Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIgaNezAya namaH // vaiyaakrnnbhuussnnsaarH| zrIlakSmAramaNaM naumi gaurIramaNarUpiNam / skoTarUpa yataH sarva jagadetadvivattate // 1 // azeSaphaladAtAraM bhavAbdhitaraNe tarim / zeSAzeSArthalAbhArtha prArthaye zeSabhUSaNam // 2 // pANinyAdimunIn pUNamya pitaraM raMgojibhaTTAbhidham daitadhvAntanivAraNAdiphalikAM pubhAvavAgdevatAm // duNDhi gautamajaiminIyavacanavyAkhyAtRbhirdUSitAn / siddhAntAnupapatvibhiH pUkaTaye teSAM vaco dUSaye // 3 // mAripsitapratibandhakavyahopazamanAya kRtaM zrIpataJjalismaraNarUpaM maMgalaMziSyazikSArtha niSadhnan cikIrSita pratijAnIte / phaNibhASitabhASyAbdheH zabdakaustubha uddhRtH| tatra nirNIta evArthaH saMkSepeNeha kathyate // 1 // ___ uddhRtaityatra asmAbhiriti shessH| bhASyAbdheH zabdakaustubhauddhRta ityuktistu zabdakaustubhoktAnAmarthAnAmA nikotlekSitatvanirAsAya / anyathA tanmUlakasyAsya granthasyApyAdhunikotpekSitAsAratvApattau pANinIyAnAmanupAdeyatApatteH / tatra nirNItaityu
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre ktirito'pyadhikaM jijJAsubhiH zabdakaustubhe draSTavyamiti dhvanayi tum // 1 // 2 pratizAtamAha / phalavyApArayo rdhAturAzraye tu tiGaH smRtAH / phale pradhAnaM vyApArastiGarthastu vizeSaNam // 2 // dhAturityatra smRtaiti vacanavipariNAmenAnvayaH / phalaM biklizyAdi, vyApArastu bhAvanAbhidhA sAdhyatvenAbhidhIyamAnA kriyA / uktaJca vAkyapadIye / yAvatsiddhamasiddhaM vA sAdhyatvenAbhidhIyate / AzritakramarUpatvAt * sA kriyetyabhidhIyate iti / / na ca sAdhyatvenAbhidhAnemAnAbhAvaH, pacati, pAkaH, karoti, kRtirityAdau dhAtvarthAvagamAvizeSe'pi kriyAntarAkAGkSAnAkAkSayordarzanasyaiva mAnatvAt / tathA ca kriyAntarAkAGkSAnutthApakatAvacchedakarUpaM sAdhyatvam tadrUpavattvamasatvabhUtatvam etadevAdAya / asatvabhUtobhAvazca tiGpadairabhidhIyate / iti vAkyapadIyamiti draSTavyam / ayaJca vyApAraH phUtkAratvAdhaH santApanatvayatnatvAdi - tattadrUpeNavAcyaH / pacatItyAdau tattatprakArakabodhasyAnubhavasiddhatvAt / naca nAnArthatApAttaH, tadA * AzritaM kramarUpaM yasyAstatvAt pUrvAparIbhUtA'vayavakatvAdityarthaH / tadIyA'vayavAnAmadhizrayaNAdyadhaH zrayaNaparyantAnAM krameNotpatteH kriyApadena socyate yatra ca nakramikAvayavako vyApArastatra rUDhirevA ssdaraNIya paurvAparyAropo vA phalasyApi svajanakavyApAragatapaurvApayAropeNa tathaiva bhAnamata eva tanmAtrabAcakasya dhAtutvasiddhiriti bhAvaH
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaatvrthnirnnyH|| dinyAyena buddhivizeSAdeH zakyatAvacchedakAnAmanugamakasya satvAt / AkhyAte kriyaikatvavyavasthApi avacchedakabuddhivizeSaikyamAdAyaiva / uktaJca vaakypdiiye| guNabhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / buddhayA prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyataiti // dhAtvarthanirUpya tirthamAha ( Azrayetviti ) phalAzraye vyApArAzrayecetyarthaH / phalAzrayaH karma, vyApArAzrayaH kartA / tatra phalavyApArayordhAtulabhyatvAnna tiGastadaMze zaktiranyalabhyatvAt / zakyatAvacchedakaM cAzrayatvaM tattacchaktivizeSarUpamiti subarthanirNaye vakSyate / nanvanayorAkhyAtArthatve kiM mAnam pratIte* lakSaNayA, AkSepAta prathamAntapadAda / vAsambhavAditi cet atrocyte| "laH karmANa ca bhAve cAkarmakebhya" iti / sUtrameva mAnam / atra hi cakArAt "kari kRditi" sUtroktaM kartarItyanukRSyate bodhakatArUpAM tibAdizakti tatsthAnitvena kalpite lakAre prakalpya lakArAH karmANa kari cAnena * "yadyadvodhakantattadarthakamiti" niyamAdAkhyAtakartRkarmapratIti reva mAnamiti bhaavH| AkSeponupapattistata ityarthaH / tathAhi anvitA'bhidhAnavAdimate padAnAM vizeSaNatvenaivA'rthopasthApakatayA''khyAtArthabhAvanAyA vizeSaNatA 'nupapatyA tasyAzrayAkSepakatvamiti / * nanu vyAptyAdipratisaMdhAnaM vinApyAzrayavodhasyAnubhavasiddha. tvAnnAkSepAdAzrayabhAnopapattiH kvAcitkatvAttathAbhAnasyetyata Aha / pra. thamAntapadAdveti samAbhivyAhRtaprathamAntacaitrAdipadAdevAzrayapratItyupapa terityarthaH / evaJca nAzrayapratItyanupapattiH Azraye AkhyAtazaktisA. dhikati bhAvaH
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre vidhIyante nakAravisagAdiniSThAM karmakaraNAdibodhakazaktimAdAya zasAdividhAnavat / naca sUtre kartRkarmapade kartRtvakarmatvapare tathA ca kartRtvaM kRtiH, karmatvaJca phalamevArtho'stviti zaMkyama, phalavyApArayAdhAtulabhyatvena lakArasya punastatra zaktikalpanA'yogAt / atha darzanAntarIyarItyA vyApArasya dhAtvarthatvAbhAvAttatra lakArabidhiH syAditi cettarhi kRtAmapi kartRkAdivAcitvaM na sidhyet "kartari kRditi" ca, "laH karmaNI" tyanena tulyayogomam * / api ca mImAMsakAnAM kRtAmivAkhyAtAnAmApa kartRvAcitvamastu bhAvanAyAevAkSepeNa kRdAdivatpratItisambhave vAcyatvaM mAstu / tathA sati prAdhAnya tasyA na syAditi cenna ghaTamAnayetyAdAvAbhiptavyakterApa prAdhAnyavadupapatteH / pacatItyAdau pArka karotIti bhAvanAyA vivaraNadarzanAdvAcyatkamiti cet pAkAnukUlavyApAravataH kartuMrapi vivaraNaviSayatvAvizeSAt / na ca kartuvivaraNaM tAtparyyArthavivaraNaM pAkaM kasetItyazabdArthakarmatvavivara __* alabdhalAbho yogo labdharakSaNaM kSemamevazca lAkarmaNItyasyAnanyalabdhabhAvanAyA AkhyAtArthapratipAdakatvopagame nyAyasAmyAttIrakadityasyApi kRtAM bhAvanArthatvapratipAdakatvantasyA''kSepAdeva lAbhAna kRtAMtacchaktipratipAdakaM taditi yadi tattarhi lAkarmaNItyapi nAkhyAtasya bhAvanAzaktipratipAdakamiti smaanmityrthH| + tatra tasyati vatiH kRdAdisthala ivetyarthaH / tathAca yathA bhavanmate dhAtoApArA'bAcAbena kRdarthaka kSiptabhAvanAyA bodhaviSayatvaM tathA''khyAtasyApi vyApArA'bAcakatvena AkhyAtArthaka kSiptabhAbanAyA bodhaviSayatvaM bhaviSyatIti bhaavH| jAtiH padArtha iti mate jAtyAkSiptavyakteryathA prAdhAnyaM tathA kA''kSitabhAvanAyA api prAdhAnyamupapatsyata ityarthaH /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / Navat itaretaradvande samuccayAMzavivaraNavadvA na tadarthanirNAyakamiti vAcyam / bhAvanAyAmapi tulyatvAt / kiJca pacatidevadatta ityatrAbhedAnvayadarzanAt tadanurodhena karturvAcyatvamAvazyakama paktA devadattaitivat / na cAbhedabodhe samAnavibhaktikatvaM niyAmakam tacca tatra nAstIti vAcyam somena yajeta, stoka' pacati, rAjapuruSaityAdAvapyabhedabodhAnAMpatteH / naca lakSaNayA karturuktatvAt sAmAnAdhikaraNyaM piGgAkSyAdiyaugikAnAmapi dravyavAcitvAnApatteH / evaM vaizvadevItyAditaddhitAnAmapi " anekamanyapadArthe" "sAsyadevate" tyanuzAsanena piMge akSiNI yasyAH vizve devA devatAasyA iti vigrahadarzanAtpradhAnaSaSThyarthe eva anuzAsanalAbhAt / tathA ca "aruNayA piGgAkSyaikahAyanyA somaM krINAtIti" vAkye dravyAnuterAruNyasya svavAkyopAttadravya evAnvayapratipAdakAruNAdhikaraNocchedApattiH / dravyavAcakatvasAdhakamUlayukteH sAmAnAdhikaraNyasyoktarItyopapatroriti prapaJcitaM vistareNa vRhadvaiyAkaraNabhUSaNe / (tiGaH) iti bodhakatArUpA zaktistiGkSvevetyabhipratyedam / padArtha nirUpya vAkyArthaM nirUpayati ( phale) ityAdi / viklityAdi phalaM prati (tiGarthaH) kartRkarmmasaMkhyAkAlAH / tatra kartRkarmmaNI phalavyApArayorvvizeSaNe, saMkhyA kartRpratyaye karttari, karmmapratyaye kamaNi, samAnapUtyayopAttatvAt / tathAcAkhyAtArthasaMkhyApUkArakabodhaM pUtyAkhyAtajanyakartRkarmmopasthitirheturiti kAryyakAraNabhAvaH phalitaH / naiyAyikAdInAmAkhyAtArthasaMkhayAyAH prathamAntArthe evAnvayAdAkhyAtArthasaMkhyApUkArakabodhe prathamAntapadajanyopasthitirheturiti kAryakAraNabhAvo vAcyaH sopi candraiva mukhaM dRzyate, devadattobhu
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre ktvA bajatItyAdau candraktvArthayoH AkhacAtAnanvayAditarAvizeSaNatvaghaTita ityatigauravam / idamApa kartRkarmaNorAkhaghAtArthatve mAnamiti spaSTaM bhUSaNe, kAlastuvyApAre vizeSaNam tathA hi "vatamAne laT" ityatrAdhikArAddhAtoriti labdhama tacca dhAtvarthaM vadatmAdhAnyAivyApArameva grAhayatIti tatraiva tadanvayaH naca saMkhayAvatkartRkarmaNorevAnvayaH zaMkyaH, atItabhAvanAke kartari pacatItyApatteH apAkSIdityanApattazca pAkAnArambhadazAyAM kartRsattve pakSyatyinApattezca, nApi phale tadanvayaH phalAnutpattidazAyAM vyApArasattve pacatItyanApatteH pazyatItyApattezcetyavadheyama na cAmavAtajar3IkRtakalevarasyotthAnAnukUlayatnasattvAduttiSThatIti pUyogApattiH, parayatnasyAjJAnAdaprayogAt kiJcicceSTAdinAvagatau cAyamuttiSThati zaktayabhAvAt phalantu na jAyataiti lokamatIteriSTatvAta, evazca tirtho vizeSaNameva bhAvanaivapradhAnam , yadyapi prakRtipratyayArthayoH pratyayArthasyaiva prAdhAnyamanyatra dRSTaM, tathApi "bhAvapradhAnamAkhyAtaM satvapradhAnAni nAmAnIti" niruktAdbhavAdisUtrAdisthakriyAmAdhAnyabodhakabhASyAca dhAtvarthabhAvanAprAdhAnyamadhyavasIyate api ca AvayAtArthaprAdhAnye tasya devadattAdibhiH samamabhedAnvayAtpathamAntasya prAdhAnyApattiH tathA ca pazya mRgodhAvatItyatra bhASyasibaikavAkyatA na syAt prathamAntamRgasya dhAvanakriyAvizeSyasya dRzikriyAyAM karmatvApattau dvitIyApanteH, na caivam prathamAsAmAnAdhikaraNyAta zatR prasaMgaH, evamapi dvitIyAyAduAratvena pazya mRgaityAdivAkyasyaivAsambhavApatteH, naca pazyetpatra tAmiti kammAdhyAhAryam vAkyabhedamasaMgAt utkaThadhAvanakriyAvizeSasyaiva darzanaka
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH|.. rmatayAnvayasya pratipipAdayiSitatvAta adhyAhAre ananvayApattezca evaJca bhAvanAprakArakabodhe prathamAntapadajanyopasthitiH kAraNamiti naiyAyikoktaM nAdaraNIyam kintu AkhayAtArthakartRprakArakabodhe dhAtujanyopasthiti vanAtvAvacchinnaviSayatayA kAraNamiti kAryakAraNabhAvodraSTavyaH / bhAvanAprakArakabodhaM prati tu kRjjanyopasthitivat dhAtvarthabhAvanopasthitirapi hetuH pazya mRgodhAvati, pacati bhavatItyAdyanurodhAditi dik / itthaJca pacatItyatrakAthayikA pAkAnukUlA bhAvanA, pacyate ityatrakAyikA yA viklittistadanukUlA bhAvaneti bodhaH / devadazAdipadaprayoge tvaakhyaataarthkaadibhistdrthsyaabhedaanvyH| ghaTo nazyatItyatrApi ghaTAbhinAzrayakonAzAnukUlovyApAraiti bodhaH saca vyApAraH pratiyogitvaviziSTanAzasAmagrIsamavadhAnam / ataeva tasyAM satyAMnazyati, tadatyaye naSTaH, tadbhAvitve najhyatIti prayogaH / devadastojAnAtIcchatItyAdau ca devadattAbhinnAzrayako jJAnecchAdhanukUlo vartamAno vyApAraiti bodhaH sacAntata Azrayataiveti rItyohyam // 2 // __ nanvAkhyAtasya kartRkarmazaktatve pacatItyatrobhayabodhApattiH kartRmAtrabodhavat karmamAtrasyA'pi bodhApattirityatastAtparyagrAhakamAha / phalavyApArayostatra phale tngykcinnaadyH|| vyApArezanamAdyAstu dyotayantyAzrayA'nvayam taDAdayaH phale AzrayA'nvayaM dyotayanti phalAnvayyAzrayasya karmatvAt sadyotakAH karmadyotakAH byapArA'nvayyAzrayasya
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre kartRtvAttadyotakAH kartRyotakA itisamudAyArthaH (dyotayanti) tAtpa rya grAhayanti // 3 // .. nanvevaM "kramAdasunArada ityabodhi sa ityAdau pacyate odanaH svayamevetyAdau ca vyaabhicaarH| karmaNaH katRtvavivakSAyAM karttari lakAre sati "karmavat karmaNAtulyakriya" ityatidezena yagAtmanepadaciciNvadiTAmatidezAdhagAdisattve'pi kartureva bodhAvyApAra evAzrayAnvayAca, abodhItyatrApi budhyateH kartari luG tasya dIpajaneti ciNa "ciNolumiti" tasya luk iti saadhnaadityaashkaayaamaah| utsargo'yaM karmakartRviSayAdau viparyayAt // tasmAdyathocitaM jJeyaM dyotakatvaM ythaagmm||4|| __ (karmakartRviSayAdau) pacyate odanaH svayamevetyAdau atra khekaudanAbhinnAzrayakaH pAkAnukUlovyApAra iti bodhaH / kramAdityAdipadagrAhyam atra sAmAnyavizeSajJAnapUrvaka ekamAradaviSayakajJAnAnukUlaH kRSNAbhinnAzrayako'tItovyApAra iti bodhaH / ( yathocitamiti) sakarmakadhAtusamabhivyAhRtabhAvasAdhAraNavidhividheyAciNyagAdikarma ghotakamiti bhAvaH // 4 // ___evaM sUcIkaTAhanyAyena sopapattikaM vAkyArthamupavarNya (phalavyApArayoriti ) pratijJAtaM dhAtorvyApAravAcitvaM laDAdyante bhAvanAyA avAcyatvaM vadataH mAbhAkarAdIn mAti vyavasthApayati / vyApArobhAvanA saivotpAdanA saiva ca kriyaa|| kRJo'karmakatApattena hi yatno'rtha issyte||5||
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaatvrthnirnnyH| pacati pAkamutpAdayati pAkAnukUlA bhAvanA tAdRzyutpAdanetyAdivivaraNAdvivIyamANasyApi tadvAcakateti bhaavH| vyApArapadaM * phUtkArAdInAmayatnAnAmapi phUtkAratvAdirUpeNa vAcyatAM dhvanayitumuktam ataeva pacatItyatrAdhaHsantApanatvaphUtakAratvaculluyapAridhAraNatvayanatvAdibhirbodhaH sarvasiddhaH nacaivameSAM zakyatAvacchedakatve gauravApattyA kRtitvameva tadavacchedakaM vAcyaM ratho gacchati / jAnAtItyAdau ca vyApAratvAdiprakArakabodho lakSaNayati naiyAyikarItiH sAdhvI, zakyatAvacchedakatvasyApi+ lakSyatAvacchedakatvavadguruNi sambhavAt tayorvaiSamye vIjAbhAvAta naca pacati pAkaM karo___* nanu "yA kriyA bhAvanA saivotpAdanA'pi ca sAsmRte" tyukte'pi kriyAyA bhAvanAtvalAbhe kimiti vyApArapadopAdAnamata Aha / vyApArapadazceti / tathA ca vyApriyate'nenetikaraNavyutpannena bhAvavyutpannena vA vyApArapadena phalAnukUlayAvatAmadhizrayaNAdInAM bhAvanAtvalAbhaH kriyApadena tu kRtipadavadyatnamAtrArthakenoktavivaraNAtkRtereva bhAvanAtva. lAbhaH syAditi tadupAttamiti bhAvaH / + yadrItyA naiyAyikaiH kRtitvasyA''khyAtavAcyatvaM vyavasthApita tadrItyaiva dhAtoH kRtitvaM zakyatAvacchedakaM bhaviSyatIti taTasthA''zakAM nirAkaroti / nacaivameSAmisyAdi / naceti sAdhvItyanenAnvitam / - nanu kRterevadhAtvarthatve rathAdAvacetane tadvAdhAttAdRzaprayogAnu papattirata Aha-ratho gacchatItyAdi / + tathA ca zaktirguruNA'pi dharmeNAvacchidyate asati vAdhake kRtitvAllakSaNAvadityanumAnAtteSu zaktiH setsyatIti bhAvaH / - asambhavati samAniyate laghau dharme gurau tadabhAvAdityasya prakRte'navatAreNa yadyavacchedakatvaM svarUpasambandhavizaSastadA tatsvarUpatvaM gurUNAmapyakSatam / athAriktaM tadA gurudharme'pi tatsvIkAra AvazyakaH ( gaMgAtIratvaM lakSyatAvacchedakamiti vyavahArAt / vRttyavacche dakakoTipraviSTatvasyobhayatra sAmyAcca / tatra nyUnA'tiriktavRttitva
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre tIti yatnArthakakarotinA vivaraNAdyanaevamartha iti vAcyam / ratho gamanaM karoti vIjAdinA aMkuraH kRta iti darzanAt kujoyanArthakatAyA asiddheH, kiMzca bhAvanAyA avAcyatve ghaTaM bhAvayatItyatreva ghaTobhavatItyatrApi dvitIyA syAt nacAtra ghaTasya kartRtvena tatsaMjJayA karmasaMjJAyA bAdhAna dvitIyeti vAcyam anugatakartRtvasya svanmate durvacatvena ghaTasyAkartRtvAt kRtyAzrayatvasya kArakacakramayoktRtvasya vA ghaTAdAvabhAvAt dhAtvarthAnukUlavyApArAzrayatvasya ca kArakamAtrAtivyApakatvAta Apa ca * bhAvanAyA avAcyatve dhAtUnAM sakarmakatvAkarmakatvavibhAga ucchinnaH syAt svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcitvaM svArthavyApAravyadhikaraNaphalavAcakatvaM vA sakarmakatvaM bhAvanAyAvAcyatvamantaraNAsambhavi, anyatamatvaM tatvamiti cena ekasyaivArthabhedanAkambhakatvasakarmakatvadarzanAt tadetadabhisandhAyAha (kRja iti ) ayaM bhAvaH vyApAravAcyatvapakSe phalamArUpA'vacchedakatvamAdAya tAzavyavahAro yadi tadA sarvatraiva tathAstviti bhaavH| * nanvacetane kRtyA''zrayatvarUpakartRtvasya bAdhe'pItaravyApArA 'nadhInatvaprakArakavivakSAyA viSayavyApArAzrayatvarUpakArakacakraprayo. ktRtvarUpameva tatkartRsaMzAniyAmakam / vyApArasya kvcitkRtiH| kvacitsaMyogAdireva tAzavyApArAzraya eva svatantraH karttati sUtre svatantra padArthaH tatsUtrapraNayanasAmarthyAt / taduktaM kAraka iti sUtre bhASye / pradhAnena samavAye sthAlI paratantrA vyavAye paratantrA kiM punaH pradhAna kartA, kathaM jJAyate kA pradhAnamiti yatsarveSu kArakeSu kartA pravartayitA bhavatIti sthAlI kASThaiH pacatItyAdau sthAlyeva tattvena vivakSiteti tadbhAvaH / vakSyate vA'dhikamupariSTAt / mImAMsakamate prasaktadUSaNoddhR. tirapi vakSyamANaiva / evaM ca ghaTagatatAhavyApArasyaiva svAtantryavivakSayA kartRtvasya nirAbAdhena na dvitIyAprasaMgo'ta Aha / apiceti /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| tramarthaiti phAlatam tathA ca karotItyAdau yatnapratItestanmAnaM vAcyamabhyupeyam tathA ca yatI prayatnaitivat phalasthAnIya yanavAcakatvAvizeSAdakammakatApattiH uktarItyA durboreti tathA ca ( nahi yatnaH ) ityA phalasthAnIyatveneti zeSaH (kutraH) iti dhAtumAtropalakSaNaM sarveSAmapyakarmakatA sakarmakatA vA syAdati bhAvaH atha vA (vyApAro bhAvanA) ityardhena vyApArasya vAcyatvaM prasAdhya phalAMzasyApi tatsAdhayan naiyAyikAbhyupagataM jAnAti karotItyAdeH kevalazAnayatnAdi kriyAmAtravAcitvaM dUSayati (kutra iti)| ayaMbhAvaH phalAMzasyAvAcyatve vyApAraeva dhAtvarthaH syAt tathA ca svaarthphlvydhikrnnvyaapaarvaacitvaadiruupskrmktvocchdaapttiH| naca kutrAdausakarmakatvavyavahArobhAktaiti naiyAyikoktaM yuktama / vyavahArasya bhAktatve'pi karmaNi * lakArAsamabhavAt / na hi tIre gaMgApadasya bhAktatvepiM'pi tena snAnAdikArya kartuM zakyam / evaJca (nahi yatna) ityatra ytnmaatrmityrthH||5|| ___ ataevAha kintUtpAdanamevAtaH karmavatsyAt yagAdyapi / karmakartaryyanyathA tu na bhavet tdRsheriv||6|| (utpAdanam ) utpattirUpaphalasAhita yatnAdi kRarthddtyrthH| phalasya vAcyatve yuktayantaramAha (ataityAdi) yataH kRtrIya tnamAtramoMneSyate (ataH karmavatsyAditi) padena karmavatkarmaNA * mukhyasakarmakatvamAdAya zAstrasya cAritArthye gauNe tadvayApAre mAnA'bhAvAditi bhaavH|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vaiyAkaraNabhUSaNasAre tulyakriyaiti sUtraM lakSyate / ayamarthaH yataevAsyotpAdanArthakatA ataH pacyate odanaH svayamevetivat kriyate ghaTaH svayameveti yagAdayopyupapadyante / anyathA yatnasya karmmaniSThatvAbhAvAttanna syAt dRzivat / yathA dRzyate ghaTaH svayameveti na darzanasya ghaTAvRttitvAtathA yatnasyApIti, tathA prayogAnApatteriti // 6 // nanvevaM kRJAderiva jAnAtItyAderapi viSayAvacchinnAvaraNabhaMgAdiphalavAcitvamAvazyakam anyathA sakarmakatAnApatteH tathA ca jJAyate ghaTaH svayameveti kinna svAt / evaM grAmogamyate svayamevetyAdyapItyAzaMkAM manasikRtyAha / nirvvayeM ca vikArye ca karmmavadbhAva iSyate / na tu prApye karmmaNIti siddhAnto hi vyvsthitH|| IpsitaM karma trividhaM nirvartya vikAryyaM prApyaJca / tatrAdyayoH karmmavadbhAvo, nAntye, prApyatvaJca kriyAkRtavizeSAnupalabhya* mAnatvamiti subarthanirNaye vakSyate / nAyaM ghaTaH kenaciddaSTo grAmo'yaM kenacidgataiti zakyaM karmmadarzanenAvagantum / ghaTaM karotIti nirvva, somaM sunotIti vikArye ca tajjJAtuM zakyamiti na tatprApyam / tathA ca ghaTAderdRzyAdau prApyakarmmatvAnnoktAtiprasaMgaiti bhAvaH / dhAtUnAM phalAvAcakatve tyajigamyoH paryyAyatApattiH kriyAvAcakatvAvizeSAt, phalasyopalakSaNatve'pyekakriyAyAeva * karmmagatavizeSA ''dhAyaka kriyArthakatvam karmmasthakriyakatvaM karmavadbhAvaprayojakamiti darzayituM tadanvayavyatirekau darzayati / nahItyAdi /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| pUrvadezavibhAgottaradezasaMyogajanakatvAduktadoSatAdavasthya mityapi vadanti / tasmAdAvazyakaMsakarmakANAM phalavAcakatvam akarmakANAntu tannivivAdameva bhU sattAyAmityAdyanuzAsanAcca / ataeva "dvayarthaH paciriti" bhASyaM sagacchataiti dik // 6 // . evaM sidhyatu phalavyApArayorvAcyatvam kintu AkhyAtavAcyaiva sA bhAvanA na dhAtoH, prAdhAnyena pratIyamAnavyApArasya dhAtvarthatAyAH"prakRtipratyayArthayoH pratyayArthasyaprAdhAnyAmati" nyAyaviruddhatvAt "tadAgame hi dRzyataiti"* nyaayviruddhtvaac| evaJca svayuktAkhyAtArthavyApAravyadhikaraNaphalavAcakatvaM sakarmakatvam , * idaM ca yaH pradhAnaM sa pratyayArtha iti nyAyA''kAra ityabhipretya, tanmUlasUtrA''locane tu yaH pratyayArthaH sa pradhAnamiti nyAyA''kAro labhyate tathAhi pazunA yajateti zrUyate tatraikavacanopAttamekatvaM yAge vizeSaNamuta prakRtyarthe iti saMzaye pazupadArthasya yAgaM prati guNatvAtsambhAvitayAvatpazukaraNena pradhAnA''vRttau pradhAnabhaMgA''pattyA yAvadguNaM pradhAnA''vRtterayogAdekatvaviziSTapazorvidhAne tvekatvasya pazuvizeSaNatayA yAgAMgatvA'bhAvAttadavivakSitameva syAdityarthakena tatraikatvamayajJAMgamarthasya gUNabhUtatvAditi sUtreNa pUrvapakSite zabdavattUpalabhyate tadA''game hi dRzyate tasya jJAnaM yathA'nyeSAmiti siddhAntasUtram zabdavat zabdavAcyam yathA bhavati tathopalabhyate ekatvaM hi yatastadAgame ekavacanasamavadhAne dRzyate 'tastasya prAdhAnyena pratItiryathA'nyeSAmaruNAdInAmityarthaH / evaM ca samAnapratyayopAttatvapratyAsattyA vibhaktayarthakaraNA'nvitasyA'ruNA'dhikaraNanyApana prathamaM kriyAyAmanvayaH pazcAtprakRtyarthe tathA ca pazvakatvobhayakaraNako yAga iti bodhanaikatvasya yAgAMgatvA'vagamAnAnekapazubhiryAga iti tdbhaavH| prAdhAnyaM ca prakRtyarthA'vizeSaNatvameva pratyayArthamAdAya nyAyAvatArAdyaH pratyayArtha iti bhAgasya nyAyaghaTakatvaM prakRte AkhyAtA'samavadhAne bhAvanA 'bodhAttasyA'prAdhAnyena bhAnamiti tatsaMgatiriti bodhyam /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 vaiyAkaraNabhUSaNasAre AkhyAtArthavyApArAzrayatvaJca kartRtvaM vAcyamityAdi vadantaM mAmAMsakammanyaM pratyAha / tasmAtkarotirdhAtoH syAdvyAkhyAnaMnatvasau tiGAM pakavAn kRtavAnpAkaM kiM kRtaM pakkamityapi // 8 // ( tasmAt ) abhiprAyasthahetoH sacettham / phalamAtrasya dhAtvarthatve grAmogamanavAniti pratItyApatiH sNyogaashrytvaat| phalAnutpAdadazAyAM vyApArasattve pAkobhavatItyanApattiH vyApAravigame phalasattve pAkovidyataityApattizca / yattu bhAvapratyayasya ghanAdera nukUlavyApAravAcakatvAnnAnupapattiriti tanna kartAkhyAtavat "katari kRdi" tyataeva tadvidhAnalAbhe bhAve vidhAyakAnuzAsanavaiya *postadvirodhApattezca / atha vyApAro'pi dhAtvartha ityabhyupeya miti cetarhi dhAtutaeva sakalavyApAralAbhasambhavenAkhyAtasya pRthakzaktikalpane gauravamiti / pacatItyasya pAkaM karotIti vivaraNAtmA ( karotiH dhAtoH) eva ( vyAkhyAnaM ) vivaraNam atastadapi nAkhyAtArthatvasAdhakamiti bhAvaH mImAMsakoktaM bAdhakamuddharan tanmataM dUSayAta natvityAdinA / nAsau tiGAM vyAkhyAnam pakavAnityAdAvananvayApatteH / ayaM bhaavH| "prakRtipratyayau sahAtha brutastayoH pratyayArthasya prAdhAnyam" ityatrAhi vizeSyatayA prakatyarthaprakArakabodhaM prati taduttarapratyayajanyopasthitirheturiti kATaryakAraNabhAvaH phlitH| tathA ca pakavAnityatra pAkaH karmakArakaM, ktavatupatyayArthaH kartRkArakam / tayozvAruNAdhikaraNarItyA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 dhAtvarthanirNayaH vakSyamANAsmadrItyA cAnvayAsambhavaiti prakRtipratyayArthayoranvayaniyamasyaivAbhAve ka ? prAdhAnyavodhaka uktakAryakAraNabhAvaH / naca sambandhamAtramuktazca zrutyA dhaatvrthbhaavyoH| tadekAMzaniveze tu vyApAro'syA na vidyataiti / bhaTTapAdoktarItyA sambandhasAmAnyena kArakANAmanvayaH zaMkyaH, yogyatAvirahAt anvayaprayojakarUpavattvasya tattvAt / kriyAyamitvameva hi kArakAnvayitAvacchedakamiti vakSyate / tadetadAviSkartuM vivaraNena dhAtvarthaktavatvarthayoH karmatvakartRtve darzayati kRtavAn pAkamiti / vastutaH pratyayArthaH pradhAnamityasya yaH pradhAnaM sa pratyayArtha eveti vA, yaH pratyayArthaH sa pradhAnamavota vA nArthaH ajA azvA chAgItyatra strIpratyayArthe strItvasyaiva prAdhAnyApatteH chAgyAderanApattazca / kintUtsargo'yam vizeSyatvAdinA bodhastu tathAvyutpatyanurodhAt / ataeva naiyAyikAnAMprathamAntavizeSyakaeva bodhaH / lakSaNAyAmAlaMkArikANAM zakyatAvacchedakaprakArakaeva bodho na naiyAyikAdInAm / ghaTaH karmatvamAnayanaMkRtiIratyAdau viparyayeNApi vyutpannAnAM naiyAyikanavyAdInAM bodho na tavyutpattirahitAnAm anyeSAM tanirAkAMkSamevetyAdikaM saMgacchate / ataeva "pradhAnapratyayArthavacanamarthasyAnyapramANatvAt" ityAha bhagavAn paanniniH|prdhaanN pratyayArtha iti vacanaM nellanupa' na kAryam arthasya arthAvabodhasyAnyapramANatvAt vyutpatyanusAritvAditihi tadarthaH / evaM satyApi niyAmakApekSaNe "bhAva pradhAnamAkhyAta" miti vacana meva gRhyatAmiti sudhIbhirUhyam / "tadAgame hIti" nyAyo vivaraNa.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 vaiyAkaraNabhUSaNasAre JcAtivyAptamityAha (kiMkRtaM pkmiti)| kRnA vivaraNaM pratAtizca pakkamityatrApAti, tatrApi bhAvanA vAcyA syAditi bhAvaH, nanvastu tiGaiva kRtAmapi bhAvanA vAcyetyata Aha apIti / tathAcobhayasAdhAraNyena tatpratIterubhayasAdhAraNo dhAtureva vAcakaiti bhAvaH ! bhavadrItyA pratyayArthatvAtmAdhAnyApattizcetiM draSTavyam // 8 // vyApArasya dhAtvarthatvesAdhakAntaramAha / kiM kArya pacanIyaM cetyAdi dRSTaM hi kRtsvpi| kiJca kriyAvAcakatAM vinA dhAtutvameva n||9|| ____ kAryamityatra "RhalAyediti" karmaNi Nyat pacanIyamityAdau cAnIyara AdinA jyotiSTomayAjI ityAdau karaNe upapade kartari nniniH| ete ca kriyAyogamantareNAsantastadvAcyatAM bodha yanti vinA kriyAM kArakatvAsambhavena tadvAcakapratyayasyApyasam bhavAt / naca gamyamAnakriyAmAdAya kArakayogaiti bhATTarItiryuktA AkhyAte'pi tathApattau tatrApi bhAvanAyA vaacytvaasiddhyaaptteH| atha liMgasaMkhyAnvayAnurodhAt karturvAcyatvamAvazyakamiti tenAlepAdbhAvanAnvayaH syAditi matam tarhi saMkhayAnvayopapattaye AkhayAte'pi kartA vAcyaH syaat| pakavAnityAdau kAlakArakAnvayAnurodhAdbhAvanAyA api vAcyatvasyAvazyakatvAcceti bhaavH| apinA hetvantarasamuccayaH tathAhi nakhaibhinno nakhabhinnaH hariNA trAto haritrAta ityAdau "kartRkaraNe kRtA bahulamiti,, samAso na syAt puruSorAjJaH bhAyyo devadattasya itivadasAmathyAt / nacAdhyAhRta
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaatvrthnirnnyH| kriyAdvArA sAmarthya vAcyaM dadhyodanaH gur3adhAnA ityAdivat , anyathA tatrApi anena vyaJjanaM bhakSyeNa mizrIkaraNamiti samAso na syAditi vAcyam / tatra vidhyAnarthakyA* dagatyA tathAsvIkAre'pi harikRtamityAdau / sAkSAddhAtvarthAnvayenopapadyamAnasya kartRkaraNaityasyAkSepeNa paramparAsambandhe pravRttyayogAt / na caikasyAM kriyAyAmanvayitvameva sAmarthyamiti zaGkyam, amUryampazyetyAderasamarthasamAsatvAnApatteH / iSTApattau kRtaH somRttikayetyatra kRtasamRttikaityApatteH / na cAtra samAsavidhAyakAbhAvaH, ( saha supA) ityasya sattvAt , anyathA asamarthasamAso'pi vidhAyakAbhAvAna syAditi / kiJca bhAvanAyAstiGarthatve bhAva * annenavyAnamityAderapi padAvadhitvena samarthaparibhASAviSaya tayA svato'samarthadadhyAdipadAnAM smaasvidhaanvaiyaapttyopsevnaadikriyaadhyaahaaraabhyupgme'piityrthH| + kRdhAtorvyApArAthakatvasvIkArAttanirUpitakartRtvasya harau sA. kSAtsatvAdadhyAhAraM vinaiva zAstracAritArthye haritrAta ityAdAvadhyAhRtapakrayAdvArakAsAmarthyamAdAya tatpravRttau maanaabhaavaadityrthH| kRJovyA. pArA'rthakatvA'nabhyupagametvadhyAhRtA'rthasyA'pi sAmarthyA'nupapAdakatvAcchAstravaiyarthyameSa syAditi sUcanAya kRtmityuktm| AdinA zarakR. tmityaadikrnntRtiiyaattpurussprigrh| kecittu kRdartha katreva tRtIyArthako''kSiptabhAvanAmAdAya haritrAta ityAdau nakhaibhitra ityAdau tu karaNasAmarthenA'dhyAhRtAM tAmAdAya sAmopapattau na tadanupapattirdhAtorbhAvanAvAcakatvasAdhikA / evaM ca kRtraH phalA'rthakatve'pi na samAso'nupapattirityAhuH / tazcintyam / + mRttikAyAH karaNatayA sarvapadArthasya karmatayA kRdhAtvarthA'nvayitvAditi bhaavH|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre yati ghaTamitivat bhavati ghaTamityApa syAt dhAtvarthaphalAzrayatvarUpakarmatvasattvAt nacAkhyAtArthavyApArAzrayatvena karttatvAt tatsaMjJayA karmasaMjJAyAvAdhAna dvitIyeti vAcyam AkhyAtArthavyApArAzrayatvasya kartRtve pAcayati devadattoviSNumitreNetyatra viSNumitrasyAkartRtApattau tRtIyAnApatteH grAmaM gamayAti devadattoviSNumitrAmatyatra viSNumitrasyAkartRtApatteH grAmasyagamikarmatAnApattezca / tathA ca grAmAya gamayati devadattoviSNumitramityApa na syAt / "gatyarthakarmaNi dvitIyAcaturyoM ceSTAyAmanadhvanIti" gatyarthakarmaNyeva caturthIvidhAnAt / etena Nijante AkhyAtArtha ubhayam tadAzrayatvAdevadattayajJadattayoH krtRtetypaastm| kizca tasmin prayoge AkhyAtArthaityasyAvazyakatvenAkhyAtazUnye devadattaH paktetyAdau devadattasyAkartRtApateriti dik / sUtrAnupapattimapi mAnatvena pradazayannuktArthasya svotprokSitatvaM nirasyati ( kizceti ) dhAtusaMjJAvidhAyakam ( bhUvAdayodhAtava ) iti sUtram / tatra bhUzca vAzceti dvndvH| AdizabdayorvyavasthAprakAravAcinorekazeSaH / tato bhUvau AdI yeSAM te bhUvAdayaH / tathA ca bhUprabhRtayo vAsadRzA dhAtavaityarthaH / tacca kriyAvAcakatvena tathA ca kriyAvAcakatve sati bhvAdigaNapaThitatvaM dhAtutvaM paryavasabham / atra kriyAvAcitvamAtrokto * apAstamiti / ayaM bhAvaH AkhyAtasya vyApAradvayA'bhidhAyakatvenaviSNumitrasya kartRtvopapAdane'pi tatkartRtvasyA''khyAtA'bhidhAnAddevadattapadottaramiva viSNumitrapadottaraM tRtIyAdaurlabhyamevamAkhyAtArthavyApArAzrayatvasyo bhayorapyaviziSTatvAtpradhAnaM vyavahArocchedApatyAhetumati cetyanuzAsanavirodhazceti /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAvathInarNayaH varjanAdirUpakriyAvAcake hirug* nAnetyAdAvativyAptiriti bhvAdigaNapaThitatvamuktam // 9 // tAvanmAtroktau cAha / sarvanAmAvyayAdInAM yAvAdInAM prsnggtH| na hi tatpAThamAtreNa yuktamityAkare sphuttm||10|| gaNapaThitatvamAtroktausarvanAmAvyayAnAmapi dhAtutvaM syAt / tathA ca yAH pazyatItyAdau, "AtodhAtoH" ityAkAralopApatiH / nanu lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNAna sarvanAmnAM grahaNaM tasya lAkSaNikatvAt ityata Aha vetyAdi / avyaye vA ityAdAvatiprasaMgaH / tAdRzasyaiva gaNe'pi pAThena nirNayAsambhavAt / tathA ca vikalpArthako vAtIti prayogaH syAditi bhAvaH / naca gatigandhanArthanirdezo niyAmakaH, tasyArthAnAdezanAditi bhASyapa-locanayA AdhunikatvalAbhAt // 10 // * yathAzrutamanurudhya cedam / tadarthasya kAlAnanvitatvena kriyAtvA'sambhavAt / kiM tu tAvanmAtrotAvANavayatyAdAvativyAptirvAdhyA teSAM dhAtutve ca zAstraviSayatayA sAdhutvA''patteriti bodhyam / bhImasenAdipraNItatvA'vagaterityarthaH / tathA ca bhUvAdisUtre parimANagrahaNaM karttavyam kutAhyetat bhUzabdodhAtusaMjJako bhavati na puna dvedhazabda iti yadyapyarthanirdezasaya sUtrakRtpraNItatvamapi tathA ca cuTU iti sUtre yadayamiriktaH kAMzcinnumanuSaktAna paThati uvundirnizAmane skanditizoSaNayoriti tena neritAmididvidhiriti bhASye uktaM tathApi mAdhyayaprAmANyAtsarvadhAtvarthanirdezasayA'pANiniyatvena na tannirdezasatya niyAmakateti bhAvaH culumpAdInAM stambhvAdInAMca kAsyanekAcaAmiti vacanAduditkaraNAJca dhAtuteti dik //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 vaiyAkaraNabhUSaNasAre nanvastu kriyAvAcakatve sAta gaNapaThitatvaM dhAtutvaM kriyA ca dhAtvarthaeva na vyApAra ityAzaGkA samAdhatte / dhAtvarthatvaM kriyAtvaJcaddhAtutvaJca kriyaarthtaa| anyonyasaMzrayaH spaSTastasmAdastuyathAkaram // yadi kriyAtvaM dhAtvarthatvameva tarhi dhAtutvagrahe tadarthatvarUpakriyAtvagrahaH kriyAtvagrahe ca tadavacchinnavAcakatvaghaTitadhAtutva graha ityanyonyAzrayaiti grahapadaM pUrayitvA vyAkhyeyam / yathAzrute cAnyonyAzrayasyotpanau grahe vaaiiprtibndhktvaabhyupgmenaasnggtyaaptteH| na cAnyatamatvaM dhAtutvaM bhUvAdayaityasya vaiyApatterityabhinetyAha ( astviti ) vyApArasantAnaH kriyA tadvAcakatve sati gaNapaThitatvAmityarthaH / nanu sattAdIn phalAMzAnanyatamatvenAdAya tadvAcakatve sati gaNapaThitatvaM lakSaNamucyatAm / dhAtvarthatvAteSAM kriyAzabdena vyavahAro bhASyAdau kRto'pyupapatsyataiti cenna anyatamamadhye vikalpasyApi vikalpayatIti prayogAnusArAt pravezAvazyakatvena madarthaka ghetyavyaye uktarItyA gaNapaThitatvasatvanAtivyAseriti // 11 // nambasyaiva dhAtutve astItyAdau kriyApratItyabhAvAdastyAdInAM tadaSAcakAnAmadhAtutvaprasaGga ityata Aha / astyAdAvapi dhayaMze bhAvye'styeva hi bhaavnaa| anyatrAzeSabhAvAttu sA tathA na prkaashte||12|| (astyAdau) asbhuvItyAdau (dharmyaze) dhamibhAge (bhAvye)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| 21 bhAvyatvena vivakSite / (astyeva ) pratIyateeva / ayamarthaH sa tato gato na veti prazne mahatA yanenAstIti prayoge sattArUpaphalAnukUlA bhAvanApratIyataeva utpattyAdibodhane * tu sutarAM "rohitolohitAdAsIddhandhustasya suto'bhavadityAdi,, darzanAt / kiJca atra bhAvanAvirahe lar3AdivyavasthA na syAt tasyAeva rvatamAnatvAdivivakSAyAM tadvidhAnAt / "kriyAbhedAya kAlastu saMkhyA sarvasyabhediketi,vAkyapadIyAditi / nanvevamastItyatra spaSTaM kutona buddhayataityataAha (anyaveti ) ( azeSabhAvAt ) bhAvanAyAH phalasamAnAdhikaraNatvAt / tathA ca bhAvanAyAH phalasAmAnAdhikaraNyaM tadaspaSTatve doSaitibhAvaH / nanvevaM kiM karotIti prazne pacatItyuttarasyevAstItyuttara - * nanu sa tato gato na veti vAkyAd gehAdyavadhikavibhAgA'nukUlavyApArA''zrayatvatadabhAvA'nyatarasya jijJAsyatvamavagamyate maha tA yatnenA'stIti vAkyAtvastApArA'rthakatvA'bhyupagame'pi caitrA dikartRkasattA'nukUlavyApAra eveti kathametayoH praznottaratvaM / tathAhi yaddharmAvacchinne yaddhA'vacchinnasya sambandho yatpraznavAkyAtpratIyate taddharmA'vacchinne jijJAsitataddharmA'vacchinnasambandhabodhavAkyasyottaratA / yadAhuH jijJAsitapadArthasya saMsargo yena gamyate taduttaramiti proktamanyadA bhAsazAbditamiti yathA ghaTatvA'vacchinne jizAsitadharmA'vacchinnasambandhabodhakasya kasmAd ghaTa iti praznavAkyasya ghaTatvA'vacchinne jijJAsitadaNDatvA'vacchisya hetuhetumadbhAvabodhakaM daNDAd ghaTa iti vAkyamuttaram prakRte tu gata iti neti vetyuttaraM yujyate / kiMcoktaprazne na sattAsAdhakavyApArasya jijJAsyatvA'navagamAtkathametasyottaratvam tathAtve'pi pUrvottaravAkye yatnenetyupAdAnAdyanapadopasthApyayatnaniSpAdyatvabodhanaivottaratvasiddhayA na tatodhAtovyApArArthakatvasiddhirata Aha / utpattyAdIti /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 vaiyAkaraNabhUSaNasAre mApa syAditi cet issttaapttH| AsannavinAzaM kaJciduddizya kiM karotIti prazne'stI tyuttarasya sarvasammatatvAt / itaratra tu susthatayA nizcite kiM karotIti praznaH pAkAdivizeSagocara evetyavadhAraNAdastIta nottaramiIta // 12 // nanvevaM bhAvanAyAH phalaniyatatvAt phalAzrayasyaca karmatvAtsarveSAM kriyAvAcakatve sakarmakatApattirityata Aha / phalavyApArayorekaniSThatAyAmakarmakaH / dhAtustayordhambhibhede sakarmaka udaahRtH||13|| (ekaniSThatAyAm ) ekamAtraniSThatAyAm bhinnAdhikaraNAstitAyAmiti yAvat / tena gamyAdau phalasya kartRniSThatve'pi nAtivyAptiH / (akarmakaH) yathA bhvAdiH ( tayoH) phalavyApArayoH Azrayabhede sakarmaka ityarthaH uktazca vAkyapadIye / AtmAnamAtmanA vibhradastIta vyapadizyate / antarbhAvAca tenAsau karmaNA na sakarmakaiti / (vibhraditi ) tena svadhAraNAnukUlovyApAro'trApi gamyataiti bhAvaH tena karmaNA sakarmakatvantu na antarbhAvAt phalAMzena sAmAnAdhikaraNyasatvAdityarthaH ( AtmAnamiti ) jAnAti icchatItyAdau ca dvAvAtmAnau zarIrAtmA antarAtmA ca / tatrAntarAtmA tatkarma karoti yena zarIrAtmA sukhaduHkhe anubhavatIti karmavatkarmaNeti sUtrIyabhASyoktarItyA bhinnAdhikaraNaniSThatAmAdAya sakarmakatvamityavadheyam // 13 // .
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| nanvasatva bhUtakriyAyA dhAtvarthatve pAka inAma vtslviipttiH| na ceSTApattiH kRdabhihitobhAvo dravyavat + prakAzataiti bhASyavirodhAdityata Aha / AkhyAtazabde bhAgAbhyAM saadhysaadhnruuptaa| prakalpitI yathAzAstresa ghAdiSvapi krmH14|| (AkhyAtazabde) pazyamRgodhAvatItyAdau / (bhAgAbhyAm ) tiGantAbhyAm prakRtipratyayabhAgAbhyAmiti vivaraNakAroktamapavyAkhyAnam pacatItyatrApi bhAgadvayasatvAt (sAdhyasAdhanarUpatA) yathAkramaM grAhyA / sAdhyatvaM kriyAntarAkAGkSAnutthApakarUpavatvam / sAdhanatvaM kArakatvenAnvayitvam , ( saghAdiSvapIti ) prakRtyA sAdhyAvasthA, pratyayena sAdhanAvasthA, iyAnvizeSaH, ghanAdyapasthApyA liMgasaMkhyAnvayinI kArakatvAnvAyanI ca, AkhyAtAnto pAttA tu naivam, tathApi kArakatvenAnvayitvamAtreNa dRSTAntadA - "ntikatetyavadhayam, naca ghAnte dhAtunA tathAbhidhAne mAnAbhAvaH, (odanasya pAkaiti karmaSaSThayA mAnatvAt, nacAdhyAhRtatiGantakriyAnvayAt SaSThI "kartRkarmaNoH kRtIta" kRdantena yogaeva * kriyA'ntarA''kAMkSA'nutthApakatA'vacchedakadharmA''krAntAyA ityrthH| ___+ dravyeNa nAmArthena tulyaM prakAzate bhAsata ityrthH| dravyadharmANi liMgasaMkhyAkArakatvAni gRhNAtIti yAvat / yadvA / dravyaM kriyAkAMkSosthApakatAvacchedakarUpasiddhatvavat tena tulyaM prakAzate ityarthaH siddhatvena bhAsata iti yAvat / tathA ca tAdRzabhASyeNA''pAdyavyatirekanirNaye taddhetubhUtaprAmANyopagamAdiSTApatterasukaratvAditi bhAvaH /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 vaiyAkaraNabhUSaNasAre tadvidhAnAt "na lokASyayaniSThAkhalarthatanAmiti" lAdezayoge SaSThIniSedhAcca , evaM rItyA kASThaiH pAkaityAdAvapISTameva, evaM phalAMzo'pi dhAtunA asatvAvasthApannaevocyate , ataeva stokaM / pacatItivat stokaM pAketyupapadyate iti // 14 // ___ etadeva spaSTayati / sAdhyatvena kriyA tatra dhAturUpanibandhanA / siddhabhAvastu yastasyAH sa ghnaadinibndhnH|| naca ghanAdibhiH siddhatvenAbhidhAne mAnAbhAvaH, pAkaityukte bhavati naSTovetyAdyAkAGkSotthApanasyaiva mAnatvAt dhAtUpasthApyAyAMtadasambhavasyoktatvAt stokaH pAkaH ityanApattezca / tasmAddhAtvarthAnvaye stokAdizabdebhyo dvitIyA ghaarthAnvaye prathamA puMlligatA ceti tatsiddhaye ghanAdeH zaktirupeyA, etana ghanAdInAM prayogasAdhutAmAtramiti naiyAyikanavyoktamapAstam / naca ghaantazaktyupasthApyAnvaye stokaH pAkaiti bhavatIti vAcyama, ghabantAnupU yAH zaktatAvacchedakatve gauravAdanuzAsanAcca ghanAdereva tathAzaktikalpanAditi dika, evaJca ghanazaktyabhiprAyeNa kRdabhihitaiti bhASyamato na tadvirodhaiti bhAvaH // 15 // nanu kArakANAM bhAvanAnvayAnayamaeva pAkaDatyatrApi karma SaSThayanusAreNa bhAvanAyA vAcyatvaM sidhyeta saeva kutaityAzakAM samAdhatte / sambodhanAntaM kRtvo'rthAH kArakaM prathamovatiH / dhaatusmbndhaadhikaarnisspnnmsmstnny||16||
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 dhaatvrthnirnnyH| .. sambodhanAntasya kriyAyAmanvayaH, tvaM brUhi devadattetyAdau nighAtAnurodhAta "samAnavAkye nighAtayuSmadasmadAdezA" ityanena samAnavAkyaeva tanniyamAta, uktaM hi vAkyapadIye / sambodhanapadaM yacca tat kriyAyAvizeSaNam * / vajAni devadatteti nighAto'tra tathAsatIti / pacati bhavati devadattetyAdau tu sUtrabhASyAdirItyakavAkyatAsatvAt syAdeva nighAtaH / "tiGGatiGa"iti sUtre'pi tiGantAnAmapyekavAkyatAsvIkArAt / ekatiG vAkyamiti vadatAM vArtikakArANAM mate paraM na / vastutaH ekatijhavazeSyakaM vAkyamiti tadabhiprAyasya helArAjIyAdau vaiyAkaraNabhUSaNe'smAbhizca pratipAditatvAttanmate'pi bhavatyevetyavadheyam / ( kRtvo'rthAH ) "kriyAbhyAttigaNane kRtvamuc" iti kriyAyoge tatsAdhutvokteH kriyAyA abhyAttiH punaH punaH janma tasmin dyotye iti tadarthAt / ( kArakama ) kArake ityadhikRtya teSAM vyutpAdanAt / ' kArakazabdo hi kriyAparaH karoti kartRkAMdivyapadezAniti vyutpatteH / tathAcAgrimeSvapAdAnAdisaMjJAvidhiSu kriyArthakakArakazabdAnuvRttyA kriyAnvayinAmeva saMjJeti bhASye spaSTam (prathamova . * vizeSaNamiti / svodezyakapravartanAviSayatvarUpaparamparAsambandhenetyarthaH / vajAnItyasya hi jAnahIti zeSaH / "siddhasyA'bhimukhIbhAvamAtraM sambodhanaM viduHprApto'bhimukhyo hi janaH kriyAsuviniyujyate'' iti vadatA pravartanAviSayakriyAyAmeva tadanvayabodhanAt / pravarttanohezyasyaiva tadviSayakriyoddezyatvAduddezyavidheyabhAvasya tayoH saMsargamAdayA lAbhAdekavAkyatayA nighAta iti tadarthaH! zAbdabodhastatra sambodhanaviSayadevadattoddezyakapravartanAviSayaM matkartRkavrajanakarmakajJAnamiti /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 vaiyAkaraNabhUSaNasAre tiH) "tena tulyaM kriyA cedatiH,, iti vihitaH tatra yattulyaM sA kriyA cedityuktatvAt / (dhAtusambandhAdhikAre) "dhAtusambandhe pratyayA" ityadhikRtya teSAM vidhAnAt / ( asamastanaJ ) samAsAyogyaH prasajyapratiSedhIyonajityarthaH / uttarapadArthAnvaye'pi samAsavikalpena pakSe asamastatvAt yathAzrutagrahaNAyogAna ! na cAsamastanAH kriyAnvaye mAnAbhAvaH na tvaM pacAsa na yuvAM pacathaH caitrona pacati ghaTona jAyate ityAdau kriyAyA eva niSedhapratIteH / ataeva vidyamAne'pi ghaTe tathA prayogaH / tathA ca ghaTonAstItyatrApyastitvAbhAvaevabodhyate / nahi ghaTo na jAyate nAstItyanayordhAtvarthabhedamantareNAsti vishessH| tathA ca bhUtale na ghaTaityatrApyastItyadhyAhAryam / prakAratAsambandhena nagarthavizeSyakabodhe dhAtujanyabhAvanopasthiterhetutvasya kluptatvAt / zeSa nabarthanirNaye vakSyate // 16 // * tathA yasya ca bhAvena SaSThI cetyuditaM dvayam / sAdhutvamaSTakasyAsya kriyayaivAvadhAryyatAm 17 // ___ "yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam" ityatra bhAvanArthakabhAvazabdena tadyoge sAdhutvAkhyAnalAbhAt "SaSThI cAnAdara" iti tadagrimasUtre'pi cakArAdbhAvenetyapyanvetItyarthaH ( sAdhutvamiti ) tatsvarUpantu vakSyate (kriyayaivota) ayaM bhAvaH / bhUvAdisUtrAdiSu ___ * nanu kriyayaivA'vadhAryatAmitimUlena kriyA'nvaya evoktAnAM sAdhutvaM labhyate iti satyameva tathApi bhASye kriyApadasya phale'pi prayogAtsAkSAtparamparayA vA kriyAphalA'nvayenA'pi teSAM sAdhutvopapattau noktarIsirdhAtoApAravAcakatvasAdhiketyAzaGkayA''zayaM prakAzayati / ayambhAvaiti /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhaatvrthnirnnyH| prAyaH kriyAzabdena bhAvanAvyapadezAttatra tasya sAGketikI zaktiH phalAMze kAcitkaH kriyataiti yaugikaH pryogH| tathA ca saMjJAzabdasyAnapekSapravRttatvena balavattvAdbhAvanAnvayaeva sAdhutA labhyate / ataeva saMjJAzabdapAvalyAt rathantaramuttarAgranthapaThitaRkSveva geyam natu vede saduttarapaThayamAnaRzviAta navame nirNItam / kizca phalAMzo'pi bhAvanAyAM vizeSaNaM kArakANyapi kacittathAbhUtAnIti / "guNAnAzca parArthatvAdasambandhaH samatvAt syAditi" nyAyena sarve sevakA rAjAnamiva bhAvanAyAmeva parasparanirapekSANyaviyanti / na hi bhikSuko'pi bhikSukAntaraM yAcitumarhati satyanyasminnabhikSukaiti nyAyenApi phalaM tyaktvA bhAvanAyAmevAnviyantIti mImAMsakA api manyante / evaJca vizeSyatayA kArakAdiprakArakabodhaM prati dhAtujanyabhAvanopasthitiheturiti kAryakAraNabhAvasya kluptatvAt yatrApi paktA pAkaityAdau bhAvanA guNabhUtA tatrApi klRptakAryakAraNabhAvAnurodhAttasyAmevAnvayaityavasIyate ityAdi bhUSaNe apazcitam / kecittu bhUtale ghaTaH devadattoghaTamityAdAvanvayabodhAkAGkSAnivRttyoradarzanAna tadvyAtarekeNasAdhutvalAbha ityAhuH // 18 // ___ khayamupapattimAha / yadi pakSe'pi vratyarthaH kArakaJca natrAdiSu / anveti tyajyatAM tarhi caturthyAspRhikalpanA // * nanu sambodhanAntAdInAM kriyAnvaye eva sAdhutve parvato vanhimAnmahAnasavadityAdauvatyarthasAdRzyasya kathaM parvate'nvayaH kathaM vA bhUtale
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 vaiyAkaraNabhUSaNasAre parvatovahnimAn dhUmAt mahAnasavat bhUtale na ghaTaH bhUtale ghaTa ityAdipadAt evamAdiSvanuzAsanavirodhe'pi yadi sAdhutvamanvayazcAbhyupeyate tarhi caturthyA spRhikalpanApi tyajyatAmityarthaH / anuzAsanAnurodhataulye ardhajaratIyama*yuktamiti bhAvaH // 18 // evaM karnAdau vihitAnAminyAdInAM kriyayaivAnvayaityAha / avigrahA gatAdisthA yathA grAmAdikarmabhiH / kriyA sambadhyate tadvatkRtapUrvyAdiSu sthitA // .. na vivicya graho grahaNaM yasyAH sA avigrahA guNIbhUteti yAvat / tathA ca grAmaM gataityatra yathA ktapratyayArthe guNIbhUtApi kriyA prAmAdikabhiH sambadhyate tathA kRtapUrvI kaTamityatrApi na ghaTa ityatra saptamyarthabhUtalA''dheyatvasya tathA'bhAva ityata Aha / mUle / yadipakSe'pIti / pakSepratijJAvAkyajanyabodhabizeSya sandigdhasAdhyake dharmiNi parvatAdAviti yAvat / * idamarthe gahAditvAcchaH kvacidanuzAsanA'nurodhaH kacinnetyarddhajaratIsahazamityarthaH / tathA ca svIyasiddhAntapracyutirUpabAdhakabhiyA.. trA'pi parvato vahnimAn bhavitumarhatItyeva pratijJAGgIkaraNIyA na tu kriyAvAcakapadazUnyA seti noktaniyame vyabhicAro bhUtale na ghaTa ityAdau yadvaktavyaM tattUktaM vakSyate vA'dhikamiti bhAvaH / + nanvatra karmaNi kte kaTazabdAdanAbhahitA'dhikArIya dvitIyAs nupapattiH bhAve ktastu sakarmakAdgaganakusumAyamAna eva tayoreveti niyamAt / ataeva napuMsake bhAve'pi na saH / tathA ca katha muktadAIntikavAkyopapattiriti cetrA''huH / karmaNo vizeSarUpeNa prAga vivakSayA'karmakatvAdbhAve pratyaye tadantasya pUrvazabdena samAse sapUrvAzvetIniH pazcAttu karmaNo vizeSarUpasya vivakSayA tatra dvitIyeti idaM ca kartRkarmaNoH kRtIti bhASye spaSTam / idRzavivakSA'vivakSe ca tadbhASyaprAmANyAtkRtapUrvItyAdiviSaya eva nA'nyaviSayaiti bodhyam /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH guNabhUtA inyAdibhirityarthaH / naca vRttimAtre samudAyazaktervakSyamANatvAtatrAntargatA bhAvanA padArthakadezaiti kathaM tatrAnvayaiti vAcyam nityasApekSeSvekadeze'pi "devadattasyagurukulaM """caitrasyanapte tyAdAvivAnvayAbhyupagamAt / evaM bhoktuM pAkaH bhuktvA pAkaityapi draSTavyam / / 19 / / atiprasaGgamAzaGkaya saMmAdhatte / 29 kRtvorthAH ktvAtumunvatsyuriti cetsanti hi kvacit atiprasaGgonodbhAvyo'bhidhAnasya samAzrayAt // bhoktuM pAkaH bhuktvA pAkaityAdau "tumuNNvulauM kriyAyAM kriyArthAyAm" "samAnakartRkayoH pUrvvakAla,, iti kriyAvAcakopapade kriyayoH pUrvottarakAle vidhIyamAnA api tumunnAdayo guNabhUtAM tAmAdAya yathA jAyante tathA kRtvo'rthA api syuH / ekaH pAkaityatra "ekasya sakRcca, dvaupAka trayazcatvAraityatra "dvitrica - turbhyaH suc,, / paJcetyatra kRtvasuc syAt / tathA ca sakRtpAkaH dviH trizcatuH pAka ityAdyApattiriti cediSTApattiH dvirvacanAmityAdidarzanAt / . atiprasaGgastvanabhidhAnAnnetyAha / atIti / "nahivacirantiparaH prayujyata, ityAdyabhiyuktoktarItyA samAdheyamiti bhAvaH / kocattu "kriyAbhyAvRttigaNana, ityatra kriyAgrahaNaM vyartha tasyAe - * tathA ca gurutvAderanyanirUpyatvena tadupasthitau niyamena jAyamAnAyA nirUpakA''kAGkSAyA nivRttaye devadattA''dyanvayavatprakRte'pi kiM sAdhakaM gamanarUpasAdhyamiti sAdhanA''kAGkSAnivRttaye grAmAdikarmA'nvayasyA''vazyakatvAnna dRSTAntA'saGgatiriti bhAvaH /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre vAbhyAvRttisambhavena sAmathryAttallAbhAt / tathA ca sAdhyamAtrasvabhAvakriyAlAbhAya taditi vAcyam / naca pAkaityAdau tAdRzIti nAtiprasaGgaH / dvirvacanamiti ca dviHprayogodvirvacanamiti vyutpatyA "dvirvacane'cIti,, jJApakaM vA AzrityopapAdanIyamityAhuH // 20 // nanu siddhAnte bodhakatArUpA zaktirAkhyAtazaktigrahavatAM bodhAdAyaka iti dhAtorave bhAvanA vAcyA nAkhyAtasyeti kathaM nirNaya ityAzaGkAM samAdhatte / bhedyabhedakasambandhopAdhibhedanibandhanam / sAdhutvaM tadabhAve'pi bodho neha nivAryyate // 21 // hai bhedyaM vizeSyaM bhedakaM vizeSaNaM tayoryaH samvandhastasya yobhedaH tannibandhanaM sAdhutvam / ayamarthaH / vyAkaraNasmRtiH zabdasAdhutvaparA tatraivAvacchedakatayA kalpayadharmmasya zaktitvaM vadatAM mImAMsakAnAM punaH zaktatvaM sAdhutvamityekameveti tadrItyA vicAre sAdhutvanirNayaeva zaktinirNayaucyate / atiriktazaktivAde'pyAkhyAtAnAmasAdhutA bhAvanAyAM syAdeva tathA ca caturthyarthe tRtIyAprayogavaddhAtvarthabhAvanAyAmAkhyAtaprayoge yAjJe karmmaNyasAdhuzabdaprayogAt " nAnRtaM vade., diti niSedhollaMghanamayukto prAyazcittaM darzanAntarIyavyutpattimatAM syAditi / nanu tvanmate nAnRtamiti niSedhaH kratvarthaeva na sidhyate AkhyAtena karturuktatvAt zrutyA puruSArthaeva syAt prakaraNAdi kratvarthatA tacca zrutivirodhevAdhyataiti cenna tiGarthastu vizeSaNamityanena parihRtatvAt na hi guNabhUtaH karttA niSedhaM svAGgatvena 30
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| grahItumalam bhAvanA tu pradhAnaM taM grahItuM samartheti prakaraNAt krtvrthtv| astu vA RtuyuktapuruSadharmaH anuSThAnavizeSAbhAvAt "jaJjabhyamAno na vyAnmAyadakSakratU ,, iti vAkyoktamantravidhivadityAdi bhUSaNe prapazcitam / nanvAkhyAtasya bhAvanAyAmasAdhutve tatastaddhodho na syAt sAdhutvajJAnasya zAbdabodhahetutvAdityata Aha bodhAta asAdhutve'pi sAdhutvabhramAdbodho'stu nAma apabhraMzavat / asAdhutvantu syAdevetibhAvaH vastutaH sAdhutvajJAnaM na hetustadvayatirekanirNayo'pi na pratibandhaka ityasAdhuranumAnenetyatra vakSyAmaH 21 // raGgojibhaTTaputreNa kauNDabhaTTena nimmite / pUrNAbhUSaNasAre'smin dhAtvAkhyAtArtha nirNayaH / iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre dhAtvAkhyAtasAmAnyArthayornirUpaNam / atha lakArArthanirUpaNam / pratyekaM dazalakArANAmartha nirUpayati / vartamAne parokSe zvo bhAvinyarthe bhaviSyati / vidhyAdau prArthanAdaucakramAtjJeyAlaDAdayaH 22 ____ lar3AdayaSTitaH SaT krameNArtheSu draSTavyAH / tathAhi vartamAne'rthe lada, "vartamAne lAhi, ti sUtrAt / prArabdhAparisamAptatvaM bhUtabhaviSyadbhinnatvaM vA vartamAnatvam / pacatItyAdAvadhizrayaNAdyadhaHzrayaNAnte madhye tadastIti bhavati lttmyogH|aatmaasti parvatAH
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 vaiyAkaraNabhUSaNasAra santItyAdau tattatkAlikInAM kriyANAmanityatvAttadviziSTasyotpatyAdikamAdAya vartamAnatvamUhyam uktaJca bhASye "iha bhUtabhAvaSyadvartamAnAnAM rAjJAM kriyAH tisstthterdhikrnnmiti,,| paratobhidyate sarvamAtmA tu na viksapate / parvatAdisthitistasmAtpararUpeNa bhidyata iti / vAkyapadIye ca / evaM "tamaAsIt,, "tucchenAbhyApihitaM yadAsIt,, "ahamekaH prathamamAsaM vAmi ca bhAviSyAmi,, cetyAdizrutayo'pi yoMjyAH, tacca vartamAnatvAdi lar3AdiAbhotyate, kriyAsAmAnyavAcakasya tadviziSTe lakSaNAyAM lar3AdistAtparyyagrAhakatvenopayogAt, anvayavyatirekAbhyAM tadrUpaM lar3AdivAcyameva, anyathApratyayAnAM vAcakatvavilopApattirityApi pakSAntaram // liDarthamAha parokSe iti "parokSe liDiti,, mUtrAt , kAlastAvadadyatanAnadyatanabhedena dvividhaH dvividho'pi bhUtabhaviSyadrUpaH, titrAnadyatane bhUte parokSe liDityarthaH, tenAdyatane mRte anadyatane ce na liT prayogaH syAt, parokSatvaJca / sAkSAtkaromItyetAhazaviSayatAzAlijJAnAviSayatvam , naca "kriyA nAmeyamatyantAparidRSTA pUrvAparIbhUtAvayavA na zakyA piNDIbhUtA nidarzayituM,, miti . * vAcakatvapakSamavalambyA''ha / anvayavyatirekAbhyAmityAdi / na ca takrakauNDinyanyAyAtkaLadyartha bAdhaH zaktatA'cchedakabhedAt kiM caivaM lAkamaNItisUtraM niravakAzaM syAt sthalA'ntare'pi vidhyAdyarthairbodhasambhavAditi bhaavH| / nanu parokSatvaM pratyakSA'nyajJAnaviSayatvam / tathAca pratyakSakriyAyAmapi zrutAnumitatvayoH satvAtpapAcetyAdiprayogA''pattirata Aha / parokSatvaJceti /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ lkaaraarthnirnnyH| 33 bhASyAttasyA atIndriyatvena parokSe ityavyAvartakamitizaGkayam piNDIbhUtAyAnidarzAyatumazakyatve'pyavayavazaH sAkSAtkaromIti pratItiviSayatvasambhavAt anyathA pazyamRgodhAvatyatra tasyA darzanakarmatA na syAditi pratibhAti vyApArAviSTAnAM kriyAnukUlasAdhanAnAmevAtra pArokSyaM vivakSitamatonoktadoSaH ayaM papAcetyAdyanurodhAdvyApArAviSTAnAmityapi vadAnta kathaM tarhi "vyAtene kiraNAvalImudayana" iti svakriyAyAH svapratyakSatvAditi cet asaGgata meva vyAsaGgAdinA svavyApArasya parokSatvopapAdane'pianadyatanAtItatvayorabhAvena tadarthakalir3asambhavAt / lur3arthamAha zvobhAvinIti anadyatane bhAvinItyarthaH "anadyatane lAr3ati,, sUtrAt yathA zvobhavitetyAdau / luirthamAha bhaviSyatIti bhaviSyatsAmAnye ityarthaH "lud zeSe ca iti sUtrAt yathA ghaTobhaviSyatItyAdau tattvaJca * vartamAnapAgabhAvapratiyogisamayotpattimattvam / . _* nanvahamekaHprathamamAsaM vAmibhaviSyAmi cetyatradhAtvartha sattAyAMvartamAnaprAgabhAvapratiyogitvasya bhaviSyattvasya vAdhAttadarthakAdbhaviSya darthakapratyayA'prasaktirata Aha / tattvazceti / vartamAnaprAgabhAvapratiyogyutpattikasamayavattvamiti paatthH| tathA ca tadarthavyApArA'dhikaraNasya kAlasyA'nitya rAjakriyA''dyAtmakasyoktabhaviSyattvAttadAdAyaiva luDu papattiIrati yathAzrutArthA'nusAriNaH / anye tu nanu yeSAM mate nazyatyA didhAtUnAM nAzamAtramarthasteSAM bhaviSyatvasya vartamAnaprAgabhAvapratiyogi svasatve zvobhAvinAzake parazvo najhyatIti prayogA''pattiH vartamAna nAzaprAgabhAvapratiyogini tannAze prshvstnkaalvRttitvsttvaat| naca parazvastanakAlasyabhaviSyattvaghaTakaprAgabhAve'nvayA'bhyupagamAttasya ca tatprAgabhAve bAdhAnnoktaprayogA''pattiriti vAcyam / tathA sati zvobhA.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 . vaiyAkaraNabhUSaNasAre leTo'rthamAha vidhyAdAviti "liGathai lor3ati,, sUtrAt liGarthazca vidhyAdiriti vakSyate / loDarthamAha prArthaneti AdinA vidhyAdyAziSAgRhyante 'AziSi liG loTau,, "loda ce,, ti sUtrAbhyAM tathAvagamAt yathA, bhavatu te, zivaprasAdaityAdau etayorartholiGathaeva trayANAM samAnArthatvAditi tanirNayenaiva nirNayaH // 22 // laDAdikrameNa dditaamrthmaah| hyobhUte preraNAdau ca bhUtamAtre lngaadyH| satyAM kriyAtipattau ca bhUte bhaavinilmRtH|| laGarthamAha ( yobhUtaiti ) anadyatane bhUtaityarthaH "anaghatane laGiti,, sUtrAt yathAsya putro'bhvdityaadi| lirthamAha preraNAdAviti "vidhinimantraNAmantraNAdhITasaMpraznaprArthaneSu liGi, ti sUtrAt (vidhiH) preraNaM bhRtyAdenikRSTasya pravarttanam (nimantraNam ) niyogakaraNam Avazyake preraNetyarthaH ( AmantraNam ) kAmacArAnujJA ( adhISTam ) satkArapUrvakovyApAraH etaccatuSTayAnugatapravartanAtvena vAcyatA lAghavAta* uktshc| vinAzake'pizvo nakSyatIti pryogaa'nuppttiH| tannAzaprAgabhAve zvasta nakAlasambandhabAdhAdata Aha / tattvazceti / ___ * lAghavAditi / tasya zakyatA'vacchedakatvakalpane lAghavA dityrthH| vidhivAkyAdvidhyAdInAM bodhasya sarvasiddhatve'pi tattadrUpasya zakyatA'vacchedakatvakalpane gauravAduktA'nugatarUpasyaiva zakyatA 'vacchedakatvamucitamitibhAvaH /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAtvarthanirNayaH / 1 asti pravarttanArUpamanu caturSvapi / tatraiva liG vidhAtavyaH kiM bhedasya vivakSayA / / nyAyavyutpAdanArtha vA prapaJcArthamathApi vA / vidhyAdInAmupAdAnaM caturNAmAditaH kRtamiti // A pravarttanAtvaJca pravRttijanakajJAnaviSayatAvacchedakatvaM tacceSTasAdhanatvasyAstIti tadeva*vidhyarthaH yadyapyetat kRtisAdhyatvasyApi tadbhAnasyApi pravarttakatvAttathApi yAgAdau sarvvatra tallokataeva gamyataityanyalabhyatvAnnatacchakyam valavadaniSTAnanubandhitvajJAnaJca na hetuH dveSAbhAvenAnyathAsiddhatvAt AstikakAmukasya narakasA * tadeveti / iSTasAdhanatvamevetyarthaH // evakAreNa kRtisAdhyatvA''divyavacchedaH // iSTatvaM ca samabhivyAhRtapadopasthApitakAmanAviSayatvaM // svargakAmo yajetetyatra svargakAmapadopasthApita kAmanAviSayatvasya svarge sattvAdiSTatvaM tasyA'kSatam // tenaiva ca svargAdISThAnAmanu gamaH // yadi ca sAmAnyata iSTasAdhanatvajJAne pravRttyanudayAttadUrUpeNa svargatvA''dinA svargasAdhanatAjJAnaM tathA vAcyam / tathA ca tena rUpe NeSTasAdhanatvasya zruteranavagamAdvidhivAkyAtkathaM pravartakajJAnanirvAha iti vibhAvyate taSTatA'vacchedakatvena svargatvAdInanugamayya tadayacchinnasAdhanatve vidheH zaktirupagantavyA // evaM ca na vidhernAnArthatvamapi tadAdivat // iSTatA'vacchedakatvasyopalakSaNatvopagamAzca na svarga tvAdInAM tadrUpeNa bhAnA''pattiH // atha svargakAmo jyotiSTomena yajetetyatra zrutyA svargasAdhanatvaM jyotiSTome bodhanIyam // tacca na sambhavati vAjapeyAdapi svargeautpattevyabhicArAt // vaijAtyasya cottarakAlakalpyatvena pUrvamanupasthitatvAditi cenna // ghaTaM dravyatvenaiva jAnAtItyAdau ghaTatvopalakSitavyaktitadvizeSyakadravyatvaprakArakajJAnA'vagama vatsvargatvA''zrayayatkiJcidvyaktisamAnAdhikaraNA'bhAvA 'pratiyogitvameva zrutyA yAge'vagamyate'thavA yAgA'nuttarakAlA'vRttitvameve svargatva sAmAnAdhikaraNyeneti na kazciddoSaH //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre dhanatAjJAnadazAyAmapyutkaTecchayA dveSAbhAvadazAyAM pravRttervyabhicArAcca tasmAdiSTasAdhanatvameva pravartanA, uktaJca maNDanAmazreH / puMsAM neSTAbhyupAyatvAt kriyAsvanyaH pravartakaH / pravRttihetuM dharmaJca pravadanti pravartanAmiti / prapaJcitaM caitadvaiyAkaraNabhUSaNe AdinA "hetuhetumatoliG, "AziSi liGa loTau" ityAdisUtroktA hetuhetumadbhAvAdayo gRhya, nte "yobrAhmaNAyAvagurettaM zatena yAtayAditi,, yathA / / luGarthamAha ( bhUtamAtre iti ) bhUtasAmAnye ityarthaH bhUtaitya, dhikRtya "luGiti,, sUtrAta tatra vidyamAnadhvaMsapratiyogitvaM bhUtatvam tacca kriyAyAM nibodhamiti vidyamAne'pi ghaTe ghaTo'bhUditi prayogaH vidyamAnadhvaMsapratiyogI ghaTAbhinnAzrayaka utpatyAunukUlovyApAra iti bodhaH ayamatra saMgrahaH kAlo dvividhaH adyatano'dyatanazca AdyastrividhiH bhUtabhaviSyadvartamAnabhedAt antyodvividhaH bhUtobhaviSyazca tatra vartamAnatve laT bhUtatvamAtre luG bhaviSyattAmAtrelUTa hetuhetumadbhAvAdyadhikArtha vivakSAyAmanayoliGa anadyatane bhUte tattvena vivakSite laG tava parokSatvavivakSAyAM liT tAdRze bhaviSyAta luT iti drssttvyH| lurthamAha ( satyAmiti ) kriyAyA atipattirAniSpattiH tasyAM gamyamAnAyAm (bhUte bhAvini ) hetuhetumadbhAve sati laDityarthaH "linimitte luG kriyAtipattAviti, sUtrAt liDonimittaM hetuhetumadbhAvAdi yathA sudRSTizcedabhAviSyat subhikSamabhaviSyat bAhnazcetyAjvAliSyat odanamapakSyadityAdau aba vahnaya
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ sussrthnirnnyH| bhinAzrayakaprajvalanAnukUlavyApArAbhAvaprayukta odanAbhinnAzrayakaviklittyanukUlavyApArAbhAvaiti zAbdabodhAtarItyA draSTavyam ayaJca anirdeza upalakSaNam arthAntare'pi bahuzovidhAnadazanAta prasiddhatvAdeSvevArtheSu zaktiranyatra lakSaNeti matAntaratyiA coktam eteSAM kramaniyAmakazcAnubandhakramaeva ataeva paJcamolakAra ityanena mImAMsakaileMTavyavAhiyata iti dika* // 23 // ___ iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre lakArAvazeSAnirUpaNam / atha subrthnirnnyH| suvrthmaah| Azrayo'vadhiruddezyaH sambandhaH zaktireva vA / yathAyathaM vibhaktyA "supAM kammati,, bhaassytH|| dvitIyAtRtIyAsaptamInAmAzrayo'rthaH tathAhi "kamaNi dvitIyA,, tacca karturIpsitatamam , kriyAjanyaphalAzrayA ityarthaH kriyAjanyapha * nanu mAtra pratyayasya tibAderadarzanam tatra dyotakatvaM vAcakatvaM veti pakSadvaye'pyanupapattiH vAcakasya dyotakasya vA'sattvena vartamAnatvA''dibodhasyopapAdayitumazakyatvAdata Aha / digiti| tadarthastu padaM vAcakamiti pakSe prakRtipratyaya vibhAgakalpanayA vAcakatvaM tatrA'. 'ropya padazaktireva vyutpAdyate yatra pratyayasya prakRtervA'zrUyamANatvaM tatra zrUyamANasyaiva tadarthakatvaM kalpyate / tdaahuH| ziSyamANaM lupyamAnA'. rthA'bhidhAyoti / ata eva vyAtase iriyAnityAdau pratyayamAtrAtprakRtyayaviSayako bodha ityaadiH|| + nanu yathAzrute karturopsitatamamityanena kartRsamvandhiprAptIcchA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre lavattvena karmaNaeva karturIpsitatamatvAt "tathA yuktaJcAnIpsita,, mityAdisaMgrahAccaivamevayuktam ipsitAnIpsitatvayoH zAbdabodhe bhAnAbhAvena saMjJAyAmeva tadupayogo natu bAcyakoTau tatpravezaH tathA vizeSyasyaiva karmatvaM pratipAdyate na tu kriyAjanyaphalA''zrayasyetyata Aha / kriyAjanyaphalAzrayatve neti / ayaM bhAvaH / sUtre Ipsitatamazabda ApnotaricchAsannantAtkarmaktAntAtprakRtyarthA'tizayadyotake tamapi nipannastadyogAzca katlaeNzabdAt ktasyaca vartamAna iti katIra SaSThI / tathA ca karjapasthitatvAtsvIyavyApAreNa vyAptumiSyamANatamaM vyApArajanyaphalasambandhitvaprakArakakartRniSTotkaTecchAvi yaH karmeti payaMvasAnAkriyAjanyaphalA''zrayasya karmatAlAbha iti / na cecchAkarmI bhUtA'rthadhAtoreva dhAtoHkarmaNaiti sUtraNecchAyAM sano vidhAnAvyA. pAcchArthakasamnantadhAtunA vyAptirUpakarmopasaMgrahAjjIvatyAdivadakarmakatayA tataH kathaM karmaktopapattiriti vAcyam / dhAtvarthopasagRhItakamatvAmatyatra karmaNA taddhAtvarthIyakarmAntarA'nAkAMkSatvavizeSaNa sanpra. kRtidhAtvarthakarmaNaH kA'ntarasA''kAMkSatvenoktA'karmakatvasya sannante'sambhavAt evaM sannantasya vRttitayA taghaTakakarmA''dAya karma saMzakA'nvayyarthakatvarUpasakarmakatvA'bhAve'pi tadvAhabhUtakarmA'nvayitvamAdAyaiva sakarmakatvaM vodhyameva phalatA'vacchedakasambandhena taddhAtva. thaphalavyadhikaraNabyApAravAcakatvarUpaM tadapIti nepsatyAditaH krmprtyyaa'nuppttiH| jighraterapi svArthA'ntarabhUtakarmaNastadIyapuSpA'' dikrmaa'ntrsaa''kaaNksstvmstyev| gandhanirUpitalaukikaviSayitAyAM puSpAderAdheyatvIyasAMsargikaviSayatAnirUpitaprakAratAnirUpakatvenA' nvayenA'karmakatvAt / kRSNAya rAdhyatItyasya kRSNasya zubhA'zubhaM paryAlocayatItyarthAnna dhAtvarthAntabhUtazubhakarmaNaH karmA'ntarasA''kAMkSatvamiti na tatrA'prasaGgaH bubhUSetyAdInAM tu bhavanAdikarmaNaH karmA'ntarA'nAkAMkSasya dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSThatvAdakarmakatvaM vyaktameva / evaM svaryata iti bhASyaprayogasthasvara vadrUpavikRtikarmaNaH sannihitazabdarUpaprakRtikarmasAkAMkSatayA karotyarthaNijantAtkarmapratyayopapattiriti bodhyam / kecitu sanAdyantasya dhAtvarthopasagRhAtatvenAkarmakatve'pi tatprakRteH sakarmakatvamAdAya tasmAtkarmapratyayopapattimAhuH /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ subarthanirNayaH / 39 ca kriyAyAH phalasya ca dhAtunaiva lAbhAdananyalabhya AzrayaevArthaH tattvaJcAkhaNDazaktirUpamavacchedakam, *odanaM pacatItyatra viklittyA zrayatvAtkarmmatA ghaTaM karotItyatrotpatnyAzrayatvAt utpatterdhAtvarthatvAt jAnAtatyitrAvaraNabhaGga N rUpajJAdhAtvarthaphalAzrayatvAt atItAnAgatAdiparokSasthale'pi jJAnajanyasya tasyAvazyakatvAt anyathA yathA pUrvvaM na jAnAmItyApatteH atItAderAzrayatA ca viSayatayA jJAnA * akhaNDazaktirUpamiti / zaktirdharmaH itarapadArthAghaTitamUrtikadharmarUpamiti yAvat Azraya ityanugatavyavahArAdAzrayapadazakyatA - vacchedakatvAzca tatsiddhidravyatvAdivaditi bhAvaH / naiyAyikAstu AzrayatAyA niyatAnyanirUpitasvarUpAyA anugamakatvasambhavaH zakyatAvacchedakatvasyApi vibhutvAnyataratvAdau vyabhicAreNa nAkhaNDatvasAdhakatvamiti na dvitIyAyA AzrayorthaH tasya prakRtyaiva lAbhAt prakRtya bhinnatvena tata AzrayasyAnanubhavAcca / kiM tu phalAnvAyanI kRtireva tadarthaH / karmaNi dvitIyetyasya phalaniSThAdheyatvAnvaye prakRtitAtpayye taduttaraM dvitIyetyarthAt tadvirodhopi anAditAtparyagrAhakatvena paramparayA zaktigrAhakatvAcca na tadvaiyyarthyam / AzrayatvaM tu na tacchakyaM tasya nirUpakatAsambandhenaiva phalAnvayitvasyA bhyupagantavyatayAnirU pakatvasya ca vRttyaniyAmakatayA bhAvapratiyogitAnavacchedakatvena vihago bhUmiM gacchati na mahIruhamityAdau dhAtvarthaphale saMyoga mahIruha niSThAzrayatAyAstena sambadhenAbhAvasyAprasiddhatayA tatrAbodhatvA sambhavAnna ca sUtrasvarasabhaGgaH / zaktiH kArakamitipakSe tadayogAt AdheyatAyA api nirUpakatayA kArakadharmatvAdityAhuH / + AvaraNabhaGgeti / pracanimatA'nusAreNedaM nikRSTamate tu zAnarUpaphalasyaviSayatayA ghaTAdau sattvAtkarmateti bodhyam / na cAkarmakatApattiH phalatAvacchedakasambandhena sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / naiyAyikamate tvetAdRzasthale yathA ghaTAdInAM karmatvam tathopapAditam dhAtvarthanirUpaNAvasare |
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 vaiyAkaraNabhUSaNasAra zrayatA naiyAyikAnAmiva satkAryavAdasiddhAntAdvopapadyate iti uktaJca / tirobhAvAbhyupagame bhAvAnAM saiva nAstitA / labdhakrame tirobhAve nazyatIta pratAyataiti // nanu caitrogrAmaM gacchatItyatra grAmasyeva caitrasyApi kriyAjanyagrAmasaMyogarUpaphalAzrayatvAtkarmatApattau caitraM caitro gacchatItyApattiH, prayAgataH kAzIM gacchati caio prayAgaM gacchatItyApattizca kriyAjanyasaMyogasya kAzyAmiva vibhAgasya prayAgeapa sattvAditi cenna grAmasyeva caitrasyApi phalAzrayatve'pi tadIyakartRsaMjJayA karmasaMjJAyA bA~dhena caitrazcaitamiti prayogAsambhavAt dvitIyotpattau saMjJAyAeva niyAmakatvAt anyathA gamayati kRSNaM gokulamityateva pAcayAti kRSNenetyatApi kRSNapadAvitIyApatteH zAbdabodha zcaitAmatyat syAditi cenna tathA vyutpannAnAmiSTApatteH ucyatAM vA prakAratAsambandhena dhAtvarthaphalavizeSyakabodhaM pratidhAtvarthavyApArAnAdhikaraNAzrayopasthitiheturita kAryakAraNabhAvAntaram, prakRte caitrasya vyApArAnadhikaraNatvAbhAvAna doSaH prayAgasya karmatvantu sambhAvitamApa na, samabhivyAhRtadhAtvarthaphalazAlitvasyaiva kriyAjanyetyanena vivakSaNasyauktapAyatvAt naiyAyikAstvAyadoSavAraNAya parasamavetatvam DvitIyadoSavAraNAya dhAtvarthatAvacchadekatvaM phale vizeSaNaM dvitIyAvAcyamityupAdadate parasamevatatvaM dhAtvarthakriyAyAmanvati tathaiva kAryakAraNabhAvAntarakalpanAt, paratvamapi dvitIyayA svaprakRtyarthApekSayA bodhyate / tathAca caitrastaNDulaM pacati
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ suvarthanirNayaH / ityAdau taNDulAnyasamavetavyApArajanyadhAtvarthatAvacchedakavi klittizAlitvAttaNDulAnAM karmmatA / zAbdabodhastu taNDulasamavetadhAtvarthatAvacchedakabiklinyanukUlataNDulAnyasamaveta kriyAjana kakRtimAMzcaiva ityAhuH / tana rocayAmahe parasamavetatvAdegaurave Warterert / atiprasaGgaH, kiM dvitIyAyAH zAbdabodhasya vA nAdyaH / tAvadvAcyatAkathane'pi tattAdavasthyAt gamayati kRSNaM gokulamitivatpAcayati kRSNaM gopaityApatteH taNDulaM pacati caitra itivattaNDulaM pacyate svayamevetyApattezca viklityanukUlataNDulA nyasamavetAgnisaMyogarUpadhAtvarthAzrayatvAt / zAbdabodhAtiprasa risyuktarItyaiva nirastaH / parasamavetatvasya zakyatve'pi parasvasya parasamavetatvasya ca iSTAnvayalAbhAyAnekazaH kAryakAra NabhAvAbhyupagame gauravataratvAditispaSTaM bhUSaNe / etacca saptabi dham / nirvartyazca vikAryyazca prApyaJceti tridhA matam / taccepsitatamaM karmma caturddhAnyattu kalpitam / audAsInyena yatprAptaM yacca karturanIpsitam / saMjJAntarairanAkhyAtaM yadyaccApyanyapUrvakamiti vAkyapadIyAt / yadasajjAyate savA janmanA yatprakAzate / nirvartya vikAntu dvidhA karmma vyavasthitam / prakRtyucchedasambhUtaM kiJcit kASThAdibhasmavat / kiJcidguNAntarotpatyA suvarNAdivikAravat / 41
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanumAnAdvA tatprApyamiti kathyate / iti ca tatraivoktam / 42 aa hai ghaTaM karotItyAdyam / kASThaM bhasma karotIti, suvarNa kRNDalaM karotIti ca dvitIyam / ghaTaM pazyatItyudAsIna viSaM bhuGkte iti dveSyam / gAM dogdhIti saMjJAntarairanAkhyAtam / krUramabhikrudhyatItyanyapUrvvakam // kartRtRtIyAyA Azrayo'rthaH / tathAhi " svatantraH karttA " svAtantryazca dhAtvarthavyApArAzrayatvam / dhAtunoktatriye nityaM kArake kartRteSyate / iti vAkyapadIyAt / ataeva / yadA yadIyo vyApAro dhAtunAbhidhIyate tadA sa kartteti, sthAlI pacatyagniH pacati edhAMsi pacanti taNDulaH pacyate svayamevetyAdi saGgacchate / nanvevaM "karmmakartRvyapadezAcceti" sUtre manomayaH prANazarIraiti vAkyasthamanomayasya jIvatve vAkyazeSe tasya " etamitaH pretyAbhisambhavitAsmIti" prAptikarmmatvakartRtvavyapadezo viruddha iti bhagavatA vyAsena nirNItaM kathaM saGgacchatAm / ucyate jIvasyaiva jJeyatve prAptikarmmatvamapi vAcyam / kartRtvaJca tasya AkhyAtenoktam / na caikasyaikadA saMjJAdvayaM yuktam kartRsaMjJayA karmmasaMjJAyA vAdhAt / tathAcaitamiti dvitIyA na syAt / karmmakatRtAyAzca yagAdyApattiriti zabdavirodhadvArA bhavati sa bhedahetuH / evaJca vyApArAMzasya dhAtulabhyatvAdAzrayamAtraM tRtI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ suvarthanirNayaH / 43 1 yArthaH / kAraka cakraprayoktRtvaM kRtyAzrayatvaM vA daNDaH karotItyatrAvyAptam / ayaJca trividhaH zuddhaH prayojakohetuH karmma karttAca / mayA hariH sevyate / kAryyate hariNA / gamayati kRSNa gokulam / madabhinnAzrayako harikarmmaka sevanAnukUlavyApAraH / hayamimnAzrayaka utpAdanAnukUlo vyApAraH / gokulakarmma kagamanAnukUla kRSNAzrayakavyApArAnukUlo vyApAra iti zAbdabodhAH / karaNatRtIyAyAstvAzrayavyApArau vAcyau / tathAhi " sAdhakatamaM karaNam" / tamabarthaH prakarSaH sa cAvyavadhAnena phalajanakavyApAravattA / tAdRzavyApAravatkAraNazca karaNam / uktaJca vAkyapadIye / kriyAyAH pariniSpattiryadvyApArAdanantaram / vivakSyate yadA yatra karaNaM tattadA smRtam / vastutastadanirdezyaM na hi vastu vyavasthitam / sthAlyA pacyataityeSA vivakSA dRzyate yataiti / vitrasyataityanena sakRdanekeSAM tadabhAvAdditIyAsaptampAderavakAzaM sUcayati / nacaivaM " karttA zAstrArthavatvAt" ityuttaramImAMsAdhikaraNe "zaktiviparyyayAditi" sUtreNAntaH karaNasya kartRtve karaNazaktiviparyyayApattiruktA na yujyeteti vAcyam / " tadeteSAM prAgAnAM vijJAnena vijJAnamAdAyeti " zrutyantare karaNatayAsya N klRptakartRtAM prakalpya zaktiviparyayApattirniSyamANa kalpyetetyabhiprAyAt / vastutastu abhyuccayamAtrametaditi yathA ca takSobhayathA, ityadhikaraNe, bhASya eva spaSTam / 66
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre | ityAdi prapaJcitaM bhUSaNe / saptamyA apyAzrayo'rthaH / " saptamyadhikaraNeca " ityadhikaraNe saptamI / tacca " AdhAro'dhikaraNami" tisUtrAdAdhAraH / taccAzrayatvam / tatrAzrayAMzaH zakyaH tatvamavacchedakam / na cAzrayatvamAtreNa karmmakartRkaraNAnAmAdhArasaMjJA syAt / syAdeva yadi tAbhirasyA na bAdhaH syAt / " kArake " ityadhikRtya vihitasaptamyAH kriyAzrayaityevaM yadyapi tAtparya tathApyatra kartRkarmmadvArA tadAzrayatvamastyeva sthAlyAderbhUtalakaTAdevota sthAlyAM pacati bhUtale vasati kaTe zete ityAdyapapadyate / uktaJca vAkyapadIye / 44 kartRkarmmavyavahitAmasAkSAddhArayat kriyAm / upakurvvat kriyAsiddhau zAstre'dhikaraNaM smRtam / etacca trividham / aupazleSikaM vaiSayikamabhivyApakaJca / kaTe zete, gurau vasati, mokSe icchAsti / tileSu tailamiti / etacca "saMhitAyAmiti " sUtre bhASye spaSTam / 1 avadhiH paJcamyarthaH / apAdAne paJcamI / tacca " dhruvamapAyespAdAna " miti sUtrAt (apAyaH) vizleSajanakakriyA tatrAvadhibhUtamapAdAnamityarthakAdavadhibhUtamiti bhAvaH / uktaJca vAkya padIye / apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA'calam / dhruvamevA'tadAvezAttadapAdAnamucyate / patatodhruva evAzvo yasmAdazvAtpatatyasau / tasyApyazvasya patane kuDyAdi dhruvamucyate /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ suvrthnirnnyH| 45 ubhAvaSya dhruvoM meSau yadyapyubhayakamaje / vibhAge pravibhake tu kriye tatra vyavasthite / mepAntarakriyApekSamavadhitvaM pRthak pRthak / meSayoH svakriyApekSaM kartRtvazca pRthak pRthak iti / asyArthaH (apAye) vizleSahetukriyAyAm (udAsInam) anAzrayaH / (atadAvezAt) takriyAnAzrayatvAt / evaJca vizleSahetukriyAnAzrayatve sati vizleSAzrayatvaM phalitam / vRkSAtparNa patatItyatra parNasya tadvAraNAya satyantam / dhAvato'zvAtpatatItyatrAzvasya kriyAzrayatvAdvizleSahatviti / kuDyAtpatato'zvAtpatatItyatrAvasya vizleSajanakakriyAzrayatve'pi tanna viruddhamityAha yasmAdazvAditi / tadvizleSahetukriyAnAzrayatve satAti vizeSaNIyamiti bhAvaH / evamazvaniSThakriyAnAzrayatvAtkuDyAderApa dhravatvamityAha tsyaapiiti| ubhayakarmajavibhAgasthale vibhAgasyaikyAttavizleSajanakakriyAnAzrayatvAbhAvAtparasparAnmeSAvapasarataiti na syAdityAzaGkaya samAdhatte ubhAvapIti / meSAntareti / yathA nizcalameSAdapasarahitIyameSasthale nizcalameSasyAparameSakriyAmAdAya dhruvatvam tathAtrApi vibhAgaikye'pi kriyAbhedAdekakriyAmAdAya parasya dhruvatvamiti / tathA ca vizleSAzrayatve sati tajanakatakriyAnAzrayatvaM tatakriyAyAmapAdAnatvaM vAcyam / kriyA cAtra dhAtvartho natu spandaH / tena vRkSakarmajavibhAgavati vastre vRkSAvastraM patatIti saGgacchate / vastuto naitAvatpazcamyA vAcyam / kintu avadhelakSaNamAtraM dvitIyArthokta
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 vaiyA raNabhUSaNasAre / rItyA prayogAtiprasaGgasyAsambhavana vAcyakoTI pravezasya gauraveNAsambhavAditi tu pratibhAti / na caivamapi vRkSAt spandataiti syAditi zaGkayam AsanAcalitaH rAjyAccalitaiti vAiSTatvAt / etena paJcamIjanyApAdAnatvabodhe sakarmakadhAtujanyopasthitehetutvamiti smaadhaanaabhaaso'nypaastH| nacaivarmApa vRkSAtyajatIti dubAram karmasaMjJayA apAdAnasaMjJAyA bAdhena paJcamyasambhavAt / bhramAt kRte tathAprayoge yadi bodhAbhAvo'nubhavasiddhastarhi paJcamIjanyApAdAnatvabodhe tyajyAdibhinnadhAtujanyabuddherhetutvaM vAcyam / balAhakAdvidyotataityAdau niHmRtyetyadhyAhAryyam / rUpaM rasAt pRthagityatra tu buddhiparikAlpatamapAdAnatvaM draSTavyam / pRthagvinati paJcamI vA / idazca nirdiSTaviSayaM kizcidupAttaviSaya tathA / apekSitakriyazcati tridhA'pAdAnamucyataiti // vAkyapadIyAttrividham yatra sAkSAdAtunA gatinizyite tanirdiSTaviSayam yathAzcAtpatati yatra dhAtvantarAyA svArtha dhAturAha tadupAttaviSayam yathA balAhakAridyotate niHsaraNAGge vidyotane gutirbatate apekSitA kriyA yatra tadantyam yathA kutobhavAn ? pATaliputrAt atrAgamanamarthamadhyAhatyAnvayaH kaaryH| __uddezyazcaturthyarthaH tathAhi "sampadAne caturthI" tacca "karmaNA yamAbhauti sa saMpradAnamiti" mUtrAt (karmaNA) karaNabhutena (yamabhiprati) Ipsati tat kArakaM saMpradAnamitya
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ suvrthnirnnyH| 47 rthakAduddezyaH idameva zeSitvam taduddezyakecchAviSayatvaJca zeSitvamityeva pUrvatantre nirUpitam / ataeva"prAsanavanmaitrAvaruNAya daNDapradAna"mityadhikaraNe krIte some maitrAvaruNAya daNDaM prayacchatIti vihitaM daNDadAnaM na pratipattiH kintu caturthIzrutyArthakamrmeti tatra nirNItam |rjkaay vastraM dadAtItyapi khaNDiko pAdhyAyaH ziSyAya capeyaM dadAtIti bhASyodAharaNAdiSTamevaH / vRttikArAstu "samyak pradIyate yasmai tatsampradAnam" ityanvarthasaMjJayA khakhatvanivRttiparyantamartha varNayanto rajakasya bastramitye vAhuH / idaJca - anirAkaraNAtkartu styAgAGgakarmaNepsitam / preraNAnumatibhyAzca labhate sampradAnatAmiti // vAkyapadIyAtrividham / sUryAyArgha dadAtItyAdya, nAtra mUryaH prArthayate nAnumanyate na nirAkarotiM / prerakam , viprAya gAM dadAti / anumantR, upAdhyAyAya gAM dadAti / atra sarvatra prakRtipratyayArthayorabhedaH saMsargaH vibhaktInAM dhammivAcakatvAt dharmavAcakatve "karmaNi dvitIyeti" sUtrasvarasabhaGgApatteH karmArthakakRttaddhitAdau tathAdarzanAcca dvitIyArthakabahuvrIhI prAptodakaityAdau dhammivAcakatAlAbhAcca / supA karmAdayo'pyarthAH saMkhyA caiva tathA timamiti / bhASyAcceti dik AzrayasyApi prakRtyaiva lAbhAna vibhaktivAcyatA kintvAzrayatvamAtraM vAcyam tadeva ca tAdA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / tmyenAvacchedakam karaNatRtIyAyAzca vyApAro'pi paJcamyAvibhAgamAtraM, caturthAuddezyatvamAtram ataevAkRtyadhikaraNamApa na virudhyataityabhipretyAha zaktireva veti SaNNAmapIti zeSaH "zeSe SaSThI" ti sUtrAttasyAH sambandhamAtraM vAcyam kArakaSaSThayAstu zaktirevenyUhyam "saptamIpaJcamyau kArakamadhya" itisUne zaktiH kArakamiti pakSasya bhASye darzanAt evazca devadattasya gaurbrAhmaNAya gehAdgAyAM hastena mayA dIyataityatra devadattasambandhinI yA gaustadabhinAzrayakatyAgAnukUlo brAhmaNoddezyako gehaniSThavibhAgajanako gaGgAdhikaraNako hastakaraNako maniSTho vyApAraiti bodhaH yathAyatham uktprkaarenn| atra mAnamupadarzayan ghaTaM jAnAtItyAdau dvitIyAyA viSayatAyAM lakSaNeti bahAkulaM vadato naiyAyikAdIn pratyAha supAM kamma'tIti ayaM bhaavH| mupAM kAdayopyarthAH saMkhyA caiva tathA tiGAm prasiddhoniyamastA niyamaH prakRteSu ceti vArtikatadbhASyAbhyAM kAdervAcyatAyAstaniyamasya ca lAbhaH tathA hi " svaujasamauT" karmaNi dvitIyA" "deyakayordivacanaikavacane" ityAdeH, "laH karmaNi ca" "tip tas jhi" tAnyekavacanadvivacane" tyAderekavAkyatayA kAdestatsaMkhyAyAzca vAcyatA labhyate / tathA taniyamazca dvividho labhyate dvitIyA karmaNyeva, tRtIyA karaNe eve, tyevamAdirarthaniyamaH karmaNi dvitIyaiva, karaNe tRtIya, vetyevaM zabdani
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ naamaarthnirnnyH| 49 yamazca / ubhayathApi siddhaniyamaviruddhalakSaNAdikamasAdhutvaprayo jakamiti yajJe karmANi "nAnRtaM vade" diti niSedhaviSayobhavatyeveti svecchayA lakSaNApi vibhaktAvaprayojikaiva / ataeva "vibhaktau na lakSaNa" tyAdinaiyAyikavRddhAnAM vyavahAraiti dik // 24 // iti baiyAkaraNabhUSaNasAre subarthanirNayaH / - - - naamaarthaanaah| * ekaM dvikaM trikaJcAtha catuSkaM paJcakaM tthaa| nAmAiti sarve'mI pakSAzAstre nirUpitAH ___ ekaM jAtiH lAghavena tasyAeva vAcyataucityAt anekavyaktInAM vAcyatve gauravAt / naca vyaktInAmapi pratyekamekatvAdvinigamanAvirahaH / evaM hi ekasyAmeva vyaktau zaktyabhyupagame vyaktyantare lakSaNAyAM svasamavetAzrayatvaM saMsargaiti gauravam / jAtyA tu sahAzrayatvameva saMsargaiti lAvavam / kizca viziSTavAcyatvamapekSya nAgRhItavizeSaNanyAyAjAtireva vAcyeti yuktam / vyaktibodhastu lakSaNayA evaJca tatra vibhaktyarthAnvayo'bhyupapadyate iti dik / yadvA kevalavyaktirevaikazabdArthaH kevalavyaktimadhye grahaNasyaikazeSasya cArambheNa tasyApi zAstrasiddhatvAt / yuktaM caitat / vyavahAreNa vyaktAveva tadrahaNAt / sambandhitAvacchedakajAteraikyAcchAktarekaiveti na gauravamapi /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / nacaivaM ghaTatvamapi vAcyaM syAcchakyatAvacchedakatvAttathA ca 1 nAgRhItavizeSaNanyAyAttadeva vAcyamastviti zaMkyam akAraNatve'pi kAraNatAvacchedakatvavadalakSyatve'pi lakSyatAvacchedakatvavattathApi sambhavAt / uktazca I AnantyespiM hi bhAvAnAmekaM kRtvopalakSaNam / zabdaH sukarasambandho naca vyabhicariSyatIti / vastutastu "na hyAkRtipadArthasya dravyaM naM padArtha " iti bhASyAdviziSTaM vAcyam / ekamityasya cAyamabhiprAyaH zaktizAne viSayatayAvacchedikA jAtirekaiva / tathA ca ghaTatvaviziSTabodhe ghaTattrAMze anyAprakArakaghuddhatvazaktijJAnatvena hetuteti kAryakA raNabhAvaityAdi prapaJcitaM bhUSaNe / tadetadabhipretyAha dvikamiti / jAtivyaktI ityarthaH pUrvvapakSavirodhaparIhAraH pUrvavat / trikamiti | jAtivyaktiliGgAnItyarthaH / satvarajastamoguNAnAM sAmyAbasthA napuMsakatvam / AdhikyaM puMstvam / apacayaH strItvaM tattacchabdaniSThaM vAcyam / tameva viruddhadharmmamAdAya taTAdizabdA bhidyante / keSAJcidanekaliGgatvavyavahArastu samAnAnupUrvIkatvena zabdAnAmabhedAropAt / evaJca padArthapade puMstvameva / vyaktipade strItvameva / vastupade napuMsakatvameveti sarvatraivAyaM padArthaH, iyaM vyaktiH / idaM vastviti vyavahAraH taTastaTI taTamiti copapadyate / tacca liGgamarthaparicchedakatvenAnvetIti pazvAdizabdoktaM " pazunA stauti" pazunetyAdividhi rna chAgyAdInaGgatvena prayojayatIti vibhAvanIyam / naca vyaktyAdizabdoktaliGgasyeva
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ naamaarthnirnnyH| pazvAdizabdoktasyApi sAdhAraNyaM zaGkayam vyaktizabdasya nityastrIliGgatvena tathAsambhave'pi pazuzabdasya nitya puMliGgatve pramANAbhAvAt / "pazvAnayApuM guhaaghrntm"| "pazvetRbhyo yathA gave" itayAdivedadarzanAcca mImAMsAyAM caturthe pazunA yajetetyatraikatvapuMstvayorvivakSitatvAnAnekapazubhiH pazustriyA vA yAgaiti pratipAditatvAca / vastutastu vizeSavidhyabhAve upratyayAntAnAM puMstvasya vyAkaraNe nirNItatvAdibhASye'pi "jasAdiSu chandasi vAvacana" miti nAbhAvAbhAva ityukteH pazuzabdasya nityapuMstvaniNayAt / prakRte "chAgovA mantravarNAditi" nyAyenaiva nirNayaH / mantravaNe hi "chAgasya vapAyA medasa" iti zrUyate tatra chAgasyota chAgyAmasambhAvitamiti bhavati tataH puMstvanirNayaiti vistareNa apazcitaM bhuussnne|(ctusskm) saMkhyAsahitaM trikmityrthH| (paJcakam) kArakasahitaM catuSkamityarthaH / nanvanvayavyAtarekAbhyAM pratyaya-. syaiva tadvAcayam tataeva liGgAdInAmupasthitau prakAtavAcyatve mAnAbhAvAditi cetsatyam pratyayavarjite dadhi pazyetyAdau mRtyayamajAnato'pi bodhAtprakRtereva vAcakatvaM kalpayate / liGgAnuzAsanasya prakRtareva darzanAcceti ataevaiSu pakSeSu na nirbandhaH pratyayasyaiva vAcakatAyA yuktatvAta yotikA vAcikA vA syurdritvAdInAM vibhaktaya iti vAkyapadIye'pi pakSadvayasya vyutpAdanAt zAstra iti bahuSu sthaleSu vyutpAdanaM vyaJjayitum prAdhAnyaM tu sarUpasUtrAdau vyatam // 25 //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ da vaiyaakrnnbhuussnnsaare| zabdastAvacchAbdabodhe bhAsate na so'sti pratyayoloke yaH zabdAnugamAhate anuviddhamiva jJAnaM sarca zabdena bhAsate . ityAdyAnubhavikokteH viSNumuccArayetyAdAvarthoccAraNAsambhavena vinAzabdaviSayaM zAbdabodhAsaGgavidheti so'pi prAtipadikArthaH naca lakSaNayA nirvAhaH nirUDhalakSaNAyAH zaktya tirekAt jabagar3adazamuccArayetyAdau zakyAgraheNa zakyasambandharUpalakSaNAyA agrahAcca azAtAyAzca vRtteranupayogAt gAGgamuccArayetyAdibhASAzabdAnukaraNe sAdhutAsampratipattesteSAM zatyabhAvena paranaye lakSaNAyA asambhavAccetyabhipretya podApi kacityAtipadikArthaityAha zabdo'pi yadi bhedena vivakSA syAttadA tathA / nocecchrotrAdibhiH siddho'pyasAva]IvabhAsate ___ yadyanukA-nukaraNayorbhedavivabhA tadA zabdArthopi prAtipadikArthaH yadi na bhedavivakSA tadA zrotrAdibhirupasthito'pi arthavadbhAsate apiDhetau upasthitatvAdbhAsataityarthaH ayaM bhAvaH anukA-nukaraNayorbhede'nukAryasya padAnupasthitatvAttatsiddhaye zaktirupeyA abhede pratyakSe viSayasya hetutvAt svapratyakSarUpAM padajanyopasthitimAdAya zAbdabodhaviSayatopapattiriti yadyapyatiprasaGgavAraNAya vRttijanyapadopasthitireva hetustathApyatrAzrayatayA vRttimattvasya saravAnAnupapattiH nirUpakatAzrayatA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.. .. smaasaarthnirnnyH| 53 nyatarasambandhana vRttimataeva zAbdabodhaviSayatvaM kalpyataityanavadyam sambandhasyobhayanirUpyatvAt padArthasyeva tadbodhakatvena svasyApi jJAnasambhavAccati uktazca cAkyapadIye grAhyatvaM grAhakatvaJca dve zaktI tejasoyathA . tathaiva sarvazabdAnAmete pRthagavasthita iti viSayatvamanAdRtya zabdairnArthaH prakAzyataiti cota // 26 // .. prasaGgAdanukA-nukaraNayorabhedapakSe sAdhakamAha ataeva gavityAha bhU sattAyAmitIdRzam / na prAtipadikaMnApi padaMsAdhutu ttsmRtm|27 } gavityayamAha "bhU" sattAyAmityevamAdayo yato'nukaraNa zabdA anukA-na bhidhante atasteSAmarthavattvAbhAvAt "arthava dadhAtu" rityAdyapravRttau na prAtipadikatvam nApi padatvam athaca sAdhutvamityupapadyate anyathA "pratyayaH" "parazca" "apadaM na prayuJjIte" ti niSedhAdilaGghanAdasAdhutApattirityarthaH 27 iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre nAmArthanirNayaH // atha samAsazaktinirNayaH // samAsAnvibhajate / supAMsupA tiGA nAmnA dhAtunAtha tiGAM tingaa| subanteneti cajJeyaH samAsaH ssddvidhovudhaiH|28 (supAM supA) padadvayamapi subantam / raajpurussityaadiH|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / , supAM tiDA )pUrvapadaM subantamuttarapadaM tiGantam paryabhUSat anuvyacalat gatimatodAttavatA tiDApi samAsa iti bAtikAtsamAsaH (supAM nAnA) kumbhakAraityAdi "upapadamatiGi"ti samAsaH sa ca gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanaM prAka mubutpatteriti paribhASayA bhavati subutpatteHmA anottarapadesubutpatteH prAgityarthaH anyathA carmakrItItyAdau nalopAnApatteH (supAM dhAtunA) uttarapade dhAtumAna tiGantam kaTapraH AyatastU : kibbacipacchayAyatastukaTamajuzrINAM dIrghacati vArti kAt 'tiDa tiDA' pivatakhAdatA pacatabhRjjatetyAdi "AkhyAtamAkhyAtena kriyAsAtatye" iti mayUravyaMsakAdyantargaNasUtrAt 'tiGa subantena' pUrvapadaM tiGantamuttaraM subantam jahista mbaH jahikarmaNA bahulamAbhIkSNaye kArazcAbhidadhAtIta mayUravyaMsakAdhantargaNasUtrAta ayaM Sadvidhoapa samAsaH "saha supA" ityatra yogabibhAgena bhASye vyutpAditaH spaSTaH zabdakaustubhAdau 28 svayaM bhASyAdisiddhatanedaM vyutpAdya prAcInavaiyAkaraNoktavibhAgasyAvyAptyAdibhistallakSaNasya mAyikatvaM darzayAta samAsastu caturveti praayovaadstthaaprH| yo'yaM pUrvapadArthAdiprAdhAnyaviSayaH sa ca / bhautapUrdhyAtso'pi rekhAgavayAdivadAsthitaH29 - caturdhA avyayIbhAvatatpuruSadvandvabahubrIhibhedAt ayaM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasaarthnirnnyH| 55 pAyovAdaH bhUtapUrvaH hambhUH AyatastUH bAgAvivetyAdyasaGgrahAt tathA pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH uttarapadArthapradhAnastatpuruSaH ubhayapadArthapradhAnodvandraH anyapadArthapradhAno bahuvrIhirityAdilakSaNamApi prAyikam unmattagaGgaM sUpaprati arddhapippalI dvitrAH zazakuzapalAzamityAdau parasparavyabhicArAt tathAhiunmattagaGgamityavyayIbhAve pUrvapadArthaprAdhAnyAbhAvAdavyAptiH anyapadArthaprAdhAnyAbahuvrIhilakSaNAtivyAptizca "anyapadArthe ca saMzAyAmiti" samAsAt sUpapranItyavyayIbhAva uttarapadArthaprAdhAnyAttatpuruSalakSaNAtivyAptiravyayIbhAvAvyAptizca "supAtinA mAtrArthe " iti samAsAt apippalIta tatpuruSe pUrvapadArthaprAdhAnyasattvAdavyayIbhAvAtivyAptistatpuruSAvyAptizca / "arddha napuMsakamiti" samAsAt / evaM pUrvakAya ityAdau draSTavyam / dvitrAiti bahuvrIhAbubhayapadArthaprAdhAnyAd dvandvAtivyAptiH vahuvrIhyavyAptizca / zazakuzapalAzamityAdidanche samAhArAnyapadArthaprAdhAnyAbahuvrIhyativyApti IndrAvyAptizca syAditi bhAvaH / siddhAnte tvabyayIbhAvAdhikArapaThitatvamavyayIbhAvatvAmityAdi draSTavyam / asambhakAcaiSAmi- / tyAha / bhautapUrvyAdityAdi / rekhAgavayAdi niSThalAgRlAdAstavapazvalakSaNasvavadeteSAmapi na samAsalakSaNatvam / bodhakatA tu tadeva syAditi bhAvaH // 29 // ___ nanu pUrvapadArthaprAdhAnyAdi samAse suvacam tathAhi "samarthaH padavidhirita" sUtre bhASyakArairanekadhokteSvapi pakSeSu
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre / jahatsvArthAjahatsvArSapakSayorevaikArthIbhAvavyapekSArUpayoH parNyavasAnaM labhyate tatrAjahatsvArthapakSe uktavyavasthA nAsambhavinI - tyAzaGkAM manasikRtyAha jahatsvArthA'jahatsvArthe dve vRttI te punastridhA / bhedaH saMsargaubhayaM veti vaacyvyvsthiteH||30|| jahati padAni svArtha yasyAM sA jahatsvArthA pade varNavadttau padAnAmAnarthakyamityarthaH ayaM bhAvaH, samAsazaktyaiva rAjA - ziSTapuruSabhAnasambhave na rAjapuruSapadayorapi punastadbodhakatvaM kalpyam vRSabhayAvakAdipadeSu vRSAdipadAnAmiva anyathA rAjapadena vigrahavAkyasa rAzaH svAtatryeNopasthitisattvAdRddhasya rAjJaH puruSa ityatreva Rddhasya rAjapuruSaityasyApyApaceriti / ajahaditi na jahati padAni svArthayasyAM sA ajahatsvArthA ayamabhiprAyaH rAjapuruSAdisamAsAdau nAviriktA zaktiH kalpakAbhAvAt klRptarAjAdipadAdevArthopasthitisambhave tatkalpanasya gauravaparAhatatvAcca kRptazaktityAgo'pyaprAmANikaH kaspecata tathAcAkAGkSAdivazAt kRtazaktyaiva viziSTArthabodha: ayameva vyapekSApakSo matAntaratvena bhASyakArairuktaH nacAtra mate samAse Rddhasyeti vizeSaNAnvayApattiH " savizeSaNAnAM vRttirna vRttasya vA vizeSaNayogo neti " vArttikAt tathAcaitanmatavAdinAM pUrvottarapadArtha satvAtpUrvapadArthapradhAnaityAdivyavasthAsUpapAdoti bhAvaH / prasaGgAdvRttibhedamapi nirUpayati / te punA de 56
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasaarthnirnnyH| api vRttI trividhe vAcyatravidhyAt / vAcyamevAha / bhedaityAdi / bhedaH anyonyAbhAvaH tathA ca rAjapuruSaityAdAvarAjakIyabhinnaiti bodhaH / asyAvAcyatve ca rAjapuruSaH mundaraitivadAjapuruSodevadattasya cetyapi syAt / vAcyatve sadvirodhAvaM prayoga iti bhaavH| rAjasambandhavAnityeva zAbdamAnaM bhedastUcarakAlamupAtiSThataityAzayenAha saMsargaiti / vinigamanAvirahAdanAsvAmike'pi rAjapuruSaityAdiprayogApattizca manasikatyobhayaM vAcyamityAha / ubhayaM vati / tathA cArAjakIyabhiborAjasambandhavAMzcAyamiti bodhaH // 30 // _ vyapekSAvAdasyaivaMyukti bhASyaviruddhatvAttanmUlakaH pUrvapadArthapradhAna ityaayutsrgo'pyyuktH| kintu rekhAgavayanyAyenotsargo'pi paramparayaiva bodhakaityAzayena samAdhatte / samAse khalu bhinnaiva zaktiH paGkajazabdavat / bahUnAM vRttidharmANAM vacanaireva sAdhane / syAnmahadgauravaM tasmAdekArthIbhAva AzritaH31 ___ sabhAsaiti vRttimAtrepalakSaNam / "samarthaH padavidhiri " tyatra padamuddizya yo vidhiyate samAsAdiH sa samarthaH vigrahavAkyAbhidhAnazaktaH san sAdhuriti sUtrAthasya bhASyAllAbhAt / padoddezyakavidhitvaJca kRttaddhitasamAsaikazeSasanAcantadhAturUpAsu pazcasvApa vRttiSvastyeva / viziSTazaktyasvIkartRNAM mate duSaNaM zaktisAdhakamevetyAzayenAha pngkjshbdvditi| paGkajAna
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / karturapi yogAdevopasthitau tatrApi samudAyazaktirna sidhyet / naca padmatvarUpeNopasthitaye sA kalpyataiti vAcyam citragvAdipade'pi svAmitvenopasthitaye tatkalpanAvazyakatvAt / lakSaNayaiva tathopasthitiriti ceta paGkajapade'pi sA suvacA / evaM rathakArapade'pi tathA ca " varSAsu rathakAro'gnimAdadhIte " tyatrApi binA lakSaNAM kRptayogena brAhmaNAdiviSayatayaivopapattau tatkaviyA lpanAM kRtvA jAtivizeSasyAdhikAritvaM prakalpyApUrvvakalpanamayuktaM syAditi bhAvaH sAdhakAntaramAha vahUnAmiti vRtterdhama vizeSaNaliGgasaMkhyAdyayogAdayasteSAM vacanaireva sAdhane gauravamityarthaH ayaM bhAvaH viziSTazaktyasvIkAre rAjJaH puruSaityatreva rAjapuruSaityatrApi syAdvizeSaNAdyanvayaH rAjapadena svatantropasthitisattvAt vibhASAvacanaJca samAsaniyamavAraNAya kAmiti nanu " savizeSaNAnAmiti" vacanAnna vizeSaNAdyanvayaH vibhASAvacanaJca kRtamevetyAzaGkAM samAdhatte vacanaireveoti nyAyasiddhameva sUtram vyapekSAvivakSAyAM vAkyasya ekArthIbhAve samAsasyota svabhAvataeva prayoganiyamasambhavAt savizeSaNetyapi viziSTazaktau rAjJaH padArthakadezatayA'nvayAsambhavAt nyAyasiddhamiti bhAvaH ataeva vyapekSApakSamudbhAvya athaitasmin vyapekSAyAM sAmarthya yo'sAvekArthIbhAvakRto vizeSaH sa vaktavyaiti bhASyakAreNa dUSaNamapyuktam // 31 // tathA dhavakhadirau, niSkauzAmbigaratho ghRtaghaTo gur3adhAnAH kezacUr3a : suvarNAlaGkAro dvidazAH saptaparNa ityAdAvitaretarayo
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasaarthnirnnyH| gAdikAntayuktapUrNamizrasaGghAtavikArasucpratyayalopo, vIpsAparthovAcaniko vAcyaityatigauravaM syAditi dUSaNAntaramAha cakArAdiniSedho'tha bahuvyutpattibhaJjanam / kartavyaM tenyAyasiddha tvasmAkaM taditi sthitiH| AdinA ghanazyAmaH haMsagamanaityAdAvivAdInAM pUrvoktAnAca saMgrahaH dUSaNAntaramAha bahuvyutpattibhaJjanamiti ayamAzayaH citragurityatra svAmyAdipratItiranubhavasiddhA naca tatra lakSaNA prAptodakogrAma ityAdau tadasambhavAt prAptikarSabhinnamudakamityAdivodhottaraM tatsambandhigrAmalakSaNAyAmapyudakartRkamAptikAmagrAmaityarthAlAbhAt prAptati ktapratyayasyaiva karthakasya karmaNilakSaNati cettarhi samAnAdhikaraNamAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpatterudakAbhimaprAptikammati syAt anyathA samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpattibhaGgApatteH prApterdhAtvarthatayA kartRtAsambandhena bhedenodakasya tatrAnvayAsambhavAca anyathA devadattaH pacyataityatra kartRtAsambandhena devadattasyAnvayasambhavenAnanvayAnApatteH athodakAbhinnakartRkA prAptiriti vodhottaraM tatsambandhigrAmo lakSyataiti cena prApterdhAtvarthatayA tArthakatIreM prati vizaSyatAyA asaMbhavAt prakRtipratyayayoH pratyayArthaprAdhAnyamiti vyutpatteH prAptapade prAptarvizeSyatvetasyAeva nAmArthatvenodakena samamabhedAnvayApattezca evamUr3harathaH upahRtapazuH uddhataudanA bahupAciketyAdAvApa daSTavyam atra hi rathakarmakavahanakartA, . pazukarmakopaharaNoddezyaH, odanakarmakoddharaNA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / vadhiH bahupAkakartradhikaraNamiti bodhAbhyupagamAt atiriktazatipakSe ca ghaTatvaviziSTe ghaTapadasyevodakakartRkaprAptikarmatvAvaziSTe prAptodakaityAdisamudAyazaktyaiva nibrvAhaiti bhaavH|| 32 // sAdhakAntaramAha / aSaSThyarthabahuvrIhau vyutpattyantarakalpanA / klRptatyAgazcAsti tava tatkiM zaktiM na kalpayeH 33 ayaM bhAvaH / citragurityAdiSu citragavInAM svAmyAdipra sItirna vinA zaktimupapadyate / naca tatra lakSaNA sAhi na citrapade citrasvAmI gauriti vAghApatteH / nApi gopade gosvA mI citra ityanvayabodhApatteH / citrAdimAtrasya lakSyaikadezatvena tatra gavAderanvayAyogAt / naca citrAbhinnA gauriti zaktyupasthApyayoranvayabodhottaraM tAdRzagosvAmI gopadena lakSyate iti vAcyam / gopadasya citrapadasya vA vinigamanAviraheNa lakSakatvAsambhavAt / naca gopade sAkSAt sambandhaeva vinigamakaiti vAcyam / evamapi prAptodakaH kRtavizva ityAdyaSaSThayarthabahu vinigamakAprApteH / yaugikAnAM katrAdyarthakatayA sAkSAtsambandhAvizeSAt / naca padadraye lakSaNeti naiyAyikoktaM yuktam bodhAvRttiprasaGgAt / naca parasparaM tAtparyyagrAhakatvAdekasyaivaikadA lakSaNA na dvayoriti na bodhAvRtti riti vAcyam / evamapi vinigamanAvirahatAdavasthyana lakSaNAyA asambhavAt / naca caramapade eva sA pratyayArthAnvayAnurodhAt pratyayAnAM sannihinapadArthagata svArthabodhakatvanyutpateriti vAcyam / evaM hi
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaasaarthnirnnyH| 61 bahuvrIyasambhavApatteH "anekamanyapadArtha" ityanekasubantAnA. manyapadArthapratipAdakatvena tadvidhAnAt / kina evaMsati ghaTAdipadeSvapi caramavarNa eva vAcakatAkalpanA syAt pUrvapUrvavarNAnAM tAtparyagrAhakatvenopayogasambhavAt / evaM sati caramavarNamAtrazravaNe'rthabodhApattiriti cedatrApyudakapadamAtrazravaNAdarthapratyayApattistulyetyanyatra vistrH| evaJca aSaSThayarthabahubrIhau ( vyutpatyantarakalpanA ) uktayuktaH agatyA zaktyantarakalpanetyarthaH ( kRptatyAgaH) ityasya klaptazaktyopapattiriti vyutpattityAgazca (tavAsti) (tatkim ) sarvatra samAse zaktiM na kalpayeriti vAkyArthaH / yattuvyapekSAvAdinA naiyAyikamImAMsakAdayaH na samAse zaktiH rAjapuruSaityAdau rAjapadAdeH sambandhilakSaNayaiva rAjasambandhyabhinnaH puruSaiti bodhopapatteH / ataeva rAjJaH padArthakadezatayA na tatra shobhnsyetyaadivishessnnaanvyH| navA ghanazyAmoniSkauzAmbirgorathaityAdauivAdiprayogApattiH uktArthatayA ivakrAntAdipadaprayogAsambhavAt na vA"vibhASati"sUtrAvazyakatvam lakSaNayA rAjasambandhyabhinnaH puruSaiti bubodhayiSAyAM samAsasya, rAjasambandhavAniti bubodhayiNAyAM vigrahasyetyAdiprayoganiyamasambhavAt nApi paGkajapadaprativandI zaktisAdhikA tatrAvayavazaktimajAnatopi bodhAt naca zaktyagrahe lakSaNayAtebhyoviziSTArthapratyayaHsambhavatiataevarAjA dipadazaktyagrahe rAjapuruSazcitragurityAdau na bodhaH naca citragurityAdau lakSaNAsambhave'pyaSaSThapardhavahuvrIhI lakSaNAyA asambhave bahuvyutpattibhaJjanApateriti vAcyam prAptodakaityAdAvudaka
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / pade eva lakSaNAsvIkArAt pUrvapadasya yaugikatvena tallakSaNAyA dhAtumatyavatadarthajJAnasAtayA vilamvitatvAt pratyayAnAM samihitapadArthagatasvArthabodhakatvavyutpattyanurodhAca ghaTAdipade cAtiriktA zaktiH kalpyamAnA viziSTe kalpyate viziSTasyaira saGketitatvAt bodhakatvasyApi pratyekaM varNeSvasatvAt / prakRte cAtyantasannidhAnena pratyayArthAnvayasaulabhyAyottarapade eva sA kalpyata iti vizeSaH svIkRtazca ghaTAdipade pApa caramavarNasyaiva vAcakatvaM mImAMsakammanyarityAhuH aocyate samAse zaktyasvIkAre tasya prAtipadikasaMjJAdikaM na syAt arthavattvAbhAvAt " arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikami" tyasyA'pravRtteH na ca "kRttaddhitasamAsAzce" tyatra samAsagrahaNAt sA, tasya niyamArthatAyA bhASyasiddhAyA vaiyAkaraNabhUSaNe spaSTaM pratipAditatvAt samAsavAkye zaktyabhAvena zaktyasambandharUpalakSaNAyA apyasambhavena lAkSaNikArthavattvasyApyasaMbhavAt / __ atha tiptasjhi ityArabhya Gyossubiti tippatyAhArobhASyasiddhaH tamAdAyA'tipAtipadikamityeva sUtryatAm kRtamarthavadAdisUtradvayana samAsagrahaNazca niyamArthamastu tathA ca suptiGantabhinna prAtipadika mityarthAtsamAsasyApi sA syAditi cettathApi pratyekaM varNeSu saMzAvAraNAyA'rthavatvA''vazyakatvena samAsA'vyAptitAdavasthyameva tathA ca prAtipadikasaMjJArUpaM kAThamevArthavasvamanumApayati dhUma Iva vahnim kizcaivaM cinagumAnayetyAdaukarmatvAcananvayA''pattiH pratyayAnAM prakRtyAnvita
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAsArthanirNayaH / svArthabodhajanakatvavyutpatteH viziSTottarameva pratyayotpatterviziSTasyaiva prakRtitvAt yattu samahitapadArthagata svArthabodhakatvavyutpattireva kalpyata iti tanna upakubhbhaM arddhapippalItyAdau pUrvapadArthe vibhaktyarthAnvayena vyabhicArAt na ca tatrApi samidhAnameva AnuzAsanikasannidhervivakSitatvAt tathA ca yatpadotaraM yAnuziSTA sA tadarthagataM svArtha bodhayati samAse ca samasyamAnapadottaramevAnuzAsanamiti vAcyam / arthavatsUtreNa vi - ziSTasyaiva vibhaktyanuzAsanAt / atha prakRtitvAzraye vibhaktyanvayaityeva kalpyataiti cettarhi paGkajamAnaya daNDinaM pazya zUlinaM pUjayetyAdau paGkajadaNDazUleSvAnayanadarzanapUjanAderanvayaprasaGgAt aghaTamAnayetyatra ghaTepyAnayanAnvayApattezva / naca daNDAdInAM vizeSaNatayA na tatrAnayanAdyanvayaH / pAkAnIlaH dharmmAsukhI ityAdau pAkadharmAdihetutAyA rUpasukhAdAvananvayaprasaGgAt yacca prakRtyarthatvaM tajjanyajJAnaviSayatvamAtraM taccAtrAviruddhamiti tanna ghaTaM pazyetyatra ghaTapadAtsamavAyenopasthitAkAzavAraNAya vRttyA prakRtyarthatvasyAvazyakatvAt / atha pratyayaprAgvarttipadaja nyopasthitivize'yatvaM prakRtyarthatvamiti cenna gAmAnayati kRSNo daNDenetyatra kRSNe tRtIyArthAnvayaprasaGgAt / atha samasyamAnapa dArthabodhakatvaM samAsottaravibhakteH kalpyataiti cenna akRtakalpa nAM kRpta vyutpattityAgaJcApekSya samudAyazaktikalpanasyaiva yukta tvAditi dik / api ca samAse viziSTazaktyasvIkAre rAja puruSacitraguH nIlotpalamityAdau sarvvatrAnanvayaprasaGgaH / rAja 63
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 vaiyaakrnnbhuussnnsaare| padAdeH sambandhini lakSaNAyAmapi taNDulaH pacatItyAdau karma tvAdisaMsarmeNa taNDulAdeH pAkAdAvanvayavAraNAya prAtipadikA prakArakabodhaM prati vibhaktijanyopasthitehetutAyA Avazyaka tvAt puruSAdestathAtvAbhAvAt / taNDulaH zubhraityAdau ca prAti padikArthakaprathamArthe taNDulAdestasya.pa zukle abhedenaivaanvyH| zubhreNa taNDulenetyAdau ca vizeSaNavibhaktirabhedArthA pArNiko vAnvaya iti naatipuusnggH| tathA ca samAse parasparamanvayAsa mbhavAdAvazvikaiva samudAyasya tAdRze viziSTArthe shktiH| kina rAjapuruSaityAdeH sambandhini sambandhe vA lkssnnaa| nAyaH rAjJaH puruSaiti vivaraNavirodhAt samAnArthakavAkyasyaiva vigrahatvAt / anyathA tasmAcchaktinirNayona syAt nAnyaH rAjasamvandharUpaH puruSaiti bodhapUsaGgAt viruddhavibhaktirahitaprAtipadikArthayorabhe dAnvayavyutparityAdiM pUpazcitaM vaiyAkaraNabhUSaNe / ataeva "vaSaTkartuH pRthamabhakSa" iyatra na bhakSamuddizya prAthamyavidhAnaM yuktam ekapUsaratvabhaGgAporiti tRtIye, "H sviSTakRtaM yaja tI" tyatrAGgAnuvAdena na tritvavidhAnaM yuktam ekapUsaratvabhaGgA patteriti dazame ca nirUpitaM saGgacchate / saGgacchate cAruNAdhi krnnaarmbhH| anyathA "aruNayA ekahAyanyA piGgAkSyA somaM krINAtItyatAruNyapadavaditarayorapi ekatvAdiguNamAtRvAcaka tayA amUtvAt krINAtau karaNatvAsambhavasya tulyatvAdAruNya syaiva vAkyA dazakAyA asambhavAditi apazcitaM bhUSaNe tasmA samAsazaktipakSo jaiminIyaravazyAbhyupeyaityAstAM vistrH||33||
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 smaasshktinirnnyH| rAjapuruSaityAdau rAjA cAsau puruSazcetyeva vigrahaH / citragurityAdau ca citrANAM gavAmayamityeva samAnArthAnurodhAt / yadyapi prathamAntAnAmeva bahubrIhiriti" zeSobahubrIhiriti mUtrAllabhyate iti prAthamAntaM pakSe vAkyaM citrA gAvoyasyetyevaM sambhavatyeva / SaSThIti samAsavidhAnAdrAjJaH puruSaiti ca pakSe vAkyam tathApi tasya na vigrahatvam bhinnArthatvAt kintUktasyaiveti mImAMsakAH / tAn prasaGgAnirasyati / AkhyAtaM taddhitakRtoryatkiJcidupadarzakam / guNapradhAnabhAvAdau tatra dRssttovipryyH||34|| taddhitakRtoryatkiJcidarthabodhakam vivaraNamAkhyAtaM tat bipryyodRssttH| tathA hi / AkSikaH kumbhakAraityatAkSakaraNakabyApArAzrayaH kumbhotpattyanukUlavyapArAzraya iti bodhaH / akSairdIvyati kumbhaM karotItyatrAkSakaraNikA devanAnukUlA bhAvanA kumbhotpattyanukUlA bhAvaneti bodhH| kRtpatyayekArakANAmAkhyAte ca bhAvanAyAH prAdhAnyaM vadatomImAMsakasyApIti guNapradhAnabhAvAMzavyatyAso na vivaraNatvabAdhakaiti nAtU pAkSikasya citrAgAvo yasyetyAdorvagrahatve bAdhakamastIti bhAvaH // 34 // nanvastUktarItyA sarvatra samAse zaktirastu ca tathA vigrahastathApi SaSTItatpuruSakarmadhArayayoH zaktimattvAvizeSAniSAdasthapatyadhikaraNasiddhAntasiddhirna syAt ityata Aha / paryavasyacchAbdabodhAvidUraprAkkSaNAsthite / shktighe'ntrnggtvvhirnggtvcintnm||35||
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre / paryavasyaMzvAsau zAbdabodhazca tasmAdavidUrazvAsau prAkkSafe | tadAnIntanalAghavamAdAyAdhikaraNAvirodhaityarthaH / ayaM bhAvaH niSAdasthapatipadaM samAsazaktipakSe niSAdarUpe niSAdAnAJca sthapatau niSAdasvAmike puruSAntare cetyevaM sarvvatra zaktatvAnnAnArthakam / tathA caM "nAnArthe tAtparyyAdvizeSAvagati" riti nyAyena tatkalpanAyAM padadvaye pUrvopasthitArthe evopasthityAdilAghavAt tatkalpanamiti / pareSAmapi sIta tAtparye yaSThIH pravezayetivallakSaNAyAduvAratvAttAtpayryameva kalpayakoTau avaziSyataiti dik ||35|| iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre samAsazaktinirUpaNam / 66 zaktiprasaGgAdasyAH svarUpamAha / indriyANAM svaviSayeSvanAdiryogyatA yathA / anAdirarthaiH zabdAnAM saMbandho yogyatA tathA 36 indriyANAM cakSurAdInAM svaviSaye cAkSuSAdiSu ghaTAdiSu yathAnAdiryogyatA tadIyacAkSuSAdikAraNatA tathA zabdAnAmapi athaiH saha tadbodhakAraNa yogyatA saiva zaktirityarthaH / nanu na bodhakAraNatvamanAdibhUtaM zaktiH AdhunikadevadattAdipade tadabhAvAt anyathA pitrAdisaGketAjJAne'pyanvayabodhaprasaGgaH lAkSaNikAtivyAptezceti saGketajJAnamapi heturvAcyaH / tathAcAva zyakatvAtsa eva zaktirastu sa cAdhunike pitrAdergavAdau cezvarasyota cet atrocyate saGketona svarUpeNa hetuH agRhItazaktikAda
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma rthbodhprsnggaat| nApi sAmAnyatojJAtaHprameyatvAdinAtajJAne'pi bodhaprasaGgAt nApi saGketatvena tajjJAnaM hetuH gavAdipadeSvIzvarAdeH saGketatvena tajjJAnazUnyAnAM laukikarmAmAMsakAdInAM tadarthabodhajanakatvagrahavatAmeva bodhena vyabhicArAt / na cArthIjanakatAvacchedakatvena tajjJAnaM hetuH tato'pi lAghavenArthavodhajanakatvenaiva hetutaayaamsmtpksssiddhH| na cAdhunikadevadattAdau saGketajJAnAdeva bodhenAsya vybhicaarH| tatApIda padamenamartha bodhayatvitIcchAgrahe pade tadarthabodhakatvasyAvagAhanena vyabhicArAbhAvAt / naca svAtantryeNabodhakatAjJAnaM kAraNaM vAcyam anyathA nedaM taddhIjana kamiti jAnato'smAcchabdAdayamarthobuddho'neneti jAnatastadgrahApatteriti vAcya nedaM taddhIjanakamiti grahavatobAdhena pade paragrahaM jAnatopi tadgrahAsambhavAt / anyathA bhrAntijJasyApi bhrAntatvApatteriti / idazcArthadhIjanakatvaM pitrAdisaGketajJAnAt gRhyate atastajjJAnAtpUrvaM na bodhH|naapi lAkSaNikocchedApattiriSTatvAt zaktigrAhakavyavahArasya mukhyalakSyasAdhAraNyAt / kiJca pratyakSAdinanyopasthiteH zAbdabodhAnaGgatvAt zAbdabodhaM pratizaktijanyopasthiterlakSaNAjanyopasthitezca kAraNatvaM vaacym| tathA ca kAryakAraNabhAvadvayakalpane gauravaM syAt / asmAkaM punaH zaktijanyopasthitatvenaiva hetuteti lAghavam / Apa ca lakSaNAvRttisvIkAre kAryakAraNabhAvasya pratyekaM byabhicAraH / zaktijanyopasthiti vinApi lakSaNAjanyopasthititaH zAbdavodhAt / na cAvyavahitottaratvasambandhena tattadupasthitimattvaM kAryatAva
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / cchedakaM tattadupasthititvazca kAraNatAvacchedakam anantakAryakAraNabhAvaprasaGgAt / kiJca padArthopasthitiM pratyapi zaktijJAnatvena lakSaNAjJAnatvena ca hetutetivyabhicAro gauravazca prAgvadeva drssttvym| nacedaM padametadarthabodhakAmiti zaktijJAnakAryakAraNabhAvakalpane'pi tattadarthabhedenAnekakAryakAraNabhAvakalpane gauravam tavApi samAnam parasparavyabhicAravAraNAyAvyavahitottaratvaghaTitatve ca sutarAmiti vAcyam, zaktibhramAnurodhena tattatpadatattadathebhedena kAryakAraNabhAvAnantyasya tavApi sAmyAt / lakSaNAkAryakAraNabhAvakalpanAgauravaM paraM tavAtiricyate / atha vRttijanyopasthititvenaiva zAbdabodhahetutA bRttijJAnatvena ca padArthopasthitikAraNatetvevaM mayA vAcyamiti cenna zaktilakSaNAnyataratvasya zAbdabodhahetupadArthopasthityanukUlapadapadArthasambandhatvasya vA vRttitvasya kAraNatAvacchedakatvAt zaktitvamapekSya gauravAt zAbdabodhahetutAvacchekapadArthopasthiAtahetuvRtterajJAne tadghaTitakAryakAraNabhAvagrahasyAsambhavAt / atha mamApi zaktijJAnatvenaiva hetutA zakyasambandharUpala kSaNAyAM zakterapi pravezAditi cenna / zaktijJAnapadArthopasthityo kAryakAraNabhAve samAnaviSayatvasyAvazyakatvAt-anyathA gaGgAtIrayoH sambandhAgrahavato gaGgApadazaktiM jAnatopi gaGgAyAM ghoSa iti vAkyAttIrabodhaprasaGgaH zaktijJAnasya hetoH sattvAt / apica ghaTamAnayeti vAkyaM hastinazca smarato ghaTapadAdibhyo ghaTAdeH gajAddhastipakasya ca samUhAlambanasmaraNavato ghaTAnayanavaddhastipakasyApi zAbdabodhApattiH samUhAlambanarUpAyAM padArthopasthitau padajanyatvasattvAt / tathA ca viSa
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ . shktininneyH| yatayA zAbdabodhaM prAti tadazaviSayakavRttijanyopasthitiheturiti vAcyam evaJca lakSaNAyA api zaktijJAnatvena hetutvamasambhavIti / etena zaktiprayojyaivopasthitihetu riti na lakSaNAjJAne kAryakAraNabhAvAntaraM mamApIti parAstam prayojyatvasyAnatimasaktasya durvacatvAccetyAdi vistareNa prapazcitaM bhUSaNe / / 36 // nanvevaM bhASAditobodhadarzanAdvodhakatArUpA zaktistatrApi syAt tathA ca sAdhutApi syAt / zaktitvasyaiva sAdhutAyA vyAkaraNAdhikaraNe pratipAdanAdityAzaGkA dvidhA samAdhatte / asAdhuranumAnena vAcakaH kaizcidiSyate / vAcakatvAvizeSe vA niyamaH punnypaapyoH|37 (asAdhuH anumAnena)sAdhuzabdamanumAya vAcakaH bodhakaH kaizcidiSyate / tathA ca lipivatteSAM sAdhusmaraNaevopayogo natu sAkSAttadvAcakatvamatona sAdhutvamiti bhaavH| uktaM hi vaakypdiiye| te sAdhuSvanumAnena prtyyotpttihetvH|| tAdAtmyamupagamyeva zabdArthasya prakAzakAH / na ziSTairanugamyante paryAyA iva sAdhavaH / na yataH smRtizAstreNa tsmaatsaakssaadvaackaaH| / ambAmbati yathA bAlaH zikSamANaH prabhASate / avyaktaM tadvidAM tena vyakta bhavati nirNayaH / evaM sAdhau prayoktavye yo'pabhraMzaH prayujyate / tena sAdhuvyavahitaH kazcidartho'bhidhIyate iti
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre / nanvapabhraMzAnAM sAkSAdavAcakatve kiM mAnam zaktikalpakavyavahArAdestulyatvAditi cettattadezabhedabhinneSu teSu teSu zaktikalpane gauravAt / naca paryAyatulyatA zaGkayA teSAM sarvvadezeSvekatvAdvinigamanAviraheNa sarvvatra zaktilpanA na hi apabhraMze tathA, anyathA bhASANAM paryAyatayA gaNanApatteH / evaJca zaktatvamevAstu sAdhutvamiti naiyAyikamImAMsakAdinAM matenaiva draSTavyam / idAnIM svamatamAha | vAcakatvAvizeSeveti / ayaM bhAvaH / apabhraMzAnAmazaktatve tatobodhaeva na syAt / naca sAdhusmaraNAttato bodhaH tAnaviduSAM pAmarANAmapi bodhAt teSAM sAdhorabodhAcca / naca zaktibhramAttebhyobodhaH bodhakatvasyAbAdhena tadgrahasyAbhramatvAt / IzvarecchA zaktiriti mate'pi sanmAtraviSayiNyAstasyA bAdhAbhAvAt / zakteH padapadArthavizeSaghaTitAyA bhramAsambhavAcceti / uktaJca vAkyapadIye / 70 pAramparyAdapabhraMzA viguNeSvabhidhAtRSu / prasiddhimAgatA yena teSAM sAdhuravAcakaH / devI vAgvyavakIrNeyamazaktai rabhidhAtRbhiH / anityadarzinAntvAsminvAde buddhiviparyayaiti / (avAcakaH) abodhakaH (buddhiviparyayaH) eta eva vAcakA nAnye iti viparyaya ityarthaH / kiJca vinigamanAvirahAdbhASaNayAmapi zaktiH / naca tAsAM nAnAtvaM doSaH / saMskRtavanmahArASTrabhASAyAH sarvvatraikatvena pratyekaM vinigamanAvirahatAdavasthyAt / kiJcAnupUrvI pade'vacchedikA sA ca paryAyeSviva bhASAyA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ shktinirnnyH| 71 mapyanyAnyaiveti kastayovizeSaiti vibhAvyaM suuribhiH| tathA ca saMskRtavadbhASAyAH sarbatraikatvena pratyeka zabdAH zaktAeva / naca paryAyatayA bhASANAM gaNanApattiH sAdhUnAmeva koSAdau vibhAgAbhidhAnAt / nanvenaM sAdhutA teSAM syAdityata Aha / niyamaiti / puNyajananabodhanAya sAdhUnAM, sAdhubhirbhASitavyamiti vidhiH pApajananabodhanAya nAsAdhubhiriti nissedhH| tathA ca pugyajananayogyatvaM sAdhutvam / pApajananayogyatvamasAdhutvam / tatra janakatAvacchedikA ca jaatiH| tajjJApakaJca koSAdi vyAkaraNAdi ca / evameva ca rAjasUyAdebrAhmaNe phalAjanakatvavadgavAdizabdAnAM nAzvAdau sAdhutvamiti saGgacchate / AdhunikadevadattAdinAnAmapi vyakSaramityAdibhASyeNa vyutpAditatvAtsAdhutvam / evazca yaH zabdoyatrArye vyAkaraNe vyutpAditaH sa tatra sAdhurita paryyavasitaMm / gauNAnAM guNe vyutpAdanAttatpuraskAreNa pravRttau sAdhutvamevaM / AdhunikalAkSANakAnAntvasAdhutvamiTameva / ataeva brAhmaNAya dehItyarthe brAhmaNaM dehItyAdikaM lakSaNayApi na sAdhu ityAdi vistareNa apazcitaM bhUSaNe // 37 // atiriktazaktehopAyamAha / sambandhizabde sambandho yogyatAMprati yogyatA smyaadyogytaasvinmaataapitraadiyogyvt| ( sambandhaH ) viSayaH ( yogyatAM prati yogyatA ) sambandhizabdaM prati yogyatAviSaya iti samayAt yogyatAsaMvit
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / zaktigrahaH ghaTapadamatra yogyametatsambandhIta vyavahArAtsA grAhye-' tyarthaH // 38 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre zaktinirNayaH / naarthamAha / nasamAse cAparasya praadhaanyaatsrvnaamtaa| AropitatvaM nadyotyaM naaso'pytisrvvt| nasamAse aparasya uttarapadArthasya prAdhAnyAtsarvanAmatA sidhyatIti zeSaH / ataeva Aropitatvameva nadyotyamityabhyupeyamiti shessH| ayaM bhAvaH asarvaityAdAvArApitaH sarvaityarthe sarvazabdasya prAdhAnyAbAdhAtsarvanAmatA siddhyati / anyathA atisarcaityatreva sA na syAt ghaTonAstItyAdAvabhAvaviSayakabodhe tasya vizeSyatAyAeva darzanAt asmadrItyA ca sa Arthobodho mAnasaH tathAcAsarvasmai ityAdyasiddhiprasaGgrahati atra cAropitatvamAropaviSayatvam AropamAtramoM viSayatvaM saMsargaiti niSkarSaH dyotyatvoktinipAtAnAM dyotakatvamabhipretya // 39 // ___ ghaTonAsti abrAhmaNa ityAdAvAropabodhasya sAnubhavaviruddhatvAtpakSAntaramAha // abhAvovA tadartho'stu bhASyasya hi tadAzayAt vizeSaNaM vizeSyovA nyaaytstvvdhaarytaam||
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ narthnirnnyH| tadarthonaarthaH arthapadaM dyotyavAcyatvapakSayossAdhAraNyena kIrtanAya bhASyasyota tathA ca naJ sUtre mahAbhASyam nivRttapadArthakaiti nivRttaM padArthoyasya napuMsake bhAve kta iti ktaH abhaavaarthkityrthH| yattu nivRttaH padArthoyasminnityarthaH sAdRzyAdinAdhyAropitabrAhmaNyAH kSatriyAdayo'rthA yasyetyarthaiti kaiyaTaH tanna AropitabrAhmaNyasya kSatriyAderanabvAcyatvAt / anyathA sAdRzyAderapi vAcyatApatteH / yattu tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa| ' aprAzastyaM virodhazca naarthAH SaT prakIrtitA iti / paThitvA abrAhmaNaH apApam anazvaH anudarA kanyA a. pazavovA anye go'zvebhyaH adharma ityudAharanti tattvArthakArthamabhipretyati spaSTamanyatra / bizeSaNamiti pratiyoginIti zeSaH / tathAca sarvapade sarvanAmasaMjJA / " anekamanyapadArthe " "sevyate'nekayAsannatApAGgayA" ityAdAvekazabdArthaprAdhAnyAdekavacananiyamaH / abrAhmaNa ityAdAvuttarapadArthaprAdhAnyAttatpuruSam / atvaM bhavasi anahaM bhavAmItyAdau puruSavacanAdivyavasthA copapadyate anyathA tvadabhAvomadabhAvaitivadabhAvAMze yuSmadasmadoranvayena yuSmatsAmAnAdhikaraNyasya tivasattvAtpuruSavyavasthA na syAt / asmanmate ca bhedapratiyogitvAdabhinAyikA bhavanakriyetyanvayAtsAmAnAdhikaraNyaM nAnupapannamiti bhAvaH / vizeSyoveti pratiyoginIti zeSaH / ayaM bhAvaH gauNatve'pi nasamAse "etattadoH sulopo'koranaJ samAse
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 vaiyaakrnnbhuussnnsaare| halIti" jJApakAtsarvanAmasaMjJA nAnupapanA / asaH ziva ityatra sulopavAraNAyAnaJ samAsaiti hi vizeSaNam / naca tatra tacchabdasya sarvanAmatAsti gauNatvAt / akorityakajvyAvRtyA sarvanAnnoreva tatra grahaNalAbhAttathAcAnaJ samAsaiti jJApakaM suvacam / / anekamanyapadArthe ityAdAvekavacana vizeSyAnurodhAt / " mubAmantrite parAGgavatvare" ityato'nuvartamAnamugrahaNAt vizeSyamekavacanAntameva / kizcAnekazabdAta dvivacanopAdAne bahUnAM, bahuvacanopAdAne dvayoHbahuvrIhirna sidhyedityubhayasaMgrahAyaikavacanaM jAtyabhiprAyamautsargikaMvA sevyate'nekayetyatrApi yoSayeti.vizeSyAnurodhAtmatyekaM sevanAnvayabodhanAya caikavacanaM na tUttarapadArthaprAdhAnyaprayuktam / ataeva patantyaneke jaladherivormayaityAdikamapi sUpapAdam / atvaM bhavasItyAdau yuSmadasmadbhine lakSaNA naJ dyotakaH tathA ca bhinna yuSmadarthena tiGaH sAmAnAdhikaraNyAtpuruSavyavasthA / tvadbhinnAbhinnAyikA bhavanakriyeti zAbdabodhaH / evaM na tvaM pacasi ityatra tvdbhinnaashrykpaakaanukuulbhaavnaabhaavH| ghaTonAstItyatra ghaTAbhinnAzrayakAstitvAbhAva iti rItyA bodhaH asamastanatraH kriyAyAmevAnvayAt / sacAbhAvo'tyantAbhAvatvAnyo. nyAbhAvatvAdirUpeNa zakyaH tattadrUpeNa bodhAdityAyanyatra vistrH|| 40 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre naarthanirNayaH /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 nipaataarthnirnnyH| prAdayodyotakAzcAdayovAcakA iti naiyAyikamatamayuktam vaiSamye bIjAbhAvAditi dhvanayabhipAtAnAM dyotakatvaMsamarthayate / dyotakAH prAdayo yena nipAtAzcAdayastathA / upAsyete hariharau lakArodRzyate ythaa||41|| yena hetunA prAdayodyotakAstenaiva hetunA cAdayonipAtA stathA ghotakA ityarthaH / ayaM bhaavH| IzvaramanubhavatItyAdAvanubhavAdiH pratIyamAno na dhAtvarthaH bhavatItyatrApyApatteH / nopasargArthaH tathA satyaprakRtyarthatayA tatrAkhyAtArthAnanvayApatteH pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvavyutpatteH anugacchatItyAdau anubhvaadiprtyyaaptteshc| na viziSTArthaH gaurvaat| tathA ca dhAtoreva vidyamAnatvAdivAcakasyAstu lakSaNA upasargastAtparyagrAhaka ityastu / tathA ca tAtparyagrAhakatvameva dyotakatvamiti / tacca cAdiSvapi tulyam caitramiva pazyatItyAdau sAdRzyaviziSTaM caitrapadalakSyam ivazabdastAtparyagrAhaka ityasya suvctvaaditi| svayaM yuktyantaramAha / upAsyete iti / atra hyupAsanA kimupasargArthaH viziSTasya dhAtumAtrasya vA / nAyaH tathA sata svArthaphalavyaghi karaNavyApAravAcakatvarUpasakarmakatvasyAsdhAtorupAsanArUpaphalavAcakatvAbhAvAdanApattestataH karmaNi lakArona syAt / na dvitIyaH gauravAt / tRtIye tvAgata dyotakatvaM tAtparyagrAhakatvalAbhAt iti bhAvaH / dRzyate ityatra karmaNIti shessH||12|| taccAdiSvapi tulyamityAha /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / tathAnyatra nipAte'pi lakAraH karmmavAcakaH / vizeSaNAdyayogo'pi prAdivaccAdike samaH // 42 1 ( anyatra ) sAkSAt kriyate alaGkiyate urIkriyate zivaityAdau atrApi dhAtostattadarthe karmmaNi lakArasiddhyarthaM tattadarthavAcakatvaM vAcyamityupasargavaddyotakatvamamISAmapItyarthaH / yadyapi kRdhAtoH sakarmakatvamastyeva tathApyeSvartheSu sakarmakatA na syAt / anyathA vAyurvvikurute saindhavA vikurvvata ityatrApi syAditi bhAvaH / athopAsanA sAkSAtkArAdiH nipAtortho'stu " sAkSAtpratyakSa tulyayori " ti koSasvarasAt tadanukUlonyApAraeva dhAtvartho'stu svasvayuktanipAtAnyatarArthaphalavyadhikaraNavyApAravatvaM sakarmakatvamapi suvacamiti dRSTAntadASTAntikA - vayuktAviti nedaM sAdhakamiti cenna / nAmArthadhAtvarthayorbhedena sAkSAdanvayAsambhavenanipAtadhAtvarthayoranvayAsambhavAt / anyathA taNDulaH pacatItyatrApi karmmatayA taNDulAnAM dhAtvarthe'nvayApateriti / kiJca prAdInAM vAcakatve bhUyAn prakarSaH kIdRzo nizraya itivadbhUyAn ma, kIdRzonirityapi syAt / asmanmate prAderanakatvAnna tadanvaya ityataeva dyotakatA teSAM syAditi / sAdhakAntaramabhipretyAha / vizeSaNeti / zobhanaH samuccayo draSTavya itivacchobhana zca draSTavyaityasyApattestulyasamAdheyatvAditi bhAvaH Apa ca nipAtAnAM vAcakatve prAtipadikArthayorvinA SaSThayAdikaM bhedenAnvayAsambhavaH | anyathA rAjA puruSa ityasya rAjasambandhI puruSaityapyApaterityabhipretyAha AdIti / dhavakhadirayoH
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 nipaataarthnirnnyH| samuccayaitivaddhavasya ca khadirasya cetyeva syAditi bhAvaH / / 2 / - nanu prAtipadikArthayorabhedAnvayabodhe vibhaktijanyopasthiti heturiti kAryakAraNabhAvo nipAtAtiriktaviSayaeveti noktadoSa ityAzaGkayAha / padArthaH sadRzAnveti vibhAgena kadAcana / nipAtetarasaGkoce pramANaM kiM vibhaavy||43|| ___ (sadRzA) sadRzena samAnAdhikaraNeneti yAvAt / (anveti) abhedeneti zeSaH / ( vibhAgena ) asadRzena / asamAnAdhikaraNeneti yAvat / ayamarthaH samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedAnvayavyutpatti nipAtAtiriktaviSayeti kalpane mAnAbhAvo gauravazca / asmAkaM nipAtAnAM dyotakatvAdanvayaeva nAstIti nAyaM doSaH ataeva ghaTonAstItyAdau ghaTapadaM tatpratiyogike lAkSaNikImati naiyAyikAH // 43 // * api ca nipAtAnAMvAcakatve kAvyAdAvanvayona syAditi sAdhakAntaramAha / zarairupairivodIcyAn uddhariSyan rasAniva / ityAdAvanvayona syAtsupAJca zravaNaM ttH|44| atrosrasadRzaiH zaraiH rssdRshaanudiicyaanuddhrissyaannityrthH| ayazcosrAdizabdAnAM tatsadRzaparatve ivazabdasya dyotakatve saGkacchate / anyathA pratyayAnAM prakRtyAnvitasvArthabodhakatvavyutpa ttivirodhaH / tathAhi / unairiti karaNe tRtIyA / na cosro'tra
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 vaiyAkaraNabhUSaNasAre | karaNam ivArthasadRzasya karaNatve'pi tasya karaNatvaM nAnena bodhayituM zakyam aprakRtyarthatvAt / ivazabdasya cAsatvArthakatayA taduttaratRtIyAyA asambhavAt / sambhave vA zravaNaprasaGgAt / usrapadottara tRtIyAnanvayaprasaGgAccetyAha / supAM ceti / supa zravaNaJcetyarthaH / cakArAdukhapadottaratRtIyAnanvayaH samuccIyate ityAdAvityAdipadAt -" vAgarthAviva sampRktau pArvvatIparamezvarau vande " ityatra vAgarthayorvandikarmatvAbhAvAttaduttaradvitIyAyA ananvayaH ivArthasya karmatvAnvayabodhAsambhavazca saMgRhyate / yadi ca vizeSaNavibhaktirabhedArthA sAdhutvamAtrArthA vA tadApi ivazabdasya vAcakatve'nanvayaeva usrazadRzazarANAM samAnAdhikarapadopasthApyatayA bhedenAnvayAyogAt / bAdhAdabhedenApi na saH nahyastrAbhinnasadRzAbhinnaH zara ityartha iSTavyaH // 44 // nanu tvanmate abrAhmaNaityAdau tatpuruSalakSaNAvyAptyApattiH pUrvapadasyAnarthakatvenaivottarapadArthaprAdhAnyAbhAvAt upasargasyAvAbhAvena prAtipadikatvAbhAvAdvibhaktizca tato na syAdityata Aha / naJ samAse cAparasya dyotyaM pratyeva mukhyatA / dyotyamevArthamAdAya jAyante nAmataH supaH // 45 naJsamAsAdau yottarapadapradhAnatA sA dyotyamarthamAdAyaiva / tamevArthamAdAyArthavattvAtprAtipadikatvamityarthaH / vastutaH avyayAdApsupaiti zApakAtsubutpAttaH / "nipAtasyAnarthakasyeti " vArttikAdvA prAtipadikatvam / " kRttaddhitasamAsA " cetyanukta
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ nipaataarthnirnnyH| 79 samuccayArthakacakAreNa nipAtAnAM saMgrahaiti vA bodhyam / tasmAt yuktaM nipAtAnA dyotakatvam / uktaJcAkRtyadhikaraNavArttike / catubidhe pade cAtra dvividhasyArthanirNayaH / kriyate saMzayotpatternopasarganipAtayoH / / tayorAbhidhAne hi vyApAro naiva vidyate / yadarthayotakau tau tu vAcakaH sa vicAryyata iti / upasargaNa dhAtvartho balAdanyaH pratIyate / mahArAhArasaMhAravihAraparihAravaditi / atropasargapadaM nipAtopalakSaNam / dhAtupadaM padAntarasyeti bodhyam // 45 // nanvanvayavyatirekAbhyAM nipAtAnAM tadarthavAcakatvameva yuktam bodhakatArUpazaktarabAdhAt / kiJcoktarItyA pacatItyAdau dhAtoreva karvaviziSTabhAvanAyAM lakSaNAstu tAtparyyagrAhakatvamAtra tiDAdeH syAdityaruceH pakSAntaramAha / / nipAtAnAM vaacktvmnvyvytirekyoH| yuktaM vA na tu tadyuktaM pareSAM matameva n||46|| ___ evaM ca dhAtvarthaprAtipadikArthayorbhedenAnvayabodho na vyutpaati nipAtAtiriktaviSayaM, samAnAdhikaraNaprAtipadikArthayorabhedAnvaya ityApa tathetyagatyA kalpanIyamiti bhAvaH / na tviti / naiyAyikoktaM praadicaadyovaissmymityrthH| yattu sarveSAM nipAtAnAM bAcakatve'rthavatsUtreNaiva teSAM prAtipadikatvasambhavAt "nipaatsyaanrthksyot"vidhivaiyrthym| sarveSAM dyotakatve cA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyaakrnnbhuussnnsaare| narthakasyota vyartham / tathA ca kecidyotakAH kecidrAcakA ityabhyupeyamiti tanna / evaM hi cAdayo dyotakAH prAdayo vAcakA iti vaiparItyavAraNAt / sarvathAnarthakAnAM pAdapUraNamAtrArthamupAttAnAM saMgrahAya vArtikArambhasya kaiyaTAdau spaSTatvAt tasya pratyAkhyAtatvAcca / pareSAmiti bahuvacanaM mImAMsakasaGgrahAya / kevalavRkSazabdAt samuccayAvodhAccakArazravaNe tadvodhAccakAra eva tadbhAcako na dyotakaH kizca dyotakatve padAntarANAM tatra zaktiH kalpyA cakArAdedyotakatvazaktizca kalpyati gauravaM syAditi hi samuccayAdhikaraNe sthitam tadapi na yukta miti bhAvaH tathA hi anvayavyatireko tAtparyagrAhakatvenApyupayuktau ghaTAdipadAnAmeva samuccite lakSaNA tAtpayyagrAhakaH prakaraNAdivaccAdiriti svIkArAnna zaktidvayakalpanApi asmAkaM lakSaNAgrahadazAyAM bodhAttatkAryakAraNabhAva AvazyakaH evaM zaktigrahasyApIti pakSadvaye'pi kalkAntarAbhAvena gauravAbhAvAdubhayamapi yuktamityAbhamatam ataeva sa vAcakovizeSANAM sambhavAt dyotako'pi veti vAkyapadIyaM saGgacchate darzanAntararatyA vAcakatvameva dyotakatvamevota niyamastu na yuktaiti dhvanayannAha matameva na iti // 46 // paryavasitamupasaMharannAha nipAtatvaM pareSAM yattadasmAkamiti sthitiH| vyApakatvAcchaktatAyAstvavacchedakamiSyate 47
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ tvaadibhaavprtyyaarthnirnnyH| 81 pareSAM yannipAtatvam asattvArthakatve sati cAdigaNapaThitasvaM zaktisambadhena nipAtapadavatvaJcopArjAitirvA tadevAsmAkamapi / parantu sAmAnyadharme pramANAnAM pakSapAtAcchaktatA dyotakatA vA tadavacchedenaiva valpeyati naiyAyikoktaM prAdicAdyo:pamyamayuktamityarthaH / (vyApakatvAt) sAmAnyatvAt / zaktatAyAityupalakSaNaM dyotakatAyA vetyapi draSTavyam // 47 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre nipAtAnAM dyotakatvAdinirNayaH / bhAvapratyayArthamAha / kRttaddhitasamAsebhyo matabhedanivandhanam / tvatalorarthakathanaM TIkAyAM hariNA kRtam // 48 // "kRttaddhitasamAsebhyaH sambandhAbhidhAnaM bhAvapratyayenAnyatra rUTyabhinnarUpAvyabhicaritasambandhebhya" iti vArtikavacane mImAMsakAdInAM bhramamapAkurvannAha (TIkAyAmiti) bhartRhariNA mahAbhASyaTIkAyAmityarthaH / tvataloriti bhAvapratyayamAtropalakSaNam ayamarthaH samAsAdau zaktiH kalpyamAnA rAjAdisambandhaviziSThe kalpayata ityuktam / tathA ca taduttarabhAvapratyayaHsambandhaM vadatItyarthaH / etadapi bhedaH saMsarga ubhayaM vetyukteSu bhedapakSe na sambhavatItyata Aha mata bhedeti pakSabhedenetyarthaH / evaJca rAjapuruSatvam aupagavatvaM paktatvam ityAdau svsvaamibhaavsmbndhH| apatyApatyavatsambandhaH kriyaakaarkbhaavsmbndhitynvyvaadheH| aupagavAdAvavyabhicaritasambandhe tu arthAntaravRttistaddhita u
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / dAhAyryaH / dAmodaratvaM kRSNasarpatvamityAdau jAtivizeSeNa bodhAdAha anyatreti rUr3herabhinnarUpAdavyabhicaritasambandhebhyazcAnyatyarthaH rUr3hiruktA / dvitIyaM yathA zuklatvam atra tadasyAstyAsmIniti matupo "guNavacanebhyo matupo lugiSTa" iti luptatvAttaddhitAntatve'pi ghaTaH zukla ityabhedapratyayAdguNasyaiva prakAratvena bhAnaM jAyate tRtIye satobhAvaH satteti atra jAtAveva pratyaiti dik ||48|| daNDItyAdau prakRtyarthaviziSTadravyamAtravAcakatA taddhitasyeti vadantaM mImAMsakammanyaM pratyAha / atrArddhajaratIyaM syAt darzanAntaragAminAm / siddhAnte tu sthita pakSadvayaM tvAdiSu tacchRNu / 49 ( a ) bhAvapratyayaviSaye / tathA hi dAmodaratvaM ghaTatvamityAdau bhAvapratyayasya sambandhAnabhidhAyakatvena mImAMsakAnAM daNDitvamityAdiSvapi tadabhidhAnaM na syAt / prakRtijanyabodhe prakAraH prakRtyarthasamavetohi taduttarbhAvapratyayenAbhidhIyate / anyathA ghaTatvamityatra dravyatvAderddaNDitvamityAdau daNDAdezca taduttarabhAvapratyayavAcyatApatteH / naca tanmate daNDItyAdibodhe sambandhaH prakAraH / yattu yadA svasamaveto'tra vAcyonAsti guNo'paraH / tadA gatyantarAbhAvAtsambandho vAcya Azritaiti // tanna inyAdeH sambandhavAcakatvenopapattau gatyabhAvA'bhAvAt / prapaJcitaM caitadAdAveva vaiyAkaraNabhUSaNe nanu tavApIdaM vaiSamyaM kathamityata Aha siddhAntetviti // 49 //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ tvAdibhAvapratyayArthanirNayaH / 83 tau pakSAvAha / prayogopAdhimAzritya prakRtyarthe prakAratAm / dharmmamAtraM vAcyamiti yadvA zabdaparA amI | jAyante tajjanyabodhaprakAre bhAvasaMjJite / 50| prayoge upAdhiM nimittaM prakRtyarthe prakAratAm prakAratayA bhAsamAnaM dharme vAcyatayA Azritya tvAdayo jAyante prakRtijanyabodheprakArastvAdyarthaiti yAvat / nanu ghaTatvamityatra prakAratvAttaduttarabhAvapratyayena ghaTatvatvasyApi vAcyatA syAdityatreSTApattimAha dharmmamAtramiti natvatra laghuguruvicAra ityabhiprAyaH / / tattadvyaktiviziSTabrahmasattAyA eva ghaTatvaghaTatvatvA'dirUpatvAt / samvandhibhedAtsatcaiva bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH / tAM prAtipadikArthaJca dhAtvarthaJca pracakSate / sA nityA sA mahAnAtmA tAmAhustvatalAdayaiti vAkyapadIyAt / uktaJca " tasya bhAvastvatalAviti " sUtre vArttikakAraiH " yasya guNasya bhAvAd dravye zabdanivezastadanidhAne tvatalAviti " / ( yasya guNasya ) vizeSaNatayA bhAsamAnasya (bhAvAt ) AzrayatvAt (dravye) vizeSye (zabdaniveza:) zabda - pravRttiH tasmin vAcye tvatalAvityarthaH / tathA ca rUpAdiza bdebhyo jAtau zuklANudIrdhamahadAdibhyo guNe, pAcakAdizabdebhyaH kriyAyAM ghaTAdizabdebhyo jAtau pratyayaH rUpAdi *
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / zabdAnAM jAtiprakArakabodhajanakatvAt / pAcakAdizabdAnAM kriyAprakArakabodhajanakatve tasyAM pratyayaH / saMsargaprakArakabodhajanakatvamiti mate ca saMsarge iti vyavasthA mUpapAdeti bhAvaH / tatra jAtivAcakAnAM vyaktaya eva zakyatAvacchedikAH / tathA ca ghaTatvamityatra ghaTavRttirasAdhAraNo dharma ityAdi draSTavyam / pakSAntaramAha yddhti| " yadvA sarve bhAvAH sve nArthena bhavanti sa teSAM bhAva" iti vaartikokteH|| ya dvA zabdastatsUcanaprayojanako'pi (bhavanti) vAcakatvena pravatante iti bhAvAH zabdAH (svena rUpeNaarthena ) (bhavanti) pUrvatante asaH (sa teSAM bhAvaH) pravRttinimittamityarthaH / ayaM bhAvaH / arthavacchabdo'pi dravye pUkAraH hariharanalekSvAkuyudhiSThiravaziSThAdizabdebhyastattadvAcyaH kazcidAsIditizabdapUkArakabodhasya sarvasiddhatvAt / anyathA vanauSadhivargAdenAgarikA n pratyabodhakatvApattezca / evamevApUsiddhArthakapadaSvanubhavaH sarvasiddhaH natu ghaTAdipadeSviva tattajjAtyAdirUpaNa / tathA cobhayamavacchedakam / yasya tathA zaktigrahastasya jAtyAdirUpeNavopasthitiH / padapUkArakaH zaktigrahastu viziSya nApekSitaH kiM tu idaM padaM kacicchaktaM sAdhupadatvAdityAdirUpa evApekSyate iti viziSyAgRhItazaktikebhyastathaiva bodhaH / tathA ca zabdo'pi tvapUtyayArthaiti pUpazcitaM bhUSaNe // 50 // " iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre tvAdibhAvapratyayArthavicAraH /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ taddhitArthanirNayaH / 85 sAsya devatetyatra devatAviziSTaM deyaM pratyayArthaH aindraH vaizvadevI ityAdau indrAderdevatAtvopasthApakAntarAbhAvAt tena rUpeNopasthitaye zaktikalpanAvazyakatvAt / ataeva AmikSAM devatAyuktAM vadatyevaiSa taddhitaH / AmikSApadasAnnidhyAttasyaiva viSayArpaNamiti / kevalAddevatAvAcI taddhito'gneH samuccaran / nAnyayukto'gnidaivatyaM pratipAdayituM kSama iti ca mImAMsakairapyuktamityAzayenAha / pratyayArthasyaikadeze prakRtyarthovizeSaNam / abhedazcAtra saMsarga AgneyAdAviyaM sthitiH / devatAyAM pradeye ca khaNDazaH zaktirastu vA / 51| ( ekadeze ) devatArUpe / tacca vizeSaNamabhedenetyAha abhedaceti / nanu devatAyAH pratyayArthaikadezatvAnna prakRtyarthasya tatrAbhedenApyanvaya ityAzayenAha devatAyAmiti / tathA ca padArthakadezataiva nAstIti bhAvaH // 41 // navagnyAdidevasya prakRtyaiva lAbhAnna tatra zaktiH kalpyA naca devatAtvarUpeNopasthitaye sA kalpyate prakRterlakSaNayaiva tathopasthitisambhavAt / upasargANAM dyotakatvanaye prajapatItyatra prakRSTajapavadityAbhipretyAha / pradeya eva vA zaktiH prakRte stvastu lakSaNA / devatAyAM nirUDheti sarve pakSA amI sthitAH / 52 / -
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / ___ nacaindraM dadhItyAdau dravyasya padAntarAllAbhAtkutaH punaH pratyayasya tatra zaktiH kalpyataiti vAcyam padAntarAzravaNe'pi tatpratIteH aindraM dadhIti sAmAnAdhikaraNyAcca / anyathAkhyAtasyApi kartRkarmavAcitvaM na syAt / mImAMsakAnAM punaH pratyayasya devatAtvamevArtho'stu / dravyaM padAntarAllabhyataeveti AkhyAnasya kartavadvAcyatvaM mAstviti kutona zakyate vaktamiti dik / devatAyAM devatAtvarUpeNa nirUdeti anupapattijJAnApUrbakatvamanAdiprayogAvacchinnatvaM vA tattvamiti bhAvaH // 52 // ___anayaiva rItyAnyatrApyavadheyamityAha / krIDAyAMNastadasyAstItyAdAveSaiva dik smRtaa| vastuto ttireveti nAtrAtIva prytyte||53|| "tadasyAM praharaNamiti krIr3AyAMNa" ityatra praharaNaviziSTA krIDA praharaNakIr3e krIDAmAtraM vArthaH / AdinA " so'syanivAsaH" " sAsmin paurNamAsIta "" tadasyAstyasmin iti matup" ityAdikaM saMgRhyate / vRttimAtre'tiriktazakteH " samarthaH padavidhi " riti sUtrAllAbhAduktovicAraH zAstrAntaraiH saha tadrItyaivoktaHAropitapUkRtipratyayArthamAdAya vA vastuto viziTazaktyaivArthopasthitirityAha vastuta iti // 53 // . iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre devatApratyayArthanirNayaH / vRttipUsaGgAttatrAbhedaikatvasaMkhyA pUtIyataiti siddhAntaM dRSTAntenopapAdayati /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhedaiktvsNkhyaanirnnyH| 87 abhedaikatvasaMkhyAyA vRttau bhAnamiti sthitiH| kapiJjalAlambhavAkyetritvaM nyAyAdyathocyate54 saMkhyAvizeSANAmavibhAgena sattvam abhedakatvasaMkhyA / uktazca vaakypdiiye| yathauSadhirasAH sarve mdhunyaahitshktyH| avibhAgena vartante saMkhyAM tAM tAdRzIM viduriti / parityaktavizeSaM vA saMkhyAsAmAnyaM tat / uktazca bhedAnAM vA parityAgAtsaMkhyAtmA sa tathAvidhaH / vyApArAjAtibhAgasya bhedApohena varttate / agRhItavizeSeNa yathA rUpeNa rUpavAn / prakhyAyate na zuklAdi bhedApohastu gamyate iti / asyAH vRttau samAsAdau bhAnaM nyAyasiddhamiti shessH| iti matasthitirvaiyAkaraNAnAm / ayaM bhaavH| rAjapuruSa ityAdaurAjJorAkoH rAjJAM vAyaM puruSaitijijJAsA jAyate / vizeSajijJAsAyAM sAmAnyarUpeNa tatpratItiH zabdAdAvazyakI atastasyAM zaktiriti / tasyAekatvena pratItau nyAyamAha kapialeti / bahutvagaNanAyAM tritvasyaivaprathamopasthitatvAt tadrUpeNaiva bhAnavadekatvasya, sarvataH prathamopasthitatvamastIti bhAvaH vastutastu jijJasaiva nAnubhavasiddhA / tathAtve vA jJAnecchayoH samAnaprakArakatvena hetuhetumadbhAvAttattadrUpeNaiva vAcyatA syAditi dhyeyam // 54 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre abhedakatvasaMkhyAnirUpaNam /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyaakrnnbhuussnnsaare| ___saMkhyAprasaGgAduddezyavidheyayoH saMkhyAvivakSAvivakSe nirUpayati / lakSyAnurodhAtsaMkhyAyAstanvAtantre mate ytH| pazvekatvAdihetUnAmAzrayaNamanAkaram // 55 // ___ gRhaM samA tyatroddezyagRhagatamekatvamavivakSitamitivannAsmAkamuddezyavizeSaNAvivakSAniyamaH dhAtorityekatvasya vivakSitatvAt / utpadyeta samastebhyo dhAtubhyaH pratyayo yadi / tadA sarvairviziSyeta dvandvotpannasuvarthavaditi / zabdAntarAdhikaraNe bhaTTapAdairabhidhAnAcca / ArddhadhAtukasyevalAda rityatrAnuvAdyArddhadhAtukavizeSaNasya valAditvasya vivakSitatvAca / evaM pazunA yajeta itivat vidhayavizeSaNaM vivakSitam ityapi niyamo na"radAbhyAM niSThAtonaH pUrvasya ca da"ityatra nakAradvayavidhAnA'nApatteH / tathA ca bhinnaityatra nakAradvayalAbho na syAt / "AdguNa" ityAdAvekatvavivakSayaivopapattau ekaH pUrvaparayorityekagrahaNavaiyApaptezrota bhaavH| zabdArthastu saGkhyAyA lakSyAnurodhAttannAtantre yatomate ataH pazvekatvAdhikaraNoktahetUnAmAzrayaNaM nAsmatsiddhAntasiddhamiti / AdinA gRhaikatvasaGgrahaH / 55 // nanu vidheyavizeSaNavivakSA aavshykii| anyathA suddhyupAsyaityAdAvanantayakArAdyApatteH / bhinnaityatranakAradvayavadanyeSAmapyApatteH / ekaH pUrvaparayorityaukagrahaNazca sthAni
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kvaadiprtyyaarthnirnnyH| bhadodivAraNAyetyabhipretyAha / vidheye bhedakaM tantramanyatoniyamo na hi| gRhaikatvAdihetUnAmAzrayaNamanAkaram // 56 // (bhedakam) vizeSaNam (tantram) vivakSitam vidheyavizeSaNaM vivakSitamityastu tathApyanyataH anuvAdyasya niyamo nahi kAcattantraM kacinetyarthaH / grahaikatvAdau yo hetuH vAkyAbhedAdistasyAtrAzrayaNamanAkaram / ekatvaviziSTaM dhAtuM valAditvabiziSTamAdadhAtukacoddizya pratyayer3AgamAdevidhisambhavAdIta bhaavH|56| nanvevaM bhinnaityatra nakAradvaya lAbhona syAdityata Aha / radAbhyAM vAkyabhedena nakAradvayalAbhataH // kSati vAsti tantratve vidheye bhedakasya tu / 57 // cakArasUcitaM "niSTAtasya naH, pUrvasya dakArasya ca na iti" vAkyabhedamAdAya nakAradvayalAbhaityarthaH // 57 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre sNkhyaavivkssaanirnnyH| . ktvApratyayAderarthaM nirUpayati / avyayakRta ityukteH prakRtyarthe tumaadyH| smaankrtktvaadidyotymessaamitisthitiH|58|| tumAdayaH tumunnAdayaH (prakRtyarthe) bhAve / AdinA ktvAdeH saMgrahaH / bhAve ityatra mAnamAha avyayakRtaiti / "avyayakRtobhAve" iti vattikAdityarthaH / nanu "samAnakatakayoH pUrva
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyaakrnnbhuussnnsaare| kAle" ityAdisUtrANAM kAgatistatrAha samAnakartRkatvAdIti / ayaM bhAvaH bhoktuM paMcati bhuktvA vrajatIyAdAvekavAkyatA sarvasiddhA bhojanapAkakriyayorvizeSaNavizeSyabhAvamantareNAnupapannA anyathA bhuGkte vrajatItyAdAvaNyekavAkyatApatteH / tathA ca tayovizeSaNavizeSyabhAvanirUpakaH saMsargo janyatvaM sAmAnAdhikaraNyaM, pUrvocarabhAvo vyaapytvvetyaadirnekvidhH| tathA ca bhoktu pacati bhuktvA tRptaH ityAdau bhojanajanikA pAkakriyA, bhojanajanyA vRptiriti bodhaH / ataeva jalapAnAnantaryasya tRptau sattve'pi pItvA tRpaiti na prayogaH / sAmAnAdhikaraNyasyApi saMsargatvenArthAtsamAnakartRkatvamapi labdham / bhuktvA bajatItyAdau pUrvottarabhAvaH sAmAnAdhikaraNyazca saMsageiti bhojanasamAnAdhikaraNA taduttarakAlikI vajanakriyeti bodhH| adhItya tiSThati, mukhaM vyAdAya svapitItyAdAvadhyayanavyAdAnayorabhAvakAle aprayogAt yadA yadAsya sthitiH svA. pazca tadA tadAdhyayanaM mukhavyAdAnazceti kAlavizeSAvacchinnavyApyatvaSodhAyApyatva sAmAnAdhikaraNyazca saMsargaH / evaJcAnyalabhyatvAnna sUtrAtteSAM vAcyatvalAbhaiti yuktamavyayakRtobhAve iti evaJca prakRtyarthakriyayoH saMsarge tAtparyagrAhakatvarUpaM dyotakatvaM ktvAdInAm / ataeva "samAnakartRkayoriti" sUtro svazabdenopAttatvAnota bhASyapratIkamAdAya paurvyApayaMkAle dyotye katvAdirvidhIyate na tu viSaye iti bhAva iti kaiyaTaH / yattu samAnakartRkayooti sUtrAtsamAnakartRkatvaM ktvAvAcyam anya
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirUpaNam / 91 thaudanaM pakvAhaM bhokSye ityatra mayeti tRtIyAprasaGgaH / na cAkhyAtena karturabhidhAnAnna seti vAcyam bhojanakriyAkartR rabhidhAne'pi pAkakriyAkartustadabhAvAt anabhihite bhavatIti paryudAsAzrayaNAt / ataeva prAsAde Aste ityatra prasAdanakriyAdhikaraNasyAbhidhAne 'pyastikriyAdhikaraNasyAnabhidhAnAt saptamIti bhASye spaSTam / tasmAt ktvApratyayasya kartRvAcitvamAvazyakamiti tanna sUtrAttasya vAcyatvAlAbhAt / samAnakartRkayoH kriyayoH pUrvakAle ktvA ityeva tadarthAt anyathA samAnakarttarItyeva sUtranyAsaH syAt / tRtIyApAdanantu AkhyAtArthakriyAyAH pradhAnabhUtAyAH karturabhidhAnAtpradhAnAnurodhena guNe kAryapravRtterna sambhavati / uktaJca vAkyapadIye // pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthak zaktirguNAzrayA tatra pradhAnamanurudhyate / pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenAbhidhIyate / yathA guNe tathA tadvadanutApi pratIyate iti / kiJcAnyathA karmmaNo'pi kvArthatApattiH paktvodano mayA dvitIyAyAH prakArAntareNAvAraNAdityAstAM bhujyataityatra vistaraH // 58 // iti vaiyAkaraNabhUSaNasAre kvAdyarthanirNayaH / siddhAntaniSkarSamAha / vAkyasphoTo'tiniSkarSe tiSThatIti matasthitiH / sAdhuzabde'ntargatA hi bodhakA natutatsmRtAH 59
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyaakrnnbhuussnnsaare| . yadyapi varNasphoTaH padasphoTovAkyasphoTaH akhaNDapadavAkyasphoTau varNapadavAkyabhedena trayo jAtisphoTa ityaSTau pakSAH siddhAntasiddhA iti vAkyagrahaNamanarthakaM durarthakaJca tathApi vAkyasphoTAtiriktAnAmanyeSAmapyavAstavatvabodhanAya tadupAdAnam etadeva dhvanayati atinisskrssiti| matasthitiH vaiyAkaraNAnAM mahAbhASyakArAdInAm / tatra krameNa sarvAn tAn nirUpayan varNasphoTaM prathamamAha sAdhuzabda iti / sAdhuzabdAnantargatA vAcakA naveti vipratipattiH / vidhikoTiranyeSAM nati vaiyAkaraNAnAM sAdhuzabde pacati rAma ityAdiprayujyamAne'ntargatAstibbisargAdaya eva ( bodhakAH ) vAcakAH tasyaiva zaktatvasya prAgvyavasthApitatvAt / na tu taiH smRtAH lAdayaH khAdayazcetyarthaH // 59 // ye tu prayogAntargatAstivisargAdayona vAcakA teSAM bahutvena zaktyAnantyApatteH edhAzcake brahmetyAdAvAdezalugAderabhAvarUpasya bodhakatvAsambhavAcca / kintu taiH smRtA lakArAH svAdayazca vAcakAH latvasya jAtirUpatayA zaktatAvacchedakatvaucityAt avyabhicArAcca AdezAnAM bhinnatayA parasparacyabhi cAritvAt laH karmaNItyAdyanuzAsanAnuguNyAcca / na hyAdezeSvarthavattAbodhakamanuzAsanamupalabhAmahe ityAhuH / tAn vasAdhakayuktibhirnirAcaSTe / vyavasthitervyavahRtestaddhetunyAyatastathA / kiJcAkhyAtena zatrAdyairlaDeva smAryate yadi / kathaM karturavAcyatvavAcyatve tdvibhaavy||60||
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirUpaNam / vyavasthAnurodhAtprayogAntargatAeva vAcakA na tu taiH smRtA ityarthaH / tathAhi pacatItyAdau lakAramaviduSAM bodhAnna tasya vAcakatvam / na ca teSAM tikSu shktibhrmaadbodhH| tasya bhramatve mAnAbhAvAt AdezinAmapi tattadvaiyAkaraNaiH svecchayA bhinnAnAmabhyupagamAt kaH zaktaH koneti vyavasthAnApattezca / sarveSAM zaktatve gauravam vyabhicArazcAstyeva / AdezAnAM prayogAntargatatayA niyatatvAd yuktaM teSAM zaktatvam / tathAcAdezismaraNakalpanA neti lAghavam / sAdhakAntaramAha vyavahArita vyavahArastAvacchaktigrAhakeSu mukhyaH / sa ca zrUyamANaH tiGAdiSveveti ta eva vAcakA ityrthH| kiJca taddhetunyAyata iti / lakArasya bodhakatve bhUleityato'pi bodhApattiH syAt / tAdRzabodhe pacatIti samabhivyAhAro'pi kAraNamiti ce ttAvazyakatvAdastu tAdRzasamabhivyAhArasyaiva vaacktvshktiH| anyathA lakArasya vAcakatvaM samabhivyAharasya kAraNatvazvatyubhayaM kalpyamiti gauravaM syAt / tathA ca tAdRzasamabhivyAhAraH samabhivyAhRtA varNA vetyatra binigamakAbhAvAtmayogAntargatA varNA vAcakA iti sidhyatIti bhAvaH / api ca lakArasyaiva pAcakatve kRttiGoH kartRbhAvanAvAcakatvavyavasthA tvatsiddhA na syAdityAha kizceti AdezAnAM vAcakatve ca tintvena bhAvanAyAM zAnajAdinA katari zaktirityupapadyate vibhAgaiti bhaavH| na ca zAnajAdau kRtirlakArArthaH AzrayaH zAnajathaMityastu kartari kRdityanuzAsanAAdIta zaGkayam / sthAnyarthena nirAkAsa
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / tayA zAnajAdau kartarItyasyApravRtteH / anyathA ghaAdAvApa pravarteta // 60 // devadattaH pacamAna ityAdisAmAnAdhikaraNyAnurodhAcchAnacaH katI vAcyaH syAdityAzaGkayAha // tarabAdyantatikSvasti nAmatA kRtsviva sphuttaa| nAmArthayorabhedo'pi tsmaattlyo'vdhaaryytaam| pacatitarAM maitraH pacatikalpaM maiAityAdiSu nAmArthatvAbhedAnvayayoH sambhavaevota kartRvAcakatA syAditi bhAvaH / naca pacatikalpamityA sAmAnAdhikaraNyAnurodhAtkartari lakSaNA, pacamAna ityatrApyApatterita / laH karmaNItyanuzAsanazca lAghavAya kalpite lakAre kaLadivAcitvaM kalpitamAdAyetyuktam // 61 // ___ iti varNasphoTanirUpaNam / ----- --- athAdezA vAcakAzcetpadasphoTastataH sphuttH| evamAdezAnAM vAcakatve siddha padasphATo'pi siddhaeketyAha athavyAdi / (AdezAH) tigvisAdayaH / ayaM bhaavH| samabhivyAhRtavarNAnAM vAcakatve siddhe tAdRzavarNasamabhivyAhArarUpapadasya vAcakatA sidhyati prativarNamarthasmaraNasyAnubhavaviruddhatvAt pratyekavarNAnAmarthavattve prAtipadikatvApattau "nalopaH prAtipadikAntasye" tyAdibhirdhanaM vanamityAdau nalopAdyAphatezca / etacca, caramavarNaeva vAcakatvazaktiH zaktAsajyakR
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirUpaNam / titve mAnAbhAvAt pUrvapUrvavarNAnubhavajanyasaMskArAcarameNArthadhIjanane sahakAriNaiti na tanmAtroccAraNAdarthadhAriti varNa sphoTavAdinAM matAntarasya dUSaNAyoktam / rAmo'stIti vaktavye rAMityanantaraM ghaTikottaramakAroccAraNe'rthabodhApattyA tAdRzAnupUAeva zaktatAvacchedakatvaucityAditi dik // 61 // suptiGanta padamiti paribhASikapadasya vAcakatvasvIkartRNAM mtmaah| ghaTenetyAdiSu na hi prakRtyAdibhidA sthitaa| vasnasAdAvivehApizampramohohi dRshyte||62|| ghaTenetyAdau ghaTe iti prakRtirneti pratyayaH ghaTaiti prakRtireneti pratyayaitivibhAgasya " sarve sarvapadAdezAiti " svIkAre viziSya prakRtipratyayayoJjanAsambhavAna vAcakatvamityarthaH vaiyAkaraNairvibhAgaH sujJeya ityato dRSTAntavyAjenAha vasnasAdAviti / "bahuvacanasya vasnasAviti" samudAyasyAdezavidhAnAnAtra . tadvibhAgaH sambhavatItyarthaH // 62 // . . suptiGantacayarUpavAkyasyApi tadAha / hare'vetyAdi dRSTvA ca vAkyasphoTaM vinizcinu63 artha viziSya sambandhAgrahaNaM cetsamaM pde|| lakSaNAdadhunA cetttpde'rthepystutttthaa|64|| hare'va viSNo'vetyAdau padayoH "eGaH padAntAdatI"tyekAdeze sAta na tadavibhAgaH sujnyaanH| tathA ca pratyekapadAjJAne'pi samudA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaiyAkaraNabhUSaNasAre / yazaktijJAnAcchAbdabodhAtsamudAye'pyAvazyakA zaktiH evaJca prakRtipratyayeSu viziSyAjJAyamAneSvapi samudAyavyutpattyA bodhAtatrApyAvazyikaiva zaktiriti bhAvaH / vastutaH padaiH padArthabodhavadvAkyena vAkyArthabodha iti padArthazaktiH padeSviva vAkyArthazaktirvAkye'bhyupayeoti padasphoTavAkyasphoTau vyavasthitau / anyathA ghaTaH karmmatvamAnayanaM kRtirityAdau tAdRzabyutpattirahitasyApi bodhaprasaGgaH / ghaTamAnayetyatreva padArthAnAmupasthitau, satyapi tAtparyajJAne bodhAbhAvAcca / tatraiva ghaTakamakamAnayanamiti bodhe ghaTArthakaprAtipadikAttarakammatvavAcakavibhaktestatodhAtostata AkhyAtasya samabhivyAhAraH kAraNamiti kAryakAraNabhAvajJAnavatobodhAtajjJAnamapi heturiti cettarhi siddho vAkyasphoTaH / ghaTAdipadArthabodhe bodhakatArUpapadazaktijJAnakAkAraNabhAvasyaiva viziSTavAkyArthabodhe padasamabhivyAhArarUpavAkyaniSThabodhakatArUpavAkyazaktijJAnasyApi hetutvakalpanAt / arthopasthApakajJAnaviSayazabdavRttijJAnakAraNatvasyaiva zaktitvAt / yuktaM caitat viSayatAsambandhena zAbdabodhamAtre vRttijJAnasya lAghavena hetutvasiddheH / vivecitaJcaitadbhaSaNe / nanu vAkyarthasyApUrvatvAtkathaM tatra zaktigrahaityAzaGkayAha artha iti vAkyasyeti zeSaH / vAkyasya vAkyArthe viziSya zaktyagrahaNaJcettarhi pade'pi samam / pade evAnvayAMze zaktiriti pakSe'pi tadgrahAsambhavastulyaityarthaH / yadi ca padazaktiH padArthaze jJAtA anvayAMze ajJAtopayujyataiti kubjazaktivAdaH tadA mamApi vAkyazakti 96
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirUNam / 97 rajJAtaivo yujyataiti vAdAbhyupagamastulyaiti bhAvaH / nanu vRddhavyavahAraM pazyato manasA padArthavadvAkyArthe'pi tadgrahaiti cettulyamityAha lakSaNAditi / lakSyate tate'neneti lakSaNaM manastasmAt, apipadaM padottaraM bodhyam / pade'pi lakSaNAtadgrahazvettarhyastu vAkye'pIti zeSaH / vastutastu samuditArthe viziSTavAkyasyaiva prathamaM tadyahaH / AvApodvApAbhyAM paraM pratyekaM tadgrahaiti bodhyam / / 63 // 64 iyameva mImAMsakAnAM vedAntaikadezinAM gatirityAha / sarvatraiva hi vAkyArtho lakSyaeveti ye viduH / bhATTAste'pItthamevAddurlakSaNAyA gUhe gatim 65 1 bhATTAiti tadanuyAyinAM vAcaspatikalpataruprabhRtInAmupalakSaNam | spaSTamanyat / nanUktapakSadvayamanupapannam utpatterabhivyaktervaikadA asambhavena varNasamUharUpapadajJAnAsambhavAt / tathA ca sutarAM tatsamUharUpavAkyajJAnAsambhavaiti cenna uttaravarNapratyakSasamaye avyavahitottaratvasambandhenopasthita pUrvapUrvavarNavattvaM tathA taduttarapratyakSakAle upasthitaviziSTatadvarNavattvaM tasmin sugrahamiti tAdRzAnupUrvIghaTitapadatvasyeva vAkyatvasya sugrahatvAt // 65 // idAnImakhaNDapakSamAha // pade na varNA vidyante varNeSvavayavA na ca / vAkyAtpadAnAmatyantaM praviveko na kazcana66 pade pacatItyAdau na varNAH nAto varNasamUhaH padamiti bhAvaH / 13
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 . vaiyAkaraNabhUSaNasAre / dRSTAntavyAjenAha varNeSviti / ekAraukAraRkArAdivarNeSu avayavAH pratIyamAnA api yathA netyarthaH / kacit ivetyeva pAThaH / evaM vAkye'pyAha, vAkyAditi, padAnAmapi vAkyAdvivekobhedonAstItyarthaH / ayaM bhAvaH / vAkyaM padaM cAkhaNDameva na tu varNasamUhaH, anantavarNakalpane mAnAbhAvAt / tattaddhotpAdakatvenAbhimatavAyusaMyoganiSThaM tattadvarNajanakatAyA vyaJjakatAyA vAvacchedakaM vaijAtyamAdAyaiva kakAro gakAra ityAdipratItivailakSaNyasambhavAt / spaSTaM hi bhAmatyAM " tAratvAdi, vAyu niSThaM varNeSvArApyata" ityuktaM devatAdhikaraNe / nacaivaM vAyusaMyogaeva vAcako'pi kiM na ? syAditi vAcyam pratyakSopalabhyamAnakakArAdereva vAcakatvasyAnubhavasiddhatvAt / tathA ca vAcakatvAnupapattyA tadevedaM padaM tadevedaM vAkyaM so'yaMgakAraiti pratItyA ca sphoTo'khaNDaH sidhyati // etena gaurityAdau gakAraukAravisagAMdivyatirekeNa sphoTAnanubhavAt zrUyamANavarNAnAmeva vAcakatvamastItyapAstam teSAM sphoTAtiriktatvAbhAvAt / yatta varNAnAM pratyekaM vAcakatve pratyekAdarthabodhApattiH / samUdAyasya tu kramavatAmAzutarotpannAnAM tathaivAbhivyaktAnAM vA jJAnamasambhAvyameva / pUrvapUrvavarNAnubhavasaMskArasahakAreNaikadA samUhAlambanarUpasakalajJAnasambhavastu sarorasaH jarArAjanadIdInAdisAdhAraNaityatiprasaGgaiti sphoTa evAkhaNDo nAdAbhivyaGgayo vAcakaiti kaiyaTaH / tattaccham padajJAnasambhavasyopapAditatvAt / varNAnAM pratyekaM vyaJjakatvaM, samuditAnAM vetyAdi
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirUpaNam / * vikalpagrAsAcca / nanu tvanmate'pyeSa doSaH tattadvarNotpAdakatvenAbhimatavAyusaMyogAnAM pratyekaM vyaJjakatvaM samuditAnAM veti vikalpasya sadbhAvAditi cet, ucyate pratyekameva saMyogA abhivyaJjakAH parantu kecit gatvena kecidautvena kecidvisargatvenetyanekaiH prakAraiH / ataeva varNAnAM tadatirekAsvIkAro'pyupapadyate / evaJcAvyavahitottaratvasambandhena ghavattvaM TakAre gRhyate, etAdRzapadajJAnakAraNatAyA avivAdAt paraM tvavyavahitottaratvaM svajJAnAdhikaraNakSaNotpattikajJAnaviSayatvaM vAcyam / ataeva ghajJAnAnantaraTajJAnaviSayatvarUpAnupUrvItyAdi naiyAyikavRddhAnAM vyavahAraH / evaJca na kazcidoSaH / etena paryyAyasthaleSvekaeva sphoTonAnA vA / nAyaH ghaTapade eva gRhItazaktikasya kalazAderbodhaprasaGgAt / naca tatparyyAyAbhivyakte zaktigrahastatparyyAyazravaNe'rthadhIhetuArIti vAcyam evaM sati pratiparyyAyaM zaktiyahAvazyambhAvena tattatparyyayagatazaktigrahahetutAyA ucitatvAt / tathA satei zaktigrahatvenaiva hetutve lAghavAt / anyathA tatparyyAyAbhivyaktagatazaktimahatvena tattve gauravAt / na dvitIyaH anantapadAnAM teSAM zaktizcApekSya klRptavarNeSveva zaktikalpanasya laghutvAdIta parimaloktamapAstam / paryyAyeSvanekazakti svIkArasya sarvvasiddhatvAt tadavacchedakAnupUrvyAH prAgupapAdanAditi dik / zabdakaustubhe tu varNamAlAyAM padamiti pratItervarNAtiriktaeva sphoTaH anyathA kapAlAtiriktaghaTAdyasiddhiprasaGgazceti pratipAditam // 66 // 99
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 vaiyAkaraNabhUSaNasAre / nanvevaM zAstrAprAmANyaprasaGgaH padasyAkhaNDatvAt / zAstrasya ca prakRtipratyayAbhyAM padavyutpAdanamAtrArthatvAdityAzaGkAM samAdhante / paJcakoSAdivattasmAt kalpanaiSA samAzritA / upeyapratipattyarthA, upAyA avyavasthitAH 67 upayapratipatyarthA ityantenAnvayaH / ayaM bhAvaH yathA bhRguvallyAM, bhRgurvai vAruNirvaruNaM brahma pRSTavAn sa uvAca annamiti tasyotpatyAdikaM buddhvA pRSThe prANamanovijJAnAnandAtmakapaJcakozottaraM brahma pucchaM pratiSTheti jJeyaM brahma pratipAditaM tatra koSapaJcakanyutpAdanaM zuddhabrahmabodhanAya / yathA vA AnandavallIsthapaJcakoSavyutpAdanaM vAstavazuddhabrahmabodhanAya / evaM prakRti pratyayAdivyutpAdanaM vAstavasphoTavyutpAdanAyaiveti / nanu pratyakSasya sphoTasya zravaNAdito'pi bodhasambhavAnna zAstra tadupAya ityata Aha upAyA iti / upAyasyopAyAntarAdUSakatvAt / tathA ca vyAkaraNAbhyAsajanyajJAne vaijAtyaM kalpyate mantrajanyamivArthasmaraNe vedAntajanyamiva brahmajJAne tasya ca jJAnasya yajJAdInamantaH karaNazuddhAviva zarIrAdizuddhAvupayogaH sAkSAtparamparayA vA svargamokSAdihetutvazca / taduktaM vAkyapadIye | tadvAramapavargasya vAGmalAnAM cikitsitam / pavitraM sarvvavidyAnAmadhividhaM prakAzate / idamAdyaM padasthAne siddhisopAnaparvaNAm /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirUpaNam / iyaM sA mokSamANAnAmajihmA rAjapaddhatiH / atrAtItaviparyAsaH kevalAmanupazyatIti / na cAlIkayA prakRtipratyayakalpanayA kathaM vAstavasphoTavodhaH tasyA alIkatvAsiddhevekSyamANatvAt / evaM rekhAgavayanyAya AdinA gRhyate // 67 // nanu sphoTasya varNajAtInAJca nityatayA kakAra utpannaiti na syAt / vAyusaMyoganiSTajAteH sphoTe bhAne kAdimatItInAMbhramatvApattazcetyata Aha / / kalpitAnAmupAdhitvaM svIkRtaM hi prairpi| svaradaiAdyapi hyanye varNebhyo'nyasyamanvate68 ___ svIkArasthalamAha svaradaiAdyapIti / Adinotpattivi nAzasaMgrahaH / udAttatvAdi na varNAnaSTham tasyaikatvAt nityatvAca tacca sa evAyamiti pratyabhijJAnAt na ca gatvAvacchinapratiyogitAkabhedAbhAvastadviSayaH vyattyaMzAbhedasyApi bhAsa mAnasya vinA vAdhakaM tyAgAyogAt / nacotpattipratItirvAdhikA prAgasattve satvarUpAyA utpattervarNeSvanubhavaviruddhatvAt / ataeva varNamuccArayatIta pratyayo na tUtpAdayatIti pratyayo vyavahArazca / uccaritatvaJca tAlvoSThasaMyogAdijanyAbhivyakti viziSTatvam / kizca vyaJjakadhvaniniSThotpattyAdeH paramparayA varNaniSThatvaviSayatvenA 'pyupapattene sAtiriktavarNasAdhikA / paramparayA varNaniSThatvAbhyupagamAJca na bhramatvam / sAkSAtsambandhAMze bhramaityavaziSyate / tadApi so 'yamityatra vyaktyabhedAMze tava bhramatvavattulyam / parantu mamAtiriktavarNatatprAgabhAvadhvaMsakalpanA neti lAghavamatiricyate / na ca varNasthale dhvAnasattve mAnAbhAvaH tadutpAdakazaGkhAdyabhAvena tadasambhavazceti
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 vaiyAkaraNabhUSaNasAra | vAcyam kakArAdyuccAraNasthale tattatsthAnasya jihvAyA ISadantarapAte varNAnutpattezca darzanAjjihvAbhighAtajavAyukaNThasaMyogAde rdhvanijanakatvakalpanAt tasya ca varNotpattisthale'pi satvAt pratibadhyamatibandhaka bhAvakalpanA niSprAmANikI syAditi gauravaM viparItam / evaM paraspara virodhAdudAttatvAnudAttatvasvatva dIrghatvAdikamapi na varNaniSTaM yuktamiti teSAmabhiprAyaH / evaJcotpattyAdipratItInAM tatpramAtvasya ca nirvAhaH pareSAmapi samAnaiti prativandyeveAttaramiti bhAvaH // 67 // itthaM paJcavyaktisphoTAH / jAtisphoTamAha / zakyatvazva zaktatve jAterlAghavamokSyatAm / aupAdhikovA bhedo'stu varNAnAM tAramandavat 69 ayaM bhAvaH varNAstAvadAvazyakAH uktarItyA ca so'yaM gakAra itivad yo'yaM gakAraH zrutaH so'yaM hakAra ityapi - syAt sphoTasyaikatvAt gakAroyaM na hakAra ityanApattezca / kiJca sphoTe gatvAdyabhyupeyaM na vA / Adye tadeva gakAro'stu varNanityatAvAdibhiratiriktagatvAnaGgIkArAt / tathA cAtirikta sphoTa kalpana eva gauravam antye gakArAdipratItivirodhaH / vAyusaMyogavRtti dhvanivRtti vA vaijAtyamAropya tathA pratyaya iti cenna pratItervinA vAdhakaM bhramatvAyogAt astu vA vAyusaMyoga eva gakAro'pi tasyAtIndriyatvaM doSa iti ceddharmavadupapatteriti kRtaM sphoTena / tasmAtsantyeva varNAH parantu na vAcakAH gauravAt AkRtyadhikaraNanyAyena jAtereva vAcyatvavadvAcakatvasyApi yuktatvAcca idaM haripadamityanugatamatItyA haryyupasthititvAvacchedena haripadajJAnatvena hetutvAttadavacchedakatayA ca jAtivizeSasyAvazyakalpyatvAt na ca varNAnupUryai
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ sphoTanirUpaNam / 103 va pratItyavacchedakatvayornirvAhaH ghaTaghaTatvAderapi saMyogaviziSTamRdA AkArAdibhizcAnyathAsiddhyApatteH tasmAtsA jAtireva vAcikA tAdAtmyenAvacchedikA ceti natu sarorasa ityAdau jAtyoH sattvAdarthabhedabodhona syAdityata Aha aupAdhiko veti vA svarthe upAdhirAnupUrvI saiva jAtivizeSAbhivyaJjikreti bhedaH kAraNIbhUtajJAnasyeti nAtiprasaGgAiti bhAvaH upAdhiprayuktajJAnavailakSaNye dRSTAntamAha varNAnAmiti // 68 // nanu jAteH pratyekaM varNeSvapi saccAt pratyekAdarthabodhaH syAdityata Aha / anekavyaktayabhivyaGgyAjAtiH sphoTaitismRtA kaizcivyaktaya evAsyA dhvanitvena prakalpitAH 70 anekAbhirvarNavyaktibhirabhivyaGgaiva jAtiH sphoTaiti smRtA yogArthatayA bodhiketi yAvat / etena sphoTasya nityatvAtsavarthabodhApattirityapAstam / ayaM bhAvaH yadyapi varNasphoTapakSa kathitadoSo'sti tathApi padavAkyapakSayorna, tatra tasyA vyAsajyavRttitvasya dhArmagrAhakamAnAsiddhatvAditi kaizcidvyaktayo dhvanaya eva dhvanivarNayorbhedAbhAvAdityabhyupeyante iti zeSArthaH / uktaM hi kAvyaprakAze " budhairvaiyAkaraNaiH pradhAnIbhUtasphoTarUpavyaGgyavyaJjakasya zabdasya dhvaniriti byavahAraH kRta " iti / 69 / nanu kA sA jAtistatrAha / satyAsatyau tu yau bhAgau pratibhAvaM vyavasthitau / satyaM yattatra sA jAtirasatyA vyaktayomatAH 71 ( pratibhAvam ) pratipadArtham / satyAMzojAti asatyA vyktyH| tattadvyaktiviziSTaM brahmava jAtiriti bhAvaH / uktaJca kaiyaTena "asatyopAdhyavacchinnaM brahmatattvaM dravyazabdavAcyamityartha
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 vaiyaakrnnbhuussnnsaare| iti"| "brahmatattvameva zabdasvarUpatayA bhAtIti" ca / kathaM tarhi brahmadarzane ca gotvAdijAterapyasattvAdanityatvam , Atmaiveda sarvamiti zrutivacanAditi kaiyaTaH saGgacchatAm ? avidyA Avidhiko dharmavizeSoveti pakSAntaramAdAyota draSTavyam // 70 // tameva satyAMzaM spaSTayati / itthaM niSkRSyamANaM ycchbdtttvnirnyjnm| brahmavetyakSaraM prAhustasmai pUrNAtmane nmH|72| ayaM bhAvaH "nAmarUpe vyAkaravANIti" bhUtisiddhAdvayI sRSTiH tatra rUpasyeva nAmno'pi tadeva tattvam / prakriyAMzastvavidyAvijRmbhaNamAtram / uktazca vaakypdiiye| . __zAstreSu prakriyA daividyaivopavarNyate / samArambhastu bhAvAnAmanAdi brahma zAzvatamiti / brahmaivetyanena " aAyaM puruSaH svayaM jyotiH" " tameva bhAntamanubhAti sarca" " tasya bhAsA sarvamidaM vibhAtIti" zrutisiddhaM svaparaprakAzatvaM sUcayati / sphuTatyartho'smAditi sphoTa iti yaugikasphoTazabdAbhidheyatvaM sUcayati / nirvighnapra cayAyAnte maGgalaM stutirUpamAha / pUrNAtmane ityAdinA // 71 // azeSaphaladAtAramapi sarvezvaraM gurum / zrImadbhaSaNasAreNa bhUSaye shessbhuussnnm|| iti zrImadragAojibhaTTAtmajakauNDabhaTTakRte vaiyAkaraNabhUSaNasAre sphoTavAdaH samAptazcAyaM grnthH| tUryAGganavacandre'bde navamyAM zrAvaNe'site / kAzIyantrAlaye kAzyAM kavau pUrNa ssumudraNAt // tripAThilakSmaNenAyaM parizodhya prakAzitaH / yadyatra dRSTidoSeNa doSazcedbhaSyatAmbudhaiH / /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ rwwwrwrwrwww w w w // zrIH // kArakavAdArthaH / zrImanmahAmahopAdhyAyajayarAma paMDitaviracitaH. saca zrIkRSNadAsAtmaja - gaGgAviSNunA naije "lakSmIveDuTezvara" mudraNAlaye mudrayitvA prakAzaM nItaH / kalyANa - muMbaI. saMvat 1951, zake 1816. isa pustaka kA sarva prakArakA hakka yantrAdhikArIne apane svAdhIna rakkhA hai. Yoyo Gie eie e 00000000 9c9 c9 cho cho 06
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| atha kaarkvaadaarthH| natvA zambhoH padAMbhoja jayarAmaH samAsataH // karoti kArakavyAkhyAmiha saMkhyAvatAM mude // 1 // kArakANi kartRkarmakaraNasampradAnApAdAnAdhikaraNAni SaT / kArakatvaM ca nAma kriyAnimittatvaM / caitrasya taMDulaM paMcatItyAdau saMbaMdhini caitrAdAvativyApteH / anumatiprakAzanadvArA saMpradAnAderiva taMDulAdisaMpAdanadvArA saMbaMdhino'pi pAkAdikriyAnimittatvAt / kiMtu kriyAnvitavibhaktyAnvitatvaM / asti ca karnAdInAM kriyAnvitatiGsubbibhaktyarthAnvayaH / natUdAhRte saMbaMdhini SaSThayarthasaMbaMdhasya / taMDulAdinAmArthAnvitatayA kriyAnanvitatvAt / caitrasya pacatItyAdAvapi taMDulAdipadAdhyAhAreNaiva bodhaH / SaSThayarthasaMbaMdhasya taMDulAdinAmAthaireva kriyAyAH karmatvAdinaiva sAkAMkSatvAtparasparAkAMkSAvirahAt / odanasya bhoktA caitrasya pAka ityAdau kartRtvakarmatvArthikA SaSThI kArakavibhaktireva / "kartRkarmaNoH kRti " ityanena tadvidhAnAt / ata eva saMbaMdhasya na kArakatvaM, kriyAyogAbhAvAditi ra kriyAniSThajanyatAnirUpitajanakatAzAlitvaM tat. 2 caitranirUpitasvatvazAlitaMDulAnyAsamavetataMDulasamavetadhAtvarthatAvacchedakaviklittyanukUlavarttamAnavyApArAnukUlakRtimAniti vAkyArthaH.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| zAbdikAH / ata eva "guruvipratapasvidurgatAnAM pratikurvIta bhiSaksvazeSajairi " tyAdau, " sA lakSmIrupakurute yayA pareSAmi" tyAdau ca roge vipattau cetyAdipadAdhyAhAreNaiva bodhaH / yadica vinAdhyAhAraM paSThyarthasaMbaMdhasya kriyAyAmanvayaH prAmANikastadA kriyAnvitakartRtvakarmatvAdiSaDanyatamAnvayitvaM kArakatvaM bodhyam / ata eva " carmaNi dvopinaM haMti daMtayohaMti kuMjaraM / kezeSu camarI haMti sIni puSkalako hataH // " ityAdau nimittAderapi na kArakatvaM / etAdRzya upapadavibhaktayo natu kaarkvibhktyH| gAM dogdhi payaH, ajAM grAmaM nayatItyAdau gauNamukhyakarmadvayamapi lkssy| atra hi dravadravyavibhAgAnukUlakriyAnukUlavyApAravizeSaH kartuniSTho duherarthaH / vAyurvRkSaM parNa dogdhIti vAraNAya dravadravyeti deyaM / megho gaganaM jalaM dogdhIti vAraNAya vishesseti| vizeSo hi duhidhAtuprayogagamyaH / itthaM ca dravadravyeti na deyamiti vadaMti / saMyogAnukUlakriyAnukUlavyApArastAdRzo nIdhAtorarthaH / tatrAdya vibhAge gAmityasya kriyAyAM paya ityasyAnvayAt govRttivibhAgAnukUlapayovRttikriyAnukUlavyApArAnukUlakRtimAniti vaakyaarthH| dvitIye tu grAmamityasya saMyoge'jAmityasya kriyAyAmanvayAt grAmavRttisaMyogAnukUlaajAvRttikriyAnukUlavyApArAnukUlakatimAniti vAkyArthaH // sAkSAdAtvarthatAvacchedakani 1 guruvipratapasvidurgatanirUpitasaMbaMdhazAliroganiSThaviSayatAnirUpitaviSayatAzAlisvanirUpitasaMbaMdhazAlisvatvaviziSTabheSajaniSThakAraNatAnirUpitajanyAzrayabalabaliSThAnanubaMdhisveSTasAdhanIbhUtakRtisAdhyatvAzrayapratIkArAnukUlakRtimAniti bodhaH.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 / kArakavAdArthaH / ruktakriyAdvayarUpaphalAnvayinorajApayaseomukhya karmatvam / tAdRzakriyAnurUpaphalAnvitAnvayinorgogrAmayogauNakarmatvam ubhayatrApi dhAtvarthAnvitavibhattayarthAnvitatvamasti / phala - dvayasyApi dhAtvarthatAvacchedakatvAt / ata eva karmadvayasAkAMkSaphalabodhakadhAtutvaM dvikarmakatvaM sUpapAdaM / yattu vibhA gAnukUlakriyA duherarthaH, saMyogAnukUlakriyA nayaterarthaH / natu tadubhayAnukUla kartRvyApAraH karmadvayasyApyekatra phale anvaya iti / tanna / prayojyayoH karmatvAnupapatteH- parasamavetatvasya kriyAyAmabhAvAt / karmadvayasyApyekatra anvaye ca gauNamukhyavyavahAro na syAt / etena vibhAgAdyanukUlA kartRgatA caiTaiva duhAderarthaH ityapAstam / phaladvayApraveze gauNa mukhyavyavahArAnupapatteH / yadyapi gAmityasyArtho govRttitvaM payasyevAnvetIti gauNaM karma na lakSyaM iti / tadapi na / gauH payo duhyate ityAdau goH karmatvasya durupapAdatvAt / ajAM grAmamityAdau grAmavRttitvasya prAgajAyAmasattvenAnvayAyogAt / kAzItaH prayAge nIyamAnAmajAM kAzIM nayatIti prayogApattezca / tatra tattatkriyAnukUlakRtimattvaM tattatkriyAkartRtvaM / kASThAdau pAkAvyanukUlavyApAravattvapratisaMdhAne'pi kartRpadAprayogAt, kRtAkRtavibhAgAdinA siddhayatnazaktikena kudhAtunA tRrjatena siddhasya kartRpadasya yatnAzrayabodhakatvAcca // acetane'pi kartRpadaprayogastu gauNaH / gurutarabhArottolanAdikriyAviSayakayatnasattve'pi tatkriyAyA aniSpattau tatkriyAyAM kartRtvAvyavahArAt-viSayatvaM vihAyAnukUlatvamupAttaM // yadi ca matto bhUtaM na tu W
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| mayA kRtamiti vyapadezAnnAntarIyakakatisAdhyasya piSTamadhyasthazarkarAbhojanasya na kartRtvaM tadA viSayatvamapi nivezyaM / tacca sAdhyatvena / tena yAgAdikateruddezyatvena svargAdiviSayakatve'pi na yAgAdikartuH svargakartRtvam / asmadAdikartRkayAgAdikartRtvamIzvarasyeSTam / tathA vivakSAyAmIzaH pacatIti prayogo'pISTa eva // na cet kAryatvAnavacchinnajanyatAnirUpitatvamasAdhAraNatvaM nivezyamiti naiyAyikAH / vaiyAkaraNAstu " anabhihite kartari " ityanuzAsanAt-acetane'pi kartRpadaprayogAkiyAzrayatvameva kartRtvaM / kArakakarmAdipadavatkadhAturapyatra kriyArthaka evAzrayatvamihAkhyAtArthaH / tathAca yAgAdyasamabhivyAhRtAkhyAtena yaddhAtvAnvitayadharmavattvaM bodhyate taddhAtvarthanirUpitataddharmavattvaM taddhAtvarthakartRtvaM / yathA pacatItyAdau pAkAnukUlavyApAravattvaM, jAnAtItyAdau jJAnAzrayatvaM, nazyatItyAdau nAzapratiyogitvaM iti / caitreNa taMDulaH pacyate ityAdau pAkajanyaphalAzrayatvavAraNAya yAgAdyasamabhivyAhRteti / atracaitrAdeH kartRtvaM tu pacatItyAdyAkhyAtabodhyadharmamAdAyaiveti bodhyaM / dhAtvAnvitadvitIyAdyarthakarmatvakaraNatvamAdAyAkhyAteneti / jAnAtItyAdyAkhyAtArtha AzrayatvaM na pAkakartRtvaM / haMtItyAdau hiMsAzrayatvaM na gamanakartRtvamityetatsaMpattaye yattaditi dhAtvarthavizeSaNaM / yadi ca 1 tena-zaktyAtakriyAviSayakatattakriyAniSThakAryatvAvacchinna janyatAnirUpitajanakatAzAlikRtiniSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNa. tAzAlitvaM nAma kartRtvam.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakavAdArthaH / kADhaM pacati, sthAlI pacatItyAdiprayogavazAtkaraNAdInAM kartRtvamiSTaM tadA pacyata odanaH svayamevetyAdI karmakartRkarmaNo'pi tadiSTaM odanaH svayaM pacatItyaprayogastvasAdhutvAt / karmAkhyAtayAgAdiha vibhAvyate / karmatvaviziSTasya kartRtvarUpatAvAraNAya tadupAdeyaM / nahi karmatvAdeH kartRtvarUpatve "anabhihite karttari" ityanuzAsanArthaH saMgacchate ityAhuH / yattu "svataMtraH karttA" iti pANinisUtrAtkArakAMtarAprayojyatve sati kArakAMtaraprayojakatvaM kartRtvaM / satyaMtena puruSAdijanyasaMyogarUpavyApAravattvarUpaM tat / prayojyatvavatkuThArAdervyudAsaH / tanna | IzvaraprayojyAnAM jIvAnAM kartRtvAnApatteH / daNDajanyasaMyogarUpavyApAravati kulAlAdAvavyAtizceti dik // karmatvaM na karaNavyApAritvaM / taddhi karaNajanyavyApAravattvaM / dAtreNa dhAnyaM lunAtItyAdau hastAdikaraNavyApAravati dAtrAdAvativyAptam / nApi parasamave - takriyAjanyaphalazAlitvaM / gamipatyoH karmatvasya pUrvasmindeze tyajezcottarasmindeze syaMdeH pUrvaparayoH prasaMgAt / nadI varddhata ityAdau vRddheravayavopacayarUpAyAH paraMparayA tIraprAptirUpayatnasyAzraye tIre karmatvaprAptizcet - atra vadanti - ' dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvaM karmatvaM ' tAdRzaM phalaM gameH saMyogastyajervibhAgaH pateradhaH saMyogastadavacchinne spande zaktiH / spandamAtre teSAM zaktau paryAyatApatteH / spandervRdhvAtozca na phalAvacchinnavyApAre zaktiriti na kopi doSaH / phalAvacchinnavyApArabodhakatvAdeva dhAtUnAM sakarmakatvavyApAro mukhyaH / jJAdhAtvAdInAM nAmArthAnvitoddezyatvAtiri
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakavAdArthaH / ktaviSayitvarUpavibhaktyarthAnvayyarthakatvaM gauNaM sakarmakatvaM / ghaTaM jAnAtItyAdito ghaTaviSayitAzAlijJAnAzrayatvavAniti bodhaH / tAdRzadhAtuprayoga eva ca karmapratyayaH / ata evAbhuMjAna eva bhojanAya yatate iti prayogAt / yatadhAtvarthe nAmArthAnvitasya caturthyarthoddezyatvasyaivAnvayAt-na yateH sakarmakatvaM / na vA bhojanaM yatate iti prayogaH / "bhUmiM prayAti vihago vijahAti mahIruhaM / natu svAtmAnami " ti prayogAt / svasya dhAtvarthatAvacchedakasaMyogavibhAgarUpaphalazAlitvarUpasakarmakatvAbhAvAt / parasamavetakriyAjanyatvamapi dhAtvarthatAvacchedakaphale nivezyam / nacaivamapi mallo mallaM gacchatItyAdau ubhayakarmajasaMyogarUpaphalasya tAhazatvAtsvakartRka kriyAkarmatvarUpavyavahAraH svasminsyAditi vAcyaM / parasamavetakriyAjanyatAdRzaphalazAlitvaM yatra tatra karma tvasya svIkArAt / itthaM ca dvitIyAdeH kriyaanvyipdsmvettvmpyrthH| paratvaM svaprakRtyarthApekSayA supA svArthaphalAnvayyapekSayA karmAkhyAtena ca bodhyate / tathA ca bhUmirgamyata ityAdau karmAkhyAtasthale phalaM parasamavetatvaM cAkhyAtArthaH / bhUmipadArthasya paratve vizeSaNatvena phalaM prati vizeSyatvena cAnvayaH / tathAca bhUmibhinnasamaveta kriyAjanyaphalazAlinI bhUmirityanvayabodhaH / bhUmiM prayAtItyato bhUmibhinnasamavetabhUmivRttisaMyogajanakaspandAnukUlakRtimAnityanvayabodhaH / evaMca svabhinnasamavetaM svavRttisaMyogajanakaM yanmallAntaravRttigamanaM tadanukUlakRtimattvasya svasminnabhAvAdeva na mallaH svaM gacchatIti prayogaH / nanvatra paratve svaprakRtyarthasyAnvayi .
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakavAdArthaH / 9 tAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvena, pratiyogitAmA - treNa vAnvayaH / nAdyaH / pRthvIM prayAti vihaga ityAdI ananvayApatteH / khagasya pRthvItvAvacchinnatvAt / na dvitIyaH / svAtmanyapi khagapRthvyubhayabhedasattvAt / svaM prayAtItyApatteriti cenna / dvitIyAdyarthaphale yadvayakteranvayastadvacatitvAvacchinnapratiyogitAkatvasaMbaMdhena prakRtyarthasya karmAkhyAtArthaphalAnvayinazca paratve'nvayAt / itthaM ca pRthvIM prayAtItyAdau yatpRthivIvyaktivRttisaMyogajanakatvaM prayANasya tadvacaktibhinnatvaM vihage'stIti na doSaH / paraMtu pRthivImityAdau pRthivIpadaM karmatvavatpRthivI vyakti paramevamanyatra karmavAcakaM sAmAnya padalakSaNayA vizeSyaparam / itthaM cAnvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAyAstAdRgvyakterna bhaGga ityAhuH / yattu parasamavetatvaM nArthaH / kiMtu anyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM kriyAnvayi dvitIyArthaH / tathAca bhUmivRttisaMyogajanakabhUminiSThAnyonyAbhAvapratiyogi yAyAH tAvacchedakaprayANAnukUlakRtimAnityarthaH / svavRttikrisvaniSThAnyonyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAnna svaM prayAtIti prayoga iti / tanna / tathApi yena mallena mallAMtaraM na gataM sopi mallo mallaM gacchatIti prayogApatteH / mallAMtaraniSTha bhedapratiyogitAvacchedakAyAstanmallavRttikriyAyAstanmallavRttibhUmisaMyogajanakatvAt / yanmallavyakteH pha lAnvayastasyA evAnyonyAbhAve'nvayoktau doSavAraNe tu tadvyaktitvAdeH prakAratve zaktyAnantyaM / kathaMcitkarmavAcakapadasya tadvyaktitvAvacchinnalakSaNAsvIkAre yugapadvRttidvaya
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kArakavAdArthaH / virodhaprasaMgaH / nanu nAnyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakatvaM kriyAnvayi dvitIyArthaH / na vA parasamavetatvaM samavetatvatvasvarUpasAmAnyadharmAvacchinnatatkarmasamavetatvaniSThapratiyogitAkAbhAvAtmakasvapratiyogitAkAbhAva saMbaMdhena karmavAcakapadArthAnvitadvitIyArthAsamavetatvasya kriyAyAmanvaya svIkArAt / sAmAnyarUpeNa vizeSAbhAvAnabhyupagame yadvayakterdvitIyArthasamavetatve'nvayastadvacaktisamavetatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAtmaka svapratiyogitAkA bhAva saMbaMdhena karmavAcaka - padAnvitadvitIyArthAsamavetatvasya dhAtvarthakriyAyAmanvayasvIkArAt / kApyadRSTacaratve'pi prakRte gatyaMtaraviraheNa svIkArAt / ata eva na karmavAcakapadasya tattadvyaktitvena tatadvyaktibodhakatayA sAmAnyarUpeNa bodhakatayA ca yugapaTTUtidvayavirodha iti cenna / navyanaye kriyAyA avyApyavRttitayA tanniSThatadAzrayadravyasamavetatvasyApi avyApyavRttitvAtU - mallaH svaM gacchatIti prayogaprasaMgasya durvAratvApattiH / etena tattatkriyAnadhikaraNatve sati tattatkriyAvacchedakaphalazAlitvaM tattatkriyAkarmatvaM, dvitIyAderapi tattatkriyAnadhikaraNatvamartha ityapAstam / zaktyAnaMtyApattezca / yattu kriyAnvayi parasamavetatvamavekSya kartranvayiparatvameva lAghavAtkarmapratyayArtha iti / tanna / dvitIyArthaphalaparasamavetatvayorekAnvayitvena lAghavAt / grAmo gameH karma na tu caitraH ityAdau parasamavetakriyAjanyatvaghaTitasyaiva karmapadArthatayA tasyaiva karmapratyayArthatvAt / gamyate grAmaH svayamityAdau paratvAnvayivirahAcceti dik / athaivamapi pateH saMyogAva 1
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| 11 cchinnaspandArthakatayA dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlino bhUtalAdeH karmatve vRkSAtparNa bhUtalaM patatIti prayogaH syAditi cet-tathA vivakSAyAM bhavatyeva / ata eva "dvitIyA zrite" ti sUtre patitazabdayoge dvitIyAsamAsavidhAnam / tadadAharaNaM ca narakaM patito narakapatita iti sAdhu saMgacchate / kacitsaptamyapi sAdhuH / yathA bhUmau patati grAme gacchatItyAdau / pare tu bhUtalAdeH karmatve'pi na dvitIyA / yatra phalasaMbaMdhyAkAMkSA tatraiva tatsvIkArAt / atra tu phalasyAdhodezavRttitayA upasthitatvena na sNbNdhyaakaaNkssaa| tathAhi kartRbhinnAnvayiphalAvacchinnavyApArabodhakasya dhAtoH sakamakatvaM natu pttH| adhaHsaMyogarUpaphalasya prnnaanvittvaat| adha ityasya saMbaMdhisAkAMkSatayA saMbaMdhitvena parNasyaivAnvayAt / bhUtalaM parNasyAdhaH natu parNa bhUtalasyeti na bhUtalaM patati prayoga iti / atha kathaM vRkSAtparNamadhaH patati iti prayoga iti cet / mAdayaM vivakSayA vA / 'gataM tirazcInamanUrusAratheri ' tyatra vyaktivizeSasyAdho dhAma patatItyarthAt na doSa ityAhuH / yattu tyajagamyAdeH spandAdyAtmakavyApAramAtra zaktiH / phalasya dvitIyAdilasyatvAt / ata eva grAmaM gacchatItyanayonaikArthatA / tyajagamyooMge dvitIyAdinA vijJAgasaMyogayobodhanAt / tyajevibhAgAvacchinnaspandazabdatvasya gameH saMyogAvacchinnaspandazabdatvasya ca kAryatAvacchedakatvAt / ata eva gamanaM tyAga ityanayorapi naikArthatA / uktakAryakAraNabhAvAnurodhenAtrApi tyajagamyovibhAgasaMyogAvacchinnaspande lakSaNAMgI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 kArakavAdArthaH / kArAt / vibhAgAdyavacchinna spandazAbdatvaM ca vibhAgAdispandobhayavaiziSTayAvagAhizAbdatvam / tena caitreNa grAmastyajyate ityAdivAkyajanya spandavizeSaNakavibhAgAdivizeSyakazabdatvasaMgrahaH / itthaM ca parasamavetataddhAtvarthAnvitaphalavizeSazAlitvaM tattaddhAtvarthakarmatvaM / tena tyajAdernottaradezAdau karmatvamiti / tanna / vibhAgAdyavacchinnaspandazAbdatvasya janyatAvacchedakatve tAdRzaspande zakterdurvAratvAt / parepAmitarAnvite zaktigraha itarAMzavadvibhAgAvaMzasya tyAgo na yuktaH / tyAgagamanayorekArthatAvAraNAya tatphalaviziSTe rupande zaktisiddhe vinApi tallakSaNAnusaMdhAnaM tathA pratIteriti dik // dadAtermUlyagrahaNaM vinA svasvatvadhvaMsa parasvatvaH janakatyAgaH yajaterdevatoddezya kasvasvatvadhvaMsaphala katyAgajuhotestAdRzAgniprakSepazcArthaH / ata eva RtvijAM tAdRzatyAgAbhAvepi hotRtvam / agniprakSepazca agnisNyog|nukuulkriyaanukuulghutaadivRttinodnaadivyaapaarH / na caivamagnau juhotItyAdau saptamyarthasyAmisaMyoge'nvaye nirAkAMkSateti vA - cyam / atra saMyogAnukUlakriyAnukUlavyApArasyaiva dhAtvarthAt / na ca tathApyaH karmatvApattiH / saMyogasya dhAtvarthAnavacchedakatayA tadvato'gneH karmatvAbhAvAt / kriyAyA eva dhAtvarthatAvacchedakatayA tacchAlino ghRtasyaiva karmatvAt / dvitIyArthazva vRttitvaM tacca dhAtvarthatAvacchedake'nveti / itthaM ca viprAya gAM dadAti, viSNuM yajate, ghRtaM juhotItyAdau mUlyagrahaNaM vinA viproddezyaka govRttisvasvatvadhvaMsaparasvatvaphalakatyAgAnukUlakRtimAnityanvayabodhaH / viSNoruddezyatvasaMbaMdhena svasvatvadhvaMsaphalavattvAtkarmatvam / viSNU
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| ddezyakasvasvatvadhvaMsaphalakatyAgAnukUlakRtimAnityanvayabodhaH / ghRtavRttianisaMyogAvacchinnakriyAnukalavyApArAnakUlakatimAnityanvayabodhaH / evaM mUlyagrahaNaprayuktasvasvatva dhvaMsaphalakatyAgo vikrayaH / mUlyadAnaprayuktasvatvotpAdakasvIkAraH krayaH / dattadravyasya svasvatvajanakasvIkAraH parigrahaH / tathA ca gAM vikrINAti gAM krINAti gAM pratigRhNAtItyAdau govRttimUlyagrahaNaprayuktasvasvatvadhvaMsaphalakatyAgAnakulakatimAn, govRttimUlyadAnaprayuktasvasvatvAnukUlasvIkArAnukUlakRtimAniti krameNAnvayadhIriti saMpradAyaH / idamatrAbhidheyaM / dAnasya parasvatvajanakatve tata eva vikrayavAraNe mUlyagrahaNaM vineti vyartham / atha pratigraha eva svIkArAvizeSatayA svatvahetuH / asvAmike svIkArasya svatvahetutvAkalpanAt / ata eva yAjanAdhyApanapratigrahaibrAhmaNo dhanamarjayet' ityAdikaM sAdhu saMgacchate / anyathA pratigrahavaiphalyApatteH / dAnaM tu svasvatvadhvaMsamAtra janayatparasvatvaprayojakamiti mtN| tathApi tadvaiyarthya, tadupAdAne'pyupekSAyAmativyAptaH / tasyA api svasvatvadhvaMsadvArA parasvatvaprayojakatvAt / tadvAraNAya vaijAtyopAdAnasyAvazyakatvAt / vastuto dUrasthapAtramuddizya tyaktadravyasya pratigrahAtyAgasvAmikasyAnukUlodezyena puruSeNa pratigrahAtsvatvAtsvatvaM syAditi / anyodezyakatvAdeH pratibaMdhakatve tu gauravaM / na ca tAdRzatyAgo dAnAbhAsa eva / sasaMpradAnakohi tyAgo dAnaM saMpradAnaM ca dadasvetyanumitiprakAzanadvArA dAnakriyAhetutvena / na ca asannihi
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kaarkvaadaarthH| tasya tattvamiti, na tato dAtuH svatvanAza iti vAcyam / "tIrtha saMkalpitaM yadyattadanyatra pradIyate / dAtA tIrthaphalaM muM. ke pratigrAhI na doSabhAk // manasA pAtramuddizya bhUmau toyaM vinikSipet / vidyate sAgarasyAMto dAnasyAMto na vidyate // " iti vAkyAttAdRzadAnasiddhestasmAdAnameva parasvatvajanakaM pratigrahaprAgabhAvasyApekSaNIyatvAt na pratigrahavaiphalyaM / ata eva yasmai dattaM tasya pratigraheNa dAtuH svatvanivRttiH / astu vA dattadravyasvIkAratvarUpapratimahatvena svIkartavyadravyadAnatvena veti vinigamakAbhAvAt / dAnaM svasvatvadhvaMsadvArA parasvatvajanakam / pratigrahazca svasvatvajanakaH / uayathApi mUlyagrahaNaM vinati vyartha / vikrayasya parasvatvajanakatve mAnAbhAvAt / naca vikrItadravyasvIkAratvarUpakrayatvena svIkartavyadravyavikrayatvena vA krayatvamityatrApi vinigamanAvirahaH / mUlyadAnapUrvakasvIkArasyaiva krayatvAt vikrayatvasya gauravegAnivezAt / kiMca svasvatvadhvaMsajanaketyapi vyartha / avyAvartakatvAt / api cAgniprakSepo homa ityapi ayuktaM / devatodezyakasvasvatvadhvaMsaphalakatyAgo yAgaH, sa eva prakSepAvacchinno homa iti vAcaspatimizrAdyukteH-, yAga evaM viziSTadezaprakSepopahitaH homa iti vivekoktezca / astu ca RtvijAM tyAgAdyanumAnasya svasvatvadhvaMsonamataH- dAsatyAgAta videzasthasvAmisvasvatvadhvaMsavat / vastutastu dAnatvayAgatvahomatvAdayo mAnasapratyakSagamyA jaativishessaaH| na ca zrAddhasya pitrapekSayA yAgatvaM brAhmaNApekSayA dAnatvamiti vivekoktestayoH sAMkaryA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| 15 nna jAtitvamitivAcyam / zrAddhasya gaunntdubhyruuptvaat| vastutaH zrAddhasya yaagtvmev|uddeshypitraadisvtvaajnktvaat| brAhmaNasya svatvamapi na sArvatrikam / brAhmaNAbhAvepi zrAddhokteH / " piMDAstu go'javiprenya' ityAdinAnyatrApi pratipatteH / viSNuM yajate ityAdau dvitIyArthopyuddezyatvam / tattvaM ca tasyedamityAdijJAnaviSayatvaM / devatAyAH svatvopagame tu yAgatvaM dAnatvavyApyaM. homatvaM yAgatvavyApyamiti siddham / devapUjAdikamapi yAga eveti kRtamaprakatena / ata evaM saMsRSTisthale'sAdhAraNasvatvanAzottaraM sAdhAraNasvatvotpAdAt / tatra sakalatvavizeSaNarahitadAnalakSaNAvyAptirityapAstam / dAnavajAtastatrAbhAvAt / paramatra svatvAnukUlatvavizeSaNAt-saMsRSTinirAsa ityanye / tatra na svatvanAza:-kiMtu parasvatyotpattimAtram / naca svasvatvavati parasvatvAnupapattiH / tatrecchAyA uttejakatvAt / svasvatvadhvaMmapUrvakatvavizeSaNAdeva tannirAsa ityanye / pare tvadRSTavizeSajanakatvavizeSaNAtnayAvRttirityAhuH / etena vinimaye vikrayalakSaNAtivyAtirityapAstam / vikrayatvAderjAtitvAt / mUlyAtiriktadravyagrahaNaprayuktasvasvatvadhvaMsaparasvakhAnukUlatyAgo vinimaya ityanye / kimatra svatvamiti cet / atra prAcInAH / yatheSTaviniyojyatvaM svatvaM / tacca zAstrAniSiddhaviniyogopAyaH kryprtigrhaadistdvissytvm| tacca na bahiriMdriyavedyaM / pratigrahAdermAnasajJAnavizeSasya bahiriMdriyAyogyatvAt / navyAstu pratigrahAdinAzottaramapi svatvavyavahAraprAmANyAnurodhAt svatvamatirikta eva
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kArakavAdArthaH / padArthaH / tacca svatvaM dAnAdito nazyati, pratigrahA - ditazva svatvamutpadyate / tacca bahirindriyayogyaM svaM pazyAmIti pratItestadIyayatheSTaviniyojyatvajJAnasya tadIyasvatvasAkSAtkArahetutvAt / na yatheSTaviniyogAdyajJAnadazAyAM svatvasAkSAtkArApattiH // vastutastadIyayatheSTaviniyojyatve tadIyasvatvavyabhicAritvagrahadazAyAM tadbrahe'pi svatvasAkSAtkArAnudayAt / tadIyasvatvasAkSAtkAraM prati tadIyasvatvavyApyatadIyayatheSTaviniyojyatvavadidamityAkArakajJAnasya hetutvaM vAcyam / tathA ca svatvasyAnumitireva natu sAkSAtkAraH / svatve laukikaviSayatAkalpane laukikaviSayitAzAlitatsAkSAtkAre tAdRgvizeSadarzanasya hetutvakalpane ca gauravAt / svaM pazyAmItyanuvyavasAyastu - surabhi candanaM pazyAmItyAdivadvizeSaNAMzo laukikvissytvaavgaahii| nacAyogyatvakalpane laukikasAkSAtkAre svatvasya pratibaMdhakatvakalpane gauravamiti vAcyam / tasyAyogyatvakalpane laukikaviSayatAvirahAdeva tatpratyakSavAraNasaMbhavAt / yogyatve tagocaralaukikapratyakSasAmadhyAstagocarAnumityAdau gauravAdityAhuH / tacca karma trividhaM prApyaM, vikAryaM nirvartyaM ca / tatra saMyogAdikriyAjanyaphalazAli prApyaM / yathA - grAmaM gacchatItyAdau grAmAdiH / yallabdhasattAkamevAvasthAMtaramApadyate tadvikAryaM / yathA kA bhasma karoti, suvarNa kuMDalaM karotItyAdau kASThAdipadalakSyasya kASThAvayavAdeH sata eva bhasmAdisaMbaMdharUpAvasthAMtaraprAptiH / yattu kriyA yatkarmanAzakaM phalaM janayati tadvikAryam / yathA kASThaM lunAtItyatra kA - 1
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakavAdArthaH / 17 SThamiti / tanna / kASpadalakSyasya kASThAvayavasya karmatayA kriyAyAstannAzakatvAsaMbhavAt / atra hi kASThapadasya kA - SThAvayavo lunAterArambhakasaMyogapratidvaMdvivibhAgAnukUlakriyAvyApArorthaH / tathA ca kASThAvayavavRttyAraMbhakasaMyogapratidvaMdvivibhAgajanaka kriyAnukUlavyApArAnukUlakRtimAnityanvayadhI riti kASTAvayavasya prApyakarmataivAvasthAMtaraprAtyabhAvAnna vikAryatA / taNDulaM pacatItyAdau taNDulapadalakSyastaMDulAvayavaH pacyartho rUpAdiparAvRttyavacchinno viklittyavacchinnatejaH saMyogaH / tathAca dhAtvarthajanya phalazAlitvAtsatovasthAMtaraprAzva ubhayavidhakarmatvaM taMDulAvayavasyeSTaM asaMkIrNasthAnamuktamevetyadoSaH / yatkriyayA niSpadyate tannirvartyam / yathA ghaTaM kaTaM vA karotItyAdau ghaTAdi / atra kRJaH phalAvacchinavyApArabodhakatvAbhAvAdrauNakarmatvam / tacca sAdhanAkhyakRtiviSayatvam / ata eva vIraNaM karotItyAdirna prayogaH / vIraNAdAvupAdAnatAkhyaviSayatAyA evaM sattvAt / yattu kaTAdipadasyAvayave nirUDhalakSaNA / tatra vinA lakSaNAM kaTAdegaNakarmatvasaMbhave'pi kArakatvAsaMbhavAt / nirUDhalakSaNAyA mukhyaprayogApavAdakatvAcca na vIraNaM karotIti mukhyaprayoga iti / tanna / ghaTaM jAnAti atItamityAdau ghaTAdekhi kaTAderapi gauNakArakatvasaMbhavAt / stokaM pacatItyAdau kriyAvizeSaNapadAMtaradvitIyAvizeSaNavibhaktivat prayogasAdhutvAya nAmArthadhAtvarthayorabhedAnvayasvIkAreNAbhedasya saMsargatvAt / tadA svIkAre vizeSaNavibhaktivadastu sA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 kaarkvaadaarthH| bhedArthakA / tasyAH kArakatvAnAvastu kriyAnvitakartRtvAdhanvitatvAbhAvAt-iti dik // iti karmanirUpaNam / karaNatvaM kArakAMtarAcaritArthatve sati kriyAhetutvaM / kArakAMtaraniSThavyApAradvArA kriyAhetutvAbhAvaH satyatArthaH / kartRkArake AraMjakasaMyogapratidvaMdvivibhAgAnukUlakuThArAdikriyAyA eva cchidAdidhAtvarthatayA kartuH kuThArAdikaraNaniSThavyApAradvArA chidAdihetutvAnnAtiprasaMgaH / karmaNastu tAdRzakriyAhetutvavirahAdeva nAtiprasaMgaH / adhikaraNamapi kartRkarmAnyataravyApAradvArA kriyAhetuH / caitro gRhe sthAlyAmodanaM pacatItyAdau gRhasthAlyAyadhikaraNaM kartRkarmasaMyogadvArA pAkAdikriyAsAdhanaM saMpradAnaM svAnumitiprakAzanena karturicchAdvArA dAnanimittaM apAdAnaM patanapratibaMdhakasaMyoganAzakapatrAdivibhAgadvArA patanAdinimittamiti nAtiprasaMgaH / nacaivaM kuThArAdikaraNasyApi kartRniSThavyApArasApekSatvAdasaMbhavaH / kArakAMtaraniSThavyApArasaMbaMdhAvacchinnajanakatvAbhAvasya satyaMtArthatayA kuThArAdikriyAyAM, kuThArasya tAdAtmyasaMbaMdhena hetutayA kartRniSThavyApArasaMbaMdhenAhetutvAt / naca kuThArAdivyApArAdAvativyAptiriti vAcyam / tasyApi etanmate lakSyatvAt / ata eva phalAyogavyavacchinaM kAraNaM karaNamiti vadaMti / vastutastu vyApAravattve sati kAraNaM karaNaM / nacaivaM kAryamAJa jJAnAdau cAdRSTasya manoyogasya ca vyApArasya sattvAdAtmano'pi karaNatvApattiriSTatvAt / upadheyasaMkare kartRtvakaraNatvalakSaNopAdherasaMkarAt /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| vyvhaarbhedopptteH| itthaM cAnumitau vyAptijJAnaM karaNaM / parAmarzasya vyApAratvAt / cAkSuSAdau cakSurAditatsaMyogasya vyApAratvAt / zrAvaNajJAne zrotraM, manaHotrasaMyogasya vyApArasya sattvAt / natu zabdasya / zabdAbhAvapratyakSe tasya vyabhicArAt / pare tu phalAnukUlakartRvyApAravattvaM / asti ca kuThArAdicchidAnukUlakartRsaMyogAdimattvam / naca gRhasthAlyAyadhikaraNasyApi kartRvyApAravattvAtkaraNatvApattiriSTatvAt / sthAlyAnnaM sAdhayatItyAdiprayogAt / gavA dAnaM sAdhayati, brAhmaNena dAnaM sAdhayatItyAdiprayogAt / tatrApi tadiSTaM, caitrAtmanA catreNa vA pacatItyaprayogAt / kartuH zarIrasya ca vAraNAya dravyasamavAyibhinnatattakriyAnukUlakatimato bhinnatvena vizeSyam / kRtimattvaM samavAyenAvacchedakatayA ca / tena zarIrasyApi vyudAsaH / bhinnatyanena hastAdisaMgrahaH / hastAdinA chinattIti prayogAt / vyApAravattvaM jnktyaa| tena vyAptismRtyAdisAdhAraNyamityAhuH / atra parazunA chinattItyAdau niruktakaraNatvaM tRtIyArthaH / prakRtyAnvitasya tasya dhAtvarthanirUpakatvenAnvayaH / tathA parazuniSThakaraNatAnirUpakatvacchidAnukUlakatimAniti vAkyArthaH-iti prAMcaH / navyAstu parazunA chinatti na dAtraNetyAdau natrAnvayAnurodhena niruktakaraNatvanirUpitajanyatvameva tRtiiyaarthH| tasya nirUpitatvena prakRtyAnvitasya AzrayatayA dhAtvarthe anvyH| itthaM ca parazunirUpitajanyatvadAtranirUpitajanyatvAbhAvazca chidAyAmantItyAhuH / jaTAbhistApasa ityAdau tRtIyo
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| palakSaNe / tattvaM ca atadvayAvRttyanavacchedakatve satyatayAvRttisAmAnAdhikaraNyam / asti ca jaTAnAM atApasatvavyAvRttyanavacchedakatvaM, zamAdimattvasyaiva tadanyUnAtiriktavRttitayA tadavacchedakatvAt / zamAdinA tApasa ityaprayogo'vivakSAtaH / tathA prayogasyeSTatve tu vizeSaNopalakSaNasAdhAraNavaiziSTayameva tRtIyArthaH / akSNA kANaH, pAdena khaMja ityAdau "yenAMgavikAraH " ityanena tRtIyA / yenAMgena vikAro hAnirAdhikyaM vA tdNgbodhkaattRtiiyaa| tRtIyAyA vRttitvamarthaH / tacca vyutpattivaicicyAtkANAdipadArthasyaikadeze vikAre'nveti / kANatvaM bahiravacchedena cakSuHzUnyagolakavattvaM / jAtamAtrAMdhasyAkANatve tu cakSumadrolakatve satIti vAcyam / yadi ca bahiravacchedena cakSu:sattve'pi upaghAtAdeva na cAkSuSaM tadA golakavRttiyattacchUtyatvamupaghAto vA tadviziSTaH puruSaH akSNA kANa ityasyArthaH / evaM khaMjatvaM saMsthAnavizeSaNazUnyapadatvaM / tathAca padavRtti yattathAvidhasaMsthAnazUnyatvaM tadviziSTaH puruSa iti pAdena khaMja ityasyArthaH / pare tu-akSNA kANa ityAyode tRtiiyaa| tathAca tAdRzagolakAbhinnaM yaccakSuHzUnyamupahataM tahAniti vAkyArthaH / evaM mukhena trilocana ityatra locanapadaM locanatrayaviziSTavatparam / tathAca mukhAdibhinnalocanatrayaviziSTavAnityartha ityAhuH / dhanena kulamityAdau hetutve tRtIyA / kriyAnvayiniruktakaraNatvArthikA tRtIyA "kartRkaraNayostRtIyA" ityanena vihitA, "hetau " iti sUtreNa tu nAmAnvitahetutvArthiketi vizeSaH / putre
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| Na sahAgataH pitA ityatra tRtIyAyAH kartRtvamarthaH samabhivyAhRtakriyA sahazabdArtha ekakAlInatvasaMbaMdhena samabhivyAhRtakriyAyAmanvayaH / tathA ca putrakartRkAgamanasamAnakAlInAgamanakartetyarthaH / ziSyeNa saha gururbAhmaNaH, putreNa saha pitA suMdaraH / sahArtho brAhmaNAdisamAnakAlInatvasaMbaMdhena brAhmaNatvAdipadArthaikadezenveti / apare tu sahArthaH sAhityamekadharmamAtra, tRtIyArtho vRttitvaM saMkhyAmAtraM vA-tathAca ziSyavRttisAhityavAngururbrAhmaNa ityaahuH|" ekenApi suputreNa siMhI svapiti nirbhayaM / sahaiva dazabhiH putrAraM vahati gardazI // " ityAdau putreSu bhAravahanakartRtvAbhAve'pi sahaprayoge vidyamAnapadAdhyAhArAt / vidyamAnatvaM sAhityaM sahazabdArthaH / tathAca samAnakAlInatvasaMbaMdhena dazaputravRttividyamAnatvaviziSTavidyamAnatvAzrayaH / ataeva vidyamAnatvaM sahazabdArtha iti shaabdikaaH| dhAnyena dhanI, gotreNa gArgyaH, prakRtyAbhirUpaH ityAdau tRtIyAyA abhedo'rthH| tathA ca dhAnyAbhinnadhanavAn, gotrAbhinnagargakulotpannaH, sAhajikAbhinnaramaNIyatAvAnityarthaH / prakRtipadasya sAhajikArthatvAt / abhirUpapadasya ramaNIyatApadArthatvAditi dik // iti karaNanirUpaNam / "karmaNA yamabhipreti sa saMpradAnam " iti pANinisUtraM / takiyAkaraNIbhUtena takriyAkarmaNA yamabhipraiti phalabhAgitvenoddezIkaroti sa saMpradAnamiti vAkyArthaH / karaNIbhUtakarmajanyaphalabhAgitvenoddezyatvaM saMpradAnatvamiti
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 kArakavAdArthaH / phalitam / grAmaM gacchatItyAdau gamana karmagrAmajanyasukhabhAgitvenoddezyasya caitrAdestatkriyAyAM saMpradAnatvAbhAvAttadvAraNAya karaNIbhUteti / gamanakriyAyAM grAmasyAkaraNatvAnna doSaH / dAnAdau deyAdikaM karaNamiti prakRtisaMgatipitRsvargoddezyena kRtagodAnasthale dAnajanyaphalabhAgitvenaiva pitoddezyaH- natu gojanyaphalabhAgitveneti na pitrAdeH saMpradAnatvaM / ata eva pitre gAM dadAtIti na prayogaH / yadi cAhaTadvArA dattA gauH pituH svargamutpAdayiSyatItyabhisaMdhistadA phale karmajanyatvamadRSTadvArakaM grAhyaM / ata eva na svasminsvakartRkadAna saMpradAnatvApattiH / na vA caitrazcaitrAya gAM dadAtIti prayogaprasaMgaH / vastuto dhAtvarthatAvacchedakatvena phalaM vizeSyam / pituH svargAdikaM na tathetyadoSaH / itthaM ca viprAya gAM dadAtItyatra saMbaMdhitvena parecchAviSayatvaM caturthyarthaH / caitrAya caitro grAmaM gacchatItyAdivAraNAya pareti / sa ca dhAtvarthatAvacchedakaphale'nveti / vRttitvaM dvitIyArthaH / tathA ca govRttisvasvatvadhvaMsa viprasaMbaMdhitvena parecchAviSayapUrvakaparasvatvAnukUlatyAgAnukUlakRtimAnityanvayadhIH / yattu / atra janyaphalaprakArakecchApUrvakatvaM kriyAnvayi caturthyarthaH / vyutpattivaicitryAcca tadekadeze janyatve karmaNo gavAdernirUpitatvasaMbaMdhenAnvayaH / tathA ca vipraviSayakagonirUpitajanyaphalaprakArakecchApUrvakagovRttisvasvatvadhvaMsaparasvatvAnukUlatyAgAnukUlakRtimAnityanvayadhIriti / tanna / gojanyaphalasya prakRte svatvarUpatayA vipraviSayikA yA gojanyaphalaprakArakecchA tatpUrvakatva
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| sya dAne'saMbhavAt / tAdRzecchAyA eva dAnatvAta, gauravAcceti dik / evaM vRkSAyodakamAsiMcatItyAdau saMyogAvacchinnadravadravyakriyAvacchinnavyApAro dhAtvarthaH, vRttitvenecchAviSayatvaM cturthyrthH| saca dhAvatAvacchedake saMyogenveti / vRttitvarUpadvitIyArthopi tAdRzadravadravyakriyAyAm / evaM ca vRkssvRttitvenecchaavissysNyogaanukuuldrvdrvyttikriyaanukuulvyaapaaraanukuulktimaanitynvydhiiriti|atr kriyAtasya dhAtvarthatve vRkSasya kamatva syAt, natu jlsy| kriyAyA vRkSApekSayaiva samavetatvAt / nacaivaM payasA vRkSamAsiMcatItyAdau kamatvaM na syAt / dhAtvarthatAvacchedakakriyAyA vRkSAvRttitvAditi vAcyam / atra kriyAMtasya dhAtvarthatayA dhAtvarthatAvacchedakadravadravyasaMyogasya vRkSavRttitvAddavadravyasaMyoga eva dhAtvartha iti na yuktam / tarhi phalAvacchinnavyApArAbodhakatvAddhAtorakarmakatvaM / dhAtvarthatAvacchedakaphalazAlitvAbhAvAt vRkSAdarakarmakatvaM syAt / atrAjAM grAmaM nayatItivavikarmakatvaM syAditi nAzaMkanIyam / kriyAMtArthatve dhAtvarthatAvacchedakaphaladvayAbhAvAt / tAdRzakriyAnukUlavyApArArthatve ca kriyAyAmeva dvitIyArthavRttitvAnvayAt / kriyAvacchedakasaMyoge tu vRkSAyetyAdicaturthyarthasyoddezyatvasyaivAnvayaH-na dvitIyArthasya / vyutpattivaicitryAt / caturthIsamabhivyAhRtasya sindhAtostAdRzavyApArArthatvAt / ata evAjAM grAmaM nayatItyatra grAmasya na saMpradAnatvam / atra hi saMyogAvacchinnakriyAnakUlavyApAraH preraNaM dhAtvarthaH, dvitIyArtho vRttitvaM / saMyoge
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kArakavAdArthaH / " !! tu grAmapadottaradvitIyArthaH kriyAyAmajApadottara dvitIyArthe - 'nveti / tathaiva vyutpatteH / tAdRzaphalabhAgitvena grAmAderanuddezyatvAnna saMpradAnatA // tAdRzaphalabhAgitvenoddezyatve tu uddezyatvavivakSAyAM grAmAyAjAM nayatIti bhavatyeveti dik // paretu tyajyamAnadravyasvatvabhAgitvenoddezyatvaM saMpradAnatvaM / tyAgo'tra vilakSaNo grAhyaH / tena vikrayAdau kretrAderna saMpradAnatvaM, karmaNA dAnakarmaNA yamabhipreti tatsaMpradAnamiti karmaNe' tyAdisUtrArthaH / ata eva saMpradIyate'smai iti saMpradAnasaMjJAnvarthaiva // zrAddhAdau pitrAdeH svatvabhAgitve nodezyatvam / kiMtu prItibhAgitayeti saMpradAnatvAbhAvena saMpradAna caturthya saMbhavAt / namaH svastI" tyAdinA sUtrAMtareNa tatra caturthI / evaM vRkSAyodakamAsiMcatItyAdau saMpradAnaprayogo gauNaH caturthImAtyarthaH / ata eva zatrave'khaM muMcati, mitrAya dUtaM preSayatItyAdau dhAtvarthatAvacchedakaphalabhAgitvenoddezyatvAbhAve'pi caturthI | vibhAgAnukUlakriyAnukUlavyApAro mocanam / saMyogAnukUlakriyAnukUlavyApAraH preSaNamiti dhAtvarthatAvacchedakarUpaphalajanyaphalazAlitvena zatrumitra yoranuddezyatvam / itthaM codakAdijanyaphalapallavAdyajanyaduHkhAdidUtajanyavArtAjJAnAdiphalazAli - tvenoddezyatvameva vRkSAyetyAdicaturthItryArthaH / naca guruprItyuddezyena guruputrAya dattAyAM gavi gurave gAM dadAtIti syAt, tathA vivakSAyAmiSTatvAt / ata eva rajakasaMbaMdhinastasya tAtparyaviSayatve rajakasya vastraM dadAtIti prayogaH / vaqhajanyaphalabhAgitvenoddezyatvasya tattve tu rajakAya vastraM da
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| dAtIti bhavitavyaM / nacaivaM zrAddhAdAvapi pitrAdeH prItijJAgitvenoddezyatvAt saMpradAnacaturthaMvopapatteH" namaH svastI // tyAdisUtrAMtaraM vyrthm|ytkiNcikriyaakrmjnyphlshaalitvenoddeshytvsyaiv gauNasaMpradAnatvarUpatayA namaHpadArthAdeH kriyAtvAbhAvatvena pRthksuutrprnnynaat|naardaay rocate kalahaH, vaizyAya zataM dhArayatItyAdau tu na nAradAdeH saMpradAnatA-kiMtu "rucyarthAnAM prIyamANaH / "dhAreruttamarNaH " iti sUtrAbhyAM saMbaMdhamAtre caturthI / tathA ca caturthyA saMbaMdho dhAtunA rucirAkhyAtena viSayatA bodhyate iti / nAradasya ruciviSayaH kalaha ityAdyasya, punardAnamaMgIkRtya dravyagrahaNaM dhAraNaM vaizyasya zatakarmakatAdRzagrahagAzrayaH itthaM tasyArthaH / saMpradAnasya kArakatvaM dhAtvarthatAvacchedakasvatvaniSpAdakatvena dadasvetyanumitiprakAzanena dAturicchAmutpAdya daansNpaadnenaivetyaahuH|pre tu tyAgajanyasvatvajanakasvIkArakatvaM saMpradAnatvaM / zrAddhAdau pitrAderna svIkAraH / rudrAya gAM dadAtItyAdAvapi gauNasaMpradAnatvamuddezyatvarUpamityAhuH // iti sNprdaanm| parakIyakriyAjanyavibhAgAzrayatvamapAdAnatvam / vRkSAtparNa patatItyAdau patrAderapAdAnatvavAraNAya parakIyeti / atra paMcamyA vibhAgajanakatvamanyonyAnAvapratiyogitAvacchedakatvaM cArthaH / vijJAgenyonyAnAve cAdhikaraNatvena vR kSo'nveti / tathA ca vRkSavRttivibhAgajanakavRkSavattyanyonyAbhAvapratiyogitAvacchedakapatanAzrayaH patramiti vaakyaarthH| tathA ca dhruvamapAye'pAdAnam" iti pANinisUtram /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 kaarkvaadaarthH| apAye dhruvaM nizcalaM prakRtipaMcamyarthavibhAgajanakatvAnvayikriyAzUnyamiti tadarthaH / tena dhAvato'zvAtpatatItyAdau azvAdeH puruSaniSThavibhAgahetukriyAvattve'pi prakRtipaMcamyarthavibhAgajanakatvAnvayinI yA patanakriyA tacchnyatvamavyAhataM / spaMdajanyavibhAgAzrayatvena vRkSAderapAdAnatve vRkSAtparNa spaMdata iti syAt-ataH kriyeti / kriyApadaM sakarmakadhAtvarthaparaM / vyAghrAdvitItyAdau paMcamI nApAdAnatve-kiMtu hetutva ityagre vakSyate / dhAtvarthatAnavacchedakatvena vibhAgo vizeSyaH / tena vRkSaM tyajati khaga ityAdau vRkSasya nApAdAnatvaM / yattu vibhAgAvacchinnakriyAyAstyajadhAtvarthatayA vibhAgaviziSTakriyAjanyatvAbhAvAnna doSa iti / tanna / tarhi adhaHsaMyogAvacchinnakriyAyA eva patatyarthatayA vRkSaparNavibhAge'dhaHsaMyogaviziSTakriyAyA ajnktvaadsNbhvaaptteH| vibhAge phalopalakSitavyApArajanakatvamubhayatra tulyamiti dik / vRkSAdviAjata ityAdau vibhAgAvadhitvamapAdAnatvaM avadhitvaM svarUpasaMbaMdharUpaM paMcamyarthaH / apAye vibhAge dhruvaM avadhibhUtamapAdAnamityapi pANinisUtrArthaH / tathA ca vRkSaniSThAvadhitAnirUpakavibhAgAzrayaH parNamityuktavAkyArthaH / na caivaM svaM svasmAtvadviAjata ityapi syAt / svapratiyogikatvaviziSTasaMyotyuddezva svAvadhikatvaviziSTavibhAgasyApi svasminnabhAvAt / t, tathA :pAdAnapadaM paMcamopadaM nAnArthameva bodhyam / dhAvastasya tAtparyApItyAdAvapi avadhitvameva paMcamyarthaH / vyArajanyaphalabhAgiyoH parAjayata ityAdau paMcamI nApAdAne /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| kiMtu "bhItrArthAnAM bhayahetuH" iti sUtreNAnusRSTahetutvAthikA / dhAtozca yathAyathe bhayaM bhayAbhAvazcArthaH / paMcamyarthahetutvaM dhAtvarthabhaye dhAtvarthatAvacchedake ca bhaye'nveti / AzrayatvaM vyApArazca yathAyathamAkhyAtArthaH / tathAca vyAghahetukAyAzraya ityAdyasya zatruhetukAyAbhAvAnukUlavyApAravAnityaMtasyArthaH / itthaMca paMcamyaivopapattau pRthak sUtraM prapazcArthamiti bodhyam / evaM kUpAdandhaM vArayatItyAdau paMcamyA avadhitvamadhaHsaMyogAnukUlakriyArUpaM patanaM dvitIyAyA dhAtvarthaMkadezapratibaMdhAnvitavRttitvam / dhAtoH pratibaMdhAnukUlavyApAro'rthaH / tathA cAMdhavRttikUpAvadhikapatanapratibaMdhAnukUlavyApArAnukUlakatimAniti vAkyArthaH saMpadyate / saca na yuktaH / yatra hi trikSaNAvasthAyini khaNDakUpe paramANvAderadhaHsaMyogo mAnAbhAvenAsiddhaH tatrAsaMbhavAt / ata eva dvitIyAyAH patanaM paJcamyA dhAtvarthatAvacchedakAbhAvAnvayivRttitvam / dhAtorabhAvAnukUlavyApAraH / tathA ca kUpavRttiaMdhapatanAbhAvAnukUlavyApAraviSayakayatnavAniti vAkyArtho'pi na yuktaH / yadaMdhasya patanamaprasiddham / tatrAsaMbhavAt / kiMta dhAtorAvAnukUlavyApAraH paMcamyA vRttitvam / dvitIyApratiyogitvamanuyogitvaM / dhAtvarthatAvacchedakItAbhAvAnvitamarthaH abhAvazca kUpAdisamabhivyAhArAta patanAdinA tajjanyAdhaHsaMyogAdinA vA saMbaMdhena bodhyaH / tathAca patanAdisaMbaMdhena kUpavRttyaMdhapratiyogikAbhAvAnukUlavyApAraviSayakayatnavAniti vAkyArthaH / evaM etasmAtsaviSAdanAnmitraM
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kaarkvaadaarthH| vArayatItyAdau yatsaviSAnnasya yanmitrasya ca bhojanamaprasiddham-tatrApi bhojanasaMbaMdhena saviSAnnavRttipratiyogikAbhAvAnukUlavyApAraviSayakakRtimAnityanvayadhIH / pare tu kUpAddhaM vArayatItyatra saviSAdannAddhAtorubhayatra mitraM vArayatItyatra dhAtoH patanamAye, dvitIye bhojanaM / abhAvAnukUlavyApArazcobhayatrArthaH / dvitIyAyAH kartRtvamarthaH / dhAtvarthatAvacchedakIbhUtAnAve dhAtvarthapatanAderadhikaraNatvena dvitvAvacchinnatvapaMcamyarthadvitIyArthakartRtvobhayasya pratiyogitvenAnvayo vyutpattivaicitryAt / tathAca patanasAmAnya kUpAvacchinnatvAMdhakakartRtvobhayapratiyogikAbhAvAnukUlavyApAraviSayakavAniti Adyasya, bhojanasAmAnye (?) saviSAnnakarmatvamityatra kartRtvobhayapratiyogikAbhAvAnukUlayatnavAniti dvitIyasyArthaH / AkAzaM na pazyati ghaTazcaitro vetyAdau dvitIyAviSayitvam / lakSaNayA ghaTAdivRttitvaM bodhyate / dhAtunA laukikaviSayatvAvacchinnacAkSupapratyakSaM / ttraivaavcchinnaavcchinndvitiiyaanvitnbrthsyaanvyH| AkhyAtasya tAdRzobhayAnAvAnvitanirUpitatvamathaH / tathAca laukikacAkSuSapratyakSasAmAnye ya AkAzaviSayitvaghaTAdivRttitvobhayAnAvaH tatpratiyogitAnirUpako ghaTa ityarthaH / AkAzAdiviSayakacAkSuSopanItabhAnepi laukikaviSayitvAvacchinnAkAzaviSayitvacaitravRttitvobhayAtrA vasattvAnna doSaH / evamanyatrAprasiddhasthale bodhyamityAhuH / himavato gaMgA prAvatItyAdau paMcamyA hetutvaM dhAtorutpattirartha iti na yuktam / tarhi "janikarturi"tyata evopapattau "bhuvaH
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| 29 prabhavaH" iti vaiyarthyaprasaMgAt / kiMtu prakarSaNa bhavanaM prakAzaH AdyabahiHsaMyogarUpaH / sa ca dhAtvarthaH / bahiH sarvaH prakRteH sa eva paMcamyarthaH / saMyogadhvaMsAvyavahitottarakSaNavRttitvamAkhyAtArtha Azrayatvam / tathAca himAlayasaMyogadhvaMsAvyavahitottarakSaNavatyAdyapRthivIsaMyogAzrayatvavatI gaMgetyarthaH / vaikuMThAtkAzIto vA gaMgA prabhavatItyaprayogAdavyavahiteti, Ayeti ca / vaikuMThasaMyogadhvaMsAvyavahitottarakSaNasaMbaMdhasya kAzIsaMyogavyavahitottarakSaNe Ayasya tasyAbhAvAdadoSaH / " valmIkApAtprabhavati dhanu:khaNDamAkhaNDalasya " ityAdAvapyevameva / tatra tarhi padArtho valmIkAyordhvadeza iti vizeSaH / kRSNAtparAjayate, adhyayanAtparAjayate bAla ityAdau dhAtorasahiSNutA paMcamyAH karmatvamAkhyAtasyAzrayatvamarthaH / zrIkRSNaM na sahate, adhyayanaM na sahate iti vikaraNAt / asahiSNutA dveSaH abhibhavAzakyatvajJAnaM AzaMkyajJAnaM vA / tathA ca zrIkaSNaviSayakabhinnAbhibhavAzakyatvajJAnavAn zizupAlaH kaSNaviSayakadveSavAn vetyAdyasya, adhyayanaviSayakAzakyatvajJAnavAn bAlaH ityaMtasyArthaH / vizadvanamAdatte ityAdau pathavRttiniyogortho natu svatvam / corAddhanamAdatte ityAdau corasya svatvAbhAvena tadasaMbhavAt / dhAtorapi yatheSTaviniyogaphalakasvIkArorthaH / natu svatvajanakasvIkAraH / viprAddhanamAdatte caura ityAdau caurasya tadasaMbhavAt / paMcamyarthazva viniyogo'vyavahitottaratvasaMbaMdhena dhAtvarthatAvacchedake viniyoge'nveti / avyavahitottaratvaM ca svasamAnaviSayaka
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| puruSAMtarIyaviniyogavyavahitabhinnatvaM / tena zUdrataH pratigrahItrA vipreNa dattaM dhanamAdAtari zUdrAdAdatta iti na pryogH| itthaM ca viprayatheSTaviniyogAvyavahitottaradhanavRttiyatheSTaviniyogaphalakasvIkAravAnityarthaH / adharmAjjugupsata ityatra paMcamyarthaH karmatvaM dhAtornindArthaH / tathA ca dharma niMdatItyarthaH / adharmAdviramatItyatra dhAtoH karaNamarthaH paMcamyAH karmatvamarthaH / sa ca karaNe'karaNe caanveti| tathA cAdharma kRtvA punarna karotItyarthaH / dharmAlamAyatItyAdau paMcamyA viSayatvaM dhAtoravadhAnatAkhyAtasyAzrayatvamarthaH / dharmAviSayakAvadhAnabhAvAzraya iti vAkyArthaH / upAdhyAyAdatardhatte ziSya ityAdau dhAtoH svaviSayakapratyakSavirodhavyApAraH paMcamyAH saMbaMdhitvaM dhAtvarthatAvacchedakapratyakSAnvitamAkhyAtasya katirarthaH / tathAcopAdhyAyasaMbaMdhitvasvaviSayakAtyakSavirodhivyApArAnukUlakatimAniti vAkyArthaH / daMDAvaTaH, dhUmAvahnimAnityAdau paMcamI nApAdAne / kriyAyogAbhAvAt / kiMtu janakatvajJApakatvarUpahetutve janyatvavyApyatvahetumattve vA " hetau " iti sUtrAnuziSTA / nacaivaM "janikartuH prakRtiH " iti vyartham / kASThAtpacatItyatreva daMDAjjAyata ityAdAvapyutpattinirUpite hetutvArthakapaMcamyAH "hetau" iti sUtreNaiva saMbhavAditi vAcyam / utpatteH sahetutvepi sAbAdhikatvavyavahArAdutpattirUpadhAtvarthanirUpitasvarUpasaMbaMdhasya hetutvAnAtmakatayA "hetau" iti sUtreNaitadarthakapaMcamyA asaMbhavAditi / adhikaraNaM ca svadharmasaMbaMdhasaMyomAdirUpasaMbaMdhasya dviniSThatayA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| badarAderapi kuMDAdyAdhAratApatteH / naca svadharmasaMbaMdho'dhikaraNatvaM kuMDAdikaM ca na badarAdidharma iti vAcyam / svadharmatvasya svAdheyatvarUpatayA Adheyatvasya ca svaniSThAdhakaraNatAnirUpakatvenAnyonyAzrayAsaMgAt / nApyutpattaye sthitaye jJaptaye cApekSaNIyamadhikaraNam / utpattaye'pekSaNIyaM kAryasya samavAyikAraNaM, sthitaye ghaTAdetalAdijJaptaye jAtyAdeH samavAyisamavAyAdeH svarUpasaMbaMdhIti vAcyam / apekSaNIyatvasya kAraNasvarUpatvenAsamayAyikAraNAdAvativyApteH / samavAyikAraNatvaM ghaTatvAdijJaptaye ghaTAdau na saMbhavati / nApi tadbhinnatve sati tatpatanaM pratisaMyogavanmUrttatvamadhikaraNatvam / patanavanmUrtAdhikaraNatvasya brahmAMDAdidhArakasaMyogAzrayezvare mUrtatvamupAttaM / mUrtamAtrasya vilakSaNatatsaMyogAdimattvena kasyacitpatanApasiddhAvapi nAvyAptiH / guNAdestatsamavAyitvaM samavAyAdestatsvarUpasaMbaMdhitvam / evaM paraMpareti vAcyam |annugmnaat / saptamyA nAnArthatve cAnyAyyatvAt / kiMtu pratiyogitvAdivadadhikaraNatvamadhikaraNamiti pratItisAkSikaH svarUpasaMbaMdhavizeSa cAtiriktaM atirikto vetyanyadetat / evamAdheyatvamapi / itthaM ca gRhe sthAlyAmodanaM pacatItyAdau pacyarthaH adhaHsaMpatanamadhivahnisaMyogAnukUlakASThavahnayAdeyApAra ityeke / pacyartho viklittyavacchinnAmitaMDulAdisaMyoga eva, paakjruupmityaadivyvhaaraaditynye| ubhayatrApi gehAdeH sAkSAttadadhikaraNatvAsaMbhavAt / kartRkarmAnyataradvArA kriyAzrayatvarUpAdhikaraNatvaM saptamyarthaH / tadAhuH / " kartRkarmavyavahitaM sAkSAddhArayati kriyAM // upakurvatki
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| yAsiddhau zAstre'dhikaraNaM smRtaM ||"vstutH paraMparayA AzrayatvamAtra saptamyarthaH / ataeva prAGgaNasthena dIrghadaMDAdikASThAdicAlanadvArA gRhamadhye pAkakaraNe gRhasya kartRdvArA kriyAnAzrayatvepi gRhe pacatIti prayogaH / vahnicaitrAdeH sAkSApAkagamanAdikriyAzrayatve'pi vahnau pacati caitro gacchatItyAdyaprayogAtparaMparayetyuktam / nacaivaM kriyAzrayatvasyaiva saptamyarthe kriyAprayogena vinA bhUtale ghaTa ityAdiprayogo na syAditi vAcyam / iSTatvAt / na hi kriyArahitaM vAkyamastIti zAbdikAH / vastutodhikaraNatvamAtramAdheyatvamA vA saptamyarthaH / kriyAzakyavyarthatvAt / naca yakriyAyAmanveti tasya tatkiyAkArakatvavyavahAraH / ata eva bhUtale ghaTa iti zUnyavAkyazAbdabodha iti naiyaayikaaH| atra bhUtalaniSThAdhikaraNatAnirUpako ghaTa ityanvayabodhaH / niSThatvanirUpakatvaM ca saMsarga iti praaNcH| evaM sati nirUpakatvasaMbaMdhasya pratiyogitAnavacchedakatvAt / bhUtale na ghaTa ityAdau ntrrthaanvyaasNbhvaat| AdheyatvaM sptmyrthH| tatra ca pratyarthasya nirUpakatayA prathamAMtasyAdhikaraNatayA cAnvaye bhUtalanirUpitAdheyatvAzrayo ghaTa itynvybodhH| nirUpitatvamAzrayatvaM saMsarga iti nvyaaH|"cmnni dIpinaM haMtI" tyAdau saptamyarthI nimittatvam / taccopadezyatvaM / phalatvena cecchAdiviSayatvarUpaM / tatrAcaM mazakanivRttau dhUmaM karotItyAdau mazakanivRtteH phalatvAt / "camaNi dIpinaM haMtI" tyAdau carmAdeH siddhatayA svatvarUpaphalavattvenaivecchAviSayatvAt / tacca prayojyatvena dhaatvrthenveti|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| 33 mazakanivRttiviSayakecchAprayojyadhUmakaraNAzrayaH carmaviSayakasvaprakArecchAprayojyadvIpicarmakahananAnukUlakatimAniti vAkyArthaH / evaM 'sImni puSkalako hata' ityAdAvapi puSkalako gaMdhamRga iti kozAt / sA ca "nimittAtkarmayoge " ityanuzAsanAdyatkiMcitkarmaprakArakabodhajanakadhAtuyoge prayujyate / tAdRzabodhaH, janakatA ca sakarmakasya dhAtoH karmabodhakapadayogena-yathA dIpinaM haMtItyAdau / akarmakasya tu karmaviziSTasyArthazaktyA-yathA vidyA rajanIkSaye yadudetItyAdau / udetItyasyodayagirizikharamArohatItyarthAt / tatra rajanIkSayasya sUryodayAjanyatvepi nimittatvaM jJAnaviSayatvenoddezyatayA lokAnAM rajanIkSayajJAnArthamudetItyartham ityeke / etaddvIpavRttiyAbadrazmisaMsargAbhAvaviziSTasya kAlasya janitatvAt / sUryodaye tadrazmyutpAdena tatyAgabhAvanAze viziSTaphalanAzAt / rajanIkSayecchAprayojyatvaM sUryodaye / kSaye ityanye / zaradi puSpaMti saptacchadA ityatrotpattirapi saptamyarthaH / zaradutpattikapuSpAzrayAH samacchadA iti vAkyArthaH / natu zaradutpattikapuSpAzraye campakAdAvapi tathA prayogaH syAditi vAcyam / saptacchadasya puSpAzrayatve labdhe tulyavRttivedyatayA puSpeSvasaptacchadavRttitvalAbhAttadavacchedena zaradutpattikatvasya ca vyutpattisiddhatvAt / caMpakAdipuSpatvAvacchedena zaradutpattikatvAbhAvena tathAprayogAbhAvAt / dhAtoreva saptacchadIyapuSpatvena lakSaNeti kecit bhAve sati saptamyAH sAmAnAdhikaraNyamarthaH / guNakarmAnyatve sati sattvAdityato guNakarmAnyatvasamAnAdhikaraNasattvabodhAt / tacca kvaci
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaarkvaadaarthH| tkAlika, kacidezikaM / tatrAya samAnakAlInatvaM paryavasannam / yathA goSa dhymaanaasvaagtH| atra saptamyarthe samAnakAlInatve dohanamAtrasya niruupktvenaanvyH| mahiSyAdidohanakAlInatayA prayogAbhAvAt-nApi godohanatvena dhaatornupsthiteH| kiMtu daMDI puruSo gacchatItyatra yathA paraMparayA puruSavizeSaNatApannadaMDasamAnakAlInatvaM gamane bhAsate / tathA vizeSaNakarmatA vizeSaNasyaiva dohanasya / itthaM ca tAdRzagodohanasamAnakalInAtItagamanAnukUlakatimAniti dhIH / dugdhAsvAgata ityAdau tu tathAnvayaH / AgamanadohanasyAtItatayA dohanakAlInatvasya gamane bAdhAt / kiMtu vartamAnadhvaMsapratiyogidohanakarmasu goSvityarthAt / atItArthe tAdRzagodohanavizeSaNadhvaMsasya samAnakAlInatvamAgamane bhAsate / tathAca tAdRzagodohanadhvaMsakAlInagamanAnukUlakatimAnityanvayabodhaH / evaM goSu dhokSyamANAsvAgata ityAdAvapi / tAdRzapratiyogitvavizeSaNaprAgabhAvasya samAnakAlInatvaM bhAsate / na ca saptamyartha samAnakAlInatvena prakRtyarthasya gornnvyaapttiH| tAdRzagodohanakarmatvaviziSTAyA goH svavizeSaNakarmatvavizeSaNadohanAdyAzrayatvasaMbaMdhena kAlenvayAta-iti bodhyam / " yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam "iti sUtrasya yasya kriyayA kriyAMtaraM lakSyate iti vyaakhyaanaat| kriyayoH sAmAnAdhikaraNye saptamI ttsuutrennaanushissttaa| sA ca na yuktA / guNakarmAnyatve sati sattvAdityAdau sA na syAttadApi guNakarmAnyatve sati sattvAdityabhiyuktaprayogadarzanAt / sUtratadvyAkhyAnayovikriyApade dharmapare / tathAca
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakavAdArthaH / 35 yasya dharmeNa dharmAMtaraM niruktatvasAmAnAdhikaraNyena pratipAyate tatra saptamIti sUtrArthazeSaH // ityadhikaraNam / iti zrImanmahopAdhyAyajayarAmapaNDitaviracitaH kArakavAdArthaH samAptaH / idaM pustakaM zrIkRSNadAsAtmaja - gaMgAviSNunA svakIye " lakSmIveMkaTezvara" mudraNAlaye mudrim // saMvat 1951 pustaka milanekA ThikAnA gaGgAviSNu zrIkRSNadAsa, "lakSmIveGkaTezvara " chApAkhAnA. kalyANa-mumbaI.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Fa Mi Mi Mi Mi Mi Mi Mi Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Mi Mi Mi Mi Mi Mi Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Jian Fa Zhu Xing Neng ************************** jAhirAta. zrImahAlmIkIyarAmAyaNa goviMdarAjIya bhUSaNa aura tanizlokI, rAmAnujI sahita chapake taiyAra hai. * grAhaka logoMko isakA mUlya 25 ru0 paDegA. aura kura * bhagavadguNadarpaNAkhya zrIviSNusahasranAmabhASya 12000 * * grantha bheTameM diyA jAyagA. isakA DAkamahasUla alaga * paDegA. DAkamahasUla prathama Anese pustaka vhAlyupe-* * balase bhejA jAyagA. isakA kamizana nahIM milegA. * zrIviSNusahasranAma-bhagavadguNadarpaNabhASya ni* vacana aura nirukti ina tIna saMskRta TIkAsahita chapake taiyAra hai, yaha pustaka bahuta bar3A hai,kii05ru0|| __ 2 bhagavadguNadarpaNabhASyakI vyutpatti aura usake anusAra dIpikA nAmaka bhASATIkA sahita, kImata 1 ru0| 3 zaMkarAcAryakRta bhASyakI vyutpatti aura * usake anusAra caMdrikA nAmaka bhASATIkA sahita, kImata 12 aanaa.| kevala bhASATIkAsahita guTakA, kii08aa| gItA paMcaratna-(guTakA ) pAMcoM ratanoMkI bhApATIkAsahita. kI0 2 ru0 / pustakeM milane kA ThikAnA gaMgAviSNu zrIkRSNadAsa, * "lakSmIveMkaTezvara" chApAkhAnA, kalyANa-muMbaI.