________________ Verse 26 व्यवहारकाल की पराधीनता - The empirical (vyavahara) time (kala) is dependent - णत्थि चिरं वा खिप्पं मत्तारहिदं तु सा वि खलु मत्ता / पोग्गलदव्वेण विणा तम्हा कालो पडुच्चभवो // 26 // नास्ति चिरं वा क्षिप्रं मात्रारहितं तु सापि खलु मात्रा / पुद्गलद्रव्येण विना तस्मात्कालः प्रतीत्यभवः // 26 // अन्वयार्थ - [चिरं वा क्षिप्रं] 'चिर' अथवा 'क्षिप्र' ऐसा ज्ञान (अधिक काल अथवा अल्प काल - ऐसा ज्ञान) [ मात्रारहितं तु] परिणाम बिना (काल के माप बिना) [न अस्ति ] नहीं होता, [सा मात्रा अपि] और वह परिणाम [ खलु] वास्तव में [ पुद्गलद्रव्येण विना] पुद्गलद्रव्य के बिना नहीं होता, [ तस्मात् ] इसलिये [ कालः प्रतीत्यभवः ] काल (व्यवहारकाल) पराश्रित-रूप से उपजने वाला है। The duration of time (kala) as 'long' or 'short' is not comprehended without a measure and that measure certainly does not come into being without the substance of matter (pudgala dravya). Therefore, the [empirical (vyavahara)] time (kala) is said to be due to the instrumentality of the matter (pudgala). EXPLANATORY NOTE The conventional time (kala), when it is called either 'long' or 'short', has limitations. The terms 'long' and 'short' are relative. Since, conventionally, measures like the blink of the eye, or filling of a vessel, or movement of the sun, are used to determine the duration of time, it is said to be dependent. By convention, there are particular activities, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
