtilaka, pRSTha 287 / 4. pratiSThAtilaka, pRSTha 288 /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAdeviyAM varada mudrA meM / ' yakSiyoM kI sUciyoM meM mAnavI kA nAma digambara paramparA meM sAtaveM aura dasaveM donoM tIrthaMkaroM ke sAtha milatA hai kintu kahIM kahIM una tIrthakaroM kI yakSiyAM kramazaH kAlo mora cAmuNDA bhI kahI gayI haiM / zvetAmbara paramparA meM gyArahaveM tIrthakara kI yakSI kA nAma mAnavI batAyA gayA haiM / varoTI | vairoTyA terahavI vidyAdevI kA nAma digambaroM meM roTI mora zvetAmbaroM meM vairoTyA pracalita hai / usakA varNa nemicandra ne svarNa ke samAna batAyA hai kintu anya digambara granthakAra nIla varNa batAte haiM / zvetAmbara paramparA ke granthoM meM se nirvANa kalikA meM isa vidyAdevI kA varNa zyAma kintu prAcAra dinakara meM gaura kahA gayA hai / digambaroM ke anusAra roTI kA vAhana siMha hai / prAcAra dinakara kAra bhI vairoTyA kA vAhana siMha batAte hai kintu nirvANakalikA ke anusAra vaha ajagaravAhanA hai / ' roTI aura vairoTyA donoM hI rUpa meM yaha vidyA devI caturbhujA hai / vasunandi ne ise sarpahastA kahA hai, anya prAyuSoM kA ullekha nahIM kiyA / nemicandra ne bhI sapaM kA hI ullekha kiyA hai| nirvANa kalikA ke anusAra dAyeM hAtho meM khaDga aura sarpa tathA bAyeM hAthoM meM kheTaka mora sarpa hote hai / ' AcAra dinakara ke vivaraNa se pratIta hotA haiM ki devI ke uparale donoM hAthoM meM khaDga aura DhAla tathA nicale hAthoM meM se eka hAtha meM sarpa aura dUsarA hAtha varada mudrA meM hotA hai / vairoTI yakSI kA nAma digambara paramparA meM terahaveM tIrthakara ke sAtha aura vairoTyA kA nAma zvetAmbara paramparA meM unnIsaveM tIrthakara ke sAtha milatA hai| una zAsana yakSiyoM ke lakSaNa ina vidyAdeviyoM se bhinna prakAra ke batAye gaye haiN| acyutA/ acchuptA caudahavI vidyAdevI kA nAma digambara paramparAmeM acyutA aura zvetAmbara paramparAmeM acchuptA milatA hai / varNa donoM kA hI svarNa yA vidyut ke samAna batAyA gayA hai / donoM vigrahoM meM yaha vidyAdevI azvavAhanA aura catubhujA hai / khaDga isa devI kI khAsa pahacAna hai / 1. nivANakAlakA, pannA 38 / 2. pratiSThAtilaka, pannA 288 / 3. pannA 38 / 4. udaya 33, pannA 163
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 jaina pratimAvijJAna vamunandi ne acyutA ko vacahastA kahA hai| prAzApara ne usake do hAthI kA namaskAra mudrA meM batAyA hai| nemicandra ne eka prAyudha khaDga kahA hai / isa prakAra do hAtha namaskAra mudrAme, eka hAthame khaDga aura cauthe hAtha ge vajra, yaha acyutA devI kA rUpa pratIta hotA hai| nirvANakalikA me devIke cAra prAyudha ima prakAra banAye gaye haiM, dAye hAtho meM khaDga aura bANa tathA bAye hAtho ma kheTaka pAra sarpa / ' AcAradinakara ke anumAra dAye hAtho me bANa aura khaDga tathA bAye hAtho me dhanuSa aura DhAla isa prakAra cAra prAyudha hote haiM / zvetAmbara parampagame chaThe tIrthakara kI yakSI kA bhI nAma acyunA hai| pravacanamArodAra meM vahI nAma matrahave tIrthaMkara kI yakSI kA batAyA gayA haiM / mAnamI padrahavI vidyAdavI mAnasI hai / usakA varNa aAgAdhara maura nemicandra ne lAla, vasunandi ne ratnaprabha, prAcAradinakara ne jAmbUnadaprabha aura nirvANakalikA ne dhavala banAyA hai| digambaroM ke anusAra mAnamIkA vAhana marpa hai kintu prAcAradinakara me vaha hasavAhanA batAyI gayI hai|' nirvANakalikA ke vivaraNa ke anumAra' mAnamI kA dAye prora kA eka hAtha varada mudrA meM aura usake dUsare hAtha ma vajra hotA hai / devI ke bAye hAtho meM akSavalaya aura prazAna hone kA ullekha milatA hai / digambara paramparA ke vamunandi aura nemicandra ne isa vidyAdevI ko namaskAra mudrA yukta to batAyA hai kintu anya do hAtho ke Ayudho kI sUcanA nahI dI hai / digambara paramparAme padrahave tIrthakara kI yakSI kA nAma bhI mAnasI hai| mahAmAnasI __ sAlahavA vidyAdevI mahAmAnasI ko digambara paramparA ke grantha raktavarNa aura zvetAmbara paramparAke grantha dhavalavarNa batAte haiM / digambarA ke anusAra mahAmAnasA hamavAhanA hai / ivatAmbara paramparAke prAcAradinakara me ise makaravAhanA prAra nirvANalikA me sihavAhanA kahA gayA hai| yaha vidyAdavI caturbhujA 1. pratiSThAtilaka, pRSTha 288 / 5. nirvANa kalikA, pannA 38 / 3 udaya 33, pannA 163 / 4. pannA 38 / 5. pratiSThAsArasaMgraha, 6, pratiSThAtilaka, pRSTha 286 / 6. udaya 33, pannA 163 7. pannA 38
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAdeviyAM 65 hai| digambara paramparA ke vasunandi ne ise praNAmamudrAyukta kahA hai kiMtu prAgAdhara aura nemicandra' ne prakSamAlA, varada, mAlA ora aMkuza ye cAra prAyudha batAye haiM / prAcAradinakarakAra ne khaDga aura varada ina do prAyudhoM kA ullekha kiyA hai / nirvANakalikA ne dAyeM hAthoM meM se eka ko varada mudrAmeM sthita maura dUsare meM talavAra tathA bAyeM hAthoM meM kamaNDalu aura DhAla, isa prakAra cAra mAyudha batAye haiM / digambara paramparA meM solahave tIrthakara kI yakSI kA nAma bhI mahAmAnasI hai| 1. pratiSThAtilaka, pRSTha 286 / 2. nirvANakalikA, pannA 38 /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhyAya zAsanadevatA caubIma yakSoM aura utanI hI yakSiyoM kI gaNanA zAsana devatAoM ke samUha meM kI gayI hai / ye yakSa-yakSI torthakaroM ke rakSaka kahe gaye haiN| pratyeka tIrthaMkara se eka yakSa aura eka yakSI maMbaddha hai / tIrthakara pratimA ke dAyeM aura yakSa kI aura bAyeM prora yakSI kI pratimA banAye jAne kA vidhAna hai / ' pazcAt kAla meM svataMtra rUpa se bhI yakSa-yakSiyoM kI pratimAeM banAI jAne lagI thI / yadyapi tAMtrika yuga ke prabhAva se vivaza hokara jaino ko ina devoM kI kalpanA karanI par3I thI kintu inheM jaina paraMparA meM sevaka yA rakSaka kA hI darajA milA, na ki upAsya deva kA / prAzAdhara paMDita ne sAgAradharmAmRta meM likhA hai ki prApadAyoM se prAkulita hokara bhI dArzanika zrAvaka unakI nivRtti ke liye zAsana devatAoM ko nahIM bhajatA, pAkSika zrAvaka aisA kiyA karate haiM / somadeva sUri ne spaSTa kiyA hai ki tInoM lokoM ke ipTA jinendra deva aura vyantarAdika devatAnoM ko jo pUjAvidhAna meM samAna rUpa se dekhatA hai, vaha naraka meM jAtA haiM / unhoMne svIkAra kiyA hai ki paramAgama meM, zAsana kI rakSA ke liye zAsana devatAoM kI kalpanA kI gayI hai| yakSa yakSiyoM kI pratimAeM sarvAgasundara, sabhI prakAra ke pralaMkAroM se bhUSita aura apane apane vAhanoM tathA prAyudhoM se yukta banAne kA vidhAna hai / ve karaNDa mukuTa aura patrakuNDala dhAraNa kiye jAya: lalitAsana meM banAyI jAtI hai / caturviMzati yakSa zAsana-yakSo kA sUciyAM tiloyapaNNattI, pravacanasAroddhAra, abhidhAnacintAmaNi, pratiSThAsArasaMgraha, pratiSThAsAroddhAra, pratiSThAtilaka, nirvANakalikA, mAcAradinakara prAdi prAdi jaina granthoM meM tathA aparAjitapRcchA maura rUpamaNDana jaise anya vAstuzAstrIya granthoM meM milatI haiM / tiloyapaNNattI, pratiSThAsArasaMgraha, abhidhAna cintAmaNi aura aparAjitapRcchA meM vaNita sUciyAM yahAM dI jA rahI hai| 1. vasunAnda, 5/12 2. upAsakAdhyayana, dhyAna prakaraNa, zloka 667-666 / 3. vasunandi, 4/71
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ trimukha sumukha mAMka tiloyapa0 pratiSThAsArasaM0 abhi0ci0 govadana gomukha gomukha mahAyakSa mahAyakSa mahAyakSa trimukha trimukha yakSezvara yakSezvara yakSanAyaka' tabara tuvara tumbaru mAtaMga pUSpa vijaya mAtaMga mAtaMga ajita zyAma vijaya 6 brahma ajita ajita brahmezvara brahma Izvara yakSezvara SaNmukha kumAra pAtAla caturmava SaNmukha kinara pAtAla pAtAla kipuruSa kinara kinara 16 garuDa garuDa gaDa 17 gaMdharva gaMdharva gaMdharva prapa010 tIrthakara gomukha RSabha mahAyakSa ajita trimukha saMbhava caturAnana abhinaMdana tumbaru sumati kusuma padmaprabha mAtaga supAva vijaya candraprabha jaya puSpadanta brahmA zItala kinareza zreyAMsa kumAra vAsupUjya SaNmukha vimala pAtAla anaMta kinara dharma garuDa zAnti gadharva kuntha brahma kumAra kumAra 1 triSaSTizalAkApuruSacarita aura amarakAvya ma yakSazvara tathA pravacanasAroddhAra aura nirvANakalikA meM Izvara nAma kahA hai| 2. nemicandra ne tuMbaru likhA hai| 3 hemacandra ke hI vipaSTizalAkApuruSacaritra meM tathA anya mabhI zvetAmbara grantho meM kumuma nAma milatA hai / 4 prAzAdhara ne brahmA kahA hai / prAcAra dinakara meM bhI brahmA nAma hai / 5. viSapTizalAkApumpa rata meM Izvara aura prAcAra dinakara meM yakSagaja ___ nAma milatA hai| 6 nemicandra ne pratiSThAtilaka meM SaNmukha nAma batAyA hai / 7. nemicandra ne gaMdharvayakSezvara kahA hai| 8. prAcAradinakara me gaMdharvarAja paura nirvANakalikA me gaMdharvayakSa /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna kubera bhRkuTi m guhyaka khendra yakSendra yakSeza para 16 varuNa kubera kubera kubera malli bhRkuTi varuNa varuNa varuNa munimuvrata gomadha bhRkuTi bhRkuTi nami pAvaM gAMmada gomedha gomedha nemi mAtaMga dharaNa pAva pAca pArzva mAtaMga mAtaMga mAtaMga mahAvIra tiloyapaNNanI aura pratiSThAmAramaMgraha kI mUciyA digambaroM dvAga mAnya haiM / abhidhAnacintAmaNi kI mUrcI TvetAmbara parampaga kI mUvI hai / apagajitapacchA ne caturAnana aura jaya jaise naye nAma jor3a diye hai| tiloyapaNNatI kI sUcI meM kramAMka 5 ke pazcAt eka nAma chaTa jAne se kramabheda ho gayA hai aura usake kAraNa mAtaMga yakSa caubIsaveM ke bajAya teIsave sthAna para prA gayA hai| caubIsa kI sUcI pUrI karane ke liye tiloyapaNNatnI ma guhyaka ko aMtima yakSa kalpita kiyA gayA / guhyaka ke nAma ke pazcAt idi eda jakvA caurbIma umabhapahudINa kA ullekha hone se guhyaka eka nAma hI pratIta hotA hai na ki yakSa kA paryAyavAcI / digambaro prAra shvetaambr| kI mAnyatA na yakSoM ke nAmAM ke sabaMdha meM jo bheda hai, vaha saMkSepa meM nimna prakAra hai : cauthe tIrtha kara ke yakSa kA nAma niloya paNNanI meM yajJezvara kina pravacanasAroddhAra meM Izvara batAyA gayA hai / aparAjita pRcchA meM diye gaye catuganana nAmakA AdhAra ajJAta hai / chaThe yakSa kA nAma digambara paramparA meM puSpa aura zvetAmbara paramparA meM kusuma prasiddha hai| abhidhAnacintAmaNi me sumukha nAma hone para bhI usake racayitA prAcArya hamacandra ne viSTi galAkApuruSAratra meM kusuma nAma batAyA hai / pAThave yakSa kA nAma digambaroM meM zyAma aura zvetAmbaroM me vijaya pracalita hai / gyArahaveM yakSa kA digambara loga Izvara kintu zvetAmbara yakSezvara kahate hai / aThArahave yakSa kA nAma digambara granthoM meM khendra para zvetA mbara granthoM meM yakSendra milatA hai / gomeda nAma digambaroM meM adhika pracalita hai 1. nAmacandra na gAmagha nAma diyA hai| pratiSThAsAramagraha meM cUka ma nAma raha gayA hai kintu prAzAdhara ke pratiSThAsAroddhAra me gomeda nAma kA ullekha hai| 2. pravacanasArobAra meM vAmana nAma milatA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSa 66 kintu zvetAmbara grantho me sarvatra gomedha nAma hI milatA hai / teIsave tIrthakara pArzvanAtha ke yakSa kA nAma digambara paramparA ne dharaNa yA dharaNendra hai kintu zvetAmbara paramparA meM pArzva / zvetAmbara parampA ke pravacanamAroddhAra me ume vAmana kahA gayA hai / uparyukta cataviMzati yakSoM ke grAsana, vAhana, prAyudha prAdi kA pratimAzAstrIya vivaraNa dono paramparAmro ke granthoM ke anusAra nIce diyA jA rahA hai / gomukha prathama tIrthakara RSabhanAtha ke zAsana yakSa gomukha kA varNa svarNa jaisA pIta hai" / digambara paramparA meM isa yakSa ko vaSavAhana aura zvetAmbara paramparA me gajavAhana mAnA gayA hai / AcAradinakara meM ise vRSavAhana ke sAtha dviradagoyukta zraura aparAjita pRcchA meM vRSavAhana kahA gayA he / digambara paramparA me gomukha ko yathAnAma tathAsvarUpa arthAt vRSamukha yA govAka batAyA jAtA hai / digambara paramparA ke anusAra isake mastaka para dharmacakra hotA hai / rUpamaNDana me yaha yakSa gajAnana hai' para aparAjita pRcchAkAra vRSamukha batAte hai / " yakSa gomukha caturbhuja hai | zvetAmbaroM ke anusAra usake dAya hAthA meM se eka varada mudrA meM hotA hai aura dUsarA akSamAlAyukta | bAyeM hAthoM ke zrAyudha mAtuliMga aura pAza hote hai / " aparAjita pRcchA aura rUpamaNDana meM bhI yahI Ayudha batAye gaye hai kintu vahA dAye aura bAyeM hAthoM kA alaga alaga ullekha nahI kiyA gayA hai / vamunandi na alaga thalaga hAthoM ke zrAyudhA kA ullekha na karate huye parazu, bIjapUra, prakSasUtra aura parada, ye cAra prAyudha batAya hai / prAzAdhara' aura nemicandra' ne uparale bAye hAtha me parazu uparane dAye hAtha meM akSamUtra, 1. aparAjita pRcchA meM zvatava banAyA hai, vaha bhUla hai / 2. prazAdhara ne vRSacakrazIrSam aura nemicandra ne mUrdhnAdhitadharmacakram kahA hai / jAna paDatA hai ki gomukha ko dharma (vRpa) kA rUpa diyA gayA hai jo vRSamukha huA karatA hai / 3. 6/17 4. 221/43. 5. grAcAradinakara, nirvANatra likA, triSaSTizalAkA prapacaritra Adi me / 6. pratiSThAsArasaMgraha, 5 / 13-14. 7, pratiSThAsAroddhAra, 3 / 126 8. pratiSThAtilaka, pRSTha 331 /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna nicale bAyeM hAthameM bIjapUra phala aura nicale dAyeM hAthako varadamudrA meM sthita batAyA hai| mahAyakSa dvitIya tIrthakara ajitanAtha ke mahAyakSa nAmaka yakSa kA varNa digambara paramparA meM mone jaisA pIta para zvetAmbara paramparA meM zyAma batAyA gayA hai| donoM parampa gaeM isa yakSa ko caturmukha, aSTabhaja aura gajavAhana mAnatI haiM, kevala mAyudhoM ke viSaya meM matabheda hai / vasunandi ne prAyudhoM kA nAmollekha nahIM kiyA hai / nemicandra ne cakra, trizUla, kamala, aMkuza, khaDga, daNDa, parazu aura pradAna (varada) ye Ayudha batAye haiN|' AgAdhara ne cakra, trizUla, kamala aura aMkuza ko bAyeM hAthoM ke Ayudha tathA khar3aga, daNDa, parazu aura varada inheM dAyeM hAthoM kA Ayudha kahA hai / ' zvetAmbara paramparA ke prAcAra dinakara, nirvANakalikA Adi ne bAyeM hAthoM meM abhaya, mAtuliMga, aMkuza aura zakti tathA dAyeM hAthoM meM mudgara, varada, pAza aura akSasUtra ina prAyudhoM kA honA batalAyA hai|' aparAjitapacchA meM zvetAmbara paramparA kA anusaraNa kiyA hai aura tadanusAra AThoM Ayudha ginAye haiM kintu dAyeM-bAyeM hAthoM ke prAyudha alaga alaga nahIM khe|" trimukha tRtIya tIrthakara saMbhavanAtha kA trimukha nAmaka yakSa yathAnAma tayArUpa arthAt tIna mugva vAlA hai| usake pratyeka mukha meM tIna prAMkhe hone ke kAraNa prAcAra dinakara meM use navAkSa bhI kahA gayA haiM / trimukha kA varNa zyAma, vAhana mayUra aura bhujAeM chaha hai / digambara paramparA meM, isa yakSa ke bAyeM hAthoM me cakra, talavAra aura aMkuza tathA dAyeM hAthoM meM daNDa, trizUla aura sitakatikA ye Ayudha batAye gaye hai / ' zvetAmbara paramparA meM, vAyeM hAthoM ke prAyudha mAtuliMga, nAga aura prakSasUtra tathA dAyeM hAthI ke prAyudha nakula, gadA bhaura prabhaya hai / triSaSTizalAkA paruSacaritra meM bAyeM hAthoM ke prAyadhoM meM nAga ke sthAna para dAma ( mAlA ) kA 1. pratiSThAtilaka, pRSTha 313 / 2, pratiSThAsAroddhAra, 3/13 / 3. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 174; nirvANakalikA, pannA 34 / 4 aparAjinapacchA, 221/44. / 5. pratiSThAsAroddhAra, 3/131; pratiSThAtilaka, pRSTha 332 6. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 174 ; nirvANa kalikA, pannA 34 /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSa ullekha milatA hai / aparAjitapRcchA ( 221/45) me parazu, akSa, gadA, cakra, zaMkha aura varada, ina prAyudho kA vidhAna hai kintu aparAjitapRcchA kA prAdhAra kauna sI paramparA hai, yaha samajha me nahI pAtA / yakSezvara caturSa tIrthakara abhinandananAya ke yakSakA nAma yakSezvara hai / pravacanasAroddhAra aura nirvANakalikAme use mAtra Izvara kahA gayA hai / aparAjitapRcchA me caturAnana nAma batAyA gyaa| para usakI kisI anya grantha se puSTi nahI hotii| yakSezvara kA varNa zyAma, vAhana gaja' aura bhujAe~ cAra hai| digambara paramparA me isa yakSake dAye hAtho me bANa aura talavAra tathA bAye hAyoM me dhanuSa aura DhAla, ye Ayudha kahe gaye hai| zvetAmbara paramparA ke anusAra vaha dAyeM hAtho me mAtuliga aura akSasUtra tathA bAye hAtho meM aMkuza aura nakula dhAraNa karatA hai / ' aparAjitapRcchA dvArA nAga, pAza, vana aura akuza ina cAra prAyudho kA vidhAna kiyA gayA hai kinta vaha na to zvetAmbara mAnyatA ke anusAra hai aura na digambara mAnyatA ka / tumbaru paMcama tIrthaMkara sumatinAtha kA yakSa tumbaru / / kahI kahI ise tambara bhI kahA gayA hai / tiloyapaNNatI ne tambarava nAma sa isakA ullekha kiyA hai| tumbarU kA varga digambaro ke anusAra zyAma aura zvetAmbaro ke anumAra zveta hai / isk| vAhana gADa batAyA gayA hai aura bhujAe~ cAra / digambara paraparA ke grantho me tumbaru yakSa ko sapaMyajJApavItadhArI kahA hai| prAyudhavicAra meM, digambara parampaga isa yakSa ke dono uparale hAthA me garpa, nIce ke eka hAtha kA varadamudrAyukta aura dUsare hAtha meM phala (bIjapUra) mAnatI hai jabaki zvetAmbara paramparAke anusAra isake dAye hAtho ke prAyudha varada aura zakti tathA bAye 1 aparAjitapRcchA ma hamavAhana / 2. pratiSThAsAroddhAra, 3/132; pratiSThAtilaka, pRSTha 332 / 3. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 174 ; nirvANakalikA pannA 34 / 8 pratiSThAmAramagraha, 5/23-24; pratiSThAsAroddhAra, 3/133; pratiSThAtilaka, pRSTha 332 /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 jaina pratimAvijJAna hAthoM ke prAyudha gadA aura pAza haiN| pravacanasAroddhAra aura prAcAradinakara mere pAza ke sthAna para nAgapAga kA, evaM nirvANakalikAme' bAyeM hAtho ke AyudhoM meM nAga aura pAya kA alaga alaga ullekha kiyA gayA hai| aparAjitapRcchAne prAyudha vicAra meM digambara parampaga kA anumaraNa kiyA hai / puSpa / kumuma chaThe tIrthakara padmaprabha ke yakSa kA nAma digambara loga puSpa batAte hai paura zvetAmbara loga kumuma / abhidhAnacintAmaNi meM ise sumukha kahA hai parantu triSaSTizalAkApuruSacaritameM kusuma nAma se hI varNana hai / varNa vicAra meM digambara granthoM meM zyAma aura svetAmbara granthoM meM nIlavarNa hone kA ullekha hai / isa yakSakA vAhana mRga hai / vasanandi aura aparAjinapacchAkAra ne ise dvibhuja kahA hai kintu digambara paramparAke hI prAzAdhara aura nemicandra ne zvetAmbaroM ke samAna isa yakSa ko caturbhaja mAnA hai / vamunandi ne prAyudhoM kA ullekha nahI kiyaa| aparAjitapRcchA meM gadA aura akSamUtra ye do prAyudha kahe gaye haiN| prAzAdhara aura nemicandra ne dAyeM hAthoM ke prAyudha kunta aura varada tathA bAyeM hAtho ke prAyudha kheTa aura abhaya batAye hai / ' zvetAmbara paramparAmeM phala aura abhaya dAyeM hAthoM ke tathA nakula aura prakSasUtra bAyeM hAthoM ke prAyudha hai / ' mAtaMga saptama tIrthakara supArzvanAtha ke yakSa mAtaMga ko digambara kRSNa varNa kA aura zvetAmbara nIla varNa kA batAte hai / vasunandi ne ise vakratuNDa tathA prAzAdhara aura nemicandra ne kuTilAnana yA kuTilAnanogra kahA hai| arthAt isa yakSa kA mukha varAha jaisA hotA hai / digambara isa yakSako siMhavAhana aura zvetAmbara gajavAhana kahate hai / aparAjitapRcchAmeM meSavAhana batAyA gayA hai / digambaroM 1. triSaSTizalAkApuruSacarita ke anumAra / 2. udaya 33, pannA 174 / 3. pannA 35 / 4. prAcAradinakara kI mudrita prati meM turaMga hai kintu vaha saMbhavataH kuraMga (mRga) ke sthAna para mudraNa kI bhUla hai / 5. pratiSThAsAroddhAra, 3/134; pratiSThAtilaka, pRSTha 333 / 6. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 174; nirvANakalikA, pannA 35 /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSa ke anusAra mAtaMga yakSa dvibhuja hai / aparAjitapacchA ne bhI ise dvibhuja kahA hai para zvetAmbara caturbhuja kahate haiM / digambaroM ke anusAra mAtaMgake dAye hAtha meM zUla aura bAye hAthame daNDa hotA hai / ' zvetAmbara andho me cAra prAyudha ginAye gaye hai / triSaSTizalAkApuruSacarita aura pravacanasAroddhAra meM dAye hAthoM ke prAyudha bilva praura pAza tathA bAyeM hAtho ke Ayudha nakula aura aMkuza kahe gaye hai / nirvANakalikA meM bhI inhI kA ullekha hai| kintu prAcAradinakara me pAza ke sthAna para nAgapAza kA aura nakula ke sthAna para vajra kA vidhAna hai' jo viziSTa bAta hai| zyAma / vijaya aSTama tIrthakara candraprabha ke yakSa kA nAma digambaro me zyAma praura zvetAmbaro meM vijaya pracalita hai / vijaya nAmaka yakSa kA nAma tiloyapaNNattI meM bhI milatA hai / yadyapi vaha yakSa saptama kramAka para hai to bhI itanA to jJAta hotA hI hai ki pUrva meM vijaya yakSa kA nAma digambaro kI sUcI meM bhI thaa| zvetAmbara bijaya yakSa kA varNa zyAma yA harita batAte hai / digambaro kA yakSa bhI zyAmavarNa hai / sabhava hai ki zyAmavarNa hone ke kAraNa yakSa kA nAma tI vaisA pracalita ho gayA ho| zyAma yakSa kapAtavAhana tA para vinaya kA vAhana hasa hai / zyAma caturbhuja hai para vijaya dvibhuja / dAnA hI minatra hai| vamunandi na zyAma ke prAyudha phala, akSasUtra, parazu aura varada kaha hai|' pAzAdhara pAra namicandra ne dAye aura bAye hAtho ke alaga-alaga prAyudha batAye hai / dAye hAtho meM akSamAlA pro ra varada tathA bAyaha thA meM parazu aura phala / ' aparAjitapRcchA meM parazu, pAza, prabhaya pora varada, ye prAyudha kahe gaye hai / 1 pratiSThAsAroddhAra, 3/135; pratiSThAtilaka pRSTa 333 / 2. pannA 35 / 3 udaya 33, pannA 174 / 4. pravacanamAroddhAra me caturbhaja / 5. pratiSThAmAramaMgraha, 5/30 6. pratiSThAsAroddhAra, 3/136; pratiSThAtilaka, pRSTa 333
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 jana pratimAvijJAna pravacanasArobAra meM do cakra aura do mudgara / kintu anya zvetAmbara graMtho me dAye hAtha meM cakra aura bAye hAtha me mudgara hone kA ullekha milatA hai|' padmAnaMda mahAkAvya meM dAye hAtha kA mAyudha khaDga batAyA gayA hai|' ajita nauve tIrthakara puSpadanta yA suvidhinAtha ke yakSa yA nAma ajita hai / aparAjitapRcchA me umakA varNana jaya nAma se kiyA gayA hai / ajita kA varNa zveta, vAhana karma aura bhujAeM cAra hai / digmb| ke anumAra ajita yakSa ke dAya hAtha akSamAlA aura varadamudrA me yukta hote hai tathA vAye hAtho meM zakti aura phala hote hai / ' zvetAmbarI ke anusAra ajita ke dAya hAtho meM mAtuliga aura akSamUtra tathA bAyeM hAtho me nakula aura kunta (bhAlA) hote hai| AcAra dinakara ne akSasUtra ke sthAna para parimalayukta mukkAmAlA kA ullekha kiyA hai / aparAjitapRcchA ke prAyudha vicAra me digambara graMtho kA anumaraNa kiyA gayA hai para dAye aura bAye hAtho ke Ayudha alaga nahI kahe gaye he / brahma dasave dIrthakara zItalanAtha kA yakSa brahma zvetavarNa, kamalAsana "aSTabAhu aura caturmukha hai| zvetAmbara graMtho meM usake dvAdazAkSa hone kA ullekha hai / AzAdhara' aura nemicandra ne usake dAye hAtho ke prAyudha zara, parazu, khaDga aura varada tathA vAye hAtho ke prAyudha dhanuSa, daNDa, kheTa, aura vajra batAye hai / zvetAmbara graMthoM meM mAtuliMga, abhaya, pAza aura mudgara ye dAye haath| ke tathA gaTA. prakA. nakala prora prakSasatra ye bAye dAtho ke prAyadha kahe gaye haiM / 1. nivoNakAlakA, pannA :5; prAcArodanakara, udaya 33, pannA 174 ; pipTizalAkApuruSacaritra / 2. aTa majinacaritra, 17 / 3. pratiSThAsAroddhAra, 3/135; pratiSThAtilaka, pRSTha 333 / 4, udaya 33, pannA 174 / 5. aparAjitapRcchA me haMsavAhana / 6 pratiSThAsAgeddhAra, 3/138 7, pratiSThAtilaka, pRSTha 334 / 8. nirvANakalikA, pannA 35; prAcAradinakara, udaya 33, pannA 174 ; triSaSTizalAkApuruSacarita ityAdi /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSa 75 Izvara gyArahaveM tIrthakara zreyAMsanAtha kA yakSa Izvara yA yakSezvara hai / hemacandra prAcArya ne abhidhAnacintAmaNi meM yakSezvara nAma se aura triSaSTizalAkApuruSacarita meM Izvara nAma se isa yakSa kA ullekha kiyA hai| prAcAra dinakara ne yakSarAja aura aparAjitapRcchA ne kinareza nAma batAyA hai / Izvara yA yakSezvara kA varNa zveta aura vAhana vRSa hai / vaha trinetra evaM caturbhuja hai / digambara paramparA kA yakSa dAyeM hAthoM meM prakSasUtra aura phala tathA bAyeM hAthoM meM trizUla aura daNDa dhAraNa karatA hai / zvetAmbara paramparA meM yakSa ke dAyeM hAtho me mAtuliMga aura gadA tathA bAyeM hAthoM me nakula aura prakSasUtra hote haiM / aparAjitapRcchA meM trizUla, prakSasUtra, phala aura varada, ye prAyudha batAye gaye hai| kumAra bArahave tIrthakara vAsupUjya kA yakSa kumAra zveta varNa kA hai|' usakA vAhana haMsa hai / ' digambaroM ke anusAra isa yakSa ke tIna mukha aura chaha bhujAeM hotI hai kintu zvetAmbaro ne ise caturbhuja hI kahA hai / aparAjitapRcchA meM bhI kumAra yakSa ko caturbhuja batAyA gayA hai| paDabhaja kI yojanA meM isake dAyeM hAthoM ke Ayudha bANa, gadA aura varada tathA bAyeM hAthoM ke prAyudha dhanuSa, nakula aura phala hote hai|' aparAjitapRcchA meM dhanuSa, bANa, phala aura varada kA vidhAna hai para zvetAmbara graMtho me dAye hAthoM ke Ayudha mAtuliga aura bANa tathA bAye hAyo ke Ayudha nakula aura dhanuSa batAye gaye hai|' paNmukha caturmukha terahave tIrthakara vimananAtha ke yakSa kA nAma tiloyapaNNattI me paNmukha batAyA gayA hai / zvetAmbara paramparA meM bhI usakA nAma SaNmukha milanA hai / digambara parampaga ke nemicandra ne SaNmukha nAma se tathA vamunandi aura AgAdhara 1. pratiSThAsAroddhAra, 3-136 ; pratiSThAtilaka, pRSTha 334 2. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 175; nirvANakalikA 35 3. amaracandra ke kAvya meM zyAmavarNa batAyA gayA hai / 4. aparAjitapRcchA meM zikhivAhana / 5. pratiSThAsArodAra, 3/140; pratiSThAtilaka, pRSTha 334 / 6. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 175; nirvANakalikA pannA 35
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana pratimAvijJAna ne caturmumba nAma meM isakA varNana kiyA hai / zvetAmbage ne SaNmukha kA varNa zveta batAyA hai kintu AzAdhara caturmukha ko harita varNa kahane hai| yakSa kA vAhana mayUra hai pIra bhujAe dvAdaza / ' mugyo kI yojanA meM vamunandi aura prAgAdhara ne caturmukha para nemicandra ne paNmugva banAyA hai arthAt jima granthakAra ne yakSa kA jo nAma batAyA tadanusAra mukhayo nA bhI batAyo / prAcAradinakara me dvAdazAkSa hone ke ullega meM vaha SaNmukha jJAta hotA hai| vamunandi ne prAyudhoM kA vivaraNa nadI diyaa| prAgAdhara aura nemicandra uparale pATha hAthA meM parazu batAte hai aura zeSa cAra hAyA me kramaza. talavAra, prakSamAlA, kheTaka aura daNDa / ' zvetAmbara paramparA meM dAye hAthA ke Ayudha phala, cakra, bANa, khaDga, pAya aura prakSasUtra tathA bAyeM hAtho ke Ayudha nakula, cakra, dhanuSa, DhAla, aMkuza aura abhaya batAye gaye haiM / ' aparAjitapRcchA ma vajra, dhanuSa, vANa, phala Ara vagda ina pAca prAyudho kA * mollekha kiyA gayA hai / pAtAla caudahave tIrthakara anantanAtha ke yakSa pAtAla vA varga lAla hai| vAhana makara hai aura tIna mugva hote hai / digambara prAmnAya meM isake mastaka para niphaNa nAga kA honA batAyA gayA hai kintu prAcAradinakara na paTavAgayukta pahA hai| pAtAla kI chaha bhajAe hai / digambara paramparA ke anusAra dAyaM ora kA tIna bhajAyo me akurA, zUla, aura kamala tathA bAye ora ko bhajAyo ma cAbuka, hala, aura phala ye prAyudha hote hai| aparAjitapRcchA me vajra, a kuza, dhanuSa, bANa, phala aura varada isa prakAra chaha Ayudha batAye hai / zvatAmbara parampaga ke grathoM ma dAye hAthA ke prAyadha kamala, khaDga aura pAza tathA bAye hAtho ke Ayudha nakala, DhAla aura akSamatra kahe gaye hai|' 5. apa gAjata pRcchA SaDbhuja kahatI hai / prAzAdha ra aATapANi batAne he para basunandi na dvAdazabhuja likhA hai / 2 pratiSThAsAroddhAra, 3/41; pratiSThAtilaka, pRSTa 335 3 triSaSTizalAkApuraSacaritra / nirvANakalikA / grAcAradinakara prAdi / 4. amaracandra ke mahAkAla me tAmravarNa batAyA hai| 5 pratiSThAsAroddhAra, 3/142; pratiSThAtilaka, pRSTha 335 / 6 prAcAradinakara, udaya 33, pannA 175; nirvANakalikA, pannA 36 ; viSTizalAkApuruSacaritra mAdi /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSa kinnara 77 paMdrahaveM tIrthakara dharmanAtha kA yakSa kinnara hai / usake zarIra kA varNa lAla hai jise vasunandi ne padmarAgamaNi ke samAna aura pragAdhara ne pravAla jaisA batAyA hai | zvetAmbara granthoM meM bhI aruNa varNa kA ullekha hai / digambara paraMparA ke anusAra kinnara kA vAhana mIna hai kintu zvetAmbara paramparA ke anusAra vaha kUrma hai / kinnara ke mukha tIna' aura bhujAeM chaha haiM / digambaroM ke anusAra usake dAyeM hAthoM ke prAyudha mudgara, akSamAlA aura varada tathA bAyeM hAthoM ke Ayudha cakra, vajra aura aMkuza hai / " zvetAmbaroM ne dAyeM hAthoM meM prabhaya, bIjapUra aura gadA tathA bAye hAthoM meM kamala kSamAtA prAra nakula ye prAyudha batAye hai| prArAjita pRcchA ke anusAra yaha yakSa pAza, aMkuza, dhanuSa, bANa, phala aura varada isa prakAra chaha grAyudha dhAraNa karatA hai / garuDa solahave tIrthakara zAntinAtha ke yakSa garur3a kA varNa zyAma hai / usaka mukha varAha jaisA hai / usakA vAhana bhI varAha mAnA gayA hai kintu hemacandra ke anusAra vaha gajavAhana aura aparAjita pRcchA kAra ke anusAra zukavAhana hai / dono paramparAtrI ke anusAra garuTa yakSa caturbhuja hai kintu digambara loga usake dAyeM hAtho me vajra aura cakra tathA bAyeM hAthoM meM kamala aura phala ye zrAyudha batAte hai jabaki zvetAmbaro ke anusAra garuDa yakSa ke dAyeM hAthoM meM bIjapUra zrIra kamala tathA bAye hAthoM meM nakula aura prakSasUtra ya cAra grAyudha hote hai| aparAjita pRcchA meM pAza, aMkuza, phala aura varada isa prakAra grAyudha kahe gaye hai / gadharva satrahave tIrthakara kunthunAtha kA yakSa gaMdharva hai / usa gaMdharvayakSezvara, gaMdharvarAja yAdi bhI kahA jAtA hai / gaMdharva kA varNa zyAma hai / vasunandi aura AzA 1. grAcArAdana karakAra paNnayana kA bhI malaga se ullekha karata hai | 2. pratiSThAmAgadvAra, 3 / 143; pratiSThAnilaka, pRSTha 335 / 3. tripaTizanAkA puruSacaritra, nirvANakalikA, AcAradinakara Adi Adi / 8. pratiSThAsAroddhAra, 3 / 144 pratiSThAtilaka, pRSTha 336 5. AcAradinakara, udaya 33, pannA 175; nirvANakalikA, pannA 36 ; triSaSTizalAkApuruSacaritra Adi Adi /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna ghara ke anusAra gaMdharva yakSa pakSiyAnasamArUDha hai kintu zvetAmbara grantho meM usakA vAhana haMsa banAyA gayA hai / aparAjita pRcchAkAra ke anusAra gaMdharva kA vAhana zuka hai / 78 yaha yakSa caturbhuja hai / praparAjitapRcchA ne isake Ayudha kamala, aMkuza, phala aura varada ye cAra kahe haiN| digambara paraMparA ke granthoM meM uparane dono hAtho meM nAgapAza aura nIce ke dono hAthoM meM dhanuSa prora vANa hone kA ullekha hai / ' zvetAmbaro ke anusAra gaMdharva yakSa ke dAyeM hAtho meM se eka hAtha varada mudrA me hotA hai, dUsare me pAga hotA hai tathA vAyeM bhora ke hAthoM meM mAnurniMga aura aMkuza ye do prAyudha huA karate haiM / ' vendra / yakSendra aTArahave tIrthakara zragnAtha ke yakSa ko digambara paramparA vAle vendra kahate hai zraura zvetAmbara paramparA vAle yakSendra / usakA varNa zyAma zraura vAhana zaMkha hai / aparAjita pRcchAkAra ne isa yakSa ko kharavAhana batAyA hai jA betukA jAna paDatA hai / isa yakSa ke chaha mukha, praThAraha prAkhe aura bAraha bhujAe hai / aparAjita pRcchA me kevala SaDbhuja kahA gayA hai / digambara grantho meM isa yakSa ke dAye hAthoM ke prAyudha bANa, kamala, phala, mAlA, akSamUtra aura abhaya tathA bAye hAtho ke zrAyudha dhanuSa, vajra, pAya, mudgara, aMkuza aura varada kahe gaye hai / ' zvetAmbara grantho meM dAyeM hAtho ke Ayudha mAtuliMga, bANa, khaDga, mudgara, pAza aura prabhaya batAye gaye hai / bAye hAthoM ke prAyudhoM ke sabagha me uname kiJcat matavaiSamya lakSita hotA hai / prAcAradinakara aura nirvANakalikA ke anusAra ve zrAyudha nakula, dhanuSa, DhAla, zUla, prakuza aura prakSasUtra hai / triSaSTi zalAkApuru Sacaritra me bhI vahI AyuSa batAye gaye hai kintu amaracaMdra ke mahAkAvya me nakula nahI, cakra kahA gayA hai / 5 1. pratiSThAsArAddhAra, 3 / 145; pratiSThAtilaka, pRSTha 336 2 triSaSTizalAkApuruSacaritra Adi / 3. pratiSThAsArodvAra, 3 / 146 pratiSThAtilaka, pRSTha 336 / 4. AcAradinakara, udaya 33, pannA 175; nirvANakalikA, pannA 36 | 5 zrarajinacaritra, 17-18 /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSa 76 kubera unnIsave tIrthakara mallinAtha kA yakSa kubera hai| pravacanasAroddhAra meM ise kUbara kahA gayA hai| digambaroM ke anusAra kubera indradhanuSa ke samAna citravarNa kA hai| hemacandra ne bhI isakA varNa indradhanuSa sA hI kahA hai kintu prAcAradinakara ne isa yakSa kA varNa nIla batAyA hai / kubera kA vAhana gaja hai|' isakI bhujAe pATha paura mukha cAra haiM / nirvANakalikA ne isake mukho kA prAkAra bhI garuDa jaisA batAyA hai / prAzAdhAra aura nemicandra ke anusAra isa yakSake dAye hAtho me khaDga, bANa, pAza aura varada ye prAyudha tathA bAye hAtho meM DhAla, dhanuSa, daNDa aura kamala hote hai / zvetAmbara paramparA ke anusAra dAye hAtho ma varada, parazu, zUla aura abhaya tathA bAye hAtho ma mudgara, akSamUna, bIjapUra aura zakti hai / nirvANakalikA me dAye mAyudhA ma parazu ke sthAna para pAza kahA gayA hai / varuNa bImave tIrthakara munisuvratanAtha kA yakSa varuNa zvetavarNa va vRSabhavAhana hai| prAzAdhara ne dama yakSako mahAkAya kahA hai| nirvANalikA, pratiSThAsAgaddhAra aura pratiSThAtilaka ke anumAra varaNa jaTAjUTadhArI hai / zvetAmbaro ke anusAra varuNa ke cAra mugva aura digambaro ke anumAra pATha mukha hote hai / kyAki isa yakSa ko trinetra banAyA gayA hai imalie prAcAradinakara na aura spaSTa karane ke lie dvAdazalocana bhI kahA hai| digambara paramparA ma varuNa ke cAra hAtha mAna gaya hai para zvetAmbage ke anusAra yaha yakSa aSTabhuja hai| prAzAdhara aura namicandra na isakA dAyI bhujAmA ka prAyudha kheTa aura khaDga kahe hai / 5 zrAcAra dinakara aura nirvANakalikA ke anusAra dAye hAthA meM gadA, bANa, zakti aura bIjapUra tathA bAra hAthA ma dhanuSa, kamala, parazu aura nakula hota hai / pipaSTigalAkApuruSacaritra aura amarakAvya ma padma kegthAna para prakSamAlA kA honA batAyA 1 aparAjitapRcchA me siha / 2. niSThAsAroddhAra, 3--147, pratiSThAtilaka, pRSTha 337 / 3. prAcArgadanakara, triSaSTizalAkApuruSacagni Adi / 4. nirvANa kalikA, pannA 36 / 5. pratiSThAsAroddhAra, 31148, pratiSThAtilaka, pRSTha 337 / 6. udaya 33, pannA 175 / 7. pannA 36 /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 jaina pratimAvijJAna gayA hai / apagajitapacchA ma pAza, aMkuga, dhanu, bANa, sarpa aura vajra kevala ye hI prAyudha ginAye gaye hai, jisame pratIta hotA hai ki usa grantha ke anusAra yakSa SaDabhuja hai| bhRkuTi ___ ikkImave tIrthakara naminAtha kA yakSa bhRkuTi hai jo kahI bhRkuTirAja, kahI bhRkuTa aura kahIM bhRkuTI bhI kahA gayA hai / imakA varga mone ke samAna hai| yakSa kA vAhana vRSabha hai aura mukha cAra / zvetAmbaro dvArA isa binayana mAne jAne ke kAraNa AcAra dinakara ne dvAdazAkSa kahA hai / digambara paramparA ke prAzAdhara aura nemicandra tathA zvetAmbara paramparA ke anusAra bhRkuTi kI pATha bhujAeM hotI hai kintu vasunandi use catarbhuja kahate hai / vamunandi na kevala tIna hI prAyudhoM kA ullekha kiyA hai, kheTa, khaDga aura phala' kintu AzAdhara aura nemicandra na aMkuza, kamala, cakra, varada, kheTa, asi, dhanuSa aura bANa ye pATha prAyudha ginAya hai| aparAjitapRcchA me zUla, zakti, vajra, kheTa aura DamarU inakA vidhAna hai| zvetAmbaro ke anusAra ima yakSa ke dAye hAtho meM mAliga, gakti, mudgara aura abhaya tathA bAye hAtho ma nakula, parazu, vajra aura prakSasUtra hAta hai|' amara kAvya meM parazu ke sthAna para pAga batAyA gayA hai / gomedha bAImave tIrthakara neminAtha ke yakSa kA nAma gomedha hai jise kahI kahI gomeda bhI kahA gayA hai| gomedha kA varaNaM zyAma hai| zvetAmbaro ne ise navAhana mAnA hai para digambara, nRvAhana ke sAtha puppayAna bhI banAte hai / nemicandra ne kevala puppakavAhana, prAzAdhara ne navAhana aura puSpayAna tathA vamunandi ne puSpayAna ke sAtha makaravAhana bhI kahA hai| gomedha trimukha hai| umako chaha bhujAeM hai / vasunandi isake SaDbhuja hone kA ullekha karate hai kintu unhAna akSasUtra aura yaSTi kevala ina do Ayudho kA hI nAmollekha kiyA hai| prAzAdhara aura nemicandra ne dAye hAtho meM phala, vaja mora varada tathA bAye hAtho me drughaNa (mudagara), kuThAra aura daNDa batAye hai|' 1. pratiSThAsArasaMgraha, 5/56 2. pratiSThAsArodAra, 3/146; pratiSThAtilaka, pRSTha 337, 3 prAcAradinakara paura nirvANakalikA 4. prAtaSThAsArodAra, 3/150 mora pratiSThAtilaka, pRSTha 337
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSa 81 zvetAmbara paramparA ke anusAra yakSa ke dAya hAthoM me mAtuliMga, parazu paura cakra tathA bAMye hAthoM meM nakula, zUla aura zakti ye Ayudha haiN|' jaina granyoM meM sarvAla yA sarvAnubhUti nAmaka eka yakSa kA ullekha bahuna milatA hai| vaha gomedha se abhinna ho sakatA hai / isa saMbaMdha meM prAge vicAra kiyA jaavegaa| dharaNa pArzva teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha ke yakSa ko digambara paramparA vAle dharaNa yA dharaNendra aura zvetAmbara paramparA vAle pArzva yakSa kahate hai| pravacanasAroddhAra meM isa yakSa kA nAma vAmana batAyA gayA hai| bhairavapadmAvatIkalpa (jo digambaroM meM bhI mAnya hai) me pArzvanAtha ke yakSa ko pArzva yakSa kahA gayA hai| uma grantha meM isa yakSa ko nyagrodhamUlavAmI, zyAmAMga aura trinayana batAyA gayA hai / tiloyapAnI meM bhI pArzva nAmaka yakSa kA ullekha hai|' dharaNa aura pArzva donoM hI rUpa meM isa yakSa kA varNa zyAma, vAhana karma aura bhujAeM cAra hai / ' zvetAmbara parampaga meM pAzvaMyakSa kA gajamukha mAnA gayA hai / rUpamaNDana meM bhI umA prakAra ullekha hai| aparAjita pRcchA meM vaha sarparUpa hai jo digambaroke anukUla hai| digambaro ke anumAra dharaNa ke mauli meM vAsuki (marpa) kA cihna hotA hai / prAcAradinakara tathA anya zvetAmbara granthoM meM bhI pArzvayakSa ka mastaka para mapaMphaga kA chatra batAyA hai| apagajitapRcchA meM pArzva yakSa ke pAyudha dhanupa, bANa,bhRNDi, mudgara, phala aura varada kahe gaye haiM digambaro ke anumAra dharaNa ke uparale dAnoM hAthoM meM vAsuki (marpa), nicalA dAyA hAtha varadamudrA meM aura nicale bAye hAtha me nAgapAza hotA hai / zvetAmbarI ke anumAra pAvaM yakSa ke bAyeM hAthoM meM nakala pora marpa tAte hai kintu dAyeM hAthoM ke prAyudho ke saMbaMdha meM una meM kiJcit matabheda hai| hemacandra aura nirvANakalikAkAra dAyeM hAthoM ke 1. nirvANakalikA Adi / 2. bhairavapadmAvatIkalpa, 3/38 3. tiloyapaNNattI, 4, 635 4. aparAjitapRcchA me chaha kintu rUpamaNDana meM cAra / 5. pratiSThAsAroddhAra, 6/151, pratiSThAtilaka, pRSTha, 338 /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimA vijJAna prAyutra vIjapUra aura sarpa batAte hai jabaki AcAradinakara aura gramAvya meM sarpa ke sthAna para gadA kA ullekha hai | mAtaMga 82 antima tIrthaMkara mahAvIra svAmI kA yakSa mAtaMga hai / digambara use mudga ( mRga) varNa aura zvetAmbara zyAma varNa kahate hai / usakA vAhana gaja aura bhujAeM dI hai | mukha eka hai para digambaroM ke anusAra yaha yakSa apane mastaka para dharma cakra dhAraNa kiye hotA hai / zrAyudhavicAra meM, vasunandi ne varada aura mAtuliMga ye do prAyudha batAye hai / AgAdhara aura nemicandra ne unameM se dAyeM hAtha kA zrAyudha varada aura bAyeM kA phala (mAtuliMga ) kahA hai / aparAjita pRcchA ne bhI yahI vidhAna kiyA hai / zvatAmbara paramparA meM dAyeM hAtha me nakula aura bAye hAtha meM bIjapUra mAnA gayA hai" jisakA anumaraNa rUpamaNDana ne kiyA hai / catuvizati yakSiyAM caubIsa zAsanadeviyAM yA yakSiyoM kI sUciyA tiloya paNNattI, pravacanasAroddhAra, grabhidhAnacintAmaNi, pratiSThAsArasaMgraha, pratiSThAsAroddhAra, pratiSThAtilaka, nirvANakalikA, Adi Adi jaina granthoM tathA anya vAstuzAstrIya granthoM meM milatI haiN| yahAM pUrva kI bhAMti tiloyapaNNanI, pratiSThAsArasaMgraha, abhidhAna cintAmaNi aura aparAjita pRcchA me varNita sUciyA udadhRta kI jA rahI hai. pratiSThAsArasaMgraha tIrthakara cakrezvarI RSabha rohiNI grajita kramAka tiloyapa0 1. cakrezvarI 2. rohiNI 1 tripASTazalAkA puruSacAra nivANakalikA, pannA 37 / AcAradinakara, udaya 33, pannA 176 / amarakAvya, 62-63 apa0 pR0 abhi0 ci0 cakrezvaro cakrezvarI prajitavalA rohiNI 2. 3. pratiSThAsArasaMgraha, 5 65-66 8. pratiSThAsAroddhAra, 3 152; pratiSThAtilaka, pRSTha 338 / 5. AcAradinakara, udaya 33, pannA 176; nirvANakalikA, pannA 37; amarakAvya, 247 6. 7. 8. apara nAma cakrA bhI batAyA hai / pravacanasAroddhAra meM cakrezvarI kintu triSaSTizalAkApuruSacaritra, nirvANakalikA Adi meM prapraticakA nAma milatA hai / pravacanasAroddhAra aura nirvANakalikA meM prajitA / vasunandi ne bhI apara nAma prajitA batAyA hai /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSiyAM gamati kra0 tiloya0 pratiSThAsAra0 prabhi.ci0 aparAjita0 tIrthakara 3. prajJapti prajJapti' duritAri prajJA saMbhava 4. vajrazRMvalA vajazRMkhalA2 kAlikA3 vajrazRMkhalA abhinandana 5, vajrAkuzA purupadattA mahAkAlI naradattA 6. apraticakrezvarI manovegA zyAmA manovegA padmaprabha 7. puruSadattA vAlI zAntA kAlikA mupAravaM 8. manavegA jvAlinI bhRkuTa jvAlAmAlikA candraprabha 9. kAlI mahAkAlI sutArakA mahAkAlI puSpadanta 10. jvAlAmAlinI mAnavI prazokA mAnavI gotala 11. mahAkAlI gorI gorI 12 gArI gAdhArI caNDA gAMdhArikA vApujya 3. gAdhArI varoTI" viditA" virATA vimala 14. roTI anaMtamatI aMkuzA tArikA ananta 5. anaMtamatI mAnamI kandarpA anaMtAgati dharma maanvii| zreyAMma 1. apara nAma namrA banAyA hai / 2. nemicandra ne pavizRMkhalA / vamunandi ne apara nAma duritAri kahA hai| 3. prAcAradinakara meM kAlI nAma milatA hai| 4. apara nAma maMmArI kahA gayA hai / 5. viSTigalAkArUSacarita, nirvANakanikA, prAcAradinakara, pravacana sAroddhAra Adi granyA meM acyutA nAma hai / apara nAma maanvii| 7. nirvANalikA, triSaSTizalAkApurUSacaritra prAdi me zAnti nAma kA ullekha hai| 8. jvAlAmAlinI nAma bhI hai| 6. anya granthoM meM mutArA nAma bhI milatA hai / 10. apara nAma gomedhkii| 11. pravacanasAroddhAra meM zrIvatsA / 12. pravacanasArodAra meM pravarA, tripaSTizalAkApuruSa gtra meM candrA, AcAradinakara aura nirvANakalikA meM pracaNDA / 13. nemicandra ne pratiSThAtilaka meM varoTikA nAma kahA hai| 14. pravacanasAroddhAra meM vijayA nAma hai / i
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 jana pratimAvijJAna kra0 tiloya0 pratiSThAmAra0 abhi0ci0 aparAjita0 tIrthakara 16. mAnasI mahAmAnamI nirvANI' mAnasI zAnti 17. mahAmAnamI jayadevI balA mahAmAnamI kunthu 18. jayA tArAvatI dhAriNI jayA para 16. vijayA aparAjitA dharaNapriyA' vijayA malli 20. aparAjitA bahurUpiNI nagdattA' aparAjitA munisuvrata 21. vahurUpiNI cAmuNDA gAMdhArI bahurUpA nami 22. kRSmAMDI prAmrA' ambikA' ambikA nemi 23, padamA padmAvatI padmAvatI padmAvatI pAva 24. middhAyiNI middhAyikA siddhAyikA siddhAyikA mahAvIra ___ uparyukta sUcI me pratIta hotA hai ki niloyapaNNatnI kI sUcI meM koI eka nAma chuTa jAne se paravA-kAla meM umameM nayA nAma jor3A gayA hai. jisameM mUcI meM visaMgatatA ho gayI / mUla grantha meM molasA agAMtamadI ullekha hone para bhI anaMtamatI kA kramAMka pandrahavAM hI pAtA hai, solahavAM naho / isase spaSTa hai ki sUcI meM bhUla hai / pratiSThAsArasaMgraha meM vasunandi ne ina zAmanadevatAgro meM se pratyeka ke apara nAmoM se bhI maMtrapada kahe hai / 1. grAcAradinakara ma nirvANA kahA gayA hai / 2. pAzAdhara aura nemicandra ne jayA kahA hai / 3. pravacanasAroddhAra meM vaigeTI, triSaSTizalAkApuruSacaritra, nirvANa kalikA prAdi me vrodyaa| 4. prAcAradinakara meM acchu ptikA-nadattA / 5. apara nAma kusumamAlinI / 6. apara nAma kUpmANDI batAyA gayA hai / 7. pravacanasAroddhAra me ambA, triSaSTizalAkApuraSacarita meM kUpmANDI praura nirvANakalikA meM kUSmANDI / zubhacandra ne ambA ke prAmrakU mANDI, aMbilA, tArA, gorI aura vajA nAma bhI batAye haiM / 8. prapara nAma siddhAyinI milatA hai| 6. pravacanasArodAra meM siddhA nAma hai /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSiyA 85 yakSiyo kI sUcI ke vikAsa ke saMbadha na hama Age carcA kareMge / para yahA itanA ullekha kara denA ucita hogA ki saMbhavata: vidyAdeviyo ke nAmoM ko lekara hI yakSiyA kA kalpanA vikasita hRyo / digambaro kI sUcI to spaSTa rUpeNa vidyAdeviyo na prabhAvita hai / uma samaya taka cakrezvarI ko mAnyatA baDha cakI thI iliye ume yadiyA meM prathama sthAna prApta ho gayA aura tatpazcAt vidyAviyo ke nAma vAlo pandha yakSiyo ko sthAna diyA gyaa| kisa prakAra vidyAdeviyo ko yakSiyo ma sthAna milA, isakA anumAna nIce dI gayI tAlikA se makatA hai :R0 vidyAdevI kA nAma digambara AmnAya ma zvetAmbara AmnAya me umI nAma kI yakSA usI nAma kI yakSo 1 rAhiNI dvitIya tIrthakara ko yakSI 2 prajJapti tatIya tIrthakara kI yakSI 3 vajra,gvalA caturtha tIrthakara kI yakSI 4 vajrAkuzA ___ caudahave tIrthakara kI yakSI akuzA 5 apraticakA yA prathama tIrthakara kI yakSI prathama tIrthakara kA yakSI cakrezvarI (zvetAmbara) 6 purupadattA pacama tIrthakara kI yakSI bImave tIrthakara kA yakSI 7 kAlI saptama tIrthaMkara kI yakSA caturtha tIrthakara kI yakSI 8 mahAkAlI (mahAparA) nauve tIrthakara kI yakSI pAcave tArthakara kI yakSI 6 gaurI gyArahave tIrthakara kI yakSI 10 gAdhArI bArahave tIrthakara kI yakSI 51 jvAlAmAlinI AThava tIrthakara kI yakSA (jvAlA) 12 mAnavoM ___gyArahave tIrthakara kI yakSI 13 roTI, roTyA terahave tIrthakara kI yakSI unnIsave tIrthakara kI yakSI 14 acyutA - chaThe tIrthakara kI yakSI 15 mAnasI paMdrahaveM tIrthakara kI yakSI 16 mahAmAnasI molahave tIrthakara kI yakSI hama Upara dekha pAye hai ki yakSo ke nAmoM ke saMbaMdha meM digambara aura zvetAmbara mAnyatApoM me apekSAkRta kama matabheda hai, para yakSiyoM kI sUcI meM
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 jana pratimAvijJAna matabheda adhika vistRta ho gayA hai| donoM paramparAmoM kI yakSiyoM ke varNa, prAsana, vAhana, prAyudha Adi ke saMbaMdha meM alaga alaga vivaraNa nIce prastuta kiyA jA rahA hai| cakrezvarI prathama tIrthaMkara zrI RSabhanAtha kI zAsanadevatA cakrezvarI ko apraticakA bhI kahA jAtA haiM / padmAnaMda mahAkAvya ( 1/83-84 ) meM ullekha hai ki cakrezvarI sabhI devatAoM meM adhidevatA hai aura vahI devI vidyAdeviyoM meM apraticakrA ke nAma se prasiddha hai| cakrezvarI ko kahIM kahI cakrAdevI bhI kahA gayA hai / cakrezvarI devI kI stuti meM svataMtra rUpa se aneka stotroM kI racanA huyI hai| zrI jinadattamUri mahArAja ne bhI cakrezvarI stotra kI racanA kI hai| devI cakrezvarI kA varNa svarNa ke samAna pIta hai / use zvetAmbara granyoM meM garuDavAhanA kahA hai kintu digambara grantho meM vaha gamDavAhanA hone ke sAtha padmasthA bhI hai / aparAjinapRcchA aura rUpamaNDana meM bhI cakrezvarI ko garuDa aura padma para sthita batAyA gayA hai / cakrezvarI caturbhujA, aSTabhujA aura dvAdazabhujA hai / digambara paramparA ke anusAra jaba vaha kamalAsanA hotI hai taba dvAdAbhajA tathA garuDAsana sthiti meM caturbhujA hotI hai / zvetAmbara sampradAya meM prAya: aSTabhujA cakrezvarI kA varNana milatA hai / aparAjitapacchA meM dvAdazabhujA kA vidhAna hai para rUpamaNDana ne garuDAsInA devI ko to aSTabhujA kintu kamala athavA garuDa para pAsIna avasthAmeM use dvAdazabhujAvAlI batAyA hai| aparAjitapRcchA cakrezvarI ko SaTpAda kahatI hai / ' kintu, isakI puSTi kimI anya grantha se nahIM hotii| AcAradinakara ke anusAra yaha devI saumya prAzaya vAlI hai; saccakrA hone para bhI paracakra kA bhaMjana karatI hai| rUpamaNDanakAra ne apTabhujA devI ke vara, bANa, cakra aura zUla ye mAyudha batAye haiM kintu unake anusAra dvAdazabhujA avasthA meM vaha do vaja, pATha cakra, mAtuliMga aura abhayamudrA dhAraNa karatI hai / rUpamaNDana ne dvAdazabhujA devI ke prAyudha aparAjitapRcchA kA anusaraNa karake batAye hai / zvetAmbara paramparA meM cakrezvarI ke dAyeM hAthoM meM cakra, pAza, vANa aura varada tathA bAyeM hAthoM meM cakra, aMkuza, dhanuSa aura vajra, ye prAyudha batAye 1. aparAjitapRcchA, 221/15-16
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSiyAM 87 gaye haiN| prAcAradinakara me bAye hAthoM ke prAyudhoMme cakrake sthAna para cApa kahA gayA hai kintu vaha bhUla pratIta hotI hai kyoki bAye hAthoM kA eka prAyudha dhanuSa vahIM alaga se ginAyA gayA hai| digambara paramparA kI kamalAsanA devI do hAtho me vaja, ATha hAthA me catra aura zeSa do hAthoM meM se eka hAtha me (dAyeM) varada tathA dUsare (bAyeM ) me phala dhAraNa karatI hai| garuDAsanA devI ke do hAtho meM vaja, hote hai aura zeSa do hAtho meM se dAyA hAtha varadamudrAme tathA bAyA hAtha phala dhAraNa kiye hotA hai / cakrezvarI ko svataMtra pratimAe aneka sthAnoM para prApta huyI haiM / isase usakI mAnyatA paura pratiSThA kA anumAna hotA hai / rohiNI ajitA |ajitavalA dvitIya tIrthakara ajitanAtha kI yakSI kA nAma digambara paramparA ke anumAra rohiNI hai jo vidyAdeviyo kI sUco meM bhI upalabdha hai| zvatAmbara loga ume ajitavalA yA ajitA kahate hai / dhyAna dene kI bAta hai ki digambara parampaga ke vamunandi ne rohiNI kA paryAya nAma ajitA batAkara usa nAma se mantrapada kahA hai / rAhigI kA varNa svarga mA pIta hai para prajinavalA zveta varNa kI batAyI gayI hai| prAgajitapadAkAra ne gahiNo ko zvetavarNa kahA hai| digambara natho meM rohiNI ko lohAmana para sthita batAyA gayA hai / aparAjitapacyA ume lAhAmana para rathArUDha kahatI hai| zvetAmbara paramparA ke nirvANakalikA tathA anya grantha bhI ajitabalA ko lohAmanA batAte haiM para prAcAradinakara ke anumAra vaha yakSI gAgAmino hai| gahiNI pora ajitabalA dono caturbhamA hai| aparAjita pacchA ma abhaya, vagda, zaMkha aura catra prAyudho kA vidhAna ? jinheM devI kramagaH nicala grAra uparale hAthA meM dhAraNa karatI hai / vamanandi, grAgAdhara aura namicandra ne bhI cArA prAyudho kI sthiti uparyavata prakAra batAyI hai| 1. nirvANakalikA, patrA 34 tathA anya grantha / 2. prAcAradinakara, udaya 36, pannA 175 / 3. pratiSThAsArasaMgraha, 5/15-16; pratiSThAmAroddhAra, 3/156 aura nemicandra, pRSTha 340 / 4. praniSThAmAramagraha, 5/18; pratiSThAmA roddhAra, 3/157, pratiSThA tilaka, pRSTha 341 /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 jaina pratimA vijJAna zvetAmbaro kI ajitabalA ke dAye hAthoM meM varada aura pAza tathA bAye hAyo me bIjapUra aura aMkuza hote haiM / ' prApti durimAri tRtIya nIrthakara maMbhavanAtha jI kI yakSI kA nAma digambaroM ke anumAra prajJapti prora zvetAmbaro ke anusAra durinAri hai / apagajina pRcchA me ime prajJA kahA gayA hai jabaki vamunandi ne ima yakSI kA paryAya nAma namrA bhI batAyA hai| prajJapti vidyAdeviyoM meM bhI dvitIya sthAna para hai / vasunandi ke mivAya anya sabhI granthakAra ima yakSI ko gaura varNa kahate hai / vamunandi ke anumAra vaha svarNa varga kI hai| digambaro ne prajJapti ko pakSivAhanA kintu zvetAmbaro ne duritAri ko meSavAhanagAminI mAnA hai, kevala grAcAradinakara me ume chAgavAhanA batAyA gayA hai| prApti paDbhajA hai kintu duritAri caturbhujA / aparAjinapacchA me SaDbhajA kA ullekha hai / vasunandi, pAzAdhara aura nemicandra ne devI kI chaha bhujApro me kramaza ardhacandra, parazu, phala, talavAra, kamanu aura varada ye Ayudha banAye hai / 2 aparAjitapRcchAkAra kI sUcI bhinna prakAra kI hai / tadanumAra, abhaya, varada, phana, candra, parazu, aura kamala, ina prAyudho kA vidhAna hai / zvetAmbara pranyo meM meM nirvANakalikA aura prAcAradinakara me dAye hAthA me varada aura akSasUtra tathA bAye hAtho meM abhaya aura phala kA vidhAna hai| kintu viSaSTizalAkApuruSacaritra aura amarakAvya meM phala ke sthAna para sapa kA ullekha kiyA gayA hai / vajra khalA kAlikA caturtha tIrthakara abhinandananAtha ko yakSI kA nAma aparAjitapacchA meM vajazRkhalA hai / vahI nAma digambara parampaga me bhI milatA hai kintu zvetAmbaro meM kAlI yA kAlikA nAma ko devI nRtIya tIrthakara ko zAsana devatA hai / vamunandi ne vajazRkhalA kA paryAya nAma duritAri batAyA hai jo saMbhavata: bhUla hai / vajazRkhalA kA varNa sAne jaisA hai kintu kAlikA kAle varNa kI hai / dono ke 1. nirvANa kalikA, pannA 34; prAcAradinakara, udaya 33 pannA 176 / 2. pratiSThAsAra saMgraha, 5/20; pratiSThAsAroddhAra, 3/158 praura nemicandra pRSTha 341 / 3. nirvANakalikA, pannA 34; prAcAradinakara,udaya 33, pannA 176 / nirvANa kalikA meM prakSamUtra ke sthAna para muktAmAlA batAyI gayI hai|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSiyAM 86 vAhana bhI bhinna bhinna haiM / vajrazRkhalA haMsavAhanA hai para kAlI padmAsanA / bhujAeM donoM kI cAra hI haiM / aparAjitapacchA meM unake prAyudha nAgapAza akSasUtra,phalaka (DhAla ) aura varada banAye gaye haiM jabaki digambara grantha phalaka ke sthAna para phala kahate hai ' jo ThIka jAna par3atA hai| zvetAmbara paramparA ke anusAra kAlikA ke dAyeM hAthoM meM varada aura pAza tathA bAyeM hAthoM meM nAga pora aMkuza huprA karate haiM / puruSa dattA mahAkAlI paMcama tIrthakara sumatinAtha kI zAsanadevI kA nAma digambara puruSadattA aura zvetAmbara mahAkAlI batAte hai / vasunandi ne puruSadattA kA apara nAma saMsArI devI kahA hai / prAzAdhara ne khaGgavarA aura mohanI nAmo kA prayoga kiyA hai / aparAjinapRcchA meM naradattA nAma hai / tiloyapaNNattI meM paMcama sthAna vajrAkuzA kA hai aura puruSa dattA saptama sthAna para hai| purupadattA aura mahAkAlI, donoM kA varNa svarNa ke samAna pIta hai / puruSa. dattA gajavAhanA hai aura mahAkAlI padmAsanA / donoM hI rUpa meM yakSI caturbhujA hai| purupadattA ke dAyeM hAthoM meM cakra aura varada tathA bAyeM hAthoM meM vajra aura phala hote haiN|' mahAkAlI ke dAyeM hAthoM meM varada aura pAza tathA bAyeM hAthoM meM mAtuliMga aura aMkuza batAye gaye haiN|" manovegA/ acyutA uThe tIrthakara padamaprama kI yakSI kA nAma amidhAna-cintAmaNi meM zyAmA kahA gayA hai kintu hemacandra ke hI triSaSTizalAkApuruSacaritra meM vaha acyutA hai / sAmAnyatayA digambaroM ke anusAra manovegA aura zvetAmbaroM ke anusAra acyutA chaThe tIrthakara kI yakSI hai / vamunandi ne manovegA kA apara nAma mohinI bhI batAyA hai| - 1. vamunandi, prAzAdhara aura nemicandra Adi / 2. nirvANakalikA, prAcAradinakara, amarakAvya aura triSaSTizalAkApuruSa critr| 3. pratiSThAtilaka,pRSTha 342; pratiSThAsAroddhAra, 3/160; pratiSThAsAra saMgraha, 5/24-25 4. nirvANakalikA, pannA 35; prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177; amarakAvya, sumaticaritra, 19-20 prAdi /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna manovegA kA varNa svarNa ke samAna hai para acyutA zyAma hai| manovegA kA vAhna zrazva hai / pracyutA naravAnA hai / donoM deviyAM caturbhujA haiM / bhraparAjina pRcchA meM vajra, cakra, phala aura varada, ye manovegA ke prAyudha batAye gaye haiM / nemicandra ne DhAla, phala, talavAra aura varada ye cAra prAyudha kahe haiM / ' nirvANakalikA meM dAyeM hAthoM meM varada aura bANa tathA bAyeM hAthoM meM dhanuSa aura prabhaya kA krama hai kintu pracAradinakara tathA granya granthoM meM vANa ke sthAna para pAza kA ullekha hai / 8 kAlI / zAntA mAtaveM tIrthaMkara supArzvanAthakI yakSI digambaroM ke anusAra kAlI aura zvetAmbaroM ke anusAra zAntA hai / vasunandi ne kAlI kA apara nAma mAnavI bhI kahA hai / triSaSTizalAkApuruSacaritra zraura nirvANa kalikA meM zAntA ko zAntidevI kahA hai / aparAjita pRcchA ke anusAra kAlikA kRSNa varNa kI hai para digambara prantha use zveta kahate haiM / zAntA devI kA varNa pIta hai| digambaroM ne kAlI ko vRSavAhanA kintu praparAjitapRcchA ne use mahiSavAhanA kahA hai jabaki zAntA yA zAnti kA vAhana gaja hai / graparAjitapRcchA ke anusAra kAlikAdevI praSTabhujA hai aura trizUla, pAza, aMkuza, dhanuSa, bANa, cakra, prabhaya aura varada isa prakAra prAyudha dhAraNa karatI hai / nemicandra ke anusAra usake zrAyudha bAyeM uparale hAtha se prAraMbhakara kramaza: ghaNga, phala, zUla, zraura varada ye cAra haiM / yahI grAyudha vasunandi aura prAzAdhara ne bhI kahe hai / " zvetAmbara paramparA meM dAye hAtho meM varada aura prakSasUtra tathA bAyeM hAthoM meM zUla aura prabhaya zrAyudha mAne gaye hai / jvAlAmAlinI / bhakuTi aSTama tIrthakara candraprabha kI yakSI jvAlAmAlinI ko taMtra meM bahuta pratiSThA prApta rahI / usake jvAlinI, jvAlA, jvAlAmAlikA Adi anya nAma milate haiM / indranandi ke jvAlinIka 17 me una vahnidevI yA zikhimaddevI bhI 1. nemicandra kRta pratiThAtilaka, pRSTha 342 / 2. nirvANakalikA, patrA 35 / 3. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177 / 4. nemicandra, pRSTha 342 / 5. vasunandi, 5 / 26 ; zrAzAdhara, 3/161 / 6. nirvANakalikA, pannA 35; mrAcAradinakara, udaya 33, pannA 177 // prAcAra dinakara ne prakSasUtra ke sthAna para muktAmAlA kahA hai / 7, jaina siddhAnta bhavana hastalikhita grantha kramAka 81 / jha 60
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSiyAM kahA gayA hai / helAcArya, malliSaNa aura aparAjitapRcchAkAra ne jvAlAmAlikA nAmakA prayoga kiyA hai / zvetAmbara paramparA ke pravacanasAroddhAra meM bhI jvAlA nAma milatA hai para anya zvetAmbara granthoM meM aSTama tIrthakara kI yakSI kA nAma bhRkuTi hI batAyA jAtA hai| ___digambara granthoM meM jvAlAdevI ko zvetavarNa batAyA gayA haiN| jabaki praparAjinapacchA ke anusAra vaha kRSNa varNa hai / bhRkuTi kA varNa pIta hai / digambara loga jvAlA yakSI ko mahiSavAhanA mAnate haiM / aparAjitapRcchA ne use padmAsanA aura vRSArUr3hA kahA hai| bhRkuTi ke vAhana ke viSaya meM zvetAmbara anyoM meM kiMcit matavaiSamya hai / triSaSTizalAkApuruSacaritra paura amaracandra ke mahAkAvya meM use haMsavAhanA,prAcAradinakara me viDAlavAhanA praura nirvANakalikA meM varAhAhanA kahA gayA hai / " aparAjitapRcchAmeM dhaMTA, trizUla, phala prora varada ye prAyudha batAye gaye haiM / vasunandi ne pUre prAyudha nahI ginAye, kevala vANa, vana, trizUla, pAza, do pAza, dhanuSa pora matsya kA nAmollekha kiyA hai / indranandi ne jvAlinIkalpa meM trizUla, pAza, matsya,dhanuSa, bANa,phala. varada aura cakra ye prAyudha batAye haiN|" mAzAdhara aura nemicandra ne dAyeM hAthoM meM trizUla yA gUla, vANa, matsya aura talavAra tathA bAyeM hAthoM meM cakra, dhanuSa, pAza aura DhAla isa prakAra kula pATha mAyudha kahe haiM / zvetAmbara paramparA ke anusAra bhRkuTi ke dAyeM hAthoM me talavAra aura mudagara tathA bAye hAthoM meM DhAla aura pharasA hote haiN|' mahAkAlI | mutArA nauve tIrthakara puSpadanta yA suvidhinAtha kI yakSI digambaroM ke anusAra mahAkAlI aura zvetAmbaroM ke anumAra sutArA hai| vasunandi ne ise bhRkuTi bhI kahA hai para vaha bhUla hai / abhidhAna cintAmaNi meM mutArakA aura aparAjitapRcchA meM mahAkAlI nAma hai / mahAkAlI karma para mavArI karatI hai para sutArA 1-2. jvAlinIkalpa, zloka 2 tathA anya grantha / 3. viDAla ke sthAna para varAha bhUla pratIta hotI hai / 8. pratiSThAsArasaMgraha, 5/31 5. zloka 3 6. pratiSThAsAroddhAra, 3/162, pratiSThAtilaka, pRSTha, 343 / 7. prAcAradinakara, udaya, 33, pannA 171; nirvANakalikA, pannA 35 tathA prny|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna vRSabha para / donoM caturbhujA haiM / prAgajitapRcchA ne cAroM hAthoM ke Ayudha vajra, gadA, varada aura abhaya banAye hai / vasunandi ne vajra, gadA, mudgara, aura kRSNa phala ina tIna kA hI ullekha kiyA hai, ve cauthe varada ko chor3a gaye haiN| prAzAghara aura nemicandra ke anumAra mahAkAlI ke dAye hAyo meM mudgara aura varada tathA bAyeM hAthoM meM vajra aura mAtuliMga hote hai / 2 zvetAmbara parampaga ke anasAra sutArA dAyeM hAthoM meM varada aura prakSamUtra tathA bAye hAthoM meM kalaza aura maMkuza dhAraNa karatI hai|' mAnavI / azokA damaveM tIrthakara gItalanAtha kI yakSI kA nAma digambara mAnavI aura zvetAmbara azokA kahate hai / vamunandi ne mAnavI kA paryAya nAma cAmuNDA bhI kahA hai| aparAjitapRcchA meM mAnavI ko zyAmavarNa kintu digambara paramparA ke granthoM meM use haritavarNa kahA gayA hai / zvetAmbara paramparA ke prAcAradinakara meM azokA ko nIlavarNa mAnA hai para tripTizalAkApuruSacaritra, nirvANakalikA Adi meM mudga (mUga) varNa kahA gayA hai / mAnavI kRSNazUkaravAhanA hai aura azokA padmavAhanA / dono kI hI cAra-cAra bhujAeM haiM / maparAjitapRcchA ke anusAra Ayudha, pAza, aMkuza, phala aura varada haiM / vasunandi ne kevala tIna prAyudhoM kA nAmollekha kiyA hai, matsya, phala aura varada, cauthe prAyudha kA nAma nahI likhA / pAzAdhara ne dAyeM hAthoM ke prAyudha mAlA aura varada tathA bAyeM hAthoM ke Ayudha matsya aura phala batAye haiN| 5 nemicandra ne bAyeM uparale hAyameM matsya, bAyeM nicale hAtha meM phala, dAyeM uparale hAtha meM mAlA aura dAyeM nicale hAthameM varadamudrA honA kahA hai / ' zvetAmbara paramparAmeM azokAke dAyeM hAthoM meM varada prAra pAza tathA bAMyeM hAthoM meM phala mora aMkuza hote haiN| 1. pratiSThAsArasaMgraha, 5/33. 2. pratiSThAsAroddhAra, 3/163; praniSThAtilaka, papTha : 43 3. nirvANakalikA pannA 35; prAcAradinakara, udaya 33, pannA 1.7 tathA anya / prAcAradinakara meM akSasUtra ko rasajamAlA kahA gayA hai| 4. pratiSThAsArasaMgraha, 5-35 / 5. pratiSThAsAroddhAra, 3/164 6. nemicandra, pRSTha 343 / 7. nirvANakalikA, pannA 35 /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSiyAM gaurI/mAnavI gyArahaveM tIrthakara zreyAMsanAtha kI yakSI digambaro ke anusAra gaurI praura zvetAmbaroM ke anusAra mAnavI nAmavAlI hai / vasunandi ne gaurI kA paryAya nAma gomedhako kahA hai para vaha kisI anya ullekha se puSTa nahIM hotA / pravacanasAroddhAra meM mAnavI ke sthAnapara zrIvatsA ? nAma milatA hai| prAcAradinakarakAra ne bhI mAnavI kA apara nAma zrIvatsA banAyA hai| gaurI kA varNa sone jaisA pIta aura mAnavI kA varNa gaura / gaurI kI savArI maga' hai para mAnavI kA vAhana siMha hai| donoM kI bhujAeM cAra-cAra hai / aparAjita pRcchA me gaurI ke Ayudha pAza, aMkuza, kamala aura varada batAye gaye hai / vasunandi ne kevala do-kamala aura varada-pAyudhoM kA ullekha kiyA hai| prAgAdhara aura nemicandra ne mudgara, kamala, aMkuza aura varada ye cAra prAyudha batAye hai| prAcAradinakara aura nirvANakalikA ke anusAra mAnavo dAye hAthoM meM vagda aura mRdgara tathA bAyeM hAthoM meM kalaza aura aMkuza dhAraNa kiyA karatI hai|' gAMdhArI | naNDA ____ bArahaveM tIrthakara vAsupUjyakI yakSI digambaro ke anusAra gAMdhArI aura zvetAmbaroM ke anusAra caNDA hai / vamanandi ne gAMdhArI kA paryAya nAma vidyanmAlinI batAyA hai / gAMdhArI ko pravacanasAroddhAra meM pravarA, prAcAradinakara meM pravarA aura caNDA donoM, nirvANakalikAmeM pracaNDA aura triSaSTizalAkApuruSa. caritameM candrA kahA gayA hai| gAdhArI kA varNa harida hai para aparAjitapRcchA ume zyAmavarNa batAtI hai| caNDA zyAmavarNa kI hai| gAMdhArI kA vAhana makara aura caNDA kA vAhana azva hai / aparAjitapRcchA meM gAMdhArIko dvibhujA kintu digambara praura zvetAmbara granthoM meM gAMdhArI aura caNDA donoM ko caturbhujA batAyA gayA hai| aparAjitapRcchA ke anusAra gAMdhArI ke dAye hAtha me kamala aura bAyeM hAtha meM phala hotA hai / vamunandine kevala tIna hAthoM ke prAyudha batAye haiM arthAt muzala aura do kamala, cauthe prAyudhakA ullekha nahIM kiyaa| prAzAdhara 1. aparAjitapRcchA meM kRSNa maga 2. pratiSThAsAramaMgraha, 5/37 3. pratiSThAsArodAra, 3/165 aura pratiSThAtilaka, pRSTha 344 4. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177; nirvANakalikA, pannA 35 / 5. pratiSThAsArasaMgraha, 5/36
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jana pratimAvijJAna aura nemicandra ke varNana ko eka sAtha paDhana para gAghArIke dAye uparale hAtha meM kamala, dAyA nicalA hAtha varadamudrAme, bAyeM uparale hAthame kamala aura vAyeM nicale hAtha me muzala kA honA jJAta hotA hai / ' caNDA ke dAye hAtha meM varada aura gakti tathA bAye hAtho ma puppa aura gadA hotI hai / vairoTI / viditA terahave tIrthakara vimalanAtha kI yakSI ko digambara varoTI aura zvetAmbara viditA kahate hai / apagajinapanchA" usakA nAma vigaTA aura nemicandra ke pratiSThAtilaka me vageTikA milatA hai| vamunandi ne roTI kA paryAya nAma vidyA bhI batAyA hai / viditA ke sthAna para pravacanasAroddhArame vijayA nAma milatA hai / vairoTI harita varNa hai para aparAjitapRcchAme ume zyAmavarNa kahA gayA hai| viditA ke varNa ke viSaya meM bhI matavaiSamya hai / triSaSTizalAkApumSacaritra aura nirvANakalikAme vaha haritAladyati hai para prAcAra dinakara aura amaracandra ke mahAkAvya ma svarNa varNa / digambaro ke anusAra varoTI ajagara para savArI karatI hai / viditA padma para prAmIna hai / vairoTI aura viditA dono caturbhajA hai| para AparAjitapRcchA ne vaigeTI ko SaDabhujA kahA hai / usake anusAra yakSIke do hAtha varadamudrAme rahate hai aura zeSa cAra hAthoM me vaha khaDga, kheTaka, dhanuSa aura vANa dhAraNa karatI hai / vamunandi ne prAyudho me me kevala do so kA hI uklekha kiyA hai / prAzAdharake anusAra dAye aura bAye prora ke eka eka hAtha me sarpa tathA dAye ora ke dUmare hAtha me bANa aura bAye ora ke dUsare hAtha me dhanuSa hotA hai / ' nemicandra ne dAye ora ke dono hAthoM me sarpa batAyA hai aura bAye ora ke hAtho me bANa aura dhanuSa / viditA devI ke dAye hAtho me bANa praura pAza tathA bAye hAtho me dhanuSa aura nAga hote hai / ' 1. pratiSThAsAroddhAra 3 '166 ; pratiSThAtilaka, pRSTha 344 2 nirvANakalikA, pannA 35; prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177 tathA anya grantha / 3. pratiSThAmAroddhAra, 3/167 4. pratiSThAtilaka, pRSTha 344 5. nirvANakalikA, pannA 36; prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177 tathA anya grantha
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSiyAM anantamatI / aMkuzA caudahaveM tIrthakara anantanAtha kI yakSI digambaroM ke anusAra anantamatI aura zvetAmbaroM ke anusAra aMkuzA hai / vasanandi ne anantamatI kA apara nAma viz2ambhiNI bhI kahA hai / aparAjitapRcchAme caudahavI yakSI kA nAma tArikA batAyA gayA hai| anaMtamatI/tArikA haMsavAhanA hai para aMkuzA padma para sthita hotI hai / anaMtamatI aura aMkuzA donoM kA varNana caturbhujA yakSI ke rUpa meM milatA hai / amarakAvya ke anantajinacaritra (zloka 16-20) meM aMkuzA ke do hI prAyudha batAye gaye hai, jisase pratIta hotA hai ki amaracandra use dvibhujA mAnate hai / unhoMne dAyeM hAtha meM phalaka aura bAyeM hAtha me aMkuza batAye hai| aparAjitapRcchA ne tArikA ke prAyudha dhanuSa, bANa, phala aura varada kahe hai / ThIka yahI prAyudha vasunandi, prAzAdhara aura nemicandra ke granthoM meM pAe jAte hai| zvetAmbara paramparA meM sAmAnyatayA aMkuzA ke dAyeM hAtho meM pAza aura talavAra tathA bAyeM hAthoM meM aMkuza aura DhAla isa prakAra prAyudha hote hai / 2 mAnasI kandarpA digambaroM ke anumAra paMdrahaveM tIrthakara dharmanAtha kI yakSI mAnamI hai para zvetAmbaro ke anumAra kandarpA / vasunandi ne mAnamI kA paryAya nAma parabhRtA bhI kahA hai / aparAjinapacchA ne isa yakSI kA nAma anaMtAgati batAyA hai jisakA tiloyapaNNattI kI anaMtAgati me sAmya pratIta hotA hai| pravacanasAroddhAra me pannagagati yA panagA nAma hai / prAcAradinakara ne bhI kandarpA kA apara nAma pannagA kahA hai / aparAjitapRcchA ne anaMtAgati ko raktavarNa, digambaroM ne mAnamIko pravAlavarNa aura zvetAmbaro ne kandarpA ko gauravarNa mAnA hai / mAnasI kA vAhana zArdUla yA vyAghra hai aura kandarpA kA mIna / mAnamI aura aparAjita pRcchA kI anatAgani SaDbhujA haiM / kandarpA kI bhujAeM cAra kahI gaI haiM / aparAjitapRcchA na anaMtAgati ke trizUla, pAza, cakra, hamA, phala aura varada, ye chaha prAyudha batAye haiN| prAzAdhara aura nemicandra ke anusAra mAnasI kamala, dhanuSa, varada, aMkuza, bANa aura kamala isa prakAra prAyudha dhAraNa karatI 1. pratiSThAsArasaMgraha, 5/43; pratiSThAsAroddhAra, 3/168; pratiSThAti laka, pRSTha 345 / 2. nirvANakalikA, pannA 36; prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177 tathA anya grantha /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna hai| kandA dAyeM hAthoM meM kamala aura aMkuza tathA bAyeM hAthoM meM se eka meM punaH kamala dhAraNa karatI hai aura usakA dUsarA bAyAM hAtha abhaya mudrA meM hotA mahAmAnasI /nirvANI _____ solahaveM tIrthakara zAntinAtha kI yakSI digambaroM ke anusAra mahAmAnasI aura zvetAmbaroM ke anusAra nirvANI hai| vasunandi ne mahAmAnasI kA paryAya nAma kaMdarpA batAyA hai / aparAjitapucchA meM tiloyapaNNattI kA anusaraNa karake mAnasI nAmahI batAyA hai| prAcAradinakara meM nirvANI ke sthAnapara nirvANA nAma mAnA hai / mahAmAnasI kA varNa sone ke samAna pIta hai / nirvANI ko gaura varNa kahA gayA hai, para prAcAradinakara ne use bhI muvarNa ke samAna varNa vAlI batAyA hai| aparAjitapRcchA kI mAnamI pakSirAja para savArI karatI hai para mahAmAnasI kA vAhana mayUra hai / nirvANI padmapara sthita hotI hai / donoM prakAra se solahaveM tIrya kara kI yakSI caturbhujA hai| aparAjitapRcchA ne usake hAthoM meM vANa, dhanuSa, vajra aura cakra ye prAyudha batAye haiN| vasunandi ke anusAra,phala, IDhi (talavAra),cakra aura varada ye cAra prAyudha hai / ' prAzAdhara aura nemicandra ne dAyeM tathA bAyeM hAthoM ke prAyudha alaga alaga ginA diye haiM / tadanusAra mahAmAnamI ke dAyeM hAthoM meM IDhi aura varada tathA bAyeM hAthoM meM cakra aura phala hote haiM / nirvANI ke dAye hAthoM meM pustaka aura utpala (kamala) tathA bAyeM hAthoM meM kamaNDalu aura kamala hote hai / " prAcAradinakara ne pustaka ke liye kalhAra aura kamaNDalu ke liye kAraka pada kA prayoga kiyA hai|' jayA balA ____ satrahaveM toyaMkara kunthunAthakI yakSo kA nAma digambara aura zvetAmbara parabharAmoM meM kramazaH jayA paura balA hai / vasunandi ne jayA devI ko gAMdhArI bhI kahA hai / tilIyapaNNattI aura aparAjitapRcchA meM usakA mahAmAnasI nAma milatA hai jabaki pravacanasAroddhAra meM acyutA nAma se ullekha hai| 1. pratiSThAsArodAra, 3/166; pratiSThAtilaka, pRSTha 345 2. nirvANakalikA, pannA 36; prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177 / pratiSThAsArasaMgraha 5/47 4. pratiSThAsArodAra 3/170; pratiSThAtilaka,pRSTha 345 / 5. nirvANakalikA, viSaSTizalAkApuruSa caritra, amaracaMdra prAdi / 6. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSiyA jayA suvarNa ke samAna pIta varNa hai| balA gaura hai, para prAcAradinakara ne use pratipIta varNa kahA hai / jayA kA vAhana kRSNa zUkara aura balA kA vAhana mayUra hai| donoM caturbhujA haiM kintu aparAjita pRcchA kI yakSI SaDbhajA hai| aparAjinapRcchA ne yakSI ke prAyudha vaja, cakra, pAza, aMkuga, phala aura varada batAye hai / vasunandi ke anusAra jayA ke prAyudha zaMkha, talavAra, cakra aura varada ye cAra hai / ' AgAdhara aura nemicandra ne dAyeM hAthoM meM talavAra aura varada tathA bAye hAthoM meM cakra aura zakha Ayudha batAye hai / ' balA ke prAyudhoM ke bAre meM manavaiSamya hai / triSaSTizalAkA puruSacaritra, amaramahAkAvya aura nirvANa kalikA meM usake dAyeM hAthoM meM bIjapUra aura zUla tathA bAyeM hAthoM meM mupaNDA aura kamala batAye gaye hai kinta prAcAradinakara me zUla ke sthAna para vigUla aura donoM bAyeM hAthoM meM bharaoNDi kA ullekha hai jo saMbhavataH muSaNDhI honA cAhiye / ' tAgavatI/dhAriNI aThArahaveM tIrthakara aranAtha kI yakSI digambaroM ke anumAra nArAvatI aura zvetAmbaroM ke anusAra dhAriNI hai / vamanandi ne tArAvatI kA paryAya nAma kAlI bhI kahA hai / tiloyapaNNattI kA anumaraNa karate huye aparAjitapRcchA meM usakA nAma jayA batAyA gayA hai / pravacanamAroddhAra meM dhAriNI ke sthAna para dharaNI nAma milatA hai / yakSI tArAvatI mone ke samAna pItavarNa kI hai| kintu dhAriNI ko prAcAradinakara, triSaSTizalAkApuruSacaritra Adi meM nIlavarNa batAyA gayA hai jabaki nirvANakAlikA ke anumAra umakA varNa zyAma hai / tArAvatI kA vAhana hama hai / aparAjitapRcchAke anumAra usake prAyudha vajra, cakra, phala aura sarpa haiM / vamunandi ne sarpa, vajra, mRga aura varada ye cAra prAyudha batAye hai / ' unameM se vajra aura varada ko prAzAdhara aura nemicandra ne dAyeM hAthoM ke, nathA sarpa aura mRga ko bAyeM hAthoM ke prAyudha batAyA hai / ' dhAriNI ke 1. pratiSThAsArasaMgraha, 5/46 2. pratiSThAsAroddhAra, 3/171; pratiSThAnilaka 345-46 / 3. nirvANakalikA, pannA 36 / 4 prAcAradinakara, udaya, 33, pannA 177 / 5. pratiSThAsArasaMgraha. 5,51 6. pratiSThAmAroddhAra 3/172
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jaina pratimAvijJAna dAyeM hAthoM ke Ayudha mAtuliMga aura kamala hai| vaha bAyeM mora ke eka hAtha meM akSamUtra dhAraNa karatI hai para usake dUsare bAyeM hAtha meM nirvANakalikA ke anusAra pAza, tathA anya granthoM kI apekSA padma humA karanA hai|' aparAjinA /vairoTyA unImaveM tIrthakara mallinAtha kI yakSI digambaroM ke anusAra aparAjitA nAma kI hai aura zvetAmbaroM ke anumAra vairoTayA nAma kii| use tiloyapaNNattI aura aparAjitapRcchA meM vijayA kahA gayA hai / vamunandi ne aparAjitA ko bhI anyatra anajAna devI ke nAma meM smaraNa kiyA hai / usI prakAra roTyA ko pravacanasAroddhAra me vairATI, abhidhAnacintAmaNi meM dharaNa priyA aura prAcAradinakara meM nAgAdhipa kI priyatamA kahA gayA hai| aparAjitA harit varNa aura vairoTyA kRSNa varNa hai / aparAjinapRcchA kI vijayA kA varga zyAma hai| aparAjitA yakSI kA vAhana aSTApada kintu vairoTI padma para prAsIna hai / donoM deviyoM kI bhujAeM cAra haiM / apagajitapRcchA ne vijayA ke Ayudha khaDga, kheTa, phala aura varada kahe haiM / vasunandi ne aparAjitA ke pUre prAyudha nahIM batAye kintu AzAdhara prora nemicandra ke anusAra vaha yakSI dAyeM uparale hAtha meM talavAra, bAyeM uparale meM kheTa tathA bAyeM nicale hAtha meM phala dhAraNa karatI hai aura usakA dAyAM nicalA hAtha varada mudrA meM hotA hai / 2 varoTyA yakSI ke dAyeM hAthoM meM prakSamUtra aura vAda tathA bAyeM hAthoM meM zakti aura bIjapUra humA karate haiM / 3 bahurUpiNI naradattA bIsaveM tIrthakara munimuvratanAtha kI yakSI digambaroM ke anusAra bahurUpiNI paura zvetAmbaro ke anusAra naradattA hai / vasunandi ne bahurUpiNI ko sugaMdhinI bhI kahA hai / pravacanasAroddhAra meM bIsaveM tIrthakara kI yakSI kA nAma acchuptA batAyA gayA hai / prAcAradinakara ne acchuptikA prora nadattA donoM hI nAmoM kA ullekha kiyA hai / tiloyapagattI aura apraajitpRcch| ke anusAra aparAjitA bIsaveM tIrthakara ko yakSI hai / digambaroM kI yakSI bahurUpiNI pItavarNa kI hai| naradattA ko prAcAradinakarakAra svarNa ke varNa kI batAte haiM kintu anya granthoM ke anusAra vaha 1. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 178; nirvANakalikA, pannA 36 2. pratiSThAsArobAra , 3/173; praniSThAtilaka, pRSTha 347 / 3. nirvANakalikA, pannA 36 tathA anya grantha /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSiyA 66 gaura varNa hai / bahurUpiNI kA vAhana kRSNa nAga hai / naradattA bhadrAsanA hai / bahurUpiNI aura naradattA donoM caturbhujA hai para aparAjitapRcchA kI devI dvibhajA hai jo khaDga-kheTaka dhAraNa karatI hai / vasunandi ne bahurUpiNI ko aSTAnanA, mahAkAyA aura jaTAmuTabhUSitA kahA hai / bahurUpiNI ke dAyeM hAthoM meM khaDga aura varada tathA bAyeM hAthoM meM kheTa aura phala hone kA vidhAna hai / ' naradattA ke prAyudhoM ke saMbaMdha meM kiJcit matavaMSamya hai| prAcAradinakara aura triSaSTizalAkApuruSacarita usake dAyeM hAtho meM varada aura akSamUtra tathA vAMye hAthoM meM mAtuliMga aura zUla batAte hai kintu nirvANakalikA meM zUla ke sthAna yara kumbha kahA gayA hai|' cAmuNDA/gAMdhArI ikkIsaveM tIrthakara neminAtha kI yakSI ko digambara logoM ne cAmuNDA aura zvetAmbara logoM ne gAMdhArI nAma diyA hai / nemicandra ne use cAmuNDikA aura vamunandi ne kusumamAlinI bhI kahA hai / tiloyapaNNattI ke anusAra bahu-- rUpiNI bAIsaveM tIrthakara kI yakSI hai / cAmuNDA kA varNa harit kahA gayA hai aura gAMdhArI kA zveta / vasunandi ne cAmuNDA ko naMdivAhanA batAyA hai kintu prAgAdhara aura nemicandra u makaravAhanA kahate hai / aparAjitapRcchA kI devI markaTa para savArI karatI hai / gAdhArI haMsavAhanA hai / vasunandi ke anusAra cAmuNDA prapTabhujA aura caturbhujA donoM vigraha vAlI hai para prAzAdhara aura nemi candra use caturbhujA hI mAnate haiM / aparAjinapRcchA kI devo aSTabhujA hai / zvetAmbaroM kI gAMdhArI ke bhI cAra hAtha hai| cAmuNDA ko vamunandi ne caturvaktrA (cAramukhavAlI) aura raktAkSA bhI kahA hai para anya grantho meM isakA ullekha nahI milatA / aparAjitAcchA meM bahurUpiNI nAma kI devI ke mATha prAyudha zUla, khaDga, mudgara, pAza, vajra, cakra, DamarU aura akSamUtra batAye gaye hai / digambara grantha cAmuNDA ke cAra prAyudha batAte haiM / tadanumAra usake dAyeM hAthoM meM akSamUtra aura talavAra tathA bAyeM hAthoM meM yaSTi aura kheTa humA karate haiM / ' 1. pratiSThAsAroddhAra, 3/174; pratiSThAtilaka, pRSTha 347 2. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 178 / 3. nirvANakalikA, pannA 36 4. pratiSThAsArasaMgraha, 5/57 5. pratiSThAsArodAra, 3/175; pratiSThAtilaka,pRSTha 347 /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 jana prati mAvijJAna gAMdhArI ke prAyudho ke bAre me manavaiSamya dekhA jAtA hai / triSapTizalAkApurupa-- caritra aura amarakAvya ke anumAra gApArI ke dAye hAthoM meM varada aura khaDga tathA dono bAre hAtho me bIjara hai| prAcAradinakarakAra bAye hAtho meM zakunta (pakSI) aura bIjapUra kahata hai' jabaki nirvANalikA kumbha aora bIjapUra kA ullekha karatI hai| grAmrA ambikA bAImave tIrthakara neminAtha kI yakSI grAmrA yA ambikA hai / Tasa devI ke anaka nAma hai| vetAmbara gubhacandra prAcArya ne damake ambA, pAmnakapmANTI, abilA, tArA, gaurI, vajA prAdi nAma kahe hai|' tilIyapaNanI meM kRpmANDo tathA pravacanamAgeddhAra meM ambA nAma milate hai| agajitapRcchA bAImaveM tIrthakara kI yakSI ke cAmuNDA aura ambikA donA nAma kahatI hai| abhidhAnacintAmaNi ma ambA nAma hai para triSaSTigalAkApumpacaritrame kAma nnddii| vamundi, grAgAdhara grAra namicandra na grAmnA nAma se isa yakSIkA varNana kiyA hai para vasunandi ne apara nAma pmANDI bhI batAyA hai / ambikA devI kA eka anya nAma dharmA devI bhI hai| isa yakSI ko prAcAradinakara ge ambA, nirvANalikA meM kUSmANDI pIra amarakAnya ma ambikA kahA gayA hai / jaina paramparA meM ambikA devI kI baTI mAnyatA rahI hai / mahAmAtya vAstupAla viracita ambikA stavana aura jinazvaradattamUri kRta ambikAdevIstuti jaimI aneka racanAe ambikA kI stuti meM racI gayI thii| digambaro ke anusAra prAnAdevI harita vaNaM hai / aparAjitapucchA me bho ume harita kahA gayA hai / zvetAmbaro ne ambikA ko suvarNa ke samAna pAta varNa kI mAnA hai / rUpamaNDana ne bhI pIta hI kahA hai| __ isa yakSo kA vAhana siha hai / prAzAdhara ne bhartacara vizeSaNa diyA hai jisakA saketa pUrva janma ko kathA ke prati hai| digambara loga ambiA ko dvibhujA 1 prAcAra'danakara, udaya 33, pannA 177 / yadi zakunta ko makunna (yadyapi vaha azuddha hogA) mAne to eka aAyudha kunna hogaa| 2. nirvANalikA pannA 66 / kumbha ke sthAna para kuna bhI ho sakatA hai ? 3. ambikAkA, 7/2--3 / zubhaca drAcArya ne ambikA kalpa kI racanA jinadatta ke prAraha sa brahmagola ke paThana ke lie kI thii|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yakSiyAM mAnate haiM para zvetAmbara loga caturbhujA / zubhacandrAcArya ne tIna sthitiyo meM tIna prakAra se bhajAyoM kI saMkhyA kA vidhAna kiyA hai| tadanusAra jaba yakSI ariSTa nemi ke pAdamUla meM sthita ho to aSTabhujA hotI hai; java usakI pratimA mihAmana para banAyI jAve to caturbhujA aura jaba pAzva meM sthita kI jAve to dvibhujA honA cAhiye / AzAdhara ke anusAra prAmrA devI prAmra vRkSa ko chAyA meM sthita hotI hai / nemicandra ne use pAmravRkSa kI chAyA meM vAma kaTi para priyaMkara ko rakhe huye batAyA hai / aparAjitapRcchA meM bhI isa yakSI ko putraNa upAsyamAnA aura mutotsaMgA kahA gayA hai| aparAjitapRcchA me, ambikA kA dAyAM hAtha varada mudrA meM aura bAyeM hAtha meM phala kA honA batAyA gayA hai| prAzAdhara ke anusAra ambikA ke dAyeM hAtha kI aMguliyAM apane putra zubhaMkara ke hAtha ko chUtI huyI dikhAyI jAtI haiM aura bAyeM hAtha meM vaha goda meM baiThe priyaMkara ke liye prAmrastabaka pakar3e rahatI hai|' nemicandra ne bhI usI prakAra kA vivaraNa diyA hai / 2 zvetAmbara paramparA ke pravacanamArobAra meM ambikA ke dAye hAthoM meM prAnalumbi aura pAza tathA bAyeM hAthoM meM cakra aura aMkuza batAye gaye haiM / triSaSTi zalAkA puruSa caritra ke anumAra yakSI ke dAyeM hAthoM meM prAmralumbi aura pAza tathA bAyeM hAthoM meM putra aura aMkuza hote haiN| rUpamaNDana ne pAza ke sthAna para nAgapAga kahA hai / prAcAradinakara kA mata triSaSTizalAkApuruSacaritra jaimA hai| kintu nirvANakalikA meM Amra lumbi yA pAmrAlI ke sthAna para mAtuliMga kA ullekha kiyA gayA hai|' zumacandra prAcArya ne caturbhujA ambikA ke prAyudha zaMkha, cakra, barada aura pAza batAye haiN| unhI prAcArya ne aSTabhujA sthiti meM AmrakUSmANDI ko zaMkha, cakra, dhanuSa, parazu, tomara, talavAra, pAza aura kokSeya ina prAyudhoM se yukta kahA hai / padmAvatI teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha kI yakSI padmAvatI ko tiloyapaNNattI meM padmA kahA gayA hai| indranandi aura malliSeNa ne bhI use padmA nAma se 1. pratiSThAsAroddhAra, 3/976 2. pratiSThAtilaka pRSTha 347 3. prAcAradinakara, udaya 33, pannA; 176 4, nirvANakalikA, pannA 37
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 jana pratimAvijJAna mmaraNa kiyA hai / ima yakSI ko lekara aneka kalpoM aura stotroM kI racanAeM huyI hai / indranandi kA padmAvatI pUjana, malliSeNa kA bhairavapadmAvatIkalpa, yazobhadra upAdhyAya ke gipya zrIcandra mUri kA adbhuta padmAvatIkalpa grAdi unameM pramukha haiN| digambaro ke anumAra padmAvatI kA varNa rakta hai| aparAjita pRcchA aura rUpamaNDana ne bhI ume raktavarNa batAyA hai| zvetAmbara graMtho ke anumAra vaha muvaNaM ke samAna pInavarNa kI hai / vamunandi padmAvatI kA padmAmInA kahate hai| aAgAdhara padmasthA no kahate hI hai para kukuMTamapaMgA bhA batAte hai / aparAjinapRcchA me padmAmanA aura kukkuTamthA tathA mpamaNDana me kukuMToggamyA kA vidhAna kiyA gayA hai / malliSeNa ne padmasthA kahA hai| zvetAmbara grayoM meM se tripaTiza nAkApuraSacaritra paura prAcAradinakara meM padmAvatIko kukuTa marpa para sthita batAyA gayA hai kintu zrIcandramUri ne use padma evaM hama para sthita kahA hai| malliSeNa ne padmAvata ko grilocanA batAyA hai| prAzAdhara aura zrIcandramUra ne triphaNasarpamoli tathA malliSeNa ne pannagAdhipagevara pAda vizeSaNoM dvArA mUcita kiyA hai ki padmAvatI ke mastaka para sarpaphaNa kA catra hotA hai| padmAvatI kI bhujAmo kI makhyA ke saMbaMdha meM matabhinnatA hai / vamunandi aura nemicandra use cAra, chaha yA cauvIsa bhujAno vAlI banAte hai / prAzAdhara ne cAra, chaha aura pATha bhujAnoM kA ullekha kiyA hai / zvetAmbara granthoM meM sAmAnyatayA padmAvatI devI ko caturbhujA hI kahA hai / usI prakAra, malliSeNa, zrIcandramUri, aparAjitapacchAkAra eva rUpamaNDanakAra bhI padmAvatI ko caturbhajA mAnate hai / namicandra ke anumAra padmAvatI devI ke Ayudha nimna prakAra hai :caturbhujA : dAye hAthoM meM akSamAlA paura varadamudrA tathA vAyeM hAtho meM __aMkuza aura kamala / SaDbhujA : pAga prAdi (vivaraNa apUrga) caturvizatibhujA : zaMkha, talavAra prAdi (vivaraNa prANaM)' prAzAdhara ne nemicandra ke samAna mata prakaTa kiyA hai| antara kevala itanA hai ki mAzAdhara ke anusAra caturbhujA padmAvatI ke dAyeM hAthoM ke prAyudhoM meM 1. pratiSThAtilaka, pRSTha 347-48
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana yabhiyAM 103 varadamudA ke sthAna para vyAlAMbara huprA karatA hai / ' vasunandi ne padmAvatI ke prAyudhoM kA varNana vistAra se kiyA hai| unake anumAra caturbhujA padmAvatI aMkuza, anamUtra, kamala pora saMbhavata: varadamudrA dhAraNa karatI hai ; SaDbhujA devI ke hAthoM meM pAya, ami. kuMta, ardhacandra, gadA aura mUsala huyA karate hai, jabaki caturvizatibhujA avasthAke prAyudha, zaMkha, ami,cakra,ardhacandra, svetapadma, utpala (nIlakamala), dhanuSa,zakti,pAya, gaMkuga,ghaNTA, bANa,mUsala, kheTaka,vizUla, parazu, vajra, mAlA,phala, gadA, patrapallava, varadamudrA tathA anya do hote hai / rUpamaNDana ne padma, pAza, aMkuza aura bIjapUra tathA apagajitapRcchA ne pAdA, aMkuga, padma aura varadamudrA inakA vidhAna kiyA hai| ____ prAcAradinakara meM padmAvatI ke dAyeM hAthoM ke Ayudha padma aura pAga tathA bAyeM hAthoM ke Ayudha aMkuza aura dadhiphala kahe gaye hai / ' nirmANakalikA meM bhI dAye hAthoM meM padma aura pAza kA, tathA vAye hAthoM meM phana aura aMkurA kA ullekha hai / zrIcandra muri ne padma, aMkuma, vagda aura pAga tathA mahilapeNa ne vAmordhva kara krama meM pAga, phana, varada praura aMkuza, ina prAyudho kA varNana kiyA hai| bhairavapadmAvatIkalpa ( ?!:) meM pama devI ke totalA, tvaritA, ni-yA, nipuga, kAmamAdhinI aura tripurabhairava, ina chaha bhinna bhinna FII kA lekha hai / totalA ke prAyudha, pAza, patra, phana aura kamala hai| tvaritA rakta varNa kI haimora gagva, padma, abhayamudrA tathA varamudrA dhAraNa karatI hai| ninyA mra meM devI kI jaTAe bAlacandra meM mati hota hai / usake hAthoM ma pAga, aMkuza, kamala aura kSamAlA, tathA vAhana haMma: / krama ke samAna vayaM vAlI tripuga ko pATha bhujANo me zUna, caka, kagA, kamana, cApa, bANa, phala aura aMkuga hote hai / kAmamAdhinI badhaka puSpa ke mamAna varNa vAlI hai aura zaMkha, padma, phala evaM kamala dhAraNa karatI hai| tripurabhairavA kA varNa indragopa ke samAna hai| vaha vilocanA hai / usake hAthoM meM pAga, cakra, dhanuSa, bANa, kheTa, khaDga, phala aura ambuja huyA karate haiN| 1. pratiSThAmArAddhAra, 3/ 77 2. pratiSThAsArasaMgraha, 5/60-68 3. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 178 4. nirvANalikA, pannA 37 5. adbhutapadmAvatIkalpa, 4/52-54 6. bhairavapadmAvatIkalpa, 1/2
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 jana pratimA vijJAna mihArikA caubImave tIrthakara mahAvIra svAmI kI yakSI miDhAyikA hai / ume siddhA. yinI bhI kahA jAtA hai / pravacanamAroddhAra me umakA nAma kevala middhA milatA hai / middhAyikA yakSA kA varNa digambaro ke anumAra mvagA jaimA hai para nemicandra ne indranIlavarNa kA ullekha kiyA hai / zvetAmbara paramparA meM siddhAyikA ko harit varNa vAlI mAnA gayA hai| vamunandi ne middhAyikA ko bhadrAsanA, prAzAdhara ne bhadrAsanA aura mihagati, nemicandra ne bhadrAsanA aura haMsagati, aparAjita pRcchAkAra ne bhadrAsanA, rUpamaNDana me mihArUdA yA middhArUDhA, nirvANakalikA aura prAcAradinakara me mihavAhanA eva amaracandra ne gajabAhanA kahA hai / digambaroM ke anumAra yaha yakSI dvibhujA hai aura zvetAmbaro ke anusAra caturbhujA / apagajinapRcchA me dvibhujA aura rUpamaNDana me caturbhujA kA vidhAna hai / digambara paramparA ke anusAra, siddhAyikA kA dAyA hAtha varada mudrA meM hotA hai aura usake bAye hAtha me pustaka rahatI hai / ' aparAjitapacchA meM dAyAM hAtha abhayamudrA meM aura bAyA hAtha pustakayukta batAyA gayA hai| zvetAmbara paramparA ke prAcAradinakara ke anusAra isa yakSI ke dAye hAtho me pustaka aura abhayamudrA tathA bAye hAtho me pAza aura kamala hote hai / nirvANakalikA me bAye hAtho meM mAtuliMga aura vINA kA vidhAna hai|' rUpamaNDana me vINA ke sthAna para vANa kA ullekha hai jo saMbhavata: bhUla hai / zAsana devatAoM kI utpatti prAcInatama jaina sAhitya me zAsana devatAmoM kA vivaraNa nahI miltaa| prAcInatama tIrthaMkara pratimAno ke sAtha bhI zAsana devatAmo kI pratimAeM nahI milI hai / isake jJAta hotA hai ki jaina pratimA nirmANa ke prArabhika kAla me zAsana yakSo paura yakSiyoM kI pratimAeM nirmita kiye jAne kI paramparA nahIM thii| 1 pratiSThAsArasaMgraha, 5/66-67; pratiSThAmArodAra, 3/178; prati SThAtilaka, pRSTha 348. 2. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 178 3. nirvANakalikA, pannA 37
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana devatAoM kI utpatti zrI umAkAnta paramAnanda zAha ne zAsana devatAmoM ke jaina zAsana meM praveza ke saMbaMdha meM vistAra se vivecana kiyA hai / ' unhoMne batAyA hai ki akoTA kI kAyotsarga RSabhanAtha pratimA ke sAtha prathama bAra zAsana devatAgrI kI pratimAeM dekhI gayI hai| vaha pratimA anumAnata: 550 IsvI ke lagabhaga kI kalA. kRti hai / usa para utkIrNa lekha meM jinabhadra vAcanAcArya kA ullekha hai jinheM zrI zAha ne jinabhadragaNi kSamAzramaNa se abhinna mAnA hai| uparyukta RSabhanAtha pratimA ke sAtha prApta yakSa aura yakSI kA rUpa kramazaH kubera aura ambikA jaisA hai| zrI zAha kA mata hai ki nauvIM zatAbdI IsvI ke anta taka sabhI tIrthakaroM kI pratimAnoM ke sAtha kubera aura ambikA kI jor3I hI banAyI jAtI rahI hai jaisAki elorA tathA anya sthAnoM ko tIrthakara pratimAoM meM dekhA jAtA hai| madhyakAla meM bhArata meM tAMtrika yuga praayaa| usake prabhAva se hI bauddhoM meM vajayAna sampradAya kA nirmANa huprA / tAMtrika yuga meM naye naye deva aura deviyoM kI kalpanA kI gayI aura unakI pUjA kA pracAra-prasAra humaa| purAne devoM ko naye rUpa de diye gye| pUrva meM jo deva dvibhuja the, unake hAthoM kI saMkhyA bar3hI / avalokitezvara sahasrabhuja taka bana gye| jainoM para bhI tAMtrika yuga kA prabhAva par3A / vaise to jainoM ne apanI prAcAravidhi ke mUla rUpa kI rakSA karane kA yathAzakya prayAsa kiyA para taMtra usa samaya yugadharma bana cukA thA, isaliye jaina loga usase achate nahIM bce| jainoM ko bhI naye naye devoM aura deviyoM kI kalpanA karanI pdd'ii| somadevasUri ne svIkAra kiyA hai ki zAsana kI rakSA ke liye paramAgama meM zAsana devatAoM kI kalpanA kI gayI hai| jainoM kI itanI vizeSatA avazya rahI ki unhoMne naye devatAnoM ko tIrthaMkaroM ke rakSaka aura sevaka devatAmoM ke rUpa meM prastuta kiyA aura tIrthaMkaro ke devAdhideva pada kI pUrNa rUpa se rakSA kii| taMtra se prabhAvita jana prAcAryoM ne jvAlinIkalpa aura bhairavapadamAvatIkalpa jaisI racanAeM bhI kI aura viziSTa camatkAroM kA pradarzana kiyaa| 1. prosIDigja eNDa TrAnjekzansa prApha di aoNla iNDiyA moriyaNTala kAnphrensa, bhuvanezvara, 1956 2. vahI, pRSTha 142 3. upAsakAdhyayana, dhyAnaprakaraNa, zloka 667-66
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna jayamena ( vasuvindu) ke pratiSThApATha me zAsana devo kI arcA-pUjA kA ullekha nahIM hai para zrAzAvara ke pratiSThAmAroddhAra, nemicandra ke pratiSThAtilaka, pAdalipnamUri kI nirvANakalikA aura vardhamAnamUri ke pracAradinakara jaise granthoM me zAsana devatAo ko yathocita bani pradAna kiye jAne kA vidhAna kiyA gayA hai / 106 zrI umAkAnta zaha ke anusAra, AThavI zatAbdI IsvI meM jaina sAhitya meM, aura nauvI zatAbdI IsvI me jaina pratimA nirmANa meM zAbhana devatAo kA praveza huaa| itane para bhI sabhI deva deviyoM kI kalpanA eka sAtha nahIM, balki kramaNa huyI thI / zvetAmbara granthA mA mana devatAgrA kI sampUrNa sUcI sarvaprathama hemacandra ke prabhidhAnacintAmaNi meM milatI hai| una devatAmrI ke svarUpa mavadhI vivaraNa nipaTAkarUpacaritra meM upalabdha hote hai / ambikA digambara paramparA ke grAtrayanigana (8 vI zatAbdI) ke harivazapurANa meM a ra zvetAmbara paramparA ke bApa mUra kI catuvizatinA (800865 IsvI) meM ambikA kA daNana milatA hai| tadanusa ra vaha devI dvibhujA hai / jinasena AcArya ke usI ilAka meM apraticakA kA bhI ullekha hai / " haribhadrasUri ne zrAvazyakaniryukti kA TIkA meM 5 bhI zrambA kUpmANDI vidyA kA ullekha kiyA hai para usake vAhana Adi kA vivaraNa nahIM diyA hai / isase pUrva me bhI vizeSAvazyaka mahAbhAgya kI kSamAzramaNa mahattarIya TIkA me yasminmantradevatA strI sA vidyA zrambAkUpamANDayA : ulnakha to milatA hai para 1. niloyapaNNattI me dI gayI yakSa-yakSiyo ko sUtrI ke saMbaMdha me zrI zAha kA mana hai ki vaha aza pazcAtkAla ge joDA gayA thA / 2. zrI zAha nirvANakalikA ko 11 vI 12 vI zatAbdI kI kRti mAnate hai / 3. harivazapurANa, jilda 2, marga 66, zloka 44 4. gRhItacakrApraticakradevatA tathorjjayantAlaya siMhavAhinI 1 zivAya yasminniha sannidhIyate kva tatra vighnAprabhavanti zAntyaM / / 5. zloka 631
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana devatAoM kI utpatti 107 ambikA yA kUSmANDI kA nAma vidyAdeviyoM kI sUcI meM nahIM miltaa|' isa prakAra ambikA kA ullekha pUrva meM milane lagA thA; usakI pratimAeM 550 IsvI ke lagabhaga (saMbhavataH umame pUrva bhI) nirmita hone lagA thii| ambikA ko prAcIna pratimAeM akoTA, meguTi maMdira aihola, mahuDI, DhAka aura mathurA meM upalabdha huyI hai| sarvAnubhUti / sarvAta kuvera jaise jisa yakSa kI pratimAeM prAyaH sabhI tIrthakaroM ko pratimAnoM ke sAtha dekhI jAtI hai. uma yakSa ko zrI umAkAnta gAha sarvAnabhUti yakSa se abhinna mAnate hai / pratikramaNa mUtra kI prabAdhA TIkA' meM sarvAnabhUti yakSa kA varNana milatA hai / vaha yakSa divya gaja para prArUr3ha kara vicaraNa kiyA karatA hai| __tiloya paNNatnI meM aneka sthaloM para sarvAta nAmaka yakSa kI pratimAoM (rUpa) kA ullekha kiyA gayA hai / ' bAda ke pratiSThA granthoM meM bhI sarvANa yakSa kA vivaraNa milatA hai| use bhI divya zveta gaja para prArUr3ha batAyA gayA hai / vaha jaina pUjA-yajJa prAdi ko rakSA kiyA ka tA hai| anya zAsana devatA __ pAThavI zatAbdI IsvI meM racita bhadrezvaramUri kI kahAvalo kI sthavirAvalI meM vibhinna zAmana devatAmoM kA ullekha milatA hai para uma mamaya kI kalA meM ambikA jaimI deviyoM ko chor3akara anya gAmana yakSoM yA yakSiyoM kI pratimAeM prApta nahI hotI hai / bhuvanezvara ke nikaTa udayagiri kI navamuniguphA meM jo kucheka yakSI pratimAeM hai, unakA kAla nauvI zatAbdI prAMkA gayA hai / 1. saMbhavata: vahI apraticakrA hai| 2. prabodhA TIkA, jilda 3, pRSTha 170 nippaMkavyomanIladyutimalamadRzaM bAlacandrAbhadaMSTama mataM ghaNTAraveNa prasUtamadajalaM parayantaM samantAt / mArUr3ho divyanAgaM vicarani gagane kAmada : kAmarUpI yakSa : sarvAnubhUtirdizatu mama sadA sarvakAryeSu middhim / / 3. 4/1881 prAdi 4. pratiSThAtilaka, pannA EE
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 jaina pratimAvijJAna devagar3ha kile ke jaina maMdira (kramAMka 12 ) meM yakSiyoM kI nAmayukta pratimAeM haiN| para ve pratimAeM bhI nauvIM zatAbdI IsvI se pUrva kI pratIta nahIM hotIM / zrI umAkAnta zAha kA mana hai ki IsvI 1000 ke pazcAt hI yakSoM aura yakSiyoM kI kalpanA vikasita ho sakI thI aura bArahavI zatAbdI IsvI meM digambara zraura zvetAmbara donoM hI paramparA kI sUciyoM ne pUrNatA prApta kara lI thI / devagar3ha kI yakSiyAM devagar3ha ke jaina maMdira meM yakSiyoM kI pratimAnoM ke paTTa para unake nAma utkIrNa kiye huye haiM / utkIrNa lekhoM kI lipi 650 IsvI ke lagabhaga kI pratIta hotI hai / una nAmoM se jJAta hotA hai ki usa samaya taka yakSiyoM kI eka sUcI taiyAra ho cukI thI / devagar3ha kI yakSIpratimAeM digambara zrAmnAya kI haiN| isaliye unake nAmoM kI tulanA tiloyapaNNattI meM prApta nAmoM se karake kramika vikAsa kA adhyayana kiyA jA sakatA hai / ve nAma isa prakAra haiM: kramAMka tIrthaMkara 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. e. 10. 11. 12. 12. 14. 15. 16. 17. RSabhanAtha ajitanAtha saMbhavanAtha zrabhinandananAtha sarasvatI sumatinAtha padmaprabha supArzvanAtha candraprabha puSpadanta zItalanAtha zreyAMsanAtha vAsupUjya vimalanAtha devagar3ha kI yakSI cakrezvarI anaMtanAtha dharmanAtha zAntinAtha kunthunAtha sulocanA sumAlinI bahurUpI zriyadevI vahnidevI prabhoga rohiNI sulakSaNA anaMtavIryA tiloyapaNNattI kI yakSo cakrezvarI rohiNI prajJapti vajrazRMkhalA vajrAMkuzI apraticakA puruSadattA manovegA kAlI jvAlAmAlinI mahAkAlI gorI gAMdhArI roTyA anantamatI surakSitA zriyadevI yA anaMtavIryA mAnasI arakarabhi mahAmAnasI
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsana devatAnoM kI utpatti 606 jayA aranAtha tArAdevI 16. mallinAtha bhImadevo munimuvratanAtha - namina'tha neminAtha ambikA pArzvanAtha padmAvatI 24. mahAvIrasvAmI aparAjitA wM vijA jitA bahAmI kAmAginI sadamA midAyinI 23. nAgauda ke nikaTa prApta patAnI yA patA:na devo ke nAma se jJAta ambikA pratimA ke tIna prora anya teIma yakSiSA kA chATI ghATI pratimAeM nirmita kI gayI hai| una mana ke mAtha unake nAma bhI utko / yadyapi unamese kaI nAma Theka ThIka nahI par3e jA sake hai para uname yakSiyoM ke nAma ema prakAra jJAta hote hai : bahurUpiNI, cAmuNDA, sarasvatI, padmAvatI, vijayA, aparAjitA, mahAmAna mI, anantamatI, gAdhArI, mAnamI, jvAlAmAlinI, bhAumI, vajrazRMkhalA, bhAnujA ?, jayA, anantamatI, varoTyA, gaurI, mahAkAlI, kAlI, budhadadhI ?, prajApati ? bahni ? zrI umAkAnta zAha kA vicAra hai ki uparyukta yakSI pratimAe tilo. yapaNNattI ke anumAra hai aura ve devagar3ha kI pratimAmA ke nirmANa se pazcAt kI tathA prAzAdhara me pUrva kI haiN| devagaDha meM sarasvatI kI caturbhujA pratimA 1070 IsvI me nirmita kI gayI thii| vahI mamaya mumAlinI kI pratimA kA bhI hai / hindU aura bauddha prabhAva jaina zAsanadevatAoM kI sUcI meM brahma, kumAra, SaNmugva, varuNa, IzAna, cAmuNDA, caNDA, kAlI, mahAkAlI, gaurI prAdi aneka nAma aise haiM jo hindU devavAda meM bhI haiM / umI prakAra, tArA, bhRkuTi, vidyunjvAlAkarAlI, vaja]. khalA, vajrAkugA, apagajitA jame nAma boddhoM kI deviyo ke hai / tAMtrika yuga me janasamudAya ko apane dharma ke prati AkRSTa karane ke liye apane devatAoM ko ucca aura utkRSTa digvAnA aAvazyaka ho gayA thaa| mahAyAnI bauddhoM ne hindU devanAmoM ko aparAjitA jamI deviyoM dvArA padadalita 1. aba ilAhAbAda maprahAlayama murAkSana /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 jana pratimAvijJAna kiye jAne taka kA pradarzana kiyA thA kintu jainoM ne paisA na karake anya devatAmoM ko apane tIrthakaroM ke rakSaka devatAoM ke rUpa meM svIkAra kara liyaa| itanA hI nahIM, tIrthaMkaroM ko bhI IzAna, vAmadeva, natpuruSa prAdi nAmoM se vibhUSita kiyaa| dUsare ora, aimI bhI saMbhAvanA hai ki jainoM aura hinduoM donoM ne hI pUrva paramparA ke kucha deva-deviyoM ko samAna rUpa meM svIkAra kara liyA ho| kucha bhI ho, itanA to spaSTa hai ki janoM ke aneka yakSa aura yakSiyAM yA to hindU devatAmoM ke nAmoM meM sAmya rakhate hai yA unake rUpa meM / kahI kahIM to nAma aura rUpa donoM meM hI pUrNa sAmya hai / bauddhoM ne bhI mahAkAla, gaNapati, sarasvatI, dikpAla, brahmA, viSNa, mahezvara, kArtikeya, vArAhI, cAmuNDA, bhRgi, nandikezvara Adi vibhinna devatAoM ke sAtha yakSa,,kinnara, gaMdharva,vidyAdhara, nakSatra, tithidevatA prAdi ko svIkAra kiyA thA / vaise hI jainoM ne bhI dikpAloM, gaNapati, bhairava Adi ko apane devavAda meM sammilita kiyA aura unheM bhI jainI banA liyA / kucha viziSTa yakSa aura deviyAM zAsanadavatAoM ke alAvA aura bhI aneka viziSTa viziSTa yakSoM nayA deviyoM kA ullekha aura unakA varNana jaina granthoM meM pAyA jAtA hai / una meM digambara paramparA ke anAvRta aura sarvAha yakSa tathA zvetAmbara paramparA ke brahmazAnti aura tumbaru yakSa pramukha haiM / anAvata yakSa manAvata yakSa vyantara jAti ke devoM meM meM hai| usakA nivAsa meru parvata ke IzAna bhAga meM, uttara kuru ke jaMbU vRkSa kI pUrva zAkhA para sthita prAsAda meM batAyA gayA hai / anAvRta yakSa kA varNa jalada ke samAna kRSNa hai / usakA vAhana pakSIndra garuDa hai / anAvRta apane cAra hAthoM meM zaMkha, cakra, kamaNDalu aura prakSamAlA dhAraNa karatA hai|' 1. pratiSThAsAroddhAra, 3/201; pratiSThAtilaka, pRSTha 363
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ viziSTa yakSa aura deviyAM 111 sarvAla yakSa isa yakSa kI carcA pUrva meM kI jA cukI hai| ambikA se sambaddha hone ke kAraNa ise gomedha yakSa kA prAdya rUpa kahA jA sakatA hai kintu isakA vAhana divya zveta gaja batAyA gayA hai / sarvAhna yakSa kA varNa zyAma hai / isake mastaka para dharmacakra sthita hotA hai jise vaha apane do hAthoM se pakar3e rahatA hai; anya do ha tha baddhAMjalimudrA meM huA karate hai / brahmagAnti yakSa isa yakSa kA rUpa to vikarAla hai para svabhAva aura kArya atyanta saumya / zvetAmbara paramparA ke granthoM meM isake svarUpa kA varNana milatA hai| tadanusAra isakA varNa piMga hai| bhadrAsana para sthiti aura pAdukArUr3ha honA brahmazAnti yakSa kI vizeSatA hai| isake mastaka para jaTAmukuTa, vikarAla dAr3heM aura kandhe para upavIta hotA hai / yakSake dAyeM hAthoM me prakSasUtra aura daNDaka tathA bAyeM hAthoM meM kamaNDalu aura chatra hote hai / ' tumbaru yakSa arhantadeva kA pratIhAra / jaTAmukuTadhArI, nara muNDamAlAbhUpita zira, hAtha meM khaTavAMga / isa yakSa kA nAma zAsana yakSoM kI sUcI meM bhI milatA hai| zAnti devI yaha devI dhavala varNa kI hai / nirvANakalikA meM eka sthala para 3 isake aneka hAtha batAye gaye haiM jinameM vaha varadamudrA, kamala, pustaka, kamaNDalu prAdi dhAraNa karatI hai kintu usI grantha meM anya sthala para zAnti devatA ko kamalAsanA aura caturbhujA kahA gayA hai aura usake dAyeM hAthoM ke prAyudha, varada evaM prakSasUtra tathA bAyeM hAthoM ke prAyudha kuNDikA aura kamaNDalu kahe gaye hai / 1. nirvANa kalikA, pannA 38 2. nirvANakalikA, bimbapratiSThAvidhi, pannA 20 3. bimbapratiSThAvidhi, pannA 18 4. pannA 37
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 jaina pratimAvijJAna kuverA yakSI ___ sakalacandragaNI ke pratiSThAkalpa (pRSTha 20) meM ima yakSI ko naravAhanA aura zratAMkA batAyA gayA hai| yaha mathurA purI ke mupArzvastUpa kI rakSikA yakSI ke rUpa meM prasiddha hai| paSThI prAcAradinakara meM SaSThI devI kA varNa zyAma aura vAhana nara batAyA hai / SaSThI kA nivAma pAmravana meM hotA hai| vaha kadambavanoM meM vihAra karatI hai / usake do putra usake mAtha rahate hai / kAmacANDAlI mallipeNa ne kAmacANDAlIkalpa meM isa tAMtrika devI ke rUpa kA vicAra kiyA hai / vaha kRSNavarNA, nirvastrA, mukta kezA, marvAbharaNabhUSitA aura caturbhujA hai / usake prAyudha phalaka, kalaza, zAlmalidaNDa aura sapaM hai / sarva eva hi janAnAM pramANaM laukiko vidhiH / yatra samyaktvahAnirna yatra na vratadUSaNam / / 1. udaya 33, pannA 13
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ praSTama adhyAya kSetrapAla jana mandiroM me kSetrapAla kI pratimAeM sthApita rahatI hai / unhe jinamandira kA rakSaka mAnA jAtA hai / bhaTTa prakalaMka ke pratiSThAkalpa meM kSetrapAla ko jinezvara aura jaina muniyo kA bhakta evaM dharmavatsala kahA gayA hai / una ke jaTAmukuTa meM jinapUjA kA cihna honA batAyA gayA hai|' nemicandra ne kSetrapAla ko taila se abhiSicita kara siMdUra se dhUsarita kiye jAne kA vidhAna kiyA hai| prAcAradinakara me kuMkuma, tela, sindUra evaM lAla raMga ke puSpoM se kSetrapAla kI pUjA kA vidhAna hai| bhaTTa akalaMka ke pratiSThAkalpa meM varNana hai ki tailalipta vigraha aura sidUrAkina mauli ke kAraNa kSetrapAla aMjanAdri ke samAna dikhAyI par3ate hai| kSetrapAla kI pratimAeM kAryarUpa bhI hotI hai aura ligarUpa bhii|' khajurAho ke zAntinAtha maMdira me kSetrapAla kI candelakAlIna kAyarUpa pratimA hai jisa para unakA nAma bhI utkIrNa hai| aneka jaina maMdiro meM ligarUpa kSetrapAla pratiSThina hai| prAzAdhara ke anusAra kSetrapAla kA alaMkaraNa nAga, aura vAhana zvAna hai / bhaTTa akalaMka ne kSetrapAla ke nagna, sArameyamamArUDha, nAgavibhUSaNa, trilocana rUpa kA varNana kiyA hai / AgAdhara ke anusAra, kSetrapAla ke uparale do hAthoM meM talavAra aura DhAla, nIce ke dAye hAtha ma kAlA kuttA aura nIce ke hI bAyeM 1. hindunoM meM kSetrapAla ko ziva kA rUpa mAnA gayA hai| rUpamaNDana (5/74-75) ke anusAra kSetrapAla nagna evaM ghaNTAbhUSita hote haiM / unakI jaTAe marpa mora muNDamAlA me grathita hotI hai| unakA yajJopavIta bhI muNDagrathita hotA hai / unake dAyeM hAthoM ke prAyuSa katikA aura DamarU tathA bAye hAthoM ke prAyudha zUla paura kapAla batAye gaye hai| 2. pratiSThAtilaka, pRSTha 115-16 3. prAcAradinakara, udaya 33, pannA 210
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAvijJAna hAtha meM gadA rahatI hai|' nemicandra ne bhI uparale hAthoM meM talavAra aura DhAla tathA nicale hAyoM meM kAlA kuttA aura gadA, inhIM prAyudhoM kA honA batAyA hai|' bhaTTa prakalaMka ke pratiSThAkalpa meM svarNapAtra, gadA, DamarU aura dhenukA ye cAra prAyuSa kahe gaye haiN| unameM svarNapAtra kI kalpanA bilakula navIna pratIta hotI haiM aura vaha prAzAdhara evaM nemicandra dvArA diye gaye vivaraNoM se bhinna hai| prAcAradinakara meM kSetrapAla ke rUpa kA varNana bistAra se kiyA gayA hai| vaha varNana prAyaH vaisA hI hai jo hindU paramparA ke zilpa granthoM meM milatA hai| prAcAradinakara ke anusAra, kSetrapAla kI bIsa bhujAeM haiN| ve kRSNa, gaura, kAJcana, dhUsara mora kapila varNa ke haiN| kSetrapAla ke aneka nAma haiM jinameM se eka pretanAtha bhI hai| barbara keza, jaTAjUTa, vAsuki kA jinayajJopavIta, tamaka kI mekhalA, zeSa (nAga) kA hAra, nAnA-prAyudha, siMha carma kA prAvaraNa, preta kA mAsana, kukkuravAhana, trilocana, prAnaMdabhairava Adi praSTa bhairavoM se yukta tathA causaTha joginiyoM ke bIca sthiti, yaha kSetrapAla kA rUpa hai jo prAcAradinakara meM varNita hai| nirvANakalikA meM kahA hai ki kSatra ke anusAra kSetrapAla ke bhinna-bhinna nAma humA karate haiM / usI grantha ke anusAra, kSetrapAla zyAmavarNa, barbara keza, prAvRttapiMganayana, vikRtadaMSTrA, pAdukArUr3ha pora nagna hote haiN| unake dAyeM hAthoM meM mudgara, pAza aura DamarU tathA bAyeM hAthoM meM zvAna, aMkuza aura geDikA, ye prAyudha hote haiN| nirvANakalikA meM kSetrapAla kA sthAna jinendra bhagavAn ke dakSiNa pArzva meM IzAna kI pora dakSiNa dizAmukha batAyA gayA hai / pramRtaratnasUri ne mANibhadra bhAratI meM maNibhadra kSetrapAla ke chaha hAtha aura una hAthoM ke prAyudha DhakkA, zUla, dAma, pAza, aMkuza mora khaDga kahe hai / gaNapati gaNapati yA gaNeza ne hindunoM meM hI nahIM, apitu bauddhoM aura janoM meM bhI pratiSThA prApta kI hai| prAraMbha meM janoM ne unheM gaNadhara ke rUpa meM mAnyatA dI thii| prAcAradinakara (pannA 210) meM vidyAgaNeza ko dvibhuja, caturbhuja, Sabhuja, navabhuja, aSTAdazabhuja pora yahAM taka ki 108 bhujA yukta bhI kahA hai| 1. pratiSThAsArobAra, 6/55 2. pratiSThAtilaka, pRSTha 115-16 3. udaya 33, patrA 181 4. nirvANakalikA, pannA 38-39
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ navama pradhyAya aSTa mAtRkAeM indrANI, vaiSNavI, kaumArI, vArAhI, brahmANI, mahAlakSmI, cAmuNDI paura bhavAnI ina ATha deviyoM kI khyAti mAta kA nAma se hai| inameM se prathama cAra kI sthApanA dizAmoM meM mora anya cAra kI sthApanA vidizAmoM meM kI jAtI hai / jaina graMthoM meM mAtRkAnoM ke rUpa kA lagabhaga vaisA hI varNana prApta hotA hai jaisA ki hindU zilpa graMthoM meM hai / kahI kahI cAmuNDA aura mahAlakSmI ko chor3akara chaha mAtRkAeM bhI batAyI gayI haiM / zilpa zAstro me mAtRkAmoM kI sAmAnya saMkhyA sAta hI hai para kabhI kabhI vaha saMkhyA solaha taka batA dI jAtI hai| indrANI indrANI kI sthApanA pUrva dizA meM kI jAtI hai / usakA varNa sone ke samAna hai / vaha airAvata gaja para prAsIna rahatI hai / indrANI kA pramukha prAyuSa vaja hai|' vaiSNavI vaiSNavI kI sthApanA vedI kI dakSiNa dizA meM kI jAtI hai / vaha devI garuDavAhanA evaM nIla varNa kI mAnI gayI hai / vaiSNavI kA mukhya prAyudha cakra hai|' prAcAradinakara meM use zyAma varNa kI tathA zaMkha, cakra, gadA aura zArSa (khaDga) dhAriNI kahA hai|' kaumArI vedI kI pratIcI dizA meM sthita kaumArI pracaNamUrti, vidruma varNa, mayUravAhanA aura khagadhAriNI hai|' prAcAradinakara meM use gauravarNa paura paNmukhA batAte hue usake prAyudha zUla, zakti, varada mora prabhaya, ye cAra kahe gaye haiN| 1, pratiSThAtilaka, pa.STha 365 / prAcAradinakara, udaya 6, pannA 13 2. pratiSThAtilaka, pannA 365 3. udaya 6, pannA 13 4. pratiSThAtilaka, pannA 365 5. udaya 6, pannA 13
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 jana pratimAvijJAna vArAhI uttara dizA meM sthApita kI jAne vAlI vArAhI kA varNa zyAma hai| vaha vanya vArAha para savArI karatI hai / usake prAyudha abhaya aura sIra (hala) haiM / ' prAcAradinakara meM vArAhI kA vAhana zeSa (nAga), mukha varAha kA tathA prAyudha cakra aura khaDga batAe gaye hai|' brahmANI brahmANI kI sthApanA prAgneya dizA meM kI jAtI hai / usakA varNa padma jaisA lAla aura yAna bhI padma hI hai / brahmANI ke hAtha meM mudgara hotA hai|' prAcAradinakara ke anusAra brahmANI kA varNa zveta, vAhana haMma evaM Ayudha vINA, pustaka, padma praura akSasUtra hai / ' mahAlakSmI /tripurA bhaTTa akalaMka ke pratiSThAkalpa meM mahAlakSmI, nemicandra ke pratiSThAtilaka meM lakSmI aura prAcAradinakara meM tripurA ke nAma se isa mAtRkA kA varNana hai / nemicandra ke anusAra lakSmI dakSiNa-pazcima koNa meM sthita hotI hai| usakA varNa zveta, vAhana ulUka aura mukhya prAyudha gadA hai / 5 prAcAradinakara me tripurA kA varNa zveta, vAhana siMha tathA mAyudha, pana, pustaka, varada aura abhaya batAye gaye haiN| cAmuNDA cAmuNDA yA cAmuNDikA ko vedI ke uttara-pazcima koNa me sthApita kiyA jAtA hai| madhyAhna ke sUrya ke samAna dIpta cAmuNDA pretavAhanA hai / usake mAyudha daNDa evaM zakti batAye gae haiN| prAcAradinakara ke anusAra cAmuNDA kA varNa dhUsara aura vAhana preta hai / usakA sampUrNa zarIra zirAjAla se 1. pratiSThAtilaka, pannA 366 2 udaya 6, pannA 13 3. pratiSThAtilaka, pannA 366 4. udaya 6, pannA 12 5. pratiSTAtilaka, pannA 366 6. udaya 6, pannA 13 7. pratiSThAtilaka, pannA 366
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTa mAtRkAeM 117 karAla dikhAyI par3atA hai; kezoM se jvAlAeM nikalatI haiM / cAmuNDA trinayanA hai / zUla, kapAla, khaDga aura pretakeza (muNDa) inheM vaha apane hAthoM meM dhAraNa karatI hai| bhavAnI /mAhezvarI vedI ke pUrvottara koNa meM mAhezvarI kA sthAna hotA hai jise bhavAnI aura rudrANI bhI kahA jAtA hai| bhavAnI kA varNa zveta, vAhana zAkkara aura mAyudha bhiNDimAla hai| prAcAradinakara ke anusAra mAhezvarI ke prAyudha, zUla, pinAka, kapAla aura khaTvAMga haiM / mAhezvarI kA varNa zveta, vAhana vRSabha aura netra tIna haiM / usake lalATa para prardhacandra batAyA gayA hai / gajacarma ge prAvRta mAhezvarI zeSanAga kI mekhalA dhAraNa karatI hai / 3 1. udaya 6, pannA 13 2. pratiSThAtilaka, pannA 366 3. devImAhAtmya Adi jainetara kRtiyo meM nAramihI ko bhI mAtRkAnoM kI sUcI meM sammilita kiyA gayA hai kintu vaha rUpamaNDana kI sUcI meM nahIM hai|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazama adhyAya dasa dikpAla jaina paramparA meM dikpAloM kI saMkhyA dasa batAyI gayI hai / Urdhva pora praSo dizAmoM ke dikpAloM kI kalpanA jainoM kI apanI vizeSatA hai / kucha vidvAn dikpAloM kI kalpanA kA prAdhAra vaidika saMhitA ko mAnate hai|' vaidika devavAda meM indra, agni, varuNa, pavana, naiRtya prAdi ko mahattva kA sthAna prApta thA para jaba paurANika devavAda ko pradhAnatA milI to vaidika devoM kA sthAna gauNa ho gayA aura pantatogatvA ve dikpAloM kI zreNI meM mA gye| batAyA jAtA hai ki prAraMbha meM cAra hI dikpAloM kI gaNanA kI jAtI thii| pazcAtkAla meM unakI saMkhyA mATha ho gii| aisA bhI mata hai ki maSTa dikpAloM kI pUrva sUcI meM kubera aura IzAna nahIM the| unake sthAna para sUrya pora candra kI gaNanA kI jAtI thii| jainoM kI prAraMbhika sUcI meM bhI cAra lokapAloM yA dikpAgoM kA nAma milatA hai| tiloyapaNNattI (tRtIya mahAdhikAra ) meM ullekha hai ki bhavanavAsI devoM ke inoM ke soma, yama, varuNa pora ghanada (kubera) nAma ke cAra lokapAla hote haiM / jaMbUdIpapagNattisaMgaho' meM saudharmakalpa ke nagaroM kI cAroM dizAmoM meM yama, varuNa, soma aura kubera ina cAra lokapAloM ke nivAsa kA ullekha hai| ve indra ke pratIndra humA karate haiM / isa prakAra soma yA candra ko lokapAla mAnane kI jaina mAnyatA adhika prAcIna jAna par3atI hai / viSNudharmottara ne caturbhuja lokapAloM ko kalpanA kI thii| aparAjitapRcchA aura rUpamaNDana jaise granthoM meM caturbhuja lokapAloM kI paramparA kA nirvahana kiyA gayA kintu magnipurANa', mAnasollAsa" prora bRhatsaMhitA' prAdi se jJAta hotA hai ki lokapAloM ke vibhaja hone kI mAnyatA adhika prAcIna hai| jaina paramparA meM bhI dikpAloM ko vibhuja mAnA gayA hai / 1. banarjIH DevalapameNTa mApha hindU AikonogrAphI, pRSTha 521 2. uddezya 11, 216-217 / 3. 3/50-53 5. 1/3/772-798 6. 57/42/57
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ basa dikpAla 119 jainoM ne agni ko raktavarNa, yama, nairRtya aura pavana ko zyAmavarNa, varuNa, IzAna, candra aura dharaNendra ko zveta varNa tathA indra aura kubera ko svarNa ke samAna pIta varNa mAnA hai / zvetAmbara paramparA meM candra ke sthAna para brahmA ko kadhvaM dizA kA adhIzvara kahA gayA hai jisakA varNa suvarNa ke samAna hai| vAhana dikpAloM ke vAhanoM ke saMbaMdha meM jainoM kI mAnyatA prAya: agnipurANa ke' vidhAna se milatI-julatI hai / kevala kubera ke vAhana ke saMbaMdha meM bhinnatA hai| magni purANa meM kubera ko meSastha batAyA gayA hai| para digambara jaina paramparA ke granthoM meM use puSpaka vimAna meM pAsIna aura zvetAmbara paramparA ke prAcAradinakara meM naravAhana kahA gayA hai / vasunandi, mAzApara aura nemicandra ne varuNa kA vAhana karimakara kahA hai jabaki agnipurANameM vaha makara batAyA gayA hai / paSikatara pratimAnoM meM varuNa kA vAhana karimakara rUpa meM milatA hai / __digambara jaina paramparA ke anusAra Urdhva dizA kA lokapAla soma yA candra siMhAsanArUr3ha hotA hai / zvetAmbara jaina paramparA kA brahmA haMsArUr3ha batAyA gayA hai| pradhodizA ke lokapAla nAgendra dharaNa kI savArI prAzAdhara maura nemicandra ne kacchapa batAyI hai para prAcAradinakara ke anusAra dharaNendra padma para mAsIna hai aura kRSNa varNa kA hai / pAyudha digambara granthoM meM indra ko vajI evaM agni ko pakSasUtra praura kamaNDalu yukta mAnA gayA hai / prAcAradinakara ke anumAra agni ke hAthoM meM dhanuSa aura bANa hote haiM / nirvANakalikA ne dhanuSa ke sthAna para zakti batAyI hai / matsyapurANa meM agni ke Ayudha prakSasUtra aura kamaNDalu batAye gaye haiM para pragnipurANameM pagni ko zaktimAn hI kahA hai / yama daNDI haiM para unake dvitIya prAyudha ke saMbaMdha meM matavaiSamya hai| pAzApara ne vaha prAyudha dhanuSa kahA hai para nemicandra ne naag| matsyapurANa meM pamake bhAyuSa daNDa mora pAza batAye gaye haiM / 1. pagnipurANa,51/14-15 2. vahI, 51/15 3. naravAhana kubera kI paramparA matsyapurANa aura viSNudharmottara kI hai| matsyapurANameM agnikA vAhana prarSacandra hai|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 jaina pratimAvijJAna naiRtya ko jaina paramparA meM mudgaradhArI batAyA gayA hai / matsyapurANa prAdi meM ve gkhaDgadhArI haiM / nirvANakalikAkAra ne nairRtya ko khaDgadhArI kahA varuNa ke hAtha meM nAgapAza yA pAza hotA hai| vasunandi Adi ne pavana kA mAyudha mahAvRkSa batAyA hai para AcAradinakarakAra ne pavana ko dhvajadhArI kahA hai jaisA ki agni purANa aura matsyapurANa meM hai / __agnipugaNa meM kubera kA prAyudha gadA batAyA gayA hai| jaina loga bhI vaisA hI mAnate hai / prAzAdhara ne gadA aura vasunandi ne zakti prAyudha kA ullekha kiyA hai| prAcAradinakarakAra dhanada ko ratnahasta para nirvANakalikAkAra kubera ko gadApANi kahate hai| IgAna gUla yA trizUla dhArI hai / prAzAdhara ke anusAra unake dvitIya hasta meM kapAla kintu AcAradinakarakAra ke anusAra pinAka hotA hai / candra ke prAyudha bhAlA aura dhanuSa hai / brahmA ke hAthoM meM pustaka aura kamala hote haiN| dharaNendra aMkuza aura pAza dhAraNa karate haiM / prAcAra dinakara aura nirvANakalikA ke anusAra unake hAtha meM sarpa hotA hai / dikpAloM kI patniyAM / zacI, svAhA, chAyA, nirRti, varuNAnI, vAyuvegI, dhanadevI, pArvatI, rohiNI aura padmAvatI, ye kramazaH indra, agni, chAyA, nairRtya, varuNa, vAyu kubera IzAna, soma aura dharaNendra kI patniyAM kahI gayI haiM / brahmA kI patnI kA ullekha nahIM hai / viSNughattira meM yama kI patnI dhamorNA aura kubera kI patnI Rddhi kahI gayI hai| dikkumArikAeM himavAn, mahAhimavAna, niSadha, nIla, rukmI aura zikharI, ina chaha kulAcalo para sthita padma, mahApadma, nigiMcha, kesarI, puNDarIka pora mahApuNDarIka hradoM ke madhya meM sthita ati vistIrNa kamalo para kramazaH zrI, hrI, dhRti, kItti, buddhi aura lakSmI, ye devakanyAeM apane sAmAnika aura pAriSatkoM ke sAtha nivAsa karatI haiM / ye tIrthaMkaroM ke garbha meM Ane para jananI kI sevA kiyA karatI haiM. yathA zrI cAmara DhalAtI hai, hrI chatra tAnatI hai Adi Adi / 1. jaMbUdIpapaNNAMtasaMgaho, 3/66 2. vahI, 3/78
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ dikkumArikAeM 121 uparyukta deviyoM me se hrI kA varNa lAla batAyA gayA hai| anya deva kanyAeM suvarNa ke samAna pItavarNa kI hai| nemicandra ne ina deviyoM ko puSpamukhakalazakamalahastA likhA hai para vasunandi ne unheM puSpamumbakamala hastA aura caturbhujA batAyA hai| prAzAdhara ne bhI usI prakAra kA varNana kiyA hai| tIrthakara jananI kI sevA karane vAlI chappana dikkumAriyo kA bhI ullekha jaina granthoM meM milatA hai / triSaSTizalAkApuruSacaritra meM unakI sUcI nimna prakAra dI gayI hai| ATha adholokavAsinI : bhogaMkarA, bhogavatI, subhogA, bhogamAlinI, toyadhArA (suvratA), vicitrA (vatsamitrA), puSpamAlA aura aditA (naMditA) pATha UrdhvalokavAsinI : maghaMkarA, meghavanI, mumedhA, medhamAlinI, toyadhArA, vicitrA, vAripeNA maura balAhikA ATha pUrva rucakAdri sthita : naMdA, uttarAnaMdA, pAnaMdA, AnaMdavardhanA, vijayA, vaijayantI, jayantI aura aparAjitA aATha dakSiNa rucakAdri sthita : mamAhAga, supradattA, suprabuddhA, yazodharA, lakSmIvatI, zeSavato, citraguptA aura vasudharA pATha pazcima rucakAdri sthita : ilAdevI, murAdevI, pRthivI, padmavatI, ekanAsA, anavamikA, bhadrA aura azokA pATha uttara rucakAdri sthita : alaMbugA, mizrakezI, puNDarIkA, vAruNI, hAsA, marvaprabhA, zrI, hrI cAra vidika rucaka saila se : citrA, citrakana kA, saterA aura mautrAmaNI cAra rucaka dvIpa se : rUpA, rUpAMzikA, surUpA aura ruupkaavto| 1. vasunandi/6 2. parva 1, sarpa /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAdaza adhyAya nava graha sakalacandra gaNI ke pratiSThAkalpa me Aditya, candra, bhauma, budha, bRhaspati, zukra, zani, rAhu aura ketu kramaza: chaThe tIrthakara padmaprabha, aSTama tIrthakara candraprabha, dvAdaza tIrthakara vAsupUjya, SoDaza tIrthakara zAntinAtha, prathama tIrthaMkara RSabhanAtha, navama tIrthakara muvidhinAtha, bImave tIrthakara munisuvratanAtha, bAIsava tIrthaMkara neminAtha aura teImaveM tIrthakara pArzvanAtha ke zAsanavAmI kahe gaye haiM / prAcAradinakara' ke anusAra mArtaNDa (sUrya) kI zAnti ke liye padmaprabha kI, candra kI zAnti ke liye candraprabha kI, bhUmiputra, (maMgala) kI zAnti ke liye vAsupUjya kI, budha kI zAnti ke liye praSTa jinendra - vimalanAtha, anaMtanAtha, dharmanAtha, zAntinAtha, kunthunAtha, maranAtha, naminAtha aura vardhamAna-kI, bahampati kI zAnti ke liye RSabhanAtha, ajitanAtha, maMbhavanAtha, abhinaMdananAtha, sumatinAtha. supArzvanAtha, zItalanAtha aura zreyAMsanAtha kI, zukra kI zAnti ke liye suvidhinAtha kI, dAni kI zAnti ke liye munisuvratanAtha kI, gahu kI gAnti ke liye neminAtha kI aura ketu kI zAnti ke liye mallinAtha aura pArzvanAtha kI pUjA karanI cAhiya / grahoM ko sabhI bhAratIya dharmo ne kimI na kisI rUpa meM mAnyatA dI hai| jaina paramparA meM pUrva meM pATha grahA kI gaNanA kI jAtI thii| pazcAtkAla meM unakI saMkhyA nava hyii| je0 ena0 banarjI kA mata hai ki bhAratIya mUrti vidhAna me antima graha ketu bAda meM jor3A gayA thaa|' prAcAradinakara ne sUrya ko pUrva dizA kA adhIza, candra ko vAyavya dizA kA, maMgala ko dakSiNa dizA kA, budha ko uttara kA, guru ko IzAna kA, zukra ko prAgneya kA, zani ko pazcima kA aura rAhu ko nairRtya dizA kA adhIza batAyA hai jabaki ukta grantha ke anusAra ketu rAhu kA praticchanda hai| sakalacandra gaNI ke pratiSThAkalpa meM candra ko pratIcI paura maMgala ko vAruNa dizA se sambaddha kiyA gayA hai| 1. udaya 35, zAntyadhikAra / 2. bauddhoM ne bhI navagrahoM ko svIkAra kiyA hai / 3. DevalapameNTa prApha hindU AikonogrAphI, pRSTha 444 /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ nava graha 123 nirvANakalikA ke anusAra' sUrya hiMgulavarNa, soma aura zukra zvetavarNa, maMgala raktavarNa, budha aura guru pItavarNa, zani ISatkRSNa, rAhu prati kRSNa aura ketu dhUmavarNa hai / prAcAradinakara meM sUrya 2 ko sphaTika ke samAna ujjvala batAyA gayA hai / sUrya ke vastroM kA raMga lAla, candra ke zveta, maMgala ke lAla, budha ke harita, bRhaspati ke pIta, zukra ke zveta, zani ke nIla tathA rAhu aura ketu ke vastroM kA raMga zyAma kahA gayA hai / vAhana bhUmi budha na prAcAradinakara meM grahoM ke vAhana isa prakAra batAye gaye hai saptAzva ratha candra prazva maMgala kalahaMsa bRhaspati hama zukra prazva zani kamaTha gaTa pannaga sakalacandra gaNI ne sUrya ko gaja vRSabhasiMhataraga vAhana, moma ko mRgavAhana, bhauma ko gajavAhana, budha ko kesarIvAhana, bRhaspati ko haMsagaruDavAhana, zukra ko zUkaravAhana aura zani ko meSavAhana kahA hai / paMDita paramAnaMda kI siMhAsanapratiSThA meM grahoM ke vAhana bhinna prakAra se batAye gaye hai| bhajAe sabhI graha dvibhaja nimpita kie gae hai| nirvANakalikA ke anusAra sUrya ke donoM hAthAM ma kamala haiM / prardhakAyarahita rAhu ke dono hAtha argha mudrA meM hote hai / anya sabhI graha akSamUtra evaM kuNDikA dhArI hai| sihAsanapratiSThA meM graho ke prAyudha bhinna batAye gaye hai, yathA moma kuntadhArI,maMgala trizUladhArI, bRhaspati pustakadhArI, zukra mahidhArI aAdi Adi / prAcAradinakara ne sUrya ko kamalahasta, candra ko sudhAkumbhahasta, maMgala ko kuddAlahasta, budha ko pustakahasta, zukra ko kumbhahasta, zani ko parazuhasta, rAhu ko bhI parazuhasta aura ketu ko 1. pannA 38 2. udaya 33, pannA 181 /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 jaina pratimAvijJAna pannagahasta batAyA hai| __ mUla jaina paramparA meM sUrya candra Adi ko jyotiSka devoM ke samUha meM sammilita kiyA gayA hai / jyotiSka devoM ke pAMca samUha haiM, candra, sUrya, graha, nakSatra aura prakIrNaka tArA / ' candra jyotiSka devoM kA indra hai aura sUrya pratIndra hai / pratyeka candra ke aThAsI graha batAye gae haiM jinameM se budha, zukra, bRhaspati, maMgala aura zani ye prathama pAMca haiN|' pratyeka candra ke 28 nakSatra hote haiN|' nakSatroM ke prAkAra kA varNana tiloyapaNNattI meM hai / nemicandra ke anusAra candra mihAdhirUr3ha aura kunta (bhAlA)dhArI hai / sUrya azvArUr3ha hai / ' 1. udaya 33, pannA 181 / 2. tiloyapaNNattI, 7 / 3. vahI, 7 / 14-22 4. vahI, 7 / 25-28 5. vahI, 7 / 465-467 6. nemicandra ne (pratiSThAtilaka, pRSTha 316-322) yakSa, vaizvAnara, rAkSasa, nadhRta, pannaga, asura, sukumAra, pitR, vizvamAlini, camara, vairocana, mahAvidyAmAra, vizvezvara, piMDAzI, ye paMdraha tiSideva batAye haiN|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa eka tAlikA SoDaza vidyAdeviyAM ___ nAma paramparA zarIra kA vAhana varNa bhajAmro kI saMkhyA diga0 muvarNa kamalAmanA cAra nIla azva cAra zveta mayUra do . . . kanA, bAMkha, kamala, bIjapUra dhanuSa, bANa, zaMkha, akSamUtra cakra, khaDga, kamana, phala varada, zakti, mAtuliMga, zakti, zakti aura kamala vaja, zRMkhalA vajazRMkhalA, zaMkha, kamala, bIjapUra zRMkhalA aura gadA varada, zrRMkhalA padma, zRMkhalA akuza, kamala, bIjapUra, vINA nalavAra, vaja, DhAla, mAlA varada, vajra, mAtuliMga, aMkuza . . . 4. vajrAkazA ". . 125
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ diga0 suvarNa keki vela suvarNa garuDa ___cAra khaDga, bhAlA, kamala, bIjapUra cAroM bhujAyoMmeM cakra 5. jAMbUnadA apraticakA (catrezvarI) 6 puruSadattA cAra diga0 kheta koka zve0 suvarNa mAhitI , 7. kAlI do zve. kRSNa pana khe0 kRSNa pada diga0 zyAma zarama 6. mahAkAlI vana, kamala, zaMkha, phala khaDga prAra DhAla varada, asi, mAtuliMga, kheTaka mUsala, prasi, padma, phala gadA aura vana grAkSasUtra, gadA, vana, abhaya dhanuSa, bANa, khaDga, phala prakSasUtra, vajra, abhaya, ghaNTA akSasUtra, vana, phala, ghaNTA kamala grAdi cAra varada, mUsala, makSamAlA, kuvalaya cakra aura khaDga mUsala aura vaja varada mUsala, abhaya, vaja dhanuSa, vANa, khaDga, kheTaka, cakra prAdi vibhinna prAyudha diza0 suvarNa godhA cAra 17. gAMdhArI diga0 zyAma kacchapa khe0 zyAma kamala do do jaina pratimAvijJAna 11. jvAlAmAlinI diga0 zveta mahiSa jvAlAve veta varAha ___aneka
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jvAlA0 zveta mArjAra 12. mAnavI diga0 nIla zukara SoDaza vidyAdeviyAM diga0 nIla zve0 zyAma zve0 gaura miha diga0 suvarNa prazna ve0 vidyutvarNa azva zve0 vidyutvarNa azva diga0 rakta sarpa zve0 suvarNa hama do donoM bhujAnoM meM jvAlA cAra matmya, khaDga, trizUla, X varada, pAza, akSasUtra, vRkSa do sarpa, do hAtha praNAmamudrAmeM ___ khaDga, sarpa, DhAla, sarpa cAra khaDaga, Urdhvahasta, sarpa ? varada khaDga, vaz2a, do hAtha praNAmamudrAmeM bANa, khaDga, dhanuSa, DhAla vANa, khar3aga, DhAla, sarpa do hAtha praNAmamudrAmeM varada, vajra varada, bajra, prakSamUtra, prazani akSamAlA, mAlA, varada, aMkuza cAra do hAtha praNAmamudrAma cAra varada. ami, kuNDakA, DhAla - Ho . 16. mahAmAnasI yy kkaa diga0 vidrama hama . # 127
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAlikA 2 caturvizati zAsana yakSa 128 parampaga zarIra kA vAhana bhujAoM kI saMkhyA prAyudha vizeSa varNa 1. gomukha digaH suvarNa vRSabha cAra gaja cAra suvarNa ___ muvarNa gaja prATha zyAma gaja pATha parazu, bIjapUra. prakSamUtra, varada govaktra aura mastaka para dharmacakra __ varada, akSasUtra, pAza, bIjapUra khaDga, daNDa, parazu, varada, cakra, caturmukha gigula, kamala, aMkuza varada, mudgara, pAza, akSasUtra, abhaya, bIjapUra, aMkuza, zakti daNDa, trizUla, katikA, cakra, trimukha, trilocana asi, mRNi nakula, gadA, abhaya, bIjapUra, prakSasUtra, nAga bANa, khaDga, dhanuSa, DhAla akSamUtra, bIjapUra, nakula, aMkuza ___3. trimukha diga0 zyAma mayUra ___chaha zyAma mayUra chaha 4. jana pratimAvijJAna yakSezvara Izvara zyAma diga0 zve0 gaja gaja cAra cAra zyAma
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. tumbaru diga0 zyAma gaDa cAra sarpayajJopavIta zve. zveta garuDa cAra 6. cAra puSpa kusuma mAtaMga zyAma nIla caturvizati zAsana yakSa zva0 cAra diga. zyAma miha vakratuNDa zve. nIla cAra 8, zyAma diga0 zyAma kapota cAra vijaya zve. nIla 6. ajita zveta cAra diga0 zve0 do hAthoM me sarpa, varada, phala varada, zakti, gadA, nAgapAza kheTa, abhaya, kunna, varada phala, abhaya, nakula, akSamUtra zUla, daNDa vilva, pAza, nakula, aMkuza akSamUtra, vagda, parazu, phala cakra aura mudgara akSasUtra, barada, zakti, phala bIjapUra, akSasUtra, nakula, kunta vANa, anupa, parazu, daNDa, talavAra, DhAla. vagda, vajra vIjapUra, mudgara, pAza, abhaya, nakula, gadA. graMkuga prakSatra akSamUtra, padma, trila, daNDa bIjapUra, gadA, nakula, akSamUtra vANa. gadA, vagda, dhanuSa, nakula, phala bIjapUra, bANa, dhanuSa, nakula zveta karma cAra 10. brahma diga0 zveta ATha caturmakha zve. aATha caturmakha diga0 zve0 vaSabha cAra cAra chaha cAra kumAra diga0 ho no hama hama trimugva zve. 129 cAra
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. 14. 15. 16. 17. SaNmukha caturmukha SaNmukha pAtAla kinnara garuDa gaMdhava diga0 diga0 zve diga0 na diga0 zve 0 diga0 zva 0 diga0 zve 0 harita harita zvata rakta rakta rakta rakta zyAma zyAma zyAma zyAma mayUra mayUra mayUra makara makara mIna kUrma varAha varAha pakSI haMsa bAraha bAraha bAraha chaha chaha chaha chaha cAra cAra cAra cAra Upara ke ATha hAthoM meM parazu, zeSa cAra hAthoM meM khaDga, akSasUtra, DhAla, daNDa uparyukta prakAra phala, cakra, bANa, khaDga, pAza, akSasUtra, nakula, cakra, dhanuSa, DhAla, aMkuza, abhaya aMkuza, zUla, kamala, kazA, hala, phala padma, pAza, asi, nakula, DhAla, akSasUtra bIjapUra, gadA, abhaya, nakula, padma, akSasUtra mudgara, akSasUtra, varada, cakra, vajra, aMkuza vajra, padma, cakra, phala bIjapUra, kamala, prakSasUtra, nakula do hAthoM meM nAgapAza, bANa, dhanuSa varada, pAza, bIjapUra, aMkuza chaha mukha cAra mukha chaha mukha trimukha trimukha trimukha trimukha zUkara mukha uparyukta 130 jaina pratimAvijJAna
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16. khendra diga0 zyAma zaMkha bAraha chaha mukha yakSendra zva0 zyAma zaMkha bAraha caturvizati zAsana yakSa chaha mukha 16. kubera diga0 indradhanuSa gaja pATha caturmukha zve0 indradhanuSa gaja pATha caturmukha bANa, kamala, phala, mAlA, akSasUtra, prabhaya, dhanuSa, vaja, pAza, mudgara, aMkuza, varada bIjapUra, vANa, khaDga, mudgara, pAza, abhaya, nakula, dhanuSa, DhAla, zUla, aMkuza, akSamUtra kRpANa, vANa, pAza, varada, DhAla, dhanuSa, daNDa, padma zUla, parazu, abhaya, varada, mudgara, akSasUtra, bIjapUra, gakti / varada, talavAra, DhAla, phala vIjapUra, gadA, vANa, zakti, nakula, padma, dhanuSa, parazu kheTa, asi, dhanuSa, bANa, aMkuza, kamala, cakra, varada bIjapUra, zakti, mudgara, abhaya, nakula, parazu, vajra, akSasUtra mudgara, kuThAra, daNDa, phala, vajra, varada 20. varuNa cAra diga0 zva0 zveta zveta vRSabha vRSabha aSTa mukha caturmukha pATha 21. bhRkuti diga0 suvarNa vRSabha caturmukha zve0 suvarNa vRSabha pATha catarmukha 22. gomeda diga0 zyAma chaha nRvAhana puSpayAna trimukha 131
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23. 24. 5. gomedha dharaNendra pArzva mAtaMga nAma cakrezvarI zve 0 diga0 ve 0 zve 0 diga0 zve 0 paramparA diga0 diga0 zrapraticakrA zva0 zyAma zya ma zyAma zyAma mudga zyAma naravAhana zarIra kA varNa suvarNa suvarNa suvarNa gaja gaja vAhna chaha kamalAsanA garuDa garuDa cAra cAra cAra do tAlikA 3 catuvizati zAsana yakSiyAM parazu, bIjapUra, cakra, nakula, zUla, zakti do hAtho me nAga, vara, nAgapAza bAraha gadA, bIjapUra, sarpa. nakula marpa, bIjapUra, sarpa, nakula varada aura phala nakula aura bIjapUra bhujA kI saMkhyA cAra prAu Ayudha sarpaphaNa gajamukha marpaNa mastaka para dharmacakra do hAtho me vajra, prATha hAthoM me cakra, varada, phala do cakra, varada, phala varada, cakra, pAza, bANa, dhanuSa, cakra, aMkuza, vajra trimukha vizeSa AU A jaina pratimAvijJAna
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 3. 4. 5. 7. rohiNI ajitA prajJapti duritAri vajrazRMkhalA kAlikA puruSadattA mahAkAlI manovegA zyAmA kAlI zAntA jvAlAmAlinI bhRkuTi mahAkAlI diga0 ve 0 diga0 suvarNa dhavala zveta zve0 zveta diga0 suvarNa zve 0 diga0 zve 0 diga0 zve 0 zve0 zve 0 diga0 zve 0 diga zve 0 diga 0 zyAma muvarNa muvarNa suvarNa zyAma zyAma zyAma zveta pIna zvena lohAsanA lohAmanA pakSI meSa haMsa padma gaja padma azva nara nara nara vRSabha gaja mahiSa nAra cAra chaha cAra cAra cAra cAra cAra cAra cAra cAra cAra cAra cAra ATha pIna varAha / viDAla hama cAra kRSNa kUrma cAra cakra, zaMkha, abhaya, varada varada, pAza, aMkuza, phala ardhacandra, parazu, phala, talavAra, tumbI, varada varada, akSamUtra, phala, abhaya nAgapAza, akSasUtra, phala, varada varada, pAza, nAga aMkuza cakra, vajra, phana, varada pAza, varada, aMkuza, vIjapura varada, prasi, DhAla, phala pAza, varada, bIjapUra, aMkuza varada, bANa, dhanuSa, prabhaya varada, pAza, dhanuSa, abhaya ghaNTA, trizUla pala, varada varada,akSasUtra,gula,abhaya cakra, dhanuSa, pAna, DhAla, trizUla, vANa, matsya, talavAra khaDga, mudgara, phalaka, pazu vajra, phala, mudgara, vagda caturviMzati zAsana yakSiyA 133
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10. diga0 134 dave. sutArA mAnavA azokA gaurI mAnavI gAMdhArI pracaNDA vairoTI viditA anaMtamatI aMkugA diga0 cAra cAra nAra cAra cAra cAra cAra cAra cAra cAra diga0 diga0 mAnasI zve0 gaura vRSabha zUkara zve. harit padma diga0 suvarNa mRga __gaura siha harita makara ve. zyAma azva ajagara zve0 suvarNa padma suvarNa hama zve0 gaura padma diga0 pravAla vyAghra gaura matmya diga0 suvarNa mayUra ve0 gaura padma diga0 muvarNa zUkara zve0 gaura mayUra suvarNa hama kRSNa padma diga0 harita aSTApada zve0 kRSNa padma diga0 pIta nAga zve. gaura bhadrAsana diga0 harita makara cAra cAra cAra cAra cAra varada, prakSasUtra, kalaza, aMkuza mAlA, varada, matsya, phala varada, pAza, phala,aMkuza mudgara, kamala, kalaza, varada varada, mudgara, kalaza, aMkuza padma. vagda, kamala, mUsala varada,zakti, puSpa, gadA do hAthoM me sarpa.dhanuSa, vANa bANa, pAza, dhanuSa, nAga dhanuSa, vANa, phala, vagda pAga, talavAra, aMkuza,DhAla kamala,dhanuSa,varada,aMkuza, bANa, kamala utpala, aMkuza, padma, abhaya phala, cakra, khaDga, varada pustaka,utpala,kamaNDalu,kamala zaMkha, asi, cakra, varada bIjapUra, zUla, muSaNDhI, padma sarpa, vajra, mRga, varada bIjapUra, kamala, pAza, akSasUtra DhAla, talavAra, phala, varada varada, akSasUtra, bojapUra, zakti DhAla, talavAra, phala, varada / varada, akSamUtra, bIjapUra, zUla yaSTi, DhAla, prakSasUtra, talavAra diga0 kandarpA mahAmAnasI nirvANI jayA vijayA tArAvatI dhAriNI apagajinA varoTyA bahurUpiNI naradattA cAmuNDA savarNa cAra ve0 20 cAra cAra cAra cAra cAra cAra jana pratimAvijJAna aSTAnanA 21 caturmukha
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'he inche cAra zveta rita caturvizati zAsana yakSiyAM siMha prAmrA pIta rakta padya gAMdhArI zve0 zveta haMsa cAra varada, khaDga, bIjapUra, kumbha zve. zveta varada, khaDga, zakunta, kumbha zve0 cAra varada, khaDga, bIjapUra, bIjapUra diga0 aAmrastavaka, putra zubhaMkara kA aAmra vRkSa kI chAyA meM hAtha chUtI huI do putro ke sAtha sthita ambikA zve0 bIjapUra, pAza, patra, graMkuza zve0 pIta siMha cAra pAmrAlI, pAza, putra, aMkuza 23. padmAvatI diga0 rakta padma cAra aMkuza, akSamUtra, kamala, varada triphaNasarpamoli diga. chaha pAga, akSamUtra, kunta, ardhacandra, gadA, mUmala diga0 padma pATha yathocita diga0 rakta padma caubIsa vibhinna zve0 kukkuTasapaM cAra padma, pAza, phala, aMkuza 24. siddhAyikA diga0 suvarNa bhadrAsana, siMha do varada pAra pustaka zve. harit siMha cAra pustaka, abhaya, vojapUra, vINA zve0 harit gaja cAra pustaka abhaya, pAza, kamala tAlikA 4 nAma paramparA zarIra kA vAhana bhujAnoM kI prAyudha vizeSa varga saMkhyA kSetrapAla diga0 zyAma zvAna cAra talavAra, DhAla, kAlA kuttA, gadA nAga alaMkaraNa trinetra suvarNa
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ zvAna bIsa zvAna chaha kSetrapAla zve0 vibhinna zve. zyAma zve0 zyAma anAvRta yakSa diga0 kRSNa sarvAha yakSa diga0 zyAma zvAna chaha garuDa cAra zveta gaja cAra vibhinna mudgara, pAga, DamarU, zvAna, aMkuza, geddik| DhakkA, zUla, mAlA, pAza, aMkuza, khaDga zaMkha, cakra, kamaNDala, prakSasUtra / do hAtha baddhAMjali do hAthoM me mamtaka para dharmacakra samhAle dharmacakra akSasUtra, daNDa, kamaNDalu, chatra vikarAla dAr3heM brahmazAnti yakSa zve. piMga bhadrAmana pAdukArUDha cAra jaina pratimAvijJAna
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa do jaina pratimA lakSaNa zratadevatA zrutadevatA zvetavarNA zvetavastradhAriNI haMsavAhanA zvetasiMhAsanAsInA bhAmaNDalAlaMkRtA caturbhujA zvetAbjavINAlaMkRtavAmakarA pustakamuktAkSamAlAlaMkRtadakSiNakarA...... prAcAradinakara udaya 33, pannA 155 zrutadevanAM zuklavarNI haMsavAhanAM caturbhujAM varadakamalAnvitadakSiNakarAM pustakAkSamAlAnvitavAmakarAM ceti / nirvANakalikA, pannA 37 dakSiNapAzrvAsInadhavalamUrtivaradapadmAkSasUtrapustakAlaMkRtAnekapANidvAdazAGgazrutadevAdhidevate sarasvatyai svAhA / nirvANakalikA, pannA 17 abhayajJAnamudrAkSamAlApustakadhAriNI / trinetrA pAtu mAM vANI jaTAbhAleMdumaNDitA / / malliSeNa, bhAratI kalpa, 1-2 sitAMbarAM caturbhujAM sarojaviSTarasaMsthitAm / sarasvatI varapradAmahanizaM namAmyaham / / ___ malliSeNa, bhAratIkalpa caMcaccandrarucaM kalApigamanAM ya: puNDarIkAsanA sajJAnAbhayapustakAkSavalayaprAvArarAjyujjvalAm / tvAmadhyeti sarasvati vinayanAM brAhma muhUrte mudA vyAptAsAdharakItirastu sumahAvidyaH sa vaMdyaH sadA / / malayakIti, sarasvatIkalpa
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 jaina pratimAlakSaNa vidyAdeviyAM rohiNI prajJaptirvajazRGakhalA kulizAka shaa| cakrezvarI naradattA kAlyathAsau mahAparA / / gaurI gAndhArI sarvAstramahAjvAlA ca mAnavI / vairoTyAcchaptA mAnaso mahAmAnasiketi tAH / / vAga brAhmI bhAratI gorgIrvANI bhASA mrsvtii| zratadevI vacanaM tu vyAhAro bhASitaM vacaH / / abhidhAnacintAmaNi, devakANDa (dvitIya) 1. rohiNI sakuMbhazaMkhAbjaphalAMbujasthAzritAya'me rohiNi rukmavaktram / prAzAdhara, 3/37 dobhircatubhiH kalazaM dadhAnA zaMkha payoja phalapUramuddhaM / sadaSTisaMsiddhajinAnurAgA yA rohiNI tAM prabhajAmi devIm / / nemicandra, pRSTha 284 proM suvarNavarNaM caturbhuje zaMkhapadmaphalahaste kamalAsane rohiNi pAgaccha / vamunandi, 6 zaMkhAkSamAlAgaracApazAlicatuHkarA kundatuSAragaurA / / gogAminI gItavaraprabhAvA zrIrohiNI middhimimAM dadAtu / / prAcAra dinakara, udaya 33, pannA 162 natrAdyA rohiNI dhavalavarNA surrA bhavAhanA caturbhujAmakSamU- vANAnvitadakSiNapANi zaMkhadhanuryukta vAmapANi ceti / nirvANakalikA, pannA 37 2. prajJapti tadbhAktikA tvazvaganelinIlA prAptike_mi satrakrakhaGgAm / prAzAdhara dRSTyA disanya gvinayAnurAgAM cakraM samAkrAMtavirodhicakram / khaDgaM payo phalamudahantI prajJaptimarcAmi dhRtAhaMtAjJAm / / namicandra, 284
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAdeviyAM pro zyAmavarNe caturbhuje rahu ? haste prajJapte prAgaccha / zaktisarohahastA mayUrakRtayAnalIlayA kalitA / prajJaptivijJapti zRNotu naH kamalapatrAbhA // 3. vajra khalA prajJapti zvetavaraNa mayUravAhanAM caturbhujAM varadazaktiyukta dakSiNakarA mAtuliMgazakti yukta vAmahastAM ceti / zrAcAradinakara, udaya 33, pannA 162 pro suvarNavarNa caturbhuje zrRMkhalahaste vacca khale zrAgaccha / vasunandi, 6 nirvANakalikA, pannA 37 zIlavratAbhA jinabhAvanAsthA bibhatta dobhiH pavizraM khalAM yA / zaMkhaM sarojaM varabIjapUramArAdhayAmaH pavizrRMkhalA tAm // nemicandra 285 sazrRMkhalagadAhastA kanakaprabhavigrahA / padmAsanasthA zrIvajrazrRkhalA hantu naH khalAn / / 4. vajrAkuzA 136 vasunandi, 6 AcAradinakara, udaya 33, pannA 162 vajrazRMkhalA zaMkhAvadAnA padmavAhanA caturbhujA varadazrRkhanAnvitadakSiNakarAM padmazrRMkhalA dhiSThita vAmakarA ceni / nirvANakalikA, pannA 37 yA supramodA sutarAmabhIkSNaM jJAnopayogAMttamabhAvanAyAm / ghRtAkuzAbhojamubIjapUrA vajrAkuzA tAmiha yAyajImi // nemicandra, 285 o aMjanavarNe caturbhujaM aMtujAhaste vastrAMkuze zrAgaccha / vasunandi, 6 nistriMzavajraphala kottamakuntayuktahastA munaptavilasatkaladhautakAntiH unmattadantigamanA bhuvanasya vighnaM vajrAkuzI haranu vajrasamAnazaktiH / zrAcAradinakara, udaya 36, pannA 162
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 jaina pratimAlakSaNa asikugAM kanakavarNA gajavAhanAM caturbhujAM varadavacayutadakSiNakarAM mAtuliMgAM kuzayukta vAmahastAM ceti / 5. jAmbUnadA / prapraticakrA nirvANakalikA, pannA 37 saddharmatatphalaja rAgabhavAtibhItisvarUpasaM vegavibhAvanotkAm / sakhaGgakuMtAM bujabIjapUrAM jAMbUnadAM bhaktahitAM yajAmi || nemicandra 285 zroM kanakavarNe caturbhuje karavAlahaste jAMbUnade bhAgaccha / garutmatpRSTha grAmInA kArtasvarasamacchaviH / bhUyAdapraticakrA naH siddhaye cakradhAriNI / / 6. puruSa dattA apraticatrA taDidvarNA garuDavAhanAM caturbhujAM cakracatuSTayabhUSitakarAM ceti / vasunandi, 6 zrAcAradinakara, udaya 33, pannA 162 nirvANakalikA, pannA 37 kokazritAM vajrasarojahastAM yaje sitAM puruSadattike tvAm / prazAdhara, 3 / 42 dhI saMyamatyAgavibhAvanApta zrI tIrtha kRnAmajinAMghribhaktAm / vajrAbjazaMkhoddhaphalAMkahastA yajAmahe puruSadattike tvAm / / nemicandra, 206 zro gavalanibhe caturmuje vajrahaste puruSadate zrAgaccha / vasunandi, 6 khaGgaspharAMkitakaradvayaza'mamAnA meSAbhasairibhapaTusthitibhAsamAnA / jAtyArjunaprabhatanuH puruSAgradattA bhadraM prayacchatu satAM puruSAgradattA / / AcAradinakara, udaya 33, pannA 162 puruSadattAM kanakAvadAtA mahiSIvAhanAM caturbhujAM varadAsiyukta dakSiNakarA mAtuligakheTakayutavAmahastA ceti / nirvANakalikA, pannA 37
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAdeviyAM 141 7. kAlI taptvA tapo duzcamarAya puNyaM yastIrthakRnnAma tamacaMyaMtIm / kAlIM yajAmo musalAsipadmaphalollasadda jayadozcatuSkAm / / ___ nemicandra, 287 aoM hemaprabhe caturbhuje musalahaste kAli prAgaccha / vasunandi, 6 zaradambudharapramuktacaJcadmaganatalAbhatanudyutirdayADhyA / vikacakamalavAhanA gadAbhRt kuzalamalaMkuratAta sadaiva kAlI / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 162 kAlIdevI kRSNavarNA padmAsanAM caturbhujA akSamUtragadAlaMkRta dakSiNakarAM vajrAbhayayutavAmahastAM ceti / nirvANakalikA, pannA 37 8. mahAkAlI bhaktyanvitA sAdhumamAdhimpasadbhAvanA siddhajinAMghripadme / cApaM phalaM bANAsa babhAra yA tA mahAkAlimahaM yajAmi / / nemicandra, 286 oM kRSNavarNaM caturbhuje vajrahamne mahAkAli prAgaccha / vasunandi, 6 naravAhanA zazadharopalojvalA rucirAkSasUtraphala visphuratkaga / zubhaghaMTikApavivareNyadhAriNI bhuvi kAlikA zubhakarA mahAparA / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 162 mahAkAlI devIM tamAlavargA puruSavAhanAM caturbhujAM akSamUtravajAnvita dakSiNaka rAmabhayaghaNTAlaMkRtavAmabhujAM ceti / nirvANakalikA, pannA 37 9. gaurI yastorthakRnAma babaMdha vaiyAvRtye sphuradbhAvanayAgrapuNyam / taM mevamAnAmaravidahastAmArAdhayAmI varagoridevIm / / nemicandra, 287 proM hemavaNe caturbhuje padmahaste gauri prAgaccha / vasunandi, 6
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 jaina pratimAlakSaNa godhAsanasamAsInA kundakapUra nirmalA / sahasrapatrasaMyuktApANigaurI zriyestu naH / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 162 gaurI devI kanakagorI godhAvAhanAM caturbhujAM varadamusalayutadakSiNakarAmakSamAlAkuvalayAlaMkRtavAmahastA ceti / nirvANakalikA, pannA 37 10. gAMdhArI yorhanmahAbhaktibharAtapuNyaracintyamArhantyamupAsasAda / natpAdabhaktAM tacakravaDgAM gAMdhAri gaMdhAdibhirarcaye tvAm / / nemicandra, 287 moM bhramaravaNe caturbhuje cakrahaste gAMdhAri pAgaccha / vasunandi, 6 zatapatrasthitacaraNA musalaM vajaM ca hastayodadhatI / kamanIyAMjanakAntirgAndhArI gAM zubhAM dadyAt / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 162 gAdhArIdevI nIlavarNI kamalAsanAM caturbhujAM varadamusalayutadakSiNakarAM abhayakulizayutavAmahastAM ceti / nirvANakalikA, pannA 37-38 11. jvAlAmAlinI |jvAlA prAcAryabhaktyodyadagaNyapuNyamahantamahantyanurAgayogAt / kodaMDakAMDAdiyutASTabAhuM jvAlojjvalajjvAlini pUjaye tvAm / / nemicandra, 287 moM zvetavarNe maSTabhuje dhanukhaGgavANakheTahaste jvAlAmAlini prAgaccha / vasunandi, 6 mArjAravAhanA nityaM jvAlodbhAsikaradvayA / zazAGkadhavalA jvAlAdevI bhadraM dadAtu naH / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 162 sarvAstramahAjvAlA dhavalavarNI varAhavAhanAM masaMkhyapraharaNayutahastAM ceti / nirvANakalikA, pannA 38
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAdeviyAM 143 12. mAnavI bahuzruteSvAhitabhaktimIzaM bhaktyA bhajatI jhaSamudvahantIm / ghoraM karAlaM karavAlamugratrimUlakaM mAnavi mAnaye tvAm / / nemicandra, 288 proM zikhikaMThanibhe caturbhuje trizUlahaste mAnavI prAgaccha / vasunandi, 6 nolAMgI nIlasarojavAhanA vRkSabhAsamAnakarA / mAnavagaNasya sarvasya maGgalaM mAnavI dadyAt / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 162 mAnavI zyAmavarNA kamalAsanAM caturbhujA varadapAzAlaMkRtadakSiNakarAM akSamUtraviTapAlaMkRtavAmahastAM gheti / nirvANakalikA, pannA 38 13. vairoTI /vairoTyA yaH zraddhayA pratyayarocanAmyAM spRSTa yA jinAgamameva bheje| tamAnamaMtImahimudvahantImarcAmi va roTi haTa tviSam tAm / / nemicandra, 288 prAM jaladaprabhe caturbhuje sarpahamne varoTi prAgaccha / vamunandi, 6 khagasphuratsphuritavIryavadUrdhvahastA saddandazUkavaradAparahastayugmA / siMhAsanAbjamudatAratuSAragorA roTyayA yabhidhayAstu zivAya devI / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 163 vairoTyAM zyAmavarNA ajagaravAhanAM caturbhujAM khaGgoragAlaMkRtadakSiNakarAM kheTakAhiyutavAmakarAM ceti / nirvANakalikA, pannA 30 14. acyutA /acchuptA AvazyakasyAparihANimuccazcacAra SaDbhedavatI vazI yaH / tamacyutaM sAdaramarcayaMtI tvAmacyute khaDgabhujaM yajAmi / / nemicandra, 288 oM jAMbUnadaprabhe caturbhuje vajrahaste acyute pAgaccha / vasunandi, 6
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 jaina pratimAlakSaNa svypaannidhRtkaarmukrphraanysphurdvishikhkhnggdhaarinnii| vidyudAbhatanurazvavAhanA'cchuptikA bhagavatI dadAtu zam / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 163 acchuptA taDidvarNA turagavAhanAM caturbhujAM khaGgavANayutadakSiNakarAM kheTakAhiyutavAmakarAM ceti / nirvANakalikA, pannA 38 15. mAnasI tapa:zrutAdyavinatAna mArgaprabhAvanAM yo vRSanItabhavyaH / tasya praNAmapravaNAM praNAmamudrAnvitAM mAnasi mAnaye tvAm / / nemicandra, 286 bhoM ratnaprabhe caturbhuje namaskAramudrAsahite mAnasi pAgaccha / vasunandi, 6 haMsAsanasamAsInA vrdendraayudhaanvitaa| mAnamI mAnasI pIDA hantu jAmbUnadacchaviH / / AcAradinakara, udaya 33, pnn| 163 mAnamI dhavalavarNA caturbhujAM varadavajAlaMkRtadakSiNakarA akSavalayAzaniyuktavAmakarA ceti / nirvANakalikA, pannA 38 16. mahAmAnasI mAdhAmikeSvAhita vatsalavamArAdhayaMtI vibhumakSamAlAm / mAlAM vara cAkuzamAdadhAnAM mAnye mahAmAnasi mAnaye tvAm / / nemicandra, 286 proM viTTamavarge caturbhaje praNAmamudrAsahite mahAmAnasi pAgaccha / ____vamunandi, 6 karakhaGgaratnavaradADhyapANibhRcchazinibhA maka ragamanA / saMghasya rakSaNakarI jayati mahAmAnamI devI / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 163 mahAmAnasIM devI dhavalavarNA siMhavAhanAM caturbhajAM varadAsiyuktadakSiNakarAM kuNDikAphalakayutavAmahastAM ceti / nirvANakalikA, pannA 38
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvizati yakSa zAsana devatA prApadAkulitopi dArzanika: tannivRttyartham / zAsanadevatAdIn kadAcidapi na bhajate pAkSikastu bhajatyapi // sAgAradharmAmRta yakSaM ca dakSiNe pArzve vAme zAsanadevatAm / lAJchanaM pAdapIThAdhaH sthApayetyasya yadbhaveta // vasunandi, 5 / 12 yakSANAM devatAnAJca savrvvAlaMkArabhUSitam / svavAhanAyudhopetaM kuryAtsarvAGgasundaram / / caturviMzati yakSa vasunandi, 4 /71 govada mahAjAtimuTTo jakkhesaro ya taMburazro / mAdagavijaya prazrio bamho bamhemage ya komAro // chammu pAdAno kiNNarakiMpurumagaruDagaMdhavyA / taha ya kubere varuNo bhiuDI gomeghapAsa mAtaMgA || gupro idi ede jakkhA caubIsa usahapahudINaM / titthayarANaM pAme ceTTha te bhattimaMjuttA // tiloyapaNNattI, 4/934-36 javakha gomuha mahajjakya timuha Imara sa taMba kumumo / mAyaMga vijayAjiya baMbho maNupro surakumAro || chammuha payAla kinnara gaNDI gaMdhavva tahaya jakkhido / kUbara varuNo bhiuDI gome ho vAmaNa mayaMgI // pravacanasAroddhAra, dvAra 26 / 375-376 syAdgomukho mahAyakSastrimukhAM yakSanAyakaH / / tumbaruH sumukhazcApi mAtaMgo vijayojita: brahmA yakSeT kumAraH SaNmukhapAtAlakinnarAH // garuDo gandharvo yakSeTa kubero varuNopi ca / bhRkuTirgomeghaH pArzvo mAtaMgoI dupAsakAH / / abhidhAnacintAmaNi, devAdhidevakANDa prathama / 41-43 145
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 vRSavaktro mahAyakSastri mukhazcaturAnataH / tumbaruH kumumAkhyazca mAtaMgo vijayastathA / / jayo brahmA kinnareza: kumArazca tathaiva ca / SaNmukhaH pAtAlayakSa : kinnaro garuDastathA / gandharvazca yakSezaH kubero varuNastathA / bhRkuTicaiva gomeghaH pArzvo mAtaMga eva ca / / yakSAcaturviMzatikA RSabhAderyathAkramam / bhedAMzva bhujazastrANAM kathayAmi samAsataH / / 1. gomukha parAjita pRcchA | 221 / 36-42 savyetarodhavaM kara dI praparazvadhAkSa sUtraM tathAdharakarAMkaphaneSTadAnam / prAggomukhaM vRSamukhaM vRSagaM vRSAMkabhaktaM yaje kanakabhaM vRSacakrazIrSam / / jaina pratimAlakSaNa prazAdhara, 3 / 126 vAmAnyordhva karadvayena parazuM dhattekSamAlAmadhaH savyAsavyakaradvayena lalitaM yo bIjapUraM varam / taM mUrdhnA kRtadharma cakramanizaM govaktrakaM gomukhaM zrInAbheya jinendrapAdakamalA lolAlimAlApaye || nemicandra, 331 caturbhujaH suvarNAbha samukho vRSavAhanaH / haste parazuM dhatte bIjapUrAkSasUtrakam / / varadAnaparaH samyak dharmacakraM ca mastake | saMsthApyo gomukho yakSa prAdidevasya dakSiNe || vasunandi, 5 / 13-14
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvizati yakSa svarNAbho vRSavAhano dviradagoyuktazcaturbAhubhiH bibhradakSiNahastayozca varadaM muktAkSamAlAmapi / pAzaM cApi hi mAtuliGgasahitaM pANyorvahan vAmayoH saMghaM rakSatu dAkSyalakSitamatiryakSottamaH gomukhaH / zrAcAradinakara, 33, patrA 174 tattIrthotpannagomukhayakSaM hemavarNaM gajavAhanaM caturbhujaM varadAkSasUtra yutadakSiNapANi mAtuliGgapAzAnvitavAmapANi ceti / nirvANakalikA, pannA 34 varAkSasUtre pAca mAtuliMgaM caturbhujaH / zvetavarNo vRSamukho vRSabhAsanasaMsthitaH / / aparAjita pRcchA, 221/43 RSabhe gomukhe yakSo hemavarNo gajAnanaH / varokSasUtraM pAzaJca bIjapUraM kareSu ca / / 2. mahAyakSa cakratrizUla kamalAM kuzavAmahasto nistriMzadaMDapa ra zUdya va rAjyapANiH / cAmIkaradyutiribhAMkanato mahAdiyakSoyato hi jagatazcaturAnanosI // rUpamaNDana, 6/17 zrAzAghara, 3/13 trizUlaM kamalaM mRNi vai khaDgaM ca daMDa parazuM pradhA ( dA ) nam / vibhrANamiSTAjinanAthapAdaM yaje mahAyakSa caturmukhaM tvAm // nemicandra, 331 ajitasya mahAyakSo hemavaNaMzcaturbhujaH (rmukhaH) / gajendravAhanArUDhaH svocitASTabhujAyudhaH / / 147 vasunandi, 5 / 17
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 jana pratimAlakSaNa dviradagamanakRcchitizcASTabAhucaturvaktrabhAgmudgaraM varadamapi ca pAzamakSAvali dakSiNe hastavRnde vahan / abhayamavikalaM tathA mAtaliMgaM sRNizaktimAbhAsayat satatamatulaM vAmahasteSu yakSottamoso mhaayksskH|| prAcAradinakara, udaya 33,pannA 174 tathA tattIrthotpanna mahAyamAbhidhAnaM yakSezvaraM caturmukhaM zyAmavarNaM mAtaGgavAhanamaSTapANi varadamudgarAkSamUtrapAzAnvitadakSiNapANi bojapUrakAbhayAMkuzazaktiyuktavAmapANipallavaM ceti / nirvANakalikA, pannA 34 sapAzAkSasragmudgaravaradaidakSiNetaraiH karaH / zaktyaGka, zabojapUrAbhayadairdakSiNa traiH|| aSTabAhumahAyakSa nAmA yakSazcatarmukhaH / zyAmo gajarathastIrthe samabhUjitaprabhoH / / amaracandra, ajitacaritra, 16,20 zyAmoSTabAhu stisthA varadAbhayamudgagaH / akSapAzAMkuzAH zaktirmAtaliMgaM nathaiva ca / aparAjitapRcchA, 221144 3. trimukha cakrAsizRNyupagasavyasayonyahasta daMDatrizUlamupayan zitakatikAM ca / vAjighvajaprabhunataH zikhigAMjanAbha stryakSaH pratIkSata baliM trimukhAkhyayakSaH / / prAzAdhara, 1131 savyaH karaizca kramasi saNi yo daMDaM trizUlaM sitakatrikAM ca / anya bibharti zritasaMbhava taM yaje trinetra trimukhAkhyayakSam / / nemicandra,332 SaDbhujastrimukho yakSa strinetrazikhivAhanaH / zyAmalAMgo vinItAtmA saMbhavajinamAzritaH / / vasunandi,5 // 16
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvizati yakSa 146 tryAsya: zyAmo navAkSaH zikhigamanarasa: SaDbhujo vAmahastaprastAre mAtuliMgAkSavalayabhujagAn dakSiNe pANivRnde / bibhrANo dIrghajihvadviSadabhaya gadAsAditAzeSadaSTa: kaSTaM saMghasya hanyAtrimukhasuravaraH zuddhasamyaktvadhArI / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 174 tasmiMstIrthe samutpannaM trimukhayakSezvaraM trimukhaM trinetraM zyAmavarNa mayUravAhanaM SaDbhujaM nakulagadAbhayayuknadakSiNapANiM mAtuliMganAgAkSasUtrAnvitavAmahastaM ceti / nirvANakalikA, pannA 34 sa babhragadAbhRdabhIpradadakSiNadostrayaH / samAtuliGganAgAkSasUtravAmabhujatrayaH / / trinetra: SaDbhujo yakSaH zyAmo bahiNavAhanaH / trimukhastrimukhAkhyobhUt tIrthe zrIsambhavaprabhoH / / amaracandra, saMbhavacaritra, 17-18 mayUrasthastrinetraH trivaktraH zyAmabaNaMkaH / parazvakSagadAcazaMkhA varazca SaDbhujaH / / aparAjitapRcchA, 221 / 45 4. yakSezvara prekha ddhanuHkheTakavAmapANiM sakaMkapatrAsyapasavyahastam / zyAmaM karisthaM kapiketubhaktaM yakSezvaraM yakSamihArcayAmi / / prAzAdhara, 3/132 kodaNDasatkheTaka vAmahastaM vAmAnyahanoddhRtavANakhaDgaM / yakSezvaraM tvAmabhinaMdanAhatpAdAbja gaM prayaje prasIda / / nemicandra, 332 abhinaMdananAthasya yakSo yakSezvarAbhidhaH / hastivAhanamArUDhaHzyAmavarNazcaturbhujaH / / vasunandi, 5 / 21
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 jana pratimAlakSaNa zyAma: sindhuravAhano yugabhujo hastadvaye dakSiNe muktAkSAvalimuttamA pariNataM sanmAtuliMgaM vahan / vAmepyaGka,zamuttamaM ca nakulaM kalyANamAlAkaraH zrIyakSezvara ujjvalAM jinapadedaMdyAmmati zAsane // prAcAradinakara, udaya 33, pannA 174 tattIrthopapannamIzvarayakSa zyAmavarNa gajavAhanaM caturbhujaM mAtuliGgAkSasUtrayutadakSiNapANi nakulAMkuzAnvitavAmapANi ceti / nirvANakalikA, pannA 34 zyAmaH samAtuliGgAkSasUtradakSiNado yaH nakulAMkuzabhRdvAmadoyugo gajavAhanaH / / yakSezvarAkhyo yakSobhUt tIrthabhinaMdanaprabhoH / amaracandra, abhinaMdanacaritra, 16-17 5. tumbaru /tumbara sarpopavItaM dvikapanna gordhvakaraM sphuraddAnaphalAnyahastam / kokAMkana naM garUDAdhirUDhaM zrItumbaraM zyAmaruci yajAmi / / prAzAdhara, 3 / 133 UrdhvasthitAbhyAM phaNinI karAmyAM adha:sthitAmyAM dadhate pradAnam / phalaM prayakSye mumatIzabhaktaM zrInumbaraM sarpamayopavItam / / nemicandra, 332 sumatestambaro yakSaH zyAmavarNazcatarbhajaH / sarpadvayaM phalaM dhane varadaH parikIrtitaH / / sarpayajJopavItoso khagAdhipativAhanaH / vamunandi , 5023-24 varNazveto gADagamano vedabAhuzca vAme hastadvandve sulalitagadAM nAgapAzaM ca bibhrat / zaktiM caJcadvaradamatulaM dakSiNaM tambaraM sa prasphItAM no dizatu kamalA saMghakArye'vyayAM naH / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 174
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati yakSa 151 tumbaruyakSaM zvetavarNa garuDavAhanaM caturbhujaM varadazaktiyuta dakSiNapANi nAgapAzayuktavAmahastaM ceti / nirvANakalikA, pannA 35 yakSa : sumatitIryabhUt tumvarurtAya vAhanaH / zvetAGgo varadazaktiyutadakSiNadoryugaH / / gadApAzadharavAmakaradvandvo'nti kasthitaH / amaracandra, sumaticaritra, 4-5 6. puSpa / kusuma magAruhaM kuMtavarApasavyakaraM sakheTAbhayasavyahastam / zyAmAgamabjadhvajadevamevyaM puSpAkhyayakSaM paritapayAmi / / pAzAdhara, 3/134 kheTobhayobhASitasavyahastaM kutepTa dAnamphuritAnyapANim / padmaprabhazrIpadapadmabhRgaM puSpAkhyayakSezvaramacaMyAmi / / nemicandra, 333 padmaprabhajinendramya yakSo hariNavAhanaH / dvibhuja: puSpanAmAmau zyAmavarNaH prakIrtitaH vamunandi, 5/26 nIlasturaMgagamanazca caturbhujADhya:-phUrjatphalAbhayamudakSiNapANiyugma: / babhrAkSamUtrayutavAmakaradvayazca saMghaM jinArcanarata kusumaH punAtu / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 178 kumumaM yakSa nIlavarNa kuraGgavAhanaM caturbhujaM phalAbhayayuktadakSiNapANiM nakulAkSasUtrayuktavAmapANi ceti / nirvANakalikA, pannA 35 yakSaH kusumanAmAmInIlAGgo mRgavAhana: / bibhrANo dakSiNI pANI saphalAbhayadI paro / / nakulAkSasUtrayuktI tIrthe padmaprabhaprabho : / amaracandra, padmacaritra, 16-17
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 jaina pratimAlakSaNa 7. mAtaMga mihAdirohasya sadaMDazUlasavyAnyapANe: kuTilAnanasya / kRSNatviSaH svastikaketubhaktermAtaGgayakSasya karomi pUjAm / / mAzAghara, 3.135 yamonadaMDopamacaMDadaMDaM savyena cAsavya kareNa zUlam / bibhrANamarcAmi supArzvabhaktaM mAtaMgayakSaM kuTilAnanogram / / nemicandra, 333 supArzvanAthadevasya yakSo mAtaMgasaMjJakaH / dvibhujo vakratuMDoso kRSNavarNaprakIrtitaH / / vasunandi, 5/28 nolo gajendragamanazca caturbhujopi bilvAhipAzayutadakSiNapANiyugmaH / vajrAMkuzapraguNitIkRtavAmapANi tiGgarATa jinamatedviSato nihantu / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 175 mAtaGgayakSa nIlavarNa gajavAhanaM caturbhujaM bilvapAzayuktadakSiNapANi nakulAMkuzAndhitavAmapANi ceti / nirvANakalikA, pannA 35 dakSiNI bilvapAzAGko vAmau sanakulAMkuzau / / bhujI dadhAno mAtaGgo yakSo nIlo gajAzrayaH / mamaracandra, saptamajina caritra, 18-16 8. zyAma /vijaya yaje svadhityudyaphalAkSamAlA varAMkavAmAnyakaraM trinetram / kapotapatraM prabhayAkhyayA ca zyAmaM kRtendudhvajadevasevam / / ___ prAzAdhara, 3/136 savyena dhatte parazu phalaM yasta thAkSamAlAM ca varaM pareNa / karadvayena prayaje trinetraM zyAma taminduprabhabhaktibhAram / / nemicandra, 333
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvizati yakSa ajita caMdraprabhajinendrasya zyAmo yakSastrilocana: phalAkSasUtrakaM dhatte parazuM ca varapradaH / / vasunandi, 5/30 zyAmAnibho haMsagatistrinetro dvibAhudhArI kara eva vAme | sanmudgaraM dakSiNa eva cakraM vahan jayaM zrIvijayaH karotu // AcAradinakara, udaya 33, pannA 174 vijayayakSaM haritavarNaM trinetraM haMsavAhanaM dvibhujaM dakSiNahaste cakraM vAme mudgaramiti / nirvANakalikA, pannA 35 tIrthebhUd vijayo yakSo nIlAGgo haMsavAhanaH / saGgaM dakSiNaM bAhuM bahUn vAmaM samudram / / amaracandra, aSTamajinacaritra, 17 mahAkSamAlA varadAnazakti phalApamavyAparapANiyugmaH / svArUr3hakUrmo makarAMkabhaktAM gRhaNAtu pUjAmajitaH sitAbhaH // prazAdhara, 3/137 yajAmahe zakti phalAkSamAlAvarAMkavAmetarahastayugmam / puSpeSu nippeSaka puSpadantazrIpAdabhaktAjitayakSanAtham / / nemicandra, 333 prajinaH puSpadantasya yakSaH zvetazcaturbhujaH / phalAkSasUtrazabhacADhpro varadaH kUrmavAhanaH / / vasunandi, 5 / 32 kUrmArUDho dhavalakaraNo vedabAhuzca vAme hastadvandvaM nakulamanulaM ratnamuttaMsayaMzca / muktAmAlAM parimalayutaM dakSiNe bIjapUraM samyagdRSTipramRmaradhiyAM so'jitaH / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 174 153
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 jaina pratimA lakSaNa tattIrthotpannamajinayakSa zvetavarNa karmavAhanaM caturbhujaM mAliGgAkSa mUtrayuknadakSiNapANi nakulakuntAnvitavAmapANi ceti / nirvANakalikA, pannA 35 prajitAmyobhavad yakSaH zvetAGgaH karmavAhanaH / mAtuliGgAkSamUvAko bibhrANo dakSiNI karo / / vAmo nakula kujAko northe zrImavidhiprabhAH / amaracandra, muvidhicaritra, 17.18 10 brahma zrIbRkSaketananato dhanudaNDaseTa vacATyamavyamaya iMdusitAmbujasthaH / brahmA zaramvadhitikhagavarapradAnaM vya grAnyapANi __ rUpayAtu caturmukhorcAm / / prAzAvara, 3/138 sacApadaMDAjitakheTavajramavyoddhapANi nutazIta lezama / mavyAnyahasteSu parazvamoSTa dAnaM yaje brahmamamAmyayakSam / / __ nemicandra, 334 zItalamya jinendramya brahmayakSazcaturmukhaH / mATabAhu sarojasthaH zvetavarNa: prakIrtitaH / / vamunandi, 5/34 vamumitabhanayaka caturvaktrabhAradvAdazAkSI racA sapajavihinAmano mAtuliGgAbhaye pAzayugmudgaraM dadhadati guNameva hastotkare dakSiNe cApi vAma gadA mANana kunasarodbhavakSAva nIbrahmanAmA mugarvonamaH / ___ prAcAradinakara, udaya 33, pannA 174 brahmayakSaM caturmakhaM trinetraM dhavalavarNa padmAmanamapTabhujaM mAtuliGgamudgarapAzAbhayayuktadakSiNapANi nakulagadADU zAkSasUdhAnvitavAmapANi cati / nirvANakalikA, pannA 35
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati yakSa 155 yakSastIrthe prabho brahmanAmA yakSazcaturmukhaH / zveta: padmAsano bibhraccaturo dakSiNAn bhujAn / / mAtuliGgamudgariNyau sapAzAbhayadAyino / vAmAstu naku nagadAkuzAkSasUtradhAriNa / / pramaracandra, dagamajinacaritra, 17-18 11. Izvara trizUla daNDAnvitavAmahasta: karekSamUtra tvare phalaM ca / bibhratminA gaDakaketubhakto lAtvIzvarorcA vaSagastrinetraH / / prAgAdhara, 3/136 mavyAnyahamtoddhanamantriAladaDAkSamAlAphalamIzvarAjyam / yakSa trinetra paritarpayAmi zreyojinazrIpadadatacittam / / nemicandra, 334 IzvaraH zreyamA yastrineko bapavAhana / phalAkSamUtramasAna. matrizUlacaturbhuja // vamundi , 5136 zyakSI mahokSagamano dhavalazcaturvAimaya Tammayugala nakunAkSamUtra / masthApayastadanu dakSiNapANiyugme manmAtaligakagadAvata yakSarAjaH / / AcAradinakara, udaya 33. pannA 175 tattIryotpannamIzvarayakSa dhavalavaNaM trinetra vapabhavAhana caturbhanaM mAnuniGgagadAnvitadakSiNapANi nakulAkSama trayunavAmapANi cati / nivANakalikA, pannA 35 IzvarAkhyobhavadyakSamyakSo goge vRpAzraya. / mAtuligagadAyukto bibhrANo dakSiNo karo / / vAmI tu manakulAkSatrI zreyAmazAmana / amara candra, zreyAjinAratra, 16-20
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana pratimA lakSaNa 12 kumAra zubhrI dhanabaMbhraphalADhayamavyahastAnyahasteSu gadeSTadAnaH / nulAyanakSamapraNambivatraH pramodanA hamacara : kumAraH / / prAgAdhara, 3 / 140 hamladhaMnuvabhraphalAni savyaM gnyarie cArugadA varaM ca / dharatamAmi kumAgyakSaM sviktramArAdhita vAsupUjyam / / namicandra, 364 vAsupUjyajinendramya yakSo nAmnA kumArakaH / trimugyapaDbha jamvana: mumpA hamavAhanaH / / vanandi, 5 / 38 tazcata bhaMjayaga gatikRcna hameM kodaNDapiGgala mulakSinavAmahaHna / mI jaggAra pUrina dakSiNAyahamnadraya bimAna snAtva mAra / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 175 nanAthA-panna cuna ra yakSa navarNa haMsavAhana caturbhuja mAtuni gavANAnvita dakSiNapANi na kuna kadhanyaM navAmapANi ceni / nivANa kanikA, pannA 36 yoni kumAgamya : zyAmAgI isa vAhana: / dadhAnA dakSi gomno mAtula gagarAnvinI / / vAmau nakula nApAnI dhIvAmRjyadA mane / amaracandra, vAsupUjyantri , 17-18 13. caturmakha SaNmukha yakSA haritsaparaparimApANi : kokSayakAkSamAgyaTaka daMDamRdrAH / bibhrananubhiraparaH ziviga. kisakana mra pratRptayana yathArthacaturmukhAravya: mAgAdhara, 3 / 141 vimalasya jinendrasya nAmAthAbhyAM caturmukhaH / yakSo dvAdazadordaNDa * murUpaH zinvivAhanaH / / vamunandi, 5 // 40
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati yakSa 157 USTi hastavilasatparamA catubhiH khar3agAmalAkSa maNigveTakadaMDamudrAH / zeSa: karena dadhataM vimalezabhaktaM nAmnorthana SaNmukhamarcayAmi / / nemicandra, 335 zazadharakaradeharug dvAdazAkSastathA dvAdazodAdbhujo bahigAmI paraM SaNmugva. / phalazarakaravAlapAzAkSamAlA mahAcatra vastuni pANyutkare dakSiNa dhArayana / / tadana ca nana vAmake cApacakrarapharAn piGgalA cAbhaya mAkuzaM sajjanAnanda no viracayata mukhaM madA paNmRgva savaMgagharasya __marvAmu dikSa pratimphUritAdyadyagA: / / grAcAradinakara, udaya 26, pannA 175 tattIrthotpanna paNmugva yakSaM detavagaM zigvivAhanaM dvAdazabhaja phala cakravANagvadgapAgAkSasUyayukna dakSiNapANi nakulacakradhanu phalakA zAbhaya na vAmapANi ni / nirvANalikA, pannA 35-66 babhUva paNmugyo yakSa gigviyAno bannadAraka / dakSiA phalaca koNagyazapAgAkSamUtribhiH / / vaam| ma nakula nakodaNTa phalakAnaga. / prabhAdena ca dordaNdai zrImadvimalagAgane / / amaracandra, vimanajinacaritra, 16-20 18. pAtAla pAtAlaka maNi gulaka jApama vyahamta kapAhala phalAkitamavyapANiH / medhAdhvajaikagaraNI makagadimhI ranocyaMnA yiphaNanAgagirastri vaktram // prAgAdhara, 31182 savyaH kagAhalaphalAnyapamavyahastaM bibhrANamakugasamUlamaroruhANi / pAtAlakaM viphaNanAya stravakyama mynNjinmaadrtocNyntm|| nemicandra, 335
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jana pratimAlakSaNa anaMtasya jinendrasya yakSa: pAtAlanAyaka: / trimukhaH SaDabhajo raktavarNo makaravAhanaH / / vamunandi, 5142 khaTvAgastrimukha: paDambakadharo vAdoganirlohitaH padma pAzamami ca dakSiNakaravyUhe vahanajamA / muktAkSAvalikheTa koragaripU vAmeSu hasteSvapi / / zrIvistAra malaMkarotu bhavinAM pAtAlanAmA muraH / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 175 tattIrthotpannaM pAtAlayakSaM trimukhaM raktavarNa makaravAhanaM SaDbhujaM padmakhaGgapAzayuktadakSiNapANi nakulaphalakAkSamUtrayuktavAmapANi ceti| nirvANakalikA, pannA 36 pAtAlastrimugyo yakSastAmro makaravAhanaH / dakSiNAhubhiH khaGgapadmapAgAGkita stribhiH / / vAmanaMkulaphalakAkSamUtrapravarayutaH / / pramaracandra,pranaMjinacaritra, 18-19 15, kinnara sacakravajAMkuzavAmapANi: samudgarAkSAlivarAnya hastaH / pravAlavarNastrimugyo jhaSastho vajAMkabhaktocatu kinnaroAm / / prAzAghara, 3 / 143 cakaM pavi cAkuzamavahantaM mavya: paramadagaramakSamAlAm / varaM ca saMme vitadharmanAthaM trivapatraka kinnaramarcayAmi / / nemicandra, 335 dharmasya kinnaro yakSastrimukha. mInavAhanaH / SaDbhujaH padmarAgAbho jinadharmaparAyaNaH / / vasunandi, 5144 tryAsya: SaNna yanorUta. kamaThagaH SaDabAhuyuktobhayaM vispaSTaM phalapUrakaM gurugadAM cAvAmahastAvalI / bibhradvAmakaroccaye ca kamalaM muktAkSamAlAM tathA bibhrat kinaranirjaro janajarArogAdikaM kRntatu / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 175
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizati yakSa tattIrthotpannaM kinnarayakSaM trimukhaM raktavarNaM karmavAhanaM SaDbhujaM bIjapUrakagadAbhayayuktadakSiNapANi nakulapadmAkSamAlAyukta - vAmapANi ceti / nirvANakalikA, pannA 36 trimukha: kinnarAkhyobhUd yakSa kUrmarathomaNaH / samAtuliMgagadAbhRdabhIdAn dakSiNAn bhujAn / / vAmAstu nakulAmbhojAkSamAlAmAlino dadhat / 16. garuDa amaracandra, dharmajinacaritra, 16-20 vakrAnanodhananahastapadma phalonya hastApita va khacatraH / mRgadhvajAtpraNataH maya zyAma kiTistho garuDobhyupaitu || AzAdhara, 2 144 padmaM phalaM saMdadhataM karAbhyA zradha. sthitAbhyAmuparisthitAbhyAm / vajraM ca cakraM garuDAhatrayaM tvAmacarcAmi zAtizritavakravaktra || namicandra, 336 156 garuDI nAmato yakSo zAninAthamya kIrttita / varAhavAhanaH zyAmo vakravaktrazcaturbhujaH / / vasunandi, 5, 46 zyAmo va rAhagamanazca varAhavaktrazcaJcaccaturbhujadharo garuDazca pANyoH / savyAkSamUtranakulopyatha dakSiNe ca pANidvaye dhRnamaroruhamAtuliMgaH || AcAradinakara, udaya 33, pannA 175 tattIrthotpannaM garuDayakSaM varAhavAhanaM kADavadana zyAmavarNa caturbhujaM bIjapUrakapadmayuktadakSiNapANi nakulAkSamUtravAmapANi ceti / nirvANakalikA, panA 36
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 17 gaMdharva manAgapAzIdhvaM karadvayodha: karadvayAne dhanuH sunIlaH / gaMdharvayakSaH stabhakenubhaktaH pUjAmupaitu zritapakSiyAnaH // prAgAdhara, 3 185. UrdhvadvihastoddhRtanAgapAzamadha'dvahastasthitacApavANam / gaMdharvayakSezvara kuMthunAtha sevAnthinAnaMdayamacaM ye tvAm / / nemicandra, 336 kuMpanAthajinendrasya yakSAM gaMdharvasaMjJakaH / pakSiyAnamamAndraH zyAmavarazcatubha'jaH / / jana pratimAlakSaNa zyAmazcaturbhujadhara, minapatragAmI vibhracca dakSiNakara dvitayepipAzam / visfajitaM ca varadaM kila bAyo gandharvagaTa paridhUnA kuzabIjapUraH / / AcAradinakara, udaya : 3, pannA 175 . vasunandi, 548 18 khendra | yakSezvara tattIrthAtpannaM gandharvayakSaM zyAmavarNa haMsavAhanaM caturbhuja varadapAzA nvitadakSiNabhujaM mAtRniGgAGka, gAdhiSThitavAmabhajaM cati / nirvANakaliyA, pannA 36 gandharvanAmA yakSobhUdamito haMsavAhanaH / dakSiNo varadaM pAzadhara vibhrat karo paro // mAtuliGgAkuMzadharI tIrthe kunyajinezinu / amaracandra, kunthajinacaritra, 18-16 prAramyoparimAtkareSu kalayan vAmeSu cApaM pavi pAzaM mudgaramaMkuzaM ca varadaH SaSThena ya'jan paraiH / vANAbhojaphalatra gacchapaTalI lIlAvilAsAMstridRk SaDvaktraSTagarAkabhaktiramitaH khendro 'cyaMta zaMkhagaH / / prazAghara, 3 146
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati yakSa 161 savya : karariha zarAsanavajrapAzama mudagarAkuzavaganaparadharantam / bANAbujoruphalamAlyamahAkSamAlAlIlA yajAmyarasita tridshckhendrm|| nemicandra, 336 arasya jinanAthamya khendro yakSaritralonana / dvAdagorubhaja zyAma paNmukhazaMgavAhana / / __ vamanandi, 5/50 vamuzaginayana SaDAmya madA kambugAmI dhRtadvAdazodya ija zyAmalaH tadanu ca zApAzamadvojagabhayAmimmammadagagandakSiNa phArayana / karaparicaraNa punarvAma ke babhrAlA nakSagatra sparaM kArmaka daghavatathavA ma rakSezvagabhimpayA lakSita pAna marvaya bhaktaM jnm|| prAcArgadanakara, udaya 6 ., pannA 105 tanAyA-panna yakSendraya paNmaga tripAmavarNa zambagva rana dAbhaja mAligAyanamadagarapAzAbhayayuktakSiNapANi nakuladhanuzcamapanamAlAgAsaga yugavAmapANi ceti| nirvANa kalinA, pannA 36 yakSAbhUt 57ma gvagyakSa zyAmAga gadavA, na / mamAtuliGgavANAmimadAgana paagbhiiprdo| dakSiNAn paDmajAna bibhrada vAmI ckrdhnudhNge| mavamaM nAkugAkSamUtrAn tIrtha varaprabhA / / amaracandra, ajinariga, 17-18 16 kubera maphalakadhanurdaDapadmagvagapradaramupAgavarapradATapANim / gajagamana caturmakhandracApadyatikalazAkanata yaje kubaram / / prAzAdhara, 3 / 147
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jana pratimAlakSaNa mallinAthasya yakSeza : vero hamtivAhanaH / murendra cApavaNoM sAvaSTahastacaturmukhaH / / va munandi, 5152 savyaH karaiH phalakakAmukadaMDapamAnanyaH kRpANagarapAzavarAndadhAnam / durvAyaM vIryacaturAnana pUjaye tvA zrImallinAthapadabhaktakuberayakSam / / nemicandra, 337 praSTAkSApTabhuja caturmukhadharo nIlo gajAMdyadgati : zUlaM parzamathAbhayaM ca varadaM pANyuccaye dakSiNe / vAme mudgaramakSamUtramamalaM mavIjapUra dadhat zakti cApi kuberaka baraghRtAbhirakhyaH sura: pAtu vaH / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 175 tatIrthotpannaM kuberayakSaM catarmukha mindrAyudhavarNa garuravadanaM gajavAhanaM aSTabhaja vrdaa|shshuulaabhyyuktdkssinnpaanniN bIjapurakagaktimudgarAkSamUtrayukta vAmapANiM ceti / nirvANakalikA, pannA 36 20 varuNa jaTAkirITopTamukha strinetro vAmAnya mveTAsiphalepTadAnaH / kUrmAkana mro varuNo vRSastha : zveto mahAkAya upanu tRptim / / prAgAdhara, 31148 yaje jaTAjUTakirITajuSTaviziSTabhAvASTamakhaM trinetrama / sakheTakhaDga saphaleSTadAnaM zrI muvratego varuNAkhyayanam / / nemicandra, 3, munisuvratanAthasya yakSo varuNasaMjJakaH / trinetro vRSabhArUDhaH zvetavarNazcaturbhujaH / / vasunandi, 254
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati yakSa 163 zveto va dagalocano vaSagatirvedAnanaH zubhraruka sajjAtyaSTabhujotha dakSiNakaravAte gadA sAyakAn / zaktiM saphala pUrakaM daghadayo vAme dhanuH paMkaja pazu babhramapAkarotu varuNaH pratyUhavisphUjitam / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 175 tattIrthotpannaM varuNayakSa caturmukhaM trinetraM dhavalavarNa bRSabhavAnaM jaTAma kuTamaNDitaM aSTabhuja mAligagadAvANazaktiyutadakSiNapANi nakulakapadmadhanu parazuyutavAmapANi ceti / nirvANa kalikA, pannA 36 21. bhRkuTi kheTaM khaGgaM phalaM dhatte hemavarNa: caturbhujaH / naminAtha jinendrasya yakSo bhRkuTimaMjJakaH / / vamunandi, 5256 kheTAmikodaMDagarAMkagAbjacakrapTadAnollamitApTahastam / caturmukhaM naMdigamatAlAkabhaktaM japAbhaM bhRka Ti yajAmi / / ___ prAgAdhara, 3 / 146 ya: kheTakhago dRDhacApavANI mRNyaM buje cakravaro dadhAnaH / hamtApTakenogracaturmagvaM taM namIzayakSa bhRkaTi yajAmi / / nemicandra, 337 namitIya bhRkaTayAkhyo yakSamyakSazcaturmukhaH / vRSastha: svarNabhI jaz2a caturo dakSiNAn bhujAn / / bibhranmAnuliMgagaktimagadarAGkAbhayapradAn / vAmAna nakulaparazuvajAkSamUtramaMyutAn / / amaracandra, namijinacaritra, 18-16 svarNAbhI vRSavAhanoSTabhuja bhAga vedAnano dvAdazAkSI vAme karamaNDale bhayamatho zaktiM tato mudgaram / bibhradvai phalapUrakaM tadAre vAme ca babhru pani pagaM mauktikamAlikAM bhRka TerAi visphoTa yetsaMkaTam / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 175
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jana pratimAlakSaNa nanIrthotpannaM bhRkuTiyakSaM caturmagvaM trinetra hemavaNaM vRSabhavAhanaM aSTabha jaM mAtRliGgagavinamadgarAbhayayuktadakSiNa ANi nakalaparavajrAsamUtravAmapANi ceti / nirvANakalikA, pannA 37 22. gomeda | gomedha zyAmambivatro draghaNaM kuThAraM daMDaM phalaM vanavarI ca vibhrat / gomedayakSa: binagaMgvalakSmA pUjA navAhohaMtu puSpayAnaH / / grAgAdhara, 3 / 150 ghanaM kuThAra ca binati daMI mavya: phanairvajravarI ca yonyaiH / hasnagtamAga dhataneminAthaM gomedhayakSa praya jAmi dakSam / / nemicandra, 337 Sar3abAhambaka bhAru zitimvidano bAhayaM naraM dhArayana padya-phalapUracatra kalinA hamnIko dakSiNe / vAme piGgalamUlagavitalalitA gomeghanAmA mRra: maMghamyApi hi matabhItiharaNo bhUyA prakaSTo hinaH / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 176 nanI-pataM gomedhayakSa nimRgvaM zyAmavarNa puruSavAhanaM paDbhujaM mAliga para gucakrAnvita dakSiNapANi nakula kalayaktiyutavAmapANi ceti| nirvANalikA.pannA 37 23. dharaNa pArva UrdhvadvihastadhanavAmukildabhaTAdhaH sayAnyapANiNipAzavarapraNaMtA / zrInAgarAja kudaM dharaNAbhranIla kamazrito najatu vaamukimolirijyaam| mAgAdhara, 3 / 151 savyetarAbhyAmuparistha nAbhyAM yo vAmukIpAzavagai parAbhyAm / dhatte tamenaM phaNimaulicUlaM pAveMzayakSaM dharaNaM dhinomi / / demicandra, 330
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati yakSa 165 pArzvasya dharaNoM yakSa: zyAmAga: kammavAhana. / vamunandi, 5 / 60 kharvaH zIrSaphaNa : miti: kamaThago danyAnana pAvaM ka sthAmodbhAmicatarbhuja : mugada yA manmAnAla gena ca sphUrjadakSiNahastakohinakula bhrAjiNu vAmampharan pANiyaMcchata vighna kArirbhAvanA vinhinimaka yaka / / prAcAradinakara, udaya ::. pannA 176 nanIrthotpanna pArvayakSa gajamayamaragaphaNAmapiTata 'dAma zyAmavarNa kUrmavAhanaM caturbhaja bIjapurako ragaya padaNANa nakAdiyuta vAmapANi ceti / / nirvANalikA pannA 37 24. mAtaGga vadhama najinendra gya yA mAnanagara / dvimajA mugavomo varado gajavArana: / / mAligaM kara dhane dharma natra, ca maanaa| bama nadi, 5 65-66 maragapramA mani dhamaMca bibhratphala kAma karetha yacchana / vara karimdhI hariketubhanA mAtaMgayakSAgata nRSTimiSTayA / / aAzAdhara, 31152 vinAna yA mardhani dharmacakra pAla ca vA mena baraM pareNa / parezAna mavitavardhamAna mAna gayakSa mahinaM mahAmi / / namicandra, 338 TyAmo mahAdastigatidvivAhu. madIjagakitavAmapANi: / di'jahAdavAmadagnI mAnaGgayakSA vitanAtu rakSAm / / yAcAradinakara, udaya 33, pannA 176 nanIrthotpannaM mAna gayakSa zyAmavarga gajavAhana dvibhujaM dakSiA nakula vAma bIjapUrakamiti / nirvANakalikA, pannA 37
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 jaina pratimAlakSaNa caturvizati yakSI jakkhIpro csgirohinnipnnnntivrjaamkhlyaa| vajjaMkusA ya appadicakke maripurisadattA ya / / maNavegA kAlApro taha jAlAmAligagI mahAkAlI / gaurI gAMdhArI pro vairoTI molasA praNaM tamadI / / mANami mahamANamiyA jayA ya vijayApagajidAgrI ya / bahurUpiNi kubhaMDI paumA siddhAyigIyo ti / / tilAyapaNanI, 4/637-36 cakrezvarya jitabalA duritArizca kAlikA / mahAkAlI cyAmA zAntA bhRkuTizca mutArakA / / prazokA mAnavI caNDA viditA cAGkamA tathA / kandarpA nirvANI balA dhAriNI dharaNapriyA / / naradanAtha gAdhAryambikA padmAvatI tathA / siddhAyikA cati janya kramAcchAsanadevatA. // abhidhAna cintAmaNi, devAdhidevakANDa,44.4 cakrezvarI rohiNI ca prajJA va vajrazraM gvalA / naradatA manovegA kAlikA jvAlamAlikA / / mahAkAlI mAnavI ca gaurI gAndhArikA tathA / virATA tArikA caMvAnantAgatizca mAnasI / / mahAmAnasI ca jayA vijayA cAparAjitA / bahurUpA ca cAmuNDAmbikA padmAvatI tathA / / siddhAyiketi devyastu caturvigatiratAm / kathitAnyabhidhAnAni zastrabhedotra kathyate / / aparAjitapRcchA, 221 / 11-14 devIpo cakkasari ajiyA duritAri kAli mahAkAlI / macca ya satA jAlA mutArayA moya sirivacchA / / pavara vijayakumA pannayatti nivvANa pracca yA dharaNI / vaharuTa chuta gadhAri praba paumAvaI sidA / / pravacanasArodAra, dvAra 27 / 377-378
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati yakSI 167 1. cakrezvarI apraticakrA bharmAbhATakaradvayAlakulizA cakrAkahastASTakA savyAsavyazayollasatphalavaga yanmanirAstembuje / tAye vA saha cakrayugmarucakatyAgazcatubhiH karaiH paMceSvAsazatonnataprabhunanAM cakrezvarI tA yaje / / prAgAdhara, 31156 yA devyUrdhvakaradvaye kulizaM cakrANyadhA stha: kara aSTAbhizca phalaM varaM karayugenAdhatta evAthavA dhatte cakrayugaM phalaM varamimA dobhizcabhiH zritAm tAkSya tAM purutIrthapAlanaparAM cakrezvarI mayaje // nemicandra, 340 vAme cakrezvarI devI sthApyA dvAdazasadbhajA / dhatte hamta dvaye vaje cakrAni ca tathApTam / / ekena vIjapUraM tu varadA kamalAmanA / caturbhajAthavA caRdvayorgaraDavAhanA / / vmnndi,5|15-16 svarNAbhA gamDAmanASTabha jayagvAme ca hamnIccaye vajra cApamathAGka,za gurudhanuH momyAgayA bibhrtii| tasmiMzcApi hi dakSiNetha varadaM cakra ca pAza gan maccakA paracakrabhajanaratA catrezvarI pAtu naH / / grAcAradinakara, udaya 33.pannA176 tathA tamminneva tIrtha mamatpannAmapraticakrAbhidhAnA yakSiNI hemavarNA garuDavAhanAmaSTabhujA varadavANacakrapAgayukna dakSiNakarA dhanuvaM ca cakrAkugavAmahamnA ceni / nirvANalikA, pannA 34 prabhArapraticakrAmyA tIrthe zAsanadevatA / yutA maccakrapAzeSu varadaidakSiNa : vara. / / cakrA DugadhanurvacalakSaNadakSiNetaraH / / muparNavAhanA svargavaNI sannidhivananI / / amaracandra, prathama jina caritra,102-103
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimAlakSaNa SaTpAdA dvAdazabhUjA cakrANyapTo dvivacakam / mAtuliMgAbhaye caiva tathA padmAmanApi ca / gADoparisaMsthA ca cakrezI hemaNikA / aparAjitacchA , 221115-16 2. rohiNI / ajitaa| ajitabalA svarNayutizaMgva rathAGgagAnA lohAmanamthAbhayadAna hastA / devaM dhanuHmAcatuHgatocca badAmavIpTAmiha rohinniissttH|| prAyAdhara, 3 / 157 UdhvaMdvihastAMdaghanaca trayambA adhAdvi hamnAbhayadAnamudrAm / prabhAvayanIjitagatIyaM yajaridhi kAgi gahiNi tvAm / / namicandra, 341 devI lohAmanAmdA gahiNyAmyA caturbhujA / varadAbha yahamnAmA gamvacatra banAyudhA / / ____ vamanandi, 5118 gogAminI dhavalaraka ca caturbhajAyA vAmetara varadapAvabhAsamAnA / vAma ca pANiyugala sRNimAtRniGgayukta, madAjita balA dadhatI punAtu / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 176 tathA tasminneva tIrthe mamRtpannAmajinAbhidhAnA yakSiNI gauravarNA lohAmanAdhirUdA caturbhajA varadapAnAdhiSThinadakSiNakaga bIjapUgaGkanayukta vAmakarA cati / nirvANalikA, pannA 34 bibhrANA daNiNI vAhU varadaM pAgagAlinam / bIjapUrAGkayuto vAmau tu kanakadya ni: / / devatA tvajitabalA tIrthabhUdajitaprabho / lohAsanasamAmInA pArve zAsanadevatA / / amaracandra, ajitacaritra, 21-22 caturbhujA zvetavargA zaMkhacakAbhayavarA / lohAsanA ca kartavyA rathArUDhA ca rohiNI / / / praparAjinapRcchA, 221116
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvizati yakSI 3. prajJapti / duritAri pakSisthA parazuphalAmI DhIvaraiH mitA / catuzcApazatoccArhadbhaktA prajJaptirijyate / / AzAdhara, 3 158 dhatte caMdraparazu phalaM vai kRpANapiDIvaramAdadhAnam / yajAmahe sabhavanAthayakSA prajJaptisajJA kSapitArizaktim / / nemicandra, 341 prajJaptidevanA cainA SaDbhujA pakSivAhanA / parazu dhattaM phalAsAThivarapradA // vasunandi, 520 meSArUDhA vizadakaraNA doScatuSkeNa yuktA muktAmAlAvara dakalitaM dakSiNa pANiyugmam / vAmaM taccAbhayaphalazubha bibhratA puNyabhAjA dadyAt bhadra sapadi duritAgatidevI janAnAm / / AcAradinakara, udaya 33, pannA 176 tasminneva tIrthe samutpannA duritAridavI gauravarNA meSavAhanA caturbhujA varadAnayustadakSiNakarA phalAbhayAnvita vAmakrAti nirvANakanikA, pannA 34 varadAnaparAkSasragyutA dakSiNadAMgUMgA / abhayaprada kaNibhRdava ra vAmakaradvayA // duritAgiti nAmnA gaurAGgIcyA gavAhanA / caturbhujA zrIsambhavanIya zAsanadavyabhUt / / gramaracandra, sabhavacaritra, 19-20 4. vajra khannA / kAlikA P manAgapAzIphalAkSasUtrA sAbirudA varadAnubhuktA / hamaprabhAvaM tridhanu gatAccatIyaganamrA pavizRMkhalA // prANAdhara, 3 / 156 yA nAgapAzaM phalamalamUtra vara vibhatti pravaraprabhAvA / yaje yajantImabhinadanezamucchra vanaddhi pavizrRMkhalA tAma // nemicandra, 341 166
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 jaina pratimAlakSaNa varadA haMsamArUDhA devatA vajrazrRMkhalA / nAgapAzAkSasUtroruphalahastA caturbhujA / / vamunandi,522. zyAmA padyasaMsthA valayalicaturbAhuvibhrAjamAnA pAzaM vimphUrjamUrjasvalamapi varadaM dakSiNe hastayugme / vibhrANA cApi vAmeka zamapi kavi bhoginaM ca prakRSTA devInAmastu kAlI kalikalitakalimphanitadbhUtaye naH / / ___prAcAradinakara, udaya 33, pannA 176 tasminneva tIrtha samutpannAM kAlikAdevI zyAmavarNA padyAmanAM caturbhujA varadapAzAdhiSThita dakSiNabhujA nAgAGka gAnvitavAmakarA cati / nirvANakalikA, pannA 34-35 zyAmA varadapAzAko bibhrANA dakSiNI karI / / nAgAMkugadharI vAmo kAlikA kmlaasnaa| abhinaMdanadevasya tIrthe zAsanadevatA / / pramaracandra, abhinaMdanacaritra,17-18 5. purupadattA | mahAkAlI gajendramA vajaphalodyacakravarAgahastA knkojjvlaaNgii| gaha gAnudaMDatrizatonnatArcanA khaGgavarAya'netvam praashaaghr,3|160 vacaM phalaM savyakaradvayena cakraM varaM cAnyakaradvayana ma mudhantI mumatIzayakSo yajAmahe pUruSadattikAravyAm / / nemicandra ,342 devI puruSadattA ca caturhastA gajendra gA / / rathAGgavazastrAso phalahastA varapradA / timaNAM proknadevInAM zarIraM kanakaprabham / / vmunndi,5|24-25
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati yakSI svarNAbhAmbhoruhakRtapadA sphArabAhA catuSkA sAra pAya varadamamala dakSiNe hastayugme / vAme ramyATa kugamatiguNa mAtuliGga vantI sadbhaktAnA duritaha raNI zrImahAkAlikAstu / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177 tasminneva tIrthe samutpannA mahAkAlI davI muvarNavarNI padmavAhanA caturbhujA pAzAdhiSThitadakSiNakarA mAtuligAkuzayuktavAmabhujA ceti / nirvANalikA, pannA 35 karo varadapAzAko dakSiNI dakSiNetarI / / mAtaliGgAkugadharo bibhrANAmbhAruhAmanA / makAntimahAkAlI devI sumatigAsana / / amaracandra, mumaticaritra, 16-20 6. manovegA | acyutA phalaka phalamugrAmi vara vahati durjayA / paprabhasya yA yakSI manovegA mahAmi tAm / / nemicandra,342 turagavAhanA davI manAvaMgA caturbhajA / varadA kAcanachAyA mAtrAmiphalakA / / vamunandi, 5 / 27. zyAmA caturbhajadhaga naravAhanamthA pAza tathA ca varada kryaaddhaanaa| vAmAnyayomnadanu sundarabI japUra taM paNAkuza ca parayo. prabhudacyutAm // prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177 tasminneva tIrthe mamutpannAmacyutAdevI zyAmavarNI naravAhanA caturbhujA varadavINA (vANA) nvita dakSiNakarA kArmukAbhayayutavAmahamnA ceti / nirvANakalikA, pannA 35,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 jana pratimAlakSaNa acyutA gAmanadevI zyAmAgI naravAhanA / / dakSiNI varada pAgaM gobhinaM vibhratI bhujI / vAmo punadhanudaMNDapracaNDAbhayadAyinI / / amaracandra, padmaprabhacaritra, 17-18 7. kAlI /gAntA mitA govRSagAM ghaTA phalazUlavagavRtAm / yaje kAlI dvikodaNDagatocchAjinAzrayAm / / prAgAdhara, 3/161 prArabhya vAmopari hamnano yA ghaTA phala zUlamabhISTadAnam / dadhAni kAlI kalitapramAdA mamapaMyA mAstu supArvayakSI / / nemicandra, 342 minAgA vRSabhArUdA kA nIdavA catujA / ghaTA mUlamayuktA phaladamtA varapradA / / / vamunandi, 5/26 gajArUDhA pAtA dviguga napugmana sahitA lamanmuktAmAlA varadamApa madhyAnyakagyo / vahannI zUla cAbhayamapi ca mA vAmakrayA nizAnta bhadrANA pratididA ] gaa| madRdayam / / prAcAradinakara udaya 33 pannA 177 namminneva tIrtha mamu-panA sAnnidavA mupA gajavAhanA caturbhujA varadAkSamUyayuktadakSaNakA gUnAbhayaputavAmahastA cati / nirvANalikA, patrA 35 mAsana devatA dAnA mvarNava gamavAhanA / / dakSigau varada sAkSatra vAmo tu bimratI / mUlAvAbhayadI bAhU zrAmupAzvaprabhArabhavat / / amaracandra, mupAsvaM caritra 16-20
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvizati yakSI 8. jvAlinI / jvAlA / jvAlAmAlinI/ bhRkuTi caMdrojjvalAM cakrazarAsapANacamaM trizUle bhaSA mihastAm / zrIjvAlinI sArddhadhanuH gatoccajinAnanAM koNaganAM bhajAmi || prazAdha ra 3 162 cakraM cApamahIpAgaphalake savyaMzcatubhi: karaM : ranyaiH zUlamiSu bhavaM jvaladasi ghanetrayA durjayA / tAM induprabhadevamevanaparAmiSTArthasArthapradAm jvAlAmAla karAla maulikalitA devA yaje jvAlinIma | nemicandra, 343 jvAlinI mahiSArUDhA devI zvetA bhujASTakA / kANDavatrizUlaM ca dhattaM pAye dhanuSam / / vasunandi, 5 31 pItA viDAlagamanA bhRkuTiturdo vami ca hastayugale phalakaM pazum / tava dakSiNaka repyamimudgaro ca vibhranyananyahRdayAn paripAtu devI / / tasminneva nIrthe samutpannA bhRkuTidevI pItavarNA varAha ( viDAla ) vAhanA caturbhujA khaDagamudgarAnvitadakSiNabhajAM phalaka parazuyutavAmahastA ceni / zrAcAradinakara udaya 33, pannA 177. 9 mahAkAlI / sutArA nirvANakalikA, pannA 35 khaDgamudgarasaMyukto vibhrANA dakSiNo karo / vAma phalakaparazu zAlinI haMsavAhanA / / suvarNavarNA bhRkuTI prabho. zAsana devyabhUta / 173 amaracandra praSTa majinacaritra, 15 16 1 kRSNA kUrmAsanA dhanvazatonnatajinAnanA / mahAkAlIjyate vajjraphanamudgagdAnayuk / / zrAzAghara, 3 / 163
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 jaina pratimAlamaNa yA vaSamatyUjitamAnulagaM dhatte mphuranmudgaramiSTadAnam / tAM puSpadantaprabhupAdasevAmaktAM mahAkAlimimA mahAmi / / ___ namicandra. 343 devI nathA mahAkAlI vinItA kammaM vaahnaa| mavajramudgarA kRSNaphala hastA caturbhujA / / vamunanandi, 5 33 vRSabha gatirathodyaccArubAhA catuSkA garArakiraNabhA dakSiNe hastayugme / varadaramajamAle bibhratI cava vAme maNikalagamanojJA stAt matArA mahAdhya // prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177 tasminneva tIrthe mamutpannA matArAdevI gauravaNI vRSavahAnA caturbhujA varadAkSamRtrayukta dakSiNabhujA kalazAkuzAnvitavAmapANiM ceti| nirvANakalikA, pannA 35 dakSiNI varadaM sAkSamatraM ca dadhatI bhujI / / vAmI kalagAkuzADDo gaurAgI vRSavAhanA / mutArA suvidherAsIt tIrthe zAsanadevatA / / amaracandra, muvidhijina caritra,18-16 6. mAnavI azokA jhaSadAmarucakadAnocitahamtA kRSNakAlagA haritAm / navatidhanugajinapraNatAmiha mAnavI prayaje / / prAgAdhara 3 / 164 avaMdvihastoddhRtamatsyamAlA adhodvihastAttaphalapradAnAm / vAmAdita. zItalanAthayakSI mahaddhi kA mAnavi mAnaye tvAm / / nemicandra,343 mAnavI ca haridvarNA jhaSahastA cturbhujaa| kRSNazUkarasaMsthA ca phalahastA varapradA / / vasunandi, 5 // 35.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ catuvizati yakSI 175 nolA padmakRtAmanA varabhadapamANaryutA pAga sadavarada na dakSiNakare hamtadvaye vibhratI / vAme cAkugavarmaNI bahuguNa gApA viyokA jana kuryAdAmaramA gaNe. parivanA nayAdaganandita / / prAcArgadanakara udaya 33, pannA 177 namminneva tIrtha mamunAnA agokA darSa mRdagavI padmavAhanA caturbhajA varadapAzayukta dakSiNakarA phAkuzayuktavAmakaga cati / nirvANa nikA, pannA 35 dakSiNI varada pAzazobhita bibhratA bhjii| vAmo phalAkunAyage mudagAbhA jAmanAjani / / agAkAra yA zrAgotalatArtha gAmana devatA / / amaracandra, gItananAtha naritra, 16-20 11. gaurI /mAnavI mamudgagabjaralA vagdA kanakaprabhAma / gorI yajanItidhana prAza devA magApagAma / / praagaadhr,3|165 dobhicatubhidaMghaNa payoja vA vibhratI bhamabhISTadAnAma / / zreyojinazrIpadapadmabhagI gorI yaja vividhA bhakArIm / / namicandra, 388 padmahamnA muvarNAmA gorIdevI cturbhj|| jinendragAmane bhaktA varadA magavAhanA / / vamanandi, 57. zrIvanmApyatha mAnavI ginibhA mAnagajida vAhanA / vAma hamlayuga ghaTAkugayuta nammAra dakSiNama / / gATa mphajitamudagareNa varadenAla na bibhratI pUjAyA sakala nihantu kaluSa vizvayamvAmina / / prAcAradinakara, udaya 33,pannA 177. namminna va nIrthe mamutpannA mAnavI davA gauravargA siMhavAnA caturbhujA varadamudganvitadakSiNapANi kalagAkugayuktavAmakarA ceti / nirvANakalikA pannA 35
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 jaina pratimAlakSaNa devI ca mAnavI gogzarIga mihavAhanA / varadaM mudgara prAgraM bibhrANA dakSiNI kge| kalazenAkuzenApi pragamyo dakSiNetarI / / amaracandra, ekAdazajinacaritra,20.21 12. gAMdhArI caNDA mapapramumalAbhojadAnA makaragA harit / gAdhArI maptatIpvAmatugaprabhanatAya'te / / __ aAgAdhara 33166 lIlAbujAkopari hamtayugmAmaghodvihaste mRmaleSTadAnAm tvA vAsupUjmapramitAnnaggA gAdhAri mAnye bahu maanyaami|| nemicandra,384 gAdhArI majakA davA haridbhAmA catarbhajA / muzala padmayugma ca dhane makara vaahnaa|| vmunndi,5|36 zyAmasanA naggAsanA cata do karayodakSiNayAvara ca zaktim / dadhatI kila vAmayo: prasUna mugadA mA pravagavatAcca caNDA / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177. namminnava tIrtha ma mRtpannA pracaNDAdevI zyAmavarNA azvArUr3hA caturbhujA varadAktiyuktadakSiNakaga pugadAyuktavAmapANi ceti / nirvANakalikA, pannA 35 devI caNDAhvayA zyAmadhAmadehAzvavAhanA / / bibhrANA varada zaktidhAriNa dakSiNI bhujau| puSpeNa gadayA yuktI dadhAnA dakSiNetarI / / amaracandra, vAsupUjya caritra, 18-16 13. vairoTI / viditA SaSTidaMDoccatIrthezanatA gonasavAhanA / sasarpacApasaSavaroTI haritAryate / / mAzAghara,31167
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati yakSI jAna hastadvitayena sarpAvadha.sthitenojitacApavANI / yaje vahantI vimalezayakSI varoTikA nATinavighnakoTim / / nemicanda, 344 vairoTI nAmano devI haridvarNA catarbhajA / hastadvayena mappI dvo dhatte ghonamavAhanA / / vamunandi,5141 vijayAmbujagA ca vaMdabAhuH kanakAbhA kila dakSiNadvipANyo: zarapAgadharA ca vAmapANyAviditA nAgadhanurdharA'vavatAdvA / / prAcAradinakara, udaya 33 pannA 177 tasminneva tIrthe samapannA viditA devA tAlavaNoM pArUDhA caturbhujA bANapAgayaktadakSiNapANi dhanurbhAgayukta vAmapANi ceti / nirvANalikA, pannA 36 14. anaMtamatI /avagA hemAbhA haMmagA cApaphala vANavarodyatA / pacAzaccApatugAIbhaktAnanamatI te / / prAgAdhara, 3,168 adhijyadhanvAnamapAtalagaM nigAnavANa dadhatApTadAnam / sacitAnaMtamatI pramannA bhayAdihAnaMjinagayakSA / / namicandra,385 tathAnaMtamatI devI mavarNA caturbhujA / cApaM vAgA phanaM dhattaM varadA hamavAhanA / / vmunndi,5|43 padmAsanojjvalatanuzcanurADhya bAhuH paagaamilkssitmudkssinnhstyugmaa| vAme ca hastayugale zakheTakAbhyA ramyAMkugA dalayatu pratipakSavRndam / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 jana pratimAlakSaNa tamminneva tIrthe mamutpannA aMkuzA devI gauravarNA papravAhanA caturbhujA khaDgapAzayuknadakSiNakarAM carmaphalakAkuzayunavAmahastA cati / nirvANakAlikA, pannA 36 prakazA nAmnA devI tu gaugaGgI kamalA manA / / dakSiNe phalakaM vAme vakuzaM dadhatI kre| anantasvAminaztIvinA zAmana devatA / / pramaracandra, anantajinacaritra, 16-20 15. mAnamI kandarpA mAbujadhanudAnAkugagarotpalA vyAghragA pravAla nibhaa| navapacakacApAMcchitajinanamrA mAnamIha mAnyeta // prAzAdhara, 3/166 aMbhoga kArmukamiTa dAna dhane kurA mArgaNamRtpalaM ca / dadhAti vai dhajinazayakSI yA mAnasImA bahu mAnayAmi / / nemicandra, 345 devatA mAnamI nAmnA paDbha jA vidramaprabhA / vyAghravAhanamArUDhA nitya dharmAnurAgiNI / / vasunandi, 5/45 kandapAMta parapannagAbhidhAnA gorAmA jhaSa gamanA caturbhujA ca / matpadyAbhayayutavAmapANiyugmA / kalhArAGka,zabhRtadakSiNa dvipANiH / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 177 tasminneva tIrthe mamutpannA kandapI devI gauravaNI matsyavAhanA caturbhujAM utpalAkuzayuktadakSaNakarA padmAbhayayuktavAmahastAM ceti / nirvANakalikA, pannA 36
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ paturvizati yakSI 176 kandarpA nAma devI ta gorAGgA monavAhanA / / utpalADU gamayukto dakSiNI dadhatI bhjii| vAmo sapanAbhayadI zrIdharmasvAmigAmane / / amaracandra, dharmajina caritra, 20.21 16. mahAmAnamI/ nirvANI catra phaledivarAkilakagaM mahAmAnamI guvarNAbhAm / zikhigA catvAriSaddhanurunnajinanatA prayaje / / prAgAdhara, 3 / 150 rathAMgapANi phalapUrahamta' moDIgayA dAnaka rAma jeyAm / zAtIgapAdAmbujadattacittAM kAtA mahAmAnagi mAnaye tvAm / nemicandra 345 mA mahAmAnamI devI he mavarNA catarbhajA / phaleTa cakrahastAmo varadA gigvivAhanA / / vamanandi,540 padmamthA kanakarmAcazcata jAbhUta kAhArotpalalitApamavyapANyA / kArakAmbujasavyapANiyugmA nirvANA pradigata niti janAnAm / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 187 tasminneva tIrtha mamutpannA nirvANI devI gauravaNI panAmanAM caturbhujA pustakotpalayuktadakSiNakarA kamaNDalukamalayuktavAmahamnA ceti / nirvANa kalikA, pannA 36 jayA/banlA macakrazagvAmivaga rukmAbhA kR NakolagAm / paMtrigaddhanugajinanamrA yaje jayAm / / prAgAdhara,3/171 cakraM mamAkrAtavirodhicakra zaMkhaM mvabhakArakRtAgbhiItim / pratyugrakhaDagaM varamAdadhAnA yaje jayA kuMjinendrayakSIm // nemicandra, 345-346 17.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 jayadevI suvarNAbhA kRSNazUkara vAhanA / zakhAmicakrahamtAso varadA dharmavatsalA / / vasunandi, 5 / 06 zikhigA mucaturbhujAnipItA phalapUra dadhatI trizUlayuktam / karayArapasavyayAca manya karayugma tu bhuyuTibhRtbalAcyAt / / zrAcAradinakara, udaya 33, pannA 177 tasminnava tIrthe samutpannA balA devI gauravarNA mayUravAhanAM caturbhujA bIjapUrakazUlAnvitadakSiNabhujA muSTipadyAnvitavAmabhujA ceti / jaina pratimAlakSaNa devI balAhvayA gauradehA bahiNavAhanA || bIjapUrakazUlAGka / bibhrANA dakSiNA bhujI / vAmo muNTIpadmADI kunyA zAsanadevyabhUta // 18. tArAvatI / dhAriNI nirvANakalvA, pannA 36 amaracandra, kunthujinacaritra, 19-20 svarNAbhA hamagA sarpamRgavajravarAddhurAm / cAya tArAvatI nizaccApocca prabhubhakti kAm // prazAdhara / 172 devI tArAvatI nAmnAmavarNA caturbhujA / sarpa vajra mRga dhatte varadA hasavAhinI || vasunandi, 5051 nIlAbhAvjapariSThitA bhujacata ekAdyApasavye karadvandve kairavamAtuliMgakalitA vAme ca pANidvaya / padmAkSAvalidhAriNI bhagavatI devAcitA dhAriNI saghasyApyakhilasya dasyunivahaM dUrIkarotu kSaNAt / / mAcAra dinakara, udaya 33, pantA 178 tasminneva tIrthe samutpannA dhAriNI devI kRSNavarNAM caturbhujA padmAsanA mAtuliMgotpalAnvitadakSiNabhujA pAzAkSasUtrAnvitavAmakarA ceti / nirvANakalikA, pannA 36
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati yakSI mAtuligAtpaladharI vibhra NA dakSiNI bhajI / padmAkSamUtriNI vAmI nalAGgI nAlanAsanA / / dhAraNInyara nAthasya tIthe zAmana devatA / prabho marvaparIvArobhavad viharava' / / amaracanda, prajananaritra, 19-20 16. apagajitA vairoTI pavizaticApoccadevasevAparAjitA / zarabhamthAcyaM te beTa phalAsivara eka hArat / / prAgApara,115. hamnadvayanopari mana bhaTakRpANamanyena pha1 pradAnam / udvibhra / mallijinandrayakSA galAta pujAmapagajita yama / / nAmacandra, .. prapTApada mamArUDhA davI nAmnApagajinA / phalAmikheTaharanAmI haridavarNA catubhaMgA / / vaganandi , 5 5: kRSNA patyakRtAmanA gumamayaprAdyatcaturmAnubhUla muktAkSAlimadabhana ca varada mapUrNa mudvimanA / caccadakSiNANayugmamina-manyAmapANiya macchakti phalapUraka priyatamA nAgAdhipAyAvatu / / prAcArgadanakara, udaya 35, pannA 178 namminneva tIrtha mamRtpannA vagaTyA davA padyAmanA caturbhujA vagdA samUyukadakSiNakaga mAtRligagaktiyutavAmahagnA cati / nirvANalikA, pannA 36 varada mAkSamUtra ca dakSiNI vinaMtI bhujI / vAmo punAtuligagakayaGgI kamalAmanA / / varoTyA gajapaTTAbhA malla: zAsanadavyabhUn / amaracandra, mallijinacaritra, 60-61
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 jana pratimAlakSaNa 20. bahurUpiNI / naradattA aSTAnanA mahAkAyA jaTAmukuTabhUSitA / kRSNanAgasamArUDhA devanA bahurUpiNI / / vamunandi, 5/55 pItA vizaticApoccasvAmikA bahurUpiNIm yaje kRSNAhigA kheTaphalagvagavaronarAm / / prAgAdhara 3/174 yA kheTaka maMgalamAtulagaM kRpANamugraM baramAdadhAti / sA na. prasannA munisuvranAIbhaktAstu bhavyabahurUpiNISTayA / / nemicandra, 347 bhadrAsanA kanakaruktanuruccabAhurakSAvalIvaradadakSiNapAdayugmA / sanmAtuliGgayutazUlitadanyapANi racchatikA bhagavatI jayanAdattA / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 178 tasminneva tIrthe samutpannA naradattAM devI gauravarNA bhadrAsanArUDhA caturbhujA varadAkSasUtrayutadakSiNakarA bIjapUrakakumbhayutavAmahastA ceti / nirvANakalikA, pannA 36 21. cAmuNDA/gAdhArI praSTabAhuzcaturvaktrA raktAkSA nadivAhanA / cAmuNDA devatA bhImA haridvarNA caturbhujA / / vamunandi, 5 57 cAmuNDA yaSTi kheTAkSamUrakhaGgAtkaTA harin / makarasthAya' te pacadazadaMDonnatezabha'k / / prAzAghara, 3 175 iSTayAstu tuSTA dhRtapTikheTasavyadvihastAnyakaradvayena / divyAkSamAlAmasimAdadhAnA cAmuDikAM zrInamimAnamantIm / / nemicandra, 347
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ patuvizati yakSI 13 haMsAnanA zazi sitorucaturbhujADhayA khaDga vara sadapasavyakaradvaye ca / savye ca pANiyugale dadhanI zakuntaM gAmmArikA bahuguNA phalapUramavyAt / / prAcAradinakara, udaya : 3, pannA 177 gAMdhArIdevI zvetAM haMsavAhanA caturbhajA varadakhaGgayuktadakSiNabhujadvayA bIja pUrakubha (yanta / ) yutavAmapANidvayA ceti / nirvANakalikA, pannA 36 gAdhArI gAsane devI zvetAjI hamavAdanA / varadaM vaGginaM bAhU dakSiNAvaparI punaH / sabojapUrI bibhrANA sanidhI zrIna miprabho / pRthkhyA viharata: sarvaparIvAramtvabhUditi / amaracandra, namijinanaritra, 20-21 22, pAmrA ambikA dvibhujA sihamArUDhA pAmrAdevI hariprabhA / / vamunandi, 5/5: savyeka dyapagapriyaMkara mutukprItya ko bibhratI divyAgrasta bakaM zubhaMkarakarazliSTAnya hamtAlim / sihe bhartRcare sthitA haritabhAmA mradamacchAyagA vaMdAru dazakAmakoccha jinaM devImihAmrA yaje / / prAgAdhara, 3/176 dhatte vAmakaTo priyaMkaramRtaM vAme kare majarImAmramyAnyako zubhaMkaratajohastaM prazasta hge| prAste bhata care mahAmraviTapicchAyaM zritA bhISTayA yAmo tA nunaneminAthapadayAnaMmrAmihAmrA yaje / / namicandra 347 sihArUDhA kanakananurugvedabAhuna vAme hastadvandvaM kugatanubhavo vibhratI dakSiNetra / pAgAmrAlI sakala jagatA rakSaNakAdvaMcintA devyambA naH pradizatu mamastApavidhvaMmamAgu / / prAcAradinakara, udaya 33, patrA 178
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 tasminneva tIrthaM samutpannAM kUSmANDI devI kanakavarNA siMhavAhanAM caturbhujAM mAtuliGgapANayuktadakSiNakarAM putrAMkuzAnvinavAmakarAM ceti / nirvANakalikA, pannA 37 23. padmAvatI devI padyAvatI nAmnA raktavarNA caturbhujA || padmAsanAMkuzaM dhate svakSamUtraM ca paGkajam / athavA SaDbhujA devI caturviMzatimadbhujA || pAzAmikuna bAlendugadA mamalamayutam / bhujASaTkaM samAkhyAtaM caturviMzatiracyate // zaMkhAsivAlendupadmotpalagarAmanaM / zaktipAzAMkuzaM ghaNTAM vANaM musalakheTakam || trizUlaM parazu kutaM vajra mAnA phala gadA / patraM ca pallavaM dhatte varadA dharmmavatsalA / / vasunandi, 5 / 60-64 jaina pratimAlakSaNa yeSTuM kurkuTamA triphaNakottasA dviSo yAnapaT pANAdiH madamatkRte ca ghRtAMvApAdidI aSTakA / tAM gAnAmaruNA spha uracchraNimarojanmAkSamAlA varAM padmasthAnavahastakaprabha natA yAyajmi padmAvatIm // prazAdhara, 3 / 177 pAyAdyanvitaSaDabha jArijayadA dhyAnA carcAvizani zaMkhAsyAdiyutAnkarAMstu dadhatI yA krUraNAntyarthadA || zAntyaM sAMkudAvArijAkSamaNimaddAnaMzvanubhiH karaM yuktAM tA prayajAmi pArzvavinatA padmasthapadmAvatIm / / nemicandra, 387-48
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvizati yakSI 185 svarNAbhonamakurkuTAhigamanA saumyA caturbAhubhad vAme hastayujeza dadhiphalaM tatrApi va dakSiNe padmaM pAzamudaJcayanyamavirata padmAvatIdevatA kinnaryacitanityapAdayugalA saMghamya vighna hriyAt / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 178 tasminneva tIrya samutpannA padmAvatA devI kanakavarNA kurkuTavAhanA caturbhujA padmapAzAnvitadakSiNakA phalAkugAdhiSTinavAmakarA ceti| nirvANakalikA, pannA 37 24. middhAyikA middhAyikA tathA devI dvibhajA kanakaprabhA / / varadA pustakaM dhatte mubhadrAsanamAzritA / vasunandi, 5 / 66-67 middhAyikA saptakarocchinAMgajinAzrayaM gumna kadAnahastAm / zritA mubhadrAsanamatra yajJe hemadyuti mihargAta yajeham / / ___ grAgAdhara, 3/178 bini yA pustakamiSTa dAna mavyApamana karadAyena / bhadrAmanAmAzritavardhamAnA middhAyikA siddhikarI bhajetAm / / nemicandra, 348 devI middhAyikA cAmodAmInA gajavAhane / haricchaviH pustakADhyA'bhayadI dakSiNA karI / / vAmo nu dadhanI biijpuurvllkimyuno| prabhorabhRtA te ninyAmanne gAmanadevate / / amaracandra, 248.246 mihasthA haritAGgaruka bhajacatuSkeNa prabhAvojitA ni-yaM dhAgnipumnakAbhayalamadvAmAnyapANidvayA / pAzAmbhoruharAjivAmakarabhAga siddhAyikA siddhidA zrImaMghasya karotu vighnaharaNaM devArcane maMsmRtA / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 178
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 jaina pratimAlakSaNa tattIrthonpannA middhAyikA haritavargA mihavAhanA caturbhujA pustakAbhaya yuktadakSiNakarA mAtuliga-- vINAnvitavAmahastA cati / nirvANa kalika', pannA 37 marvAla yakSa uttuga zarada bhrazubhra mucitaM sadvibhrama vibhrata yA divyadvitamAmarAha zira mi zrAdhamaMcakra do / hastAbhyAmamitadyuti karayugenAnyena baddhAni na jainAghvararakSaNakSamamima marvAhayakSa yaje / / nAmacandra, pannA EE anAvRta yakSa merorIgAnabhAge kuruSu maNimayasyAttare sthitamya zrIjabUbhUruhamya sthitijuSamaniga pUrvazAgvAmthamodhe / zava cakra ca kuNDi dadhatamurukararakSamAlA ca kRSNa pakSa ndrAmDhamamyA bhavadizi vidhinAnAvandra bhajAmi / / nemicandra, 363 javakSamya nAnAmaNimayavapuSaH prAjya javatamya prAkzAkhAmAvamata navajaladaraca pakSirAjAdhisTam / kuNDIdAkhAkSamAlArathacaraNakara vAni:zaSajavU dvIpadhAka yajesmina vidhuvidhutayanAvRta vyatarandram / / prAgAdhara, 3 / 201 brahmazAti yakSa brahmazAnti piGgavarNa daSTrAkarAlaM jaTAmukuTamaNDina pAdukAmaDha bhadrAmanasthitimapavItAlakRtamdha caturbhuja akSamUtradaNDa kAnvitadakSiNapANi kuNDikAkSatrA-- lakRtavAmapANi ceti / nirvANakalikA, pannA 38
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetrapAla tumbaru yakSa bhagavada pratipannapratihArabhAvatvenAdhiSThinadvArAbhyanta rAya jaTAmukuTadhArige naraziraHkapAlamAlAbhUSita zirodharAya khaTvAgapANave tumbarave svaahaa| nirvANalikA, bimbapratiSThAvidhi, pannA 20 kSetrapAla Urdhvasthena karadvayana phanaka khaGga karAmyAmadhA vanimyAmarumAra meyamasitaM sphUrjadgadA bibhratam / pratyakSapaNakSama sabhavitakSetravraja kSetrapam tailenAdya satAbhipicya vidadhe sidUra kai-- maram / / namicandra, 1 . 5-116 kSetrapAlo jinAcIkajaTAmukuTabhUpitaH / midUrAkitamanmoliraMjanAdrAdrama nibhaH / / sArameyamamArUDhA nagno naagvibhuussnnH| grilocanazvaturbAhuH telAmya mRmuvigrhH|| mvarNapAtra gadA bibhraDDamA dhanu kAmapi / jinezvara jinamunIn vadArudhamaMvatmanaH / / niHpatnIko jinajyAyA. pratyUhakSapaNakSamaH / evavidhaguNA ya: pUjanIya. muvamnabhi. / / ___ bhaTTAkalaka, pratiSThAkalpa nama. kSatramAlAya kR Na gorakAJcana dhamara kapilavargAya kAlamaMghamaghanAda girividAraNa grAha lAdana prahalAdana baJjakabhImagAmumbabhUpaNa rima vidAraNa dRrinAri priyakara tanAthapratipramidvAbhidhAnAya vinimajadaNDAya vavara ke mAya jaTAjaTamaNDitAya vAmukIkRtajinApItAya nakSaka kRtamekhalAya zeSakRtahAgaya nAnAyubamnAya miha varmAvaraNAya pretAmanAya kukuravAhanAya trilocanAya grAna dabhairavAdyabhairava parivatAya canu paSTiyAginImadhyagatAya / yAcA dinakara, udaya 30, pannA 181.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 jaina pratimAlakSaNa kSetrapAlaM kSatrAnurUpanAmAnaM zyAmavarNa barbarakezamAvRnapiGganayana vikRtadaMSTra pAdukAbhimheM nagnaM kAmacAriNaM paDbhujaM mudgarapAgaDa marUkAnvitadakSiNapANi zvAnAkugageDikAyutavAmapANi zrImadbhagavatI dakSiNapAveM IzAnAzritaM dakSiNAzAmugvameva pratiSThApyamiti / nirvANakalikA, pannA 38,36 prAmAda vA gRhe vA kSetrapAlampa dvidhA mUni kAyamyA vA liMgampA vaa| prAcAradinakara, udaya 31,pannA 210 aSTa mAtRkA indrANI vaNavI kaumArI vArAhI tataH pg| bahmANI ca mahAlakSmI cAmuNTA ca bhavAni ca / / i-yapTo devatA atra dikSivadrANyAdikAstathA / brahmANyAnyA vidizveva leNyA vighna vinAgaye / / bhaTTAkalaka, pratiSThAkalpa dadhatI pavimindrAgagI cakra vaiSNavyAma ca kaumArI mora vArAhI maza naM brahmANI gadA mahAlakSmI / zakti cAmuNDAyani mAhegI bhiNDamAla mAghnavantu vighnAn praNavamukhAgyA gabhamvAhAntamavinyastA. / / prAzAdhara, 3 / 207 indrANI uttugamattadviradendrarUdA rUdvApravajrAyudhamadvahantI / aindrI vasatyindradigIra vedyA hemaprabhA vighnavinAzanAya / / nemicandra, 365 bhagavani indrANi sahasranayane vajahaste sarvAbharaNabhUSite gajavAhane surAGganAkoTiveSTine kAJcanavaNe ......... prAcadinakara, udaya 6, pannA 13
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTa mAtRkA 186 vaiSNavI yA vaiSNavI viSNugthAgayAnA jiSNojinezastavane manIlA / pratyathicakrapratighAtacakra dhRtveyamAstA dizi sA yamasya / / nemicandra, 365 bhagavati vaiSNavi dAkhacakragadAgAGgakhagakare gaDavAhane zyAmavaNe....... . prAcAryadanakara, udaya 6. pannA 13 kaumArI kaumArikA komalavidrumAbhA zivaDiyAnA dhRtamaDalAnA / pracaNDamU-vara tAtpratIcyA vedyA jinendrAvavinnazAntaye / / neminandra,366 bhagavati kAmAri paNmugvi mUlazaktidhare varadAbhayakare mayUra vAhane gauravaNe ............ yAcAradinakara, udaya 6, pannA 13 vArAhI vAhikA vanya vagAyAnA zyAma prabhAbhIkaramaH pANi: / patronaramyA dizi vedikAyAmAmnA mamAnAdhvavighnazAnya / / namicandra, 366 bhagavani bAda vagahI mugvi cava Ggaramna zeSavAhane zyAmavarga ..... prAcAradinakara, udaya 6, pannA 13 brahmANI paprabhAkA zritapadmayAnA vidveSimayAmaka mudgagamyA / brahmANi maMjA jinayajJavedyA hutAzanAyA mamalaM karotu / / namicandra, 366 bhagavani brahmANi vINApustakapadmAsamUtrakara haMmavAhane zvetavarNa prAgaccha .......... prAcAradinakara, udaya 6, pannA 12
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 lakSmI / mahAlakSmI / tripurA cAmuNDA SaSThI zvetacchadAbhoduruvAhanamthA lakSmIgaMdAla kSitazastrahastA / vighnApanodAya dizIha vedyAH pravartatAM dakSiNapazcimAyAm / / nemicandra, 366 bhagavati tripure padmapustakavaradAbhayakare mihavAhane zvetavarNe jaina pratimAlakSaNa rudrANI / mAhezvarI zrAcAradinakara, udaya 6, pannA 13 cAmuDikA pretagatA mamadhyamArtaNDadIptirdhRtadaNDAkti / pratyUhAntyaM dizi vedikAyAH pravartanAmuttarapazrimAyAH / / nemicandra, 366 bhagavati cAmuNDe zirAjAlakarAlazarIre prakaritadarzane jvAlAkuntale raktatrinetre mUlakapAlakha sa vikezakare pretavAhane dhUmarava zrAcAradinakara, udaya 6, pannA 13 uccaDagAvakara gate dhRtabhiDimAle drANi rudrAmalacaMdrakAnte / pUrvottarasyA dizi tiSTha vaidyA vidyAnidheradhvaravighnazAntyai / / nemicandra, 367 bhagavati mAhezvari zUlapinAka kapAlakhaTvAGgakaraM candrArdhalalATe gajacarmAvRte zeSAhibaddha kAJcIkalApe trinayane vRSabhava hune zvetavarNa zrAgaccha AcAradinakara, udaya 6, pannA 13 pro SaSThi prAmravanAmIne kadaMbavanavihAriputradvayayute naravAhane zyAmAgi iha prAgaccha... prAcAradinakara, udaya 6, pannA 13
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasa dikpAla 161 zAnti / devI ...... 'dhavalAtivagda kamala pustakakamaNDa lubhUSitAnekapANisakala janagAntikAri ke zAntidevyai svAhA / nirvANakalikA, bimba pratiSThAvidhi, pannA 18 tathA zAntidevatA dhavalavarNA kamalAmanA ca turmujA varadAkSamUtrayuknadakSiNakarA kuNDikAkamaNDalvandhinavAmakarAM cati / nirvANaka likA, pannA 37 1. indra pyAdi-paddhighaMTAyugapaTakaTaTakA ra nAnAniyAbha dra pAmamyAnicitrIjvala vilamalamavA maMdvayamthaM / dRpyanmAmAnikApidiAparinala sApAdizvI lonAkSa vaca podbhaTamubhagara va prAgihandraM yajAmi / / grAgAdhara, 31187 unaMgaM gagdabhrazubhra macitAra bhraphuribhramama taM divyAghramuvallabha disamupArUDha pragADhazriyam / / daMbholizritapANimaprati hatAzvayaM vibhAjita gacyA mayutamAhaya ni mamatA mindraM jinandrAdhvara / / ___ namicandra, 51 na::: zrIdandrAya naptakAJcana varNA pItAmba gaya aigavaNavAhanAya vacadamnAya.... pUrvadigadhIzAya ca / prAcArgadanakara, udaya 33, pannA 17: 2. agni grAgnayA digi meSavAhanamamATa mudhamatra agne yAdivaghu janAhinadRzaM jvAlA jvalacchegvaram / kalpAtI grahamastarazmimadagaM mphanprabholkAyudhaM gaMdhAdya mado vitIyaM hunabhak devaM mamAhvAnaya / / vamanandi, 6 / 58
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 3. yama jaina pratimAlakSaNa svamAraggharghara vaggalaca pRthuprAbhagAbhanuga sthaM dravigakSaNayugamala brahmasUtra zivAstram / kuDI vAmaprakoSThe dadhatamitara pANyAta puNyAkSasUtra svAhAnvItaM dhinomi zrutimukharasabha prAcyapAcyataregnim // grANAvara, 3 / 186 zoNamazra ke zAvaka maruNaruca jAjva najvAlazakti kuDI vAmekSamAlAminara karatale vibhrata sopavItam / svAhAyukta niyukta jinayajanavivedhUpAdikAre dvedAtrASimyAvRtamanalamalakArasAra yaha / / namicandra, 350 nama pragnaye sarvadevamukha ya prabhUtatejomayAya chAgavAhanAya nIlAmbarAya paNihastAya grAvAradinakara, udaya 33, pannA 176 tatra agni agnivarNa mapavAhana sapnaziva zaktipANi ceni / nirvANakAlakA pannA : prodyatpracaNDa mahiSottamayAnasamtha dArdaNDanaka rAddhRtadaDavaDachAyAganAdiparivArapariSkRtAgamAhAnaye varmAmu vizidakSiNamyAm / vasunandi, 656 1 kalpAntAbdoSa je guNaphaNaguNAgatigraivaghaNTA TaMkArAzru praya gakramatamadharAtaranAkSamastham / caDAcikAdaNDATTamarakara manikaradArAdilIka kAyadreka nRzamaprathamamatha yama dizyAcyA yajAmi || prazAdhara, 3 / 186 gavalayugaladhRSTAmbhodamAkhDavanta mahinamahipamucna ra janAdvIndrakalpam / pratimahiSabhUSa bhISaNa caDadaDavidinamadayadharma vyAha vaya dharmarAjam / / nemicandra, 52 namo yamAya dharmarAjAya dakSiNadigadhIzAya kRSNavarNAya camaviraNAya mahiSavAhanAya daNDahastAya / pracAradinakara, udaya 33, pannA 176
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasa dikpAla 163 tathA yamarAja kRSNavarNa mahiSavAhanaM daNDapANi ceti / nirvASa kalikA, pannA 38 4. naiRti yAmyAparAyA digi naiRtezvara svatyanikarazca maMyutam / kArtakSayAnaM dhRtavajramRdgara prAha vAnaye jainamahAmahAtmane / / vamanadi, 6 / 6. prArUDha dhUmadhU mrAyavikaTa maTAratAgradikSarUpamA lakSAkSA-ziSTA mphaTaracitakalA yAdramAbhAgamRkSa / krarakravyAparItaM timiracayaruca madgarakSa NagaMdra kSadgha tAta yAcA rahagnamahaM nai jhana tarpayAmi / / pAzAghara, 31160 tamA nanIla puranA banna mbisphuTanmaTAbhAra madAra mRkSam / aAmdu mArbhIla mazakti vadhayata ne tamAt vyaami|| namicandra, 52 namo niRtaya niRtyadigadhIzAya dhUmravarNAya vyAghracarmAvatAya madgaghamtAya pratavAhanAya / ___prAcAradinakara, udaya 33, pannA 176 nathA neti hagnivarNa gavavAhana khaDgapANi ceti / nirvANakalikA, 38 5. varuNa karimakaravimAnAramidaM mugubhra varuNamamaramukha pAzahasta mabhAyaMm svapara janasameta dhvamtanipavighnaM aparadizi maparyApUrvaka vyAhagami / / vmunndi,6|66
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina pratimA lakSaNa nityAbhaH kolipAikaTakapilavigacchedamodaryavaMta protphalyattamambelatkarakarimakaravyomayAnAdhisTam / prevanmuktApravAlAbharaNabhara mupasthAvRdArAdRnAkSa mpharjadabhImAhipAza maNamaparadigrakSaNa prINayAmi / / praagaadhr,|161 karI kathaMcinmakara: kacida manyApayejjainakathaMciduktam / yamna kariprAimakaraM ganohipAzIcyate vishrtpaashpaanni:|| nemicandra,53 namo varuNAya paricamadigadhAsvarAya mamudravAmAya meghavarNAya pItAmbarAya pAhastAya matsyavAhanAya / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 176 tathA varuNa dhavalavarNa makaravAhana pAgapANi ceti / nirvANakalikA, 38 6, vAyu apagettaradigdeze pracaNDadordaNDa dhatamahAvRkSama mRgavAhana sabhArya saparijanaM vAha vaye pavanam / / vasunandi, 6 / 62 valgaccha gAbhinnAbudapaTalagalanoyapItazramAbhraplutyastamvAtarahaH vara kapina kulagrAvamA gayugmama / vyAloladgAyatra vijagadamughanityagrama granumAstra sarvArthAnarthasargaprabhamanikamudaka pratyagata prggaumi|| __ prAgAdhara, 3 / 162 ya. pacadhArAcatura turaMgaM mamArohorumahIruhAstra: taM vAyuvegIyatavAyudatraM vyA hvAnaye vyAhatayAgavighnam / / nemicandra,53 namo vAyave bAyavyadigadhozAya dhUsarAMgAya raktAmbarAya hariNavAhanAya dhvajapraharaNAya ca / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 176
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasa dikpAla 195 vAya sitavarNa mRgavAhanaM vajAM (dhvajA) laMkRtapANi ceti nirvANakalikA,30 7. kubera inastato nAbhigire sagarbhA gadAM malIlA mrmynnudiicye| dvAre niSaNNonucaravita': kuberavIrAnumaropacAra // prAzAdhara, 3 / 184 uttarasyA dizAyAM vimAnasthitaM bharavittezvarayakSavaMdAcitam yakSiNI bhivRttaM divyazattapAnvitaM gaharAma kuberaM mushktyaanvitm|| vasunandi,6163 namo dhanadAya uttaradigadhIzAya mavaM yakSezvarAya kailAmastha ya alakApurIpratiSThAya zakrakozAdhyakSAya kanakAGgAya zvetavastrAya na ravAhanAya ratnahamtAya / prAcAradinakara, udaya 33,pannA 176 kuberamanekavarNa nidhinavakArUDha nicalakahamtaM tRndilaM gadApAni ceti / nirvANalikA, 68 8. IzAna kailAsAcana maMnibhAyatamitInagAgavi bhrAjinaM parjanyojitagarjanaM vapabhamArUDhaM jagadgaDhakam / nAgAkalpamanapapiMgalajaTAz2aTAbaMcadrojjavalam pAvaMnyA: patimAha vaye trinayanaM bhAmvana vizalAyudham / / neminandra,58 IzAnyA gIta razmidyativaSabhamahAyAnasaMsthavaSAka rudrANyAligitAMgakapilatarajaTAjUTasyacaMdram / zUlAmtravya grahamnaM bhRmagaNapariva taM kRSNanAgaprabhUpaM jaMne pUjyotmavesminmavanamabhayamihAha vAnayAmyAdarAdrAk / / vamundi , 6.64
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana pratimAlamaNa nama zrI IzAnAya IzAna digadhIzAya...zvetavarNAya gajAjinavRtAya vRSabhavAhanAya pinAkazaladharAya / prAcAradinakara, udaya 33,pannA 180 tathezAnaM dhavalavarga vRSabhavAhanaM dvinetra zUlapANi ceti / nirvANakalikA,38 6. dharaNedra /nAga vakSojastajipRSThazvamanamamatara. kamaMgajAdhirUDha kSudrachove maku bhAkramaNa caNamRNisphAraNavyagrapANim / saMzliSTa dRkmahasra dvitavyaNiphaNArannara savAla braghnaudyApIDa macchitamAhiyamadhorcAmi padmAsametam / / prAgAdhara 4 / 61 airAvaNorucaraNAtipathatvadharma zrIkRmavacanibhapRSThakRtapratiSTham vyAhvAna ra dhavala makuzapAgahamna padmApani phaNipatiphaNimaulicUlam / / nAmacandra, 54 namo nAgAya pAtAlAgha'svaga kANavAya padmavAhanAya uragahastApa ca / prAcAradinakara, udaya 33 nAga zyAmavaNaM padmavAhanamaragaNa cani / nirvANalikA,68 10. soma / brahmA U yA dizyamevadyutivizaramadhAdhItabhUmaNDalAta prAppa ca detyabhicyAmikumudavanAlAdanAtsarvakAtam / rohiNyAdhiSTamanidviradaravimAnasthita kunapANi dattvArgha cadanAdyajjinabhavanavidhau somamAhvAnayAmi / / __ vamanandi, 6 66 pragamitasaTaughamrAjitazvetagAtrapravaranakhara raha sihamArUDha vantam / kuvalayamayamAla kAnakAtaM makunnaM sitanunakarasAdraM caMdramAhvAnayAmi / / nemicandra, 54
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ navagraha 1. sUrya 2. candra namo brahmaNe Urdhva lokAdhIzvarAya. varNAya caturmukhAya zvetavastrAya pustaka grAcaradinakara uya 33 pannA 176 .. nAbhibhavAya kAJcanamalahastAya / tathA brahmANaM dhavalavarga haMsavAhana kamaNDalupANi ceti / nirvANakalikA, 38 namaH sUryAya sahasrakiraNAya ratnAdevIkAnnAya yayamunA janakAya ... pUrva digadhIzAya sphaTikojjvalAya raktavastAya kamalahastAya ...... sapnAzvarathavAhanAya ca / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 180 tatrAdityahiGgalavarNamUrdhvasthita dvibhuja kamalapANi neti / nirvANakalikA, 38 AdityamAdyaM sakala grahANAmAnidyamabhorucArupANim / padmaprabhaM nIlaturagayAnamAnadayAmi pravitIyyaM pUjAma // sihAsanapratiSThA sUryAya sahasrakiraNAya gajavRSabhamihara gavAhanAya raktavarNAya......... pratiSThAkalpa, pannA 14 namazcandrAya ...... nAgagaNAdhIzAya vAyavyadigadhIzAya zvetavastrAya zvetadAvAjivAhanAya sudhaakumbhhstaay...| AcAradinakara, udaya 33, pannA 180 167 tathA somaM zvadvibhujaM dakSiNaM prakSasUtraM vAme kuNDikA ceti nirvANakalikA, 38 sAraMgamArohati kuna mantramaMgIkaroti kSanaverivargaH / yastaM prazastaM sakalaM himAzumAkArayAmi svahitAya yajJaM // siMhAsanapratiSThA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jaina pratimAlakSaNa pratIcIdigdalodbhata akSamAlAkama nAmbupANisomAya mRgavAhanAya / pratiSThAkalpa, pannA 14 3. maMgala namaH maMgalAya dakSiNadigadhIzAya vidrumavarNAya raktAmbagaya bhUmisthitAya kuddAlahastAya / prAcAradinakara udaya, 33, pannA 180 tathAGgArakaM raktavarNa dvibhuja dakSiNekSamUtra vAme kuNDikAM ceti / nirvANakalikA, 38 trizUlavidhvastamamastazatro shonnaaNgrktaakssprigrhograa| tvaM maMgalAtucchamamuccavezminAgaccha sacchAyasadAhiteSva / / mihAsanapratiSThA vAraNadigdalAsine raktaprabhAkSamUtrAvalyakuMDi kAlaMkRte bhomAya gajavAhanAya / pratiSThAkalpa, pannA 14 4. budha namaH budhAya uttaradigadhIzAya haritavastrAya kalahaMsavAhanAya pustakahastAya ca / __prAcAradinakara, udaya 33, pannA 180 tathA vudhaM pItavarNa dvibhujaM anamUtrakuNDikApANi cati / / nirvANakalikA, 38 budhaM niruddhArivalaM sanIlaM lI nopsacchAyaparigrahAgam / durgopasargevinAzadakSaM yajJa sadA gAtidhiyA ya jAmi / / mihAmanapratiSThA 5. vRhaspati namaH zrIgurave vRhaspataye IzAna digadhIzAya sarvadevAcAryAya sarvagrahabalavattarAya kAcanavarNAya pItavastrAya pustakahastAya zrIhaMsavAhanAya / prAcAradinakara. udaya 33, pannA 180
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ navagraha 168 tathA suraguruM pItavarNa dvibhujaM prakSamUtrakuNDikApANi ceti / nirvANakalikA, 38 vRhaspati sAramaroruhasthaprasavya hamnasthitapustaka ca / suvarNavarNa pravitIrNazobhaM kSobhaM dadhAnaM dviSatA yajAmi // sihAsanapratiSThA 6. zukra namaH zukrAya denyAcAryAya prAgneyadigadhIzAya sphaTikojjvalAya zvetavastrAya kumbhahastAya turagavAhanAya / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 181 tathA zukra zvetavarNa dvibhuja prakSamUtrakamaNDapANi cati / nivAMNakalikA, 38 zAlUrayAnAhikarA sugaNAM guro praNaSTapratipakSadakSa / zukra svaya vaidividhAnarakSAmAgatya nityaM kucha gajatAbham / / sihAsanapratiSThA 7. zani namaH zanaizca gaya pazcimadigadhIzAya noladehAya nIlAmbarAya parazuhamnAya kamaThavAhanAya / / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 181 tathA gane caramotkRSya dvibha naM lambakUrca kiJcittaM dvibhujamakSamAlAkamaNDanayuktapANi ceti / nirvANakalikA, 38 zanaizcaraM gaMcaratA grahANA zanizcaraka ujalakAlamaMtra vidvaMSivizeSaveSamanveSayataM svayamAdvayAmi / / mihAsanapratiSThA 8. rAhu nama. rAhave nai nadigadhIgAya kajjalazyAmanAya zyAmavasyAya paraguhamnAya mihavAhanAya / prAcAradinakara, udaya 33. pannA 181 nathA "hamatikRSNavarNa adhaMkAyarahitaM dvibha jamaghamudrAnvitapANi ceti / nirvANalikA, 38 pralIndranIlAmitakAya kAMnikenvAnapatrAzanadAmabhUpam / rAhuM hatAriSTamadaSTaceSTamAkArayAmyatra pavitrakAyeM / / sihAsanapratiSThA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 jaina pratimAlakSaNa 6. ketu namaH ketave rAhupraticchandAya zyAmavamtrAya panagavAhanAya panagahamnAya / prAcAradinakara, udaya 33, pannA 118 tathA ketu dhUmravarNa dvibhajamakSamUtra kuNDikAnvita-- pANi ceti / nirvANakalikA, 30 ketumahAketuratovazUro dUgebhitAgatikRtApakAraH / prAramya sarvajJamahe phaNAgramaNiprabhADhyaH mamupaiti zIghram / / mihAsanapratiSThA grahagAMti padmaprabhamya mArtaNDazrandrazcandraprabhasya ca / vAsupUjyo bhUmiputro budho'yaSTajinezvarA . / / vimalAnaMtadharmArA: zAntiH kunthanaM 'mmnthaa| vardhamAno jinendrANA pAdapadma budha nya met / / RSabhAjitamupAzvA abhinandana gItalau / sumati. sabhava: svAmI zreyAmazca vRhampani muvidhi: kathita zukra: muvratazca garnazcara namInAtho bhavedrAhu. ketuH zrAmallipa'zvayoH / / prAcAradinakara, udaya 34, mAnyavikAra dikkumArikAe~ pro suvarNavaNe caturbhuje puSpamukhakamalahamne zrIdevI Agaccha pro raktavarge caturbhuje puSpamugvakamalahaste hrIdevI prAgaccha po suvarNavarNaM caturbhuje puSpamukhakamala haste tidevi prAgaccha mo suvarNavarNaM caturbhuje puSpamumbakamalaha-te kItidevi prAgaccha pro sudhagaMvaNe caturbhuje puSpamukhakamalahaste buddhidevi prAgaccha pro suvargavaNe caturbhuje puSpamukhakamala haste lakSmIdevi prAgaccha pro suvarNavarge caturbhuja puSpamumbakamalahaste / zAntidevi mAgaccha pro suvargavarNe caturbhuje puSpamukhakamala hamne puSTidevi mAgaccha vamunandi, 6 TIpa-nemicandra ne inhe puSpamukhakalaza kamalahastA kahA hai /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezanA narezoM ke nAma anaMtapAla, 6 kRSNarAja, 5 cola rAjA, 7 devapAla, paramAra, 7 nandarAja, 3 bharata cakravatI, 2, 7, 30 sdrakumAra, 8 lAlA, bhaugolika nAma prakoTA, 105, 107 pArA, 6, 6, 53 ilAhAbAda magrahAlaya, 106 uttara kuru, 32 udayagiri( ur3IsA), 107 ekazilA nagarI, 8 elorA, 105 aihola, 107 karNATaka, 7 kaliMga, 3 kuru uttara 32 --deva, 32 kulAcala, 45 kailAsa parvata, 2 kAMkaNa, 6 kaMkAlI TolA, 3 khajarAho, 113 mbaigiri (uDomA),3 gaMgA nadI, 85 jambUdvIpa, 40 jayapura, 6 jAlaMdhara, devakuma, 32 devagaDha, 108 nAgoda, 106 nIlagiri, 5 nandavanapura, nandIzvaradvIpa, 43 nalakacchapura, navaniguphA, 105 DhAka, 107 paTanA maMgrahAlaya, 3 pacamaka, 43 prinma grApha velma magrahAlaya, bambaI, 3 bIkAnera, 53 bhuvanezvara, 107 bhogabhUmi, 32 magadha, 3 mathurA 3, 18, 37, 53, 107 - kA mupAvaM mnpa, 112
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 madrAsa oriyaNTala lAyabrerI, 8 mahuDI, 107 mAnyakheTa, 5 mUvI, 6 ratnAgiri, 6 rAjagRha, 38 rAjasthAna, 6 lohinIpura, 3 kalaMka, 3 - bhaTTa, pratiSThAkalpa ke lekhakoM aura prAcAryoM ke nAma --kalyANa maMdira racayitA, 6 tathA yathAprasaMga grananava'yaM, 7 zramaracandrasUri 3 tathA yathAprasaMga, apAyaM pragaTa nami, tIrthakara, 48 bhaTTAraka, 6 zrAnandi Agara pati 1 tathA anyatra zrayaMna indranandi, 5, 7 ubhayabhASA kavizekhara, 5 umAkAnta gAha 3,10,13,67,905-2, umAmvAti, 4 ekamadhi bhaTTAraka, 6 kudakuda, prAcArya, 6 kumudanandra, vAdI, vijayArdha parvata, 85 videha kSetra, 32 zravaNabelagula, sindhu nadI, 45 sthirakadamba nagara, 8 haDappA, 3 hAthIguphA 3 hemagrAma, 5 jaina pratimA vijJAna stotra ke racayitA, 8 kalhaNa, pratiSThAcArya, 7 guNanandI, 5 guNaratnAkarasUrI guNavijaya, 3 gupte, Ara0ema0, 10 candananandI, kSapaka, cAmuNDarA 3, 6 jayamena vagubindu, 6 tathA anyatra --dharmaratnAkara ke racayitA, 6 jagancandrasUrA jinadanasUrI, 5 jinaprabhasUrI, 5 jinabhadra, gaNa, 105 - vAcanAcArya, 105 jinasena, bhrAcArya, 13-6, 106 jemsa barjesa, 10
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezanA 203 jaina, choTelAla, 10 jaina, hIrAlAla, 46 devavijaya gaNI, 4 dauvaMli zAstrI, 8 dhanajaya, kavi, 4 narendra mena, paNDinAcArya, nemicandra, pratiSThAtilaka ke racayitA, 7 tathA yathAprasaMga -bilokasAra ke racayitA, 4 ~pravacanasAroddhAra ka racayitA, Thakkura phe, 10, 12, 14, 15 padmanandi, 8 paramAtada, paNDina, paravAdimana, muni, 5 puSpadanta, kavi, 3 jyAda, 6 phA, Thakkura pheru dekheM bApamATa, 4, 6, 106 varjesa, jamma, 10 bana ra, maMdrasvari , 107 bhaTTAnA, vI, 10 bha rakara, devadana, 10 bhavadevasUrI, 3 maNDana, 13 tathA anyatra malayIti,6 malliSeNa, 5 tathA anyatra mAghanandI, siddhAnnacakravartI, 6 mAnatuGga, 4 meruvijaya, 4 yavivRSabha, 4 raviSeNa, prAcArya, 3 rAjakIti, bhaTTAraka, 6 rAmacandrana, To0, ena0. 10 lokapAla, dvija, 7 vAdigaja, 5 vAdI maha, 7 vajramvAmI, varAhamihira, 10 vardhamAna mUri, 3, 6 vamunandi, pratiSThAsAggagraha ke racayitA, 6, 7 nathA anyatra yathApramaga vabinda, jayamena, 6 tathA pranyana yathApnamaga vAstupAla, mahAmAnya, 5 vAmavandI, 5 vijayako ni, mAnAyaM, : 8 vinayavijaya, upAdhyAya, 4 vima namUra, 3 vIramana, givAryA, mAbI, 5 golAka, prAcArya,3 mukla, dvijandranAya, 10 zubha candra, bhaTTAraka, " gobhana, muni, 8 zyAmAcArya,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 jana pratimAvijJAna zrISeNa, 5 sakalacandra upAdhyAya, 6 tathA anyatra samantabhadra, 1,4 sAMkaliyA, DA0, 10 sAgaracandrasUrI, 5 middhamena, divAkara, 4 somadevasUrI, 1, 66, 105 haribhadramUri, 6, 106 hamtimalla, 7 hemacandra, prAcArga, 3 tathA anyanna helAcAyaM, 5 kSapaka candananandI, 6 granthoM ke nAma aparAjitapRcchA 10, nathA anyatra abhilaSitArthacintAmaNi, 10 pragnipurANa, 118.20 prAcAradinakara, ha tathA anyatra prAdipurANa, 1 prAdiNAhacariu, 3 ambikAmtuti, jinadattamUri kRta, 5 -- stavana, vAstupAla kRta, 5 -kalpa, zubhacandra kRta, 5 pAvazyakakaNi 2 pAvazyakaniyukti TIkA, 106 upAsakAdhyayana, 66 -zrAvakAcAra grantha, 6 --pUjyapAda kRta, 6 -somadevamUri kRta, 6 ekIbhAvastotra, 4 kalpamUtra, 3 kalyANamaMdira stotra, 4 kAmacANDAninIkalpa, 5 kriyAvizAla, 3 caupanamahApurisarita, 3 cakrezvarIstotra, 86 cavigatijinendracarita, amaracandramUri kRta, 3 candraprajJapti, 4 cAritramAra, 6 jinamahasranAmastAtra, siddhasena divAkara kRta, 4 - jinamena kRta, 4 -- prAzAdhara kRta, 4 devavijaya gaNI kRta, 4 -vinayavijaya upAdhyAya kRta, 8 jinamaMhitA, indranandi kRta, 6 --ekandhi kRta, 6 -vAdikumudacandra kRta, 8 jinendrakalyANAmyudaya, 8 jaina grantha prazasti saMgraha, 8 jabUdvIpapaNNattimagaho, 8 jabUDhopaprajJapti, 4 jaMvUdvIpasamAsa, 4 jvAlinIkalpa, 5 tattvArthasUtra, 4 tisaTTimahApurisAlaMkAra, 3
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezanA 205 tiloyapaNNattI, yathAprasaMga pravacanamAroddhAra, 2 aneka sthAnoM para viSApahArastotra, 4 dIpArNava, 10 vRhatsaMhitA, 10, 15, 16, 118 devatAmUrtiprakaraNa, 10 bhaktAmara stotra, 4 devImAhAtmya, 117 bhairavapadmAvatIkalpa, 5 dvAdazAga pAgama, 53 matsyapurANa, 116-20 dharmaratnAkara, 6 nahApurANa, 3 7 nirvANakalikA, ha tathA anyatra mahAbhArata, 15 neminAtha carita, 3 maMtrAdhirAjakalpa, 6 paTamacariu, 3 mAnamAra, 10, 17 paThina middhamArasvatastava, 5 mAnasollAsa, 118 paMcavAstuprakaraNa, 10 yamtilakattamyU, 1 padmacarita, raviSeNa kRta, 3 yakSiNIkalpa, 5 padmAnaMdamahAkAvya, 2,3 ratnakaraMDazrAvakA vAra, 1 pArzvanAthacarita, 3 rAjavallabha, 10 pratiSThAkapa, mAghanadi kRta, rUpamarana, 10 tathA anyatra - bhaTTAkalaMka kRta, varAgacarita, pratiSThAkalpaTippaNa, 8 vAstumAraprakaraNa, 10 pratiSThAnilaka, namicandra kRta, tathA vidyAnuvAda, 3, 5 anyatra yathAprasaMga vividhatIthaMkalpa, 10 - brahmamUri kRta, vivekavilAma, 6, 17 pratiSThAdIpaka, narendramena kRta, vizeSAvazyaka bhASyaTIkA, 106 pratiSThAdarza, rAjakIni bhaTTAraka kRta, 6 viSNu purANa, 42, 118-16 pratiSThApATha, jayasena kRta, 6 tathA vaidika mahitA. 118 anyatra yathApramaMga zAgdAstavana 5 -hamtimalla kRta, 8 zukranIti, 14 - makalacandra upAdhyAya, ha zrAvakAcAra, vamunandi kRta, 1, 7 pratiSThAsArasaMgraha, vamunandi kRta, 7 -ratnakaraMDa, 1 tathA anyatra yathAprasaMga -yuga, 6 pratiSThAmAroddhAra, mAzApara kRta 7 dhIdevIkalpa, 6 tathA anyatra yathAprasaMga satyazAsanaparIkSAprakaraNa, 8
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 jaina pratimAvijJAna marasvatIkalpa, bappaTTi kRta, 6 -vijayakIti kRta, 6 -malayakIti kRta, 6 -stuti, prAgAdhara kRta, 5 samarAgaNamUtradhAra, 16 samavAyAga, 3 magrahaNI, 4 mAgAradharmAmRta, 66 sUryaprajJapti, 4 mUtrakRtAga, 3 stuticaturvizatikA, 4 mdaya bhUmnotra, 4 hariva purANa, 3, 106 kSetramamAma, 4 yilokamAra, 4 tripapTilakSaNamahApugaNa, 3 galAkApuruSacarita 3 tathA anyatra -smRtizAstra, 3 sAmAnya prakugA, yakSI 65, 134 anicakA yakSI,86,106,10: 132 pragula, mAna, 20-25 -- vidyAdevI, 58, 106 pracala pratimA, 12 ambA, 100 pracyutA, gAmana yakSI, 86, 60, 66 ambikA,100,101,105-06,135 - vidyAdevI, 63, 64, 127 - dvibhajA, 101 acchuptA, zAmana yakSI, 68 - caturbhajA, 101 - vidyAdevI, 63, 64, 127 - aSTabhujA, 101 pacchuptikA, gAsana yakSI, 68 - stavana, 100 ajita zAsanayakSa, 74 - kalpa, 100 ajita balA, zAsana yakSI, 87 ambilA, 100 prajitA, zAsanayakSI, 87, 133 / / grarakarabhi, yakSI, devagaDha, 108 anajAtadevI, zAsanayakSA, 68 arhat, 1-2 anaMtamatI, yakSI, 65, 134 - pratimA, 17 anaMtavIryA, yakSI, devagaDha, 108 avalokitezvara, 105 anatAgati, yakSI, 65 pravamapiNI 28 manAvRta yakSa, 110, 136 azokA, yakSI 68, 164 aparAjitA, zAsana yakSI, 18, 134 mAbhogarohiNI, yakSI, devagaDha, 108 -pratIhAra devatA, 41 pAmrakUSmANDI, 100,101 -bauddha devI, 106 mAmrAdevI, yakSI, 100, 101, 135
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezanA 207 indrANI, mAtRkA, 115 Izvara, yakSa, 71, 75, 128 uttara kuru, 32 utmapiNI, 28 RSabhanAtha, 2 tathA anyatra kandA , yakSI, 65-66, 134 kamaTha, deva, 44 kara gAnuyoga, 4 karmabhUmi, 32 kalyANaka, paJca, 32 kAmacANDAlI, 112 kAmamAdhanI, 103 kAlikA, yakSI, 88-60 kAlI, vidyAdevI, 56, 126 -- yakSI, 88-60, 7, 133 kinnara, yakSa, 77, 130 kinnarega, 75 bera, 76, 105, 17, 13, kuvega yakSA, 112 kumAra, yakSa, 75, 129 kulakara, 26 kRmuma, yakSa, 52, 1.6 kumumamAlinI, kabara yakSa, 76 kUSmANDI, 100, 106 kevalI, 1 -prajapna dharma, 1 kaumArI, mAtRkA, 115 svaGgavarA, yakSI, 86 mvendra, yakSa, 78, 131 gaNapati, 114 gaMdharva, yakSa, 77, 78, 130 gADa, yama, 77 gAdhArI, yakSI,63,96,66-100,138 - vidyAdevI, 61, 126 guhyaka, 68 gomugva, yakSa 66, 128 gomeda, yakSa, 80, 131 ga'medha, yakSa, 80, 81.13: gomedhI, yakSI, 63 gommaTezvara, 31 goge, yakSI 61,1:4 - vidyAdevI, 60 - 6.1, 1.6 navanI, -mamyA , - vara na. 30 - kI nighiyA,30 nakA, 6 natra svarga, yakSI, 8, 13 -- caturbhajA, 86 -aSTAjA, 86 --dvAHyAbhujA, : -devagaDha, 108 - vidyAdavI, 58, 126 catuganana, yakSa, 68,81 canikAya deva, 4, 85 caturmagya, yakSa, 75, 130 cavigati yakSiyA, 82 caMdana kATa kI pratimA, 2 candrA, yakSI, 63 caNDA, yakSI, 63 cala pratimA, 12
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 cAmuNDA, yakSI, 62, 66, 106, 134 tumbarava, 71 - mAtRkA, 116 cArvAka, 53 caMtya, 2 - vRkSa, 3 - prAlaya, 3 chatra, 26 jaya, yakSa, 74 jayA, yakSI, 6, 67, 134 jAmbUnadA, vidyAdevI, 58, 126 jina, 2 ---- - pratimA, 17 - vANI, 1 jIvantasvAmI, 13 jyotiSka deva, 46 jvAlA, yakSI, 60, 61 - vidyAdevI, 61, 60, 126, 120 tvaritA, 103 jvAlinIkalpa, 60 jvAlAmAlikA, 60 jvAlAmAlinI, yakSI, 60, 133 - vidyAdevI, 61, 62, 126 tArA, yakSI, 100 - devI, devagaDha, 106 - vatI, yakSI, 67, 134 tArikA, pakSI, 65 tAla, 16 - mAna, 16 - daza, 16 - nava, 16 tAMtrika yuga, 105 tumbara, yakSa, 71, tumbama, 71, 110, 111, 126 tithideva, 124 tIrthakara, 33 jaina pratimA vijJAna - kula, 33 - varNa, 33 - mAtA pitA, 34 - mAtA ke svapna, 35 - janmasthAna, 36 - lAchana, 37 - dIkSAsthala, 36 - dIkSAvRkSa, 36 - cakravartI, 40 - - samavazaraNa, 40 - pratIhAra, 41, 82 - nirvANabhUmiyA, 42 totalA, 103 dikkumArikAeM, 120 dikpAla, dama, 118 - zrAyudha, 119 - vAhana, 116 duritAri, yakSI, 88, 133 devakuru 32 draviDa sagha, 5 dharaNa, yakSa. 81 dharaNendra, 81, 132 dharaNapriyA, 28 dhariNI, 67 dharmacakra, 3 dharmAdivI, 100 dhAriNI, pakSI, 67, 134
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezanA 206 dhvajastaMbha, 3 namrA, yakSI, 88 naradattA, yakSI, 86,98, 66 navagraha, 122 -vAhana, 123 -bhujAeM. 123 navadevatA, 43 nakSatra, 46 nArada, 30 nAramihI, mAtRkA, 117 nArAyaNa, 30 nityA, 103 nirvANA, yakSI, 66 nirvAgo, yakSI, 66, 134 naMgameSa, 3 patAnI devI yA patAinadevI, 106 padmA, yakSI, 101, 103 / padmAvatI, 101-03, 106, 135 - caturbhujA, 100 -SaDbhujA, 102 -caturvizatibhujA, 102-03 pannagA, yakSI, 65 panagagati, yakSI, 65 parabhRtA, yakSI, 65 paramANu, 16 parameSThI, 1 parikara, 25, 26 paryaka mAsana, 16 pAtAla, yakSa, 76, 130 pAvaM, yakSa, 81, 132 puruSadattA, yakSI 86, 133 -vidyAdevI, 58, 56, 126 puSpa yakSa, 72, 126 pUjA, 1 - zikSAvata, 1 -zrAvaka kA nityakarma, 1 -sthApanA, 1 -prakAra, 1 ---vaiyAvRnya, 1 pracaNDA, yakSI, 63,134 pratinArAyaNa, 3, 30 prathamAnuyoga, 4 pravarA, yakSI, 63 prajJapti, yakSI, 88, 133 - vidyAdevI, 56, 57, 125 prajJA, yakSI, 88 prAkRta bhASA, 3 prAtihArya, 15, 27, 44 priyakara, 101 balagama, 18, 30 balA, yakSI, 16, 17, --vyantarI, 45 bahampI, devagaDha yakSI, 108 bahurUpiNI, yakSI, 66, 106, 134 bahnidevI, 5, 60 -devagaDha, 108 -vidyA devI, 62 bAhubalI, 30, 31, 44 brahma, yakSa, 74, 126 brahmagakSama, 5 brahmazAnti, 110, 111, 136 brahmANI, mAtRkA, 114
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 jana pratimA vijJAna bhavanavAsI deva,46 momAmaka, 56 -indroM ke nAma, 47 mohinI, yakSI, 86 -vAhana, 48 yakSendra, yakSa, 78 bhavAnI, mAtRkA, 117 yakSezvara, yakSa, 71, 75, 128 bhImadevI, devagaDha, 106 yoginI,6 bhUmi parIkSA, 11 gahiNA, yakSo, 87, 133 bhRkuTi yakSa, 80, 131 --vidyAdevI, 55, 56, 125 -yakSI, 60, 11, 133 dra.30 bhogabhUmi, 32 lavaNA, vyannarI, 45 manovegA, yakSI, 86, 60, 133 vajrayAna, 105 mahAkAlI, yakSI, 86,91, 133 vajazRkhalA, yakSI. 88, 86, 133 -vidyAdevI, 56, 60, 126 -vidyAdevI, 57, 125 mahAparA, 5 vajrA, yakSA, 109 mahAmAnamI, yakSI, 66. 134 vajrAkugA, yakSI, 86 -vidyAdevI, 64, 65, 127 -vidyAdevI, 57, 58, 125 mahAyakSa, 70. 128 varuNa yakSa, 76, 131 mahAyAnI, bauddha, 106 varaTikA, yakSI, 64 mahAlakSmI, mAtRkA, 116 vAmana, yakSa, 81, mahAvIra, 2 vArAhI. mAtRkA, 116 -kI cadanakASTha vAsudeva, 18 kI pratimA, 2 vijaya, yakSa, 73, 126 maMgala, 1 vijayA, yakSA, 64, 68, 134 -pUjanIya, 2 viz2ambhiNI, yakSI, 65 -prakAra, 2 viditA, yakSI, 64, 134 -dravya, 3, 44 videha kSetra ke tIrthakara, 32 mAtakAe, 115 vidyAdeviyA, 53 mAtaMga, yakSa, 72, 82, 126, 132 vidyunmAlinI yakSI, 63 mAnavI,yakSI,60,62-63,65,66,134 virATA, yakSI, 64 / -vidyAdevI, 62, 127 vaimAnika deva, 50-52 mAnasI, vidyAdevI, 64, 127 vaiyAvattya, 1 mAhezvarI, mAtRkA, 117 vairoTI yakSI, 64, 68, 134
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezanA 211 -vidyAdevI, 63, 126 maMsArI devI, 86 vaiSNavI, mAtRkA, 115 mAkhya, 52 vyantara deva, 48, 46 mAdhu, 1 zarabha, 60 -prakAra,1 mAyika zikSAkta, 1 zalAkApuruSa, 3 siddha, 1 zAntA, yakSI, 60 -pratimA, 17 zAnti devI, 60, 111 middhA, 104 zAmana devatA, 66 siddhAyikA, 108, 13: - utpatti, 104 siddhAyinI 104 -hindU aura bauddha prabhAva, 106 mihAmana, 25 zigvimaddevI. 10 magaMdhinI, zubhaMkara, 101 mRtArakA, yakSI, 11 zyAma, yakSa, 73, 126 mRtAga yI, (1.134 jyAmA, yakSI, 86 mumAninI, yakSA, devagaDha , 108 zrAvaka,1 gumugva, yakSa, 52 zrAvakAcAra yuga, 5 murgakSatA, yakSI davagaDha, 108 zriyadevI, devagar3ha yakSI, 108 mulakSaNA, yI, devagaDha, 108 zrIvatmA, yakSI, 3 mulAcanA, yatI, devagaDha, 108 dhana, mogata, 3 -devatA,1 gnU pa,3 -debI, 53 mthApanA. mAva,1 SaSThI, 112 -pramadabhAva, SaNmukha, yakSa, 75, 130 -vidhi,1 sarasvatI, 3 hagniMgameSa, 26 -pratimA, mathuga. 53 kSetrapAla, 6, 113 -pratimA, bIkAnera, 53 - khajugaho kI pratimA, 113 -pratimA, devagar3ha, 108 trimukha, yakSa, 70, 128 marvAnubhUti, yakSa, 81, 10. tripurabhairavI, 103 tripurA, 103 sarvAla yakSa,81,107,110,111,136 -mAtRkA, 116 -gomegha kA prAdya rUpa, 111 jJAnakalyANaka, 32,33
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha nirdeza [una granyo ko chor3akara jinakA ullekha dezanA pRSTha 204-06 para kiyA jA cukA hai] adbhutapadmAvatIkalpa : zrIcandramUri antagaDadazAmro : prabhayacandramUri kRta TIkA abhidhAnacintAmaNi : prAcArya hemacandra apagajitapRcchA : bhuvanadeva prAcAra dinakara : vardhamAnamUri, paMsti kemarIsiha momavAla bambaI dvArA do jindo meM prakAzita saskaraNa / ekaviMzatisthAnakaprakaraNa : muni caturavijaya dvArA sampAdita kANTrIbyUzana TU e bibliyogrAphI : haridAsa mitrA, vizvabhAratI, zAntipaoNpha iNDiyana prArTa eNDa emtheTi- niketana, 1651. kama, prathama khaNDa : kAmacANDAlinIkalpa : mallipeNa kanansa maoNpha iNDiyana prArTa : tArApada bhaTTAcArya kaiTalAga paoNpha mathurA myUjiyama : vI0 esa0 agravAla khajurAho kI deva pratimAeM : DA0 rAmAzraya pravasthI, prAgarA, 1967 ghaNTAkarNamaNibhadrataMtramaMtra : sArAbhAI nabAba, ahamadAbAda candra prajJapti : zAnticandra kRta TIkA, devacaMda lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa, bambaI, 1920 caturvizatijinendracarita : amaracandrasUri cakrezvarI stotra : jinadattasUri jaMbUdvIpaprajJapti : zAnticandra kRta TIkA, devacaMda lAlabhAI jaina pustakodAra phaNDa, bambaI, 1920
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha nirdeza 213 jaMbUdIvapaNNattisaMgaho : paumaNadi, prAdinAtha naminAtha upAdhye prora hArAlAla jaina dvArA sampAdita, jaina saMskRti saMrakSaka sagha, solApura, 1658. jinayajJakalpadIpaka : paDita prAzAdhara kA svopaza nivadha jinayajakalpaTIkA : paMDita prAgAdhara ke pratiSThAgrantha para maskRna TokA jinamaMhitA . indranandi, hastalikhita potho, bambaI ---- : bhaTTAraka ekamadhi, hastalikhita pothI. mArA. jaina prAikonogrAphI bI0 bhaTTAcArya, lAhaura, 1626, jaina sAhitya aura itihAma * nAtha gama premA, bambaI jaMna stupa oNpha mathuga : vI0 e0 smitha tiloyapaNanI . yativarabha, mAlApura, 1956 dIpAva nirvANa kalikA pAdAlanAcArya, sampAdaka mohanalAla bhagavAna nAma bhabarga, bambaI, 16.6 kizanarI 'pha. hindU grAkiTakcara pI0 ke 0 grAcAya pacavAstuprakaraNa * haribhadragara, marata, 1925 pratimA lakSaNa dvijadranaya zukla pratiSThAtilaka * ne macandra kRta, magaThI anuvAda mAhita molApUra pratiSThApATa jaya mena (vamubinda), mAlApura ----- : makalacandra upAdhyAya, gRjagatI anuvAda sahita pratiSThAsAra mAha : vamanandi, hamnalikhita prati, gayapura magrahAlaya --- . bra0 mItalapramAda, mRrata
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 jaina pratimA vijJAna pratiSThAsAroddhAra : paMDita AzAdhara, bambaI pravacanasAroddhAra : nemicandramUri, siddhamenagaNI kI tattvajJAna vikAsinI TIkA prAcIna bhAratIya mUrtikalA : DA0 vAsudeva upAdhyAya, vArANasI prAsAdamaNDana : pa0 bhagavAnadAsa jaina jayapura dvArA prakAzita bhadrabAhumaMhitA : paM0 nemicandra zAstrI dvArA sampAdita bhArata kalpa : malliSeNa, hastalikhita prati zrArA bhAratIya sthApatya dvijendranAtha zukla, lakhanaU bhairavapadmAvatIkalpa : mallipeNa kRta, sArAbhAI nabAba dvArA prakAzita, ahamadAbAda maMdira pratiSThAvidhi hastalikhita prati prAga > maMdiravedIpratiSThA kalazArohaNa vidhi pa0 pannAlAla sAhityAcArya, vArANasI mantrAdhirAjacintAmaNi : sArAbhAI nabAba dvArA sampAdita yazastilakacampU : somadevasUri, nirNayasAgara prema, bambaI vAstumAraprakaraNa : Thakkura phema, paMDita bhagavAnadAsa jaina dvArA sampAdita, jayapura,1636 vidyAnuvAda : malliSeNa, hastalikhita prati, jayapura vivekavilAsa : jinadanamUri, memasaM neghajI hIrajI kapanI bambaI dvArA prakAzita. 1916 pillaratnAkara : narmadAzakara mulajIbhAI siddhAntamArgAdisaMgraha : mANikacandra granthamAlA, bambaI sUryaprajJapti : malayagiri kI TIkA, Agamodaya samiti sUrata, 1916
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ grantha nirdeza 215 saMgrahaNI : malayagiri ko TIkA, bhAvanagara sTaDIja ina jaina ArTa : umAkAnta paramAnanda zAha, vArANasI kSIrArNava triSaSTizalAkApuruSacarita : prAcArya hemacandra, jainadharmaprasAraka sabhA, bhAvanagara jJAnaprakAza (prAyatattvAdhikAra)
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhi patra pRSTha pani azuddha 1 18 mthApanA ke do hai Thakkara mamanvapUrNa zuddha sthApanA ke do bheda hai Thakkura mahanvapUrNa Thakkura Thakkara Upara zA jana 55 acchAtA dAya acchatA dAye gomedha mallipaNa gAmedha mallipaNa tIrthakarI vajrartha tIrthaka vaca hatha hAtha pArvatI 100 18 pAvatI 62016 chAyA aMtima mahAvidyAmAra yama 124 mahAvidya, mAra
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka eka vidyA deviyAM (Cam 1. rohiNI (diga0) 2 prapti (diga0) 2. prajJapti (zve.)
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka do vidyA deviyAM 3. vanavanA (diga0) 3 vajra pacanA (sva0) ' vacAvagA (diga.) 4 vajAkuzA (ive.)
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. jAmbUnadA ( diga0 ) 6. pumpadanA ( diga0 ) vidyA deviyAM phalaka tIna 5 apraticanA ( 0 ) 6 pumpadattA ( 0 )
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka cAra 7. kAlI ( diga0) vidyA deviyAM 8. mahAkAlI ( diga0 ) mun 7. kAlI ( ve0 ) www 8. mahAkAlI (zve0 )
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka pAMca vidyA deviyA AU min 6. gaurI (diga0) / gAMga (zva0) 10. gAdhArI (diga0) 10 gAdhArI (gve.)
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka chaha vidyA deviyAM PA 15 jvAlAmAlinI (diga0) 12 mAnavI (diga0) 12. mAnavI (mve.)
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ ((0) 100 53 varoTI ( diga0 ) (02) 14. pracyutA ( diga0 ) vidyA deviyAM ton Comm Kille phalaka sAta 1. vegalyA ( 0 ) CALE 18cchatA (0)
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka pATha vidyA deviyAM CHHIOID MUSma 55. mAnamI (diga0) 15 mAnagI (sva0) m D 16 mahAmAnasI (diga0) 16 mahAmAnamI (zve0)
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka nau zAsana yakSa MuD MID .. 1. gomugva (diga0) - gAma (zve.) 2. mahAyakSa (diga0) - mahAyana (va0)
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka dasa 4 3 nimusa ( diga0 ) -150 (6) 4 yakSezvara ( diga0 ) zAsana yakSa : trima (0) 4 yakSezvara (sva)
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka gyAraha zAsana yakSa 5 tumbA (diga0) 5 nambara (50) 6 puSpa (diga0) 6 kuguma (va0)
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka bAraha zAsana yakSa COD CuuuuN AILKUD N 7. mAtaga (diga0) 7. mAtaMga (zve.) Huma 8. zyAma (diga0) 8. vijaya (zve.)
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka teraha zAsana yakSa " - 1 6. ajita (diga0) 1. aniA (zva0) 10. brahma (diga0) 10. brahma (zve0)
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka caudaha 11. Izvara ( diga0 ) 12. kumAra ( diga0 ) zAsana yakSa Col! 11. Izvara ( zva0 ) 12. kumAra ( zve 0 )
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ palana paMdraha zAsana yakSa 13. prAya ('daga) 1. pA. (pa.) 14. pAtAna (diga0) 18. pAnAta (zve.)
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka solaha zAsana yakSa CRUM 15 minara (1:ga.) 15. vinara (sva0) 16. garuDa (diga.) 16. garuDa (zve0)
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka satraha zAsana yakSa im OuA COM - 17. gadharva (diga.) 17 gadhava (zva0) 18. khendra (diga0) 18. yakSendra (zve.)
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka graThAraha zAsana yakSa imAh sarakA mammam 16. bara (diga0) 16. kubera (zve.) ALPAISALA NAMA KUHALIVyan im U 20. varuNa (diga0) 20. varuNa (zve0)
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka unnIsa zAsana yakSa 21. bhRkuTi (diga0) 21. bhRkuTi (0) RAMA mumDE 22. gomeda (diga0) 22. gAmedha (ve.)
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka bIsa 23. dharaNendra (diga0 ) (ODD (((7) 24. mAtaMga (diga0 ) zAsana yakSa 23. pArzva ( zve 0 ) 3 SNODA 24. mAtaMga (zve 0 )
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. cakrezvarI (diga0 ) (02) 2. rohiNI (diga0 ) zAsana yakSI phalaka ikkIsa 1. prativayA ( kha0 ) 2. prajitA ( 10 )
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka bAIma zAsana yakSI Aud 3. prajJapti (diga0) 3. duritAri (zve.) 7% 3Dur 4. vadhazrRMkhalA (diga0) 4 kAlikA (zve.)
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka teIsa zAsana yakSI 5. puruSadattA (diga0) 5 mahAkAno (zva0) HV 6. manovegA (diga0) 6 acyutA (zva0)
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka caubIma 10 11 LA 11) 7. kAlI ( diga0 ) zAsana yakSI 8. jvAlAmAlinI (diga0 ) ALL (((1))) (((22))) 7. zAntA ( zve 0 ) (()) 8. bhRkuTi ( khe0 )
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka paccIsa zAsana yakSI RO IN ... " 6. mahAkAlI (diga0) 10. mAnavI (diga0) 10. azokA (zve.)
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka chabbIma zAsana yakSI 11 gaurI (diga0) 11. mAnavI (zve.) 12. gAdhArI (diga.)
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka sattAisa zAsana yakSI 13. vairoTI (diga0) 13. viditA (zve.) 14 manantamatI (diga0) 14 aMkuzA (zve.)
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka aTThAisa zAsana yakSI 20 15. mAnasI (diga.) 15. kandarpA (zve0) 1ULU 2 16. mahAmAnasI (diga.) 16. nirvANI (zve.)
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka untIsa zAsana yakSI 12 A 17. jayA (diga0) 17. balA (zve.) dime OIN 18 tArAvatI (diga.) 18 dhAriNI (zve.)
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka tIsa zAsana yakSI 16. apargAjatA (diga.) 16. vairoTyA (zve0) 20. bahurUpiNI (diga0) 20. naradattA (zve.)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. cAmuNDA (diga 0 ) 22. prAmrA ( diga 0 ) 23. padmAvatI ( diga0 ) zAsana yakSI phalaka ikatIsa 21 gAdhArI ( zve0 ) :: amitA ( 0 ) M 23 padmAvatI ( 0 )
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ phalaka battIma A 24. middhAyikA (diga0) 24. siddhAyikA (zve.) kSetrapAla anAvRta yakSa (diga.) sarvAha yakSa (diga) brahmazAnti yakSa(zve.)
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
_