Book Title: Updesh Prasad
Author(s): Vijaylakshmisuri, Sumitrasinh Lodha
Publisher: Vijaynitisuri Jain Library
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022318/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhIvijayalakSmIpariviracita zrIupadezaprAsAda vibhAga 1 lA (uttama 2 se hai) ayAlyAna ra saMpAdaka, ganimI agaladijayajI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpa naM. 3. ||AUM aha~ namaH // zrIvijayalakSmIsUriviracita zrIupadezaprAsAda kA hindI-bhASAnuvAda zAsana samrATa bha0 milA 42 (staMbha 1 se hai| vyAyAvara - anuvAdaka :- - ku. sumitrasiMha lor3hA-mA~Dalagar3ha (maivAr3a) prakAzaka :paramapUjya prAtaHsmaraNIya vizuddhacAritracUDAmaNi jainAcArya vijayanItisUrIzvarajI jaina lAyabrerI, rIcI roDa-ahamadAvAda saMpAdaka :- munizrI kuzalavijayajI vIra saM.2473 / prathamAvRtti vikrama saM. 2003 satya saM. 248 / mUlya ru. 3-0-0 / san 1947 mudraka-zA gulAbacaMda lallubhAi . mahodaya prinTIMga presa, dANApITha-bhAvanagara. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwwwwwwwwwwww w wwwww wwwm zArdUlavikrIr3ita bho bhavyA bhavavAridhau niravadhauna krodhavat saMbhramAt / bhrAmyantaH kathamapyavApya sukRtAtmAnuSyajanmAdbhUtaM / tatsAphalyakRte vidhatta vinayenArAdhanaM sAdhanaM / zrIsiddhaM parameSThinAmatitarAM zarmadrumAMbhodharam // - he bhavya jIvoM ! isa apAra bhavasamudra meM jala jantu sadRza saMbhrama se bhaTakate hue kisI puNyodaya se manuSyajanma prApta hone para use saphalIbhUta banAne ko sukharUpa vRkSa ke liye megha sadRza paMcaparameSThi kA zIghratayA vinaya. pUrvaka ArAdhana karo! . -upadezaprAsAda-vyAkhyAna 12 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryazrI vijayakalyANasUrIzvarajI mahArAja Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMzaparaMparA sva. AcAryazrI vijayanItisUrIzvarajI mahArAja AcAryazrI vijayaharSasUrijI mahArAja AcAryazrI vijayamaheMdrasUrijI AcAryazrI vijayakalyANa- sUrijI mahArAja paM. zrI maMgaLavijayajI munizrI sumativijayajI mahArAja mahArAja munizrI jazavijayajI munizrI durlabhavijayajI munizrI kuzalavijayajI munizrI kumudavijayajI munizrI tilakaprabha munizrI mahodayavijayajI munizrI riddhivijayajI munizrI mitravijayajI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arpaNa jinakI kRpA-kaTAkSa se hRdaya meM vairAgya - UrmiyAM pravAhita hoM, vicArabala jAgRta hoM, tyAgI jIvana ke alaukika Ananda kA pUrNarUpa se anubhava ho D una virala vibhUtiyoM ke - karakamaloM meM sAdara samarpaNa - sumitra - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAva nA prastuta prantha zrIvijayalakSmIsari kI atyanta manohara evaM upakAraka kRti hai| isa meM saMkhyAbaMdha kathAoM ke atirikta zAstrAdhAra bhI adhika mAtrA meM upalabdha hai| madhyama buddhivAle vAcaka ke liye aise grantha kI parama upayogitA samajha paramapUjya prAtaHsmaraNIya AcArya mahArAja zrIvijayakalyANasUrIzvarajI mahArAja aura munimahArAja zrIkuzalavijayajI kI preraNA se isake pAMco vibhAgoM ke hindI bhASAnuvAdakI yojanA kI gaI hai| isa prathama vibhAga meM prathama cAra staMbha ke bhASAntara kA . samAveza hai, jisa meM 61 vyAkhyAna haiN| isa vibhAga meM mAtra samakita viSaya kA hI vivecana hai| prAraMbha meM maMgalAcaraNa kara usake karane kI AvazyakatA ko siddha karate hue prathama vyAkhyAna meM jinezvara ke 35 atizayoM kA rocaka varNana kiyA gayA hai jo par3hate hI banatA hai| tatpazcAt tIna vyAkhyAno meM samakita ke bheda batalAte hue pratyeka vyAkhyAna se samakita ke 67 bhedoM kI vyAkhyA Arambha hotI hai jinake varNana para kula 53 vyAkhyAna va 61 kathAyeM haiM jinakI vistRta sUci nIce dI gaI hai| antima cAra vyAkhyAna samakita ke bheda Adi Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mahArAjazrI vijayakalyANasurIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna prasiddhavaktA : munirAjazrI kuzaLavijayajI mahArAja. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) batalAte hai jina meM prathama 3 vyAkhyAnoM meM samakita rocaka, kAraka, dIpaka tIna bheda haiM jina para tIna kathAyeM bhI uddhRta kI gaI hai| antima va adhika vyAkhyAna vizeSatayA samakita ke vastusvarUpa ko pradarzita karatA hai / isa grantha kA nAma " upadezaprAsAda" arthAt upadezoM kA mahala haiM, jisake 24 staMbha va pratyeka staMbha meM 15-15 vyAkhyAna haiN| isa prakAra samasta 24 staMbhoM meM varSadinAnusAra 360 vyAkhyAna va eka vizeSa vyAkhyAna arthAt 361 vyAkhyAna haiM jisase yaha prayojana hai vyAkhyAnadAtA muni pratidina eka vyAkhyAna ke hisAba se pUre varSa taka apanA upadezakrama AraMbha rakha skeN| isa apekSA se prathama vibhAga ke 4 staMbhoM meM 60 vyAkhyAnoM ke sthAna meM 61 vyAkhyAna ho gaye haiM :samakita ke una para unake antargata 67 bheda vyAkhyAna kathAye 4 zraddhA 4 vyAkhyAna 4 kathAyeM 3 liGga 10 vinaya 3 zuddhi 5 dUSaNa 8 prabhAvaka 5 bhUSaNa 5 lakSaNa sd s h m 2066 com m m m Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) una para . vyAkhyAna unake antargata __ kathAyeM , is samakita ke 67 bheda 6 yAtanA 6 AgAra 6 bhAvanA 6 sthAna w or n 18 - isa vibhAga ke 61 vyAkhyAna va 67 kathAoM meM tathA vizeSatayA Arambha va antima ke cAra cAra vyAkhyAnoM meM pradarzita samakita svarUpa va bhedoM kA lakSyapUrvaka adhyayana karanA parama Avazyaka hai / taduparAnta cha sthAnoM meM gautamAdika gaNa. dhara kI tIna kathAyeM vizeSatayA par3hane yogya haiM jina meM bahudhA tattvajJAna kA samAveza hai| sAtaveM vyAkhyAna meM jamAlI kI kathA tathA 19 ve vyAkhyAna meM nihnava kI kathA bhI bahuta kucha sAragarbhita hai| kathArasikoM ke liye ATha prabhAvaka ke 12 vyAkhyAna meM AI 13 kathAyeM tathA kAkajaMgha kokAza kI kathA Adi adhika manoraMjanIya haiM / isa vibhAga meM prathama khaMDa kI samApti kI gaI hai| ___grantha kI upayogitA ke liye granthakArane jo jo zAstroM kI sahAyate va prAstAvika zloka diye haiM una saba kA artha sahita isa bhASAntara meM bhI samAveza kiyA gayA hai jisase isa bhASA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) ntara kI rocakatA evaM upayogitA meM aura bhI atyadhika vRddhi ho gaI hai| hameM kheda haiM ki-granthakartA ke caritra viSayaka koI vizeSa sAmagrI upalabdha na hone se hama usake zraddhAsUcika koI vivaraNa dene meM asamartha haiN| ___samakita dharma mAtra kA mUla hai jisake binA dharma aMka sahita zUnya sadRza hai, ataH samakita abhilASA ko hI apanA sarvaprathama karttavya samajha samakita abhilASiyoM ke hitArtha hI isa prathama vibhAga meM usakA ullekha kiyA gayA hai / prAraMbha meM adhika na likha utsuka vAcakoM ke sAdyanta adhyayanalagna tvarita karane nimitta mAtra anukramaNikA ke par3hane kA anurodha kara isa saMkSipta prastAvanA kI samApti kI jAtI hai / parama kRpAlu paramAtmA se prArthanA hai ki usakI asIma kRpA se yaha vibhAga aneka bhavya jIvoM ko samakitaprApti kA nimittabhUta ho isI meM hamAre prayAsa kI saphalatA nihita hai / "sumitra" Wan Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA .... viSaya prathama staMbha vyAkhyAna 1 maMgalAcaraNa bhIla kA dRSTAnta vyAkhyAna 2 samakita mahAbala rAjakumAra kA dRSTAnta ... vyAkhyAna 3 samakita prApti ke do hetu .... / adhigama samakita para kRSIbala kA dRSTAnta vyAkhyAna 4 samakita ke tIna bheda dRDha samakita para zreNika rAjA kA dRSTAnta vyAkhyAna 5 paramArthasaMstava zraddhA kA svarUpa .... abhayakumAra kA dRSTAnta aMgAradAhaka kA dRSTAnta Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . .... . viSaya vyAkhyAna 6 muni paryupAsti dUsarI zraddhA kA svarUpa ..... puSpacUlA sAdhvI kA dRSTAnta mAdI kA dRSTAnta .... vyAkhyAna 7 vyApanadarzanI kA tyAgarUpa tIsarI zraddhA kA svarUpa jamAli kA dRSTAnta vyAkhyAna 8 pAkhaMDI ke varjanarUpa caturtha zraddhA kA svarUpa ... indrabhUti kA dRSTAnta vyAkhyAna 9 ......... zuzrUSA nAmaka liGga kA svarUpa .... sudarzana zreSThI aura arjunamAlI kA dRSTAnta ... vyAkhyAna 10 dharmarAgarUpa dUsarA liGga cilAtIputra kA dRSTAnta vyAkhyAna 11 vaiyAvRtya nAmaka tIsarA liGga ... naMdiSeNa kA dRSTAnta vyAkhyAna 12 vinayadvAra bhuvanatilaka prabandha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 123 130 s 140 (10) viSaya vyAkhyAna 13 vinayaprazaMsA zreNikarAjA kA dRSTAnta . vyAkhyAna 14 avinaya kA phala kUlavAluka kA dRSTAnta ... ... 'vyAkhyAna 15 tIna zuddhi manaHzuddhi para jayasenA kA dRSTAnta dvitIya staMbha vyAkhyAna 16 manaHzuddhi kI jarUrata :Ananda zrAvaka kA dRSTAnta ... vyAkhyAna 17 vacanazuddhi kA svarUpa ...... kAlikAcArya kA dRSTAnta vyAkhyAna 18 tIsarI kAyazuddhi kA svarUpa vanakarNa kA dRSTAnta vyAkhyAna 19 samakita ke pAMca dUSaNa .. ... 149 150 157 162 163 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 171 175 178 179 180 184 (11.). viSaya zaMkA kA viSaya meM do bAlakoM kA dRSTAnta ... tiSyagupta nihava kA dRSTAnta nihavoM kI sUci vyAkhyAna 20 AkAMkSA doSa kA svarUpa jitazatru rAjA kA dRSTAnta zrIdhara zrAvaka kA dRSTAnta vyAkhyAna 21 tIsarA vicikitsA doSa durgadhA rANI kA dRSTAnta vyAkhyAna 22 mithyAtva kI prazaMsA nAmaka caturtha dUSaNa sumati nAgila kA dRSTAnta vyAkhyAna 23 mithyAtvasaMstava nAmaka paMcama dUSaNa . dhanapAla kavi kA dRSTAnta vyAkhyAna 24 prabhAvaka pravacanaprabhAvaka vajrasvAmI kA dRSTAnta vyAkhyAna 25 dUsare dharmakathaka prabhAvaka 185 226 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sarvajJasUri kA dRSTAnta vyAkhyAna 26 upadezalabdhi prabhAvaka nandiSeNa muni kA dRSTAnta vyAkhyAna 27 tIsare vAdI prabhAvaka mallavAdI prabaMdha ( 12 ) vyAkhyAna 29 vAda ke yogya puruSa kA lakSaNa vRddha vAdI kA dRSTAnta vyAkhyAna 31 pAMcave tapasvI prabhAvaka kASTha muni kA dRSTAnta ... vyAkhyAna 28 vAdI prabhAvaka devasUri kA dRSTAnta ... : vyAkhyAna 32 chaThe vidyAprabhAvaka kA svarUpa vyAkhyAna 30 nimittavettA cothA prabhAvaka kA svarUpa bhadrabAhusvAmI kA dRSTAnta 004 2000 tRtIya staMbha ... 880 : ... .... .... : ... .... ... ... ... 0.00 ... : pRSTha 226 234 234 242 244 249 259 259 276 276 282 282 288 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) pRSTha 288 305 307 viSaya zrIhemacaMdrasUri kI kathA vyAkhyAna 33 sAtavAM siddhaprabhAvaka pAdaliptasUri kA dRSTAnta vyAkhyAna 34 AThavAM kavi prabhAvaka zrIharibhadrasUri kI kathA vyAkhyAna 35 dUsare atizayavAle kavi kA svarUpa mAnatuMgasUri kA prabaMdha bappabhaTTasUri kA prabaMdha vyAkhyAna 36 .. samakita ke prathama bhUSaNa sthairya ... sulasA caritra vyAkhyAna 37 prabhAvanA nAmaka dvitIya bhUSaNa ... devapAla rAjA kI kathA ... vyAkhyAna 38 kriyAkuzalatArUpa tIsarA bhUSaNa ... udAyI rAjA kI kathA 315 319 335 336 345 345 350 350 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) pRSTha 360 360 362 .366 367 369 viSaya vyAkhyAna 39 arihaMtAdika kI ataraMga bhaktirUpa caturtha bhUSaNa eka strI kA dRSTAnta jIrNa zreSThI kA dRSTAnta vyAkhyAna 40 tIrthasevArUpa pAMcavA dRSTAnta tuMbaDI kA dRSTAnta trivikrama kA dRSTAnta vyAkhyAna 41 samakita ke prathama lakSaNa zama kA svarUpa kuragaDu muni kI kathA vyAkhyAna 42 dUsarA saMvega nAmaka lakSaNa anAthI muni kI kathA vyAkhyAna 43 tIsarA nirveda nAmaka lakSaNa kA svarUpa harivAhana rAjA kI kathA .. ... vyAkhyAna 44 anukampA ke svarUpa ghaNGakozika kI kathA ... .... 373 373 379 379 385 387 398 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) . viSaya 020 . kA kathA 412 413 420 vyAkhyAna 45 AstikyatA nAmaka paMcama lakSaNa ... padmazekhara rAjA kI kathA caturtha staMbha vyAkhyAna 46 do yatanA saMgrAmasUra rAjA kI kathA vyAkhyAna 47 zeSa cAra yatanA samALaputra kI kathA .... vyAkhyAna 48 cha. AgAra prathama AgAra ke saMbaMdha meM kArtika zreSThI kA dRSTAnta vyAkhyAna 49 dUsarA gaNAbhiyoga AgAra sudharma rAjA kI kathA vyAkhyAna 50 vRttikAMtAra AgAra aJcakArI bhaTTA kI kathA vyAkhyAna 51 gurunigraha AgAra 426 428 433 434 444 444 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sulasa kI kathA vyAkhyAna 52 devAbhiyoga AgAra nami rAjarSi kI kathA vyAkhyAna 53 balAbhiyoga AgAra sudarzana zreSThI kI kathA vyAkhyAna 54 samakita kI cha bhAvanA vikrama kI kathA ( 16 ) vyAkhyAna 55 samakita ke cha sthAnaka paikI do gautamasvAmI kA prabandha vyAkhyAna 56 tIsarA aura cauthA sthAnaka abhibhUti kA dRSTAnta vyAkhyAna 57 pAMcavA aura chaTThA sthAnaka prabhAsa gaNadhara kA dRSTAnta : ... ... 0000 .... .... 8.00 ..... .... 0006 .... ... .... : .... ... 10.6 :: ... : pRSTha 451 459 559 471 471 477 478 486 489 500 501 509 510 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) pRSTha 522 viSaya vyAkhyAna 58 samakita ke anya prakAra kRSNa vAsudeva kA prabandha vyAkhyAna 59 kAraka samakita kAkajaMgha aura kokAza kI kathA ..... vyAkhyAna 60 dIpaka samakita aMgAramardakasUri kA prabaMdha vyAkhyAna 61 samakita kA vastusvarUpa subuddhi maMtrI kA dRSTAnta khkh WW 554 562 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa graMtha ke sahAyadAtAoM kI sUci -- 1000) maganalAlabhAI malADavAlA (700) zA devIdAsa muLacaMda prabhAsapATaNavAlA 109) zA caMdulAla khuzAlacaMda 101) zA premacaMda gomAjI 51) zA rIkhavadAsa javeracaMda 51) zA genAjI jerupajI 31) zA nAgajI acaLadAsa (31) zA nemIcaMda hIrAcaMda 25) zA jasarAja varadhIcaMda 25) zA jerupajI lakhAjI 25) zA saradAramala gamanAjI 25) zA nyAlacaMda rupacaMda 25) zA rakabAjI dolAjI 25) zA navalAjI meghAjI 25) zA punamacaMda gajAjI 25) zA gomarAja hajArImala (11) zAkhavacaMda amIcaMda 11) zA pukharAja narasIMgajI 10) zA cunIlAla phojamala 10) zA cunIlAla phojamala hA. maganalAla 10) zA chaganalAla vanecaMda Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) 10) zA camanAjI bhutAjI 10) zA tejAjI panAjI 10) zA phojamala bhImarAja 5) zA bhogIlAla uttamacaMda 5) zA varadhIlAla kacarAlAla 5) zA hIrAlAla gaMbhIramala 5) zA gamanAjI kupAjI 5) zA phojamala sadAjI 5) zA cenAjI umAjI 5) zA sAgaramala navalAjI 5) zA bhogIlAla premacaMda 5) zA caMdanamala lAlacaMda 55) zA javAnamala bhIkhAjI 5) zA sobhAgacaMda dIpacaMda 5) zA varadhIcaMda kasturacaMda 5) zA bhabhutamala AyadAnamala 5) zA pUkharAja gevaracaMda 5) zA javAnamala premacaMda 5) zA jasarAja panAjI 5) zA bAbulAla paratApajI 5) zA vanecaMda gADujI 5) zA jasarAja kIsanAjI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) 5) zA hajArImala bhagavAnajI 5) zA jerupajI vAlAjI 5) zA sesamala cenAjI 5) zA hIrAcaMda phuTaramala 5) zA ratanacaMda sesamala 5) zA vijarAja juhAramala 5) zA jasarAja panAjI zA pUkharAja dalIcaMda 5) zA chogamala tArAcaMda 5) zA hIrAcaMda kezarImala 5) zA lakhamAjI gamanAjI 5) zA kapuracaMda bhagavAnajI 5) zA rakabIcaMda chogamalajI 5) zA pUnamacaMda dhULacaMda 5) zA rAyacaMda amIcaMda 5) zA chogamala bhutAjI 5) zA vanecaMda vIracaMda Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a. sA. zrImatI hImaIbAI-muMbaI [ ka7lAyajAnivAsI, jANItA AgevAna, zrI jaina vetAmbara kenpharaMsanA soLamA adhivezananA pramukha zrImAna zeThazrI meghajIbhAI sejapALanAM dharmapatnI. ] jeoe A graMtha-prakAzanamAM rUA. 1000) eka hajAranI sahAyatA karI che. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara prathama bhAga prathama staMbha vyAkhyAna 1 maMgalAcaraNa svastizrIdo nAbhibhUrvizvabandhu gIrvANArthyo vastutastattvasindhuH / bhAsvaddIptyA nirjitAdityacandraH, sattvAnavyAdAdimo'yaM jinendraH // 1 // bhAvArtha:-- jo nAbhirAjA ke putra kalyANa aura lakSmI ko denevAle haiM, samasta vizva ke bandhu haiM, paramArtha se tatvajJAna ke sAgara sadRza haiM, jinakI devatAgaNa bhI prArthanA karate haiM, aura jinhoMne apanI dedIpyamAna kAnti se sUrya evaM candra ko bhI jIta liyA hai aise ye prathama jinendra ( zrI RSabhasvAmI ) samasta jIvoM kI rakSA kareM ! 1 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 2: zrI upadezaprAsAda bhASAntara : zrIbhUpanAbhijanapAnvapapuSkaratve, cidrUpadIdhitigaNai ravireva yo'bhUt / svIyaujasA zamitamohatamaHsamUho, kalyANavarNavibhurastu vibhUtaye sH||2|| bhAvArtha:-pRthvI ke pAlana karanevAle zrImAn nAbhirAjA ke vaMzarUpI AkAza meM jo (prabhu) samyagjJAnarUpI kiraNoM ke samUha meM sUryavat hue aura jinhoMne apane teja se moharUpI aMdhakAra ke samUha kA nAza kiyA ve suvarNasamAna kAntivAn prabhu hamArI sampatti kI vRddhi kare ! mokSa lakSmI ke advitIya heturUpa, tInoM loka kI lakSmI ke advitIya heturUpa, AtmasvarUpa ko prakaTa karanevAle aura gambhIratArUpa lakSmI ko utpanna karane meM sAgara sadRza aise zrI vizvasena rAjA ke putra zrI zAntinAthasvAmI kA maiM Azraya letA hUM! moharUpI asuroM kA nAza karane meM nArAyaNa(viSNu) sadRza aura kAmadeva kA nAza karane meM mahAdeva( zaMkara ) sadRza tathA mana ko jItanevAle aura vivAha ke bahAne se tiryaMcoMpara dayA karane ke liye hI rathArUr3ha honevAle aise zrI neminAtha prabhu hamAre liye sukhakArI hoM! zaMkha ko dhAraNa karanevAle (zaMkhezvara) kRSNane jinakI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 1: stuti kI hai tathA jo nAtha ke bhI nAtha haiM aise he vAmArANI ke putra zaMkhezvara pArzvanAthasvAmI ! tumhArI jaya ho ! isa prakAra jinezvara Adi tripadIrUpa varNa ko prApta aise gaNadhara jinakI stuti karate haiM ve tathA jo pArzvanAthasvAmI ke upanAma kI saMkhyA antarikSa, navapallava Adi nAmoM se jinatanu lakSaNa ke pramANa jitanI arthAt eka hajAra ATha kI jo jagataprasiddha hai usa sukhadAyaka saMkhyA kI maiM harSapUrvaka stuti karatA huuN| jo siddhArtharAjA ke putra anantajJAnarUpI kalpavRkSa ke nandanavana ke sadRza haiM, saMsAra ke tApa ko nAza karane meM bAvanA candana sadRza haiM, jinhoMne anindita vacanoM dvArA vizva ko vikAsita kiyA hai, aura jinhoMne apane ( tIrthakarake ) bhavake pUrvake tIsare bhava meM agyAraha lAkha assI hajAra aura pAMcaso mAsakSamaNa kiyA hai una zrI vIrasvAmI kI jaya ho ! bhavya prANiyoM se arcana karane yogya, kAmadeva ko jItanevAle, svayaMbhU tathA saMsAra kA nAza karanevAle aise zrI ajitanAtha, saMbhavanAtha Adi tIrthaMkara grantha ke vaktA aura kartA Adi zubha AtmAvAle satpuruSoM ke liye sukhadAyaka ho! prathama paMcaparameSThI ko namaskAra karake isa upadezaprAsAdakI vRtti ko jisameM varSa ke dinoM ke anusAra tIna so Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : sATha vyAkhyAnoM ke kahe jAne se abdadina parimitA nAma kI karatA huuN| isa sthAna para prathama tIna praNava (OMkAra) kI sthApanA karake usa ke pazcAt tIna AkAza bIja (hI) kI sthApanA karake tatpazcAt sarasvatI bIja (aiM) kI sthApanA karake-e rUpa maMtra kA namana kara isa zAstra kA Arambha kiyA gayA hai| jisa prakAra bAlaka kI tutalI AvAja bhI usake pitA ko rocaka evaM karNapriya pratIta hotI hai usI prakAra lekhaka kA yaha pralAparUpI vacana bhI zrutadharoM ke sAmane satyapana ko prApta hogA, jisa prakAra koI tRSAtura prANi kSIrasAgara meM se thor3AsA jala lekara bhI apanI tRSA kI tRpti karatA hai usIprakAra lekhakane bhI anekoM zAstroM meM se thor3A thor3A grahaNa kara yaha vyAkhyA likhI hai ki jisase vaha niMdya nahIM bane / isa grantha meM prathama eka eka zloka kaha kara usa para gadya meM eka eka dRSTAnta diyA gayA hai isase unakI saMkhyA bhI varSa ke dinoM ke anusAra tIna so aura sATha ho gaI hai| pratyeka grantha ke Arambha meM namaskArarUpa, grantha kI vastu kA pradarzana karane nimitta athavA AzIrvAdarUpa maMgala vighna ke nAza karane ko tathA ziSTa samudAya ke AcAra pAlana nimitta karanA Avazyaka hai| kahA bhI hai ki: Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 1 : zreyAMsi bahuvighnAni bhavanti mahatAmapi / azreyasi pravRttAnAM, kvApi yAnti vinaaykaaH||1|| bhAvArtha:- mahApuruSoM ko bhI zreSTha kAryoM meM anekoM vighnoM kA sAmanA karanA par3atA hai kintu azubha kAryoM meM pravRta manuSyoM ke vighna dUra bhAga jAte haiM / * isaliye grantha ke Arambha meM vighnasamUha kI zAnti ke liye uparokta maMgala zAstra ke Arambha, madhya aura anta meM uccAraNa karanA Avazyaka samajhA gayA haiM / yahAM yaha prazna hotA hai ki " syAdvAda dharma ke varNanarUpa yaha grantha hone se to yaha samasta grantha hI maMgalarUpa hai phira yahAM zAstra ke Arambha, madhya evaM anta meM maMgaloccAraNa karane kI kyA AvazyakatA hai ? kyoMki isa meM maMgaloccAraNa karane kA koI prayojana nahIM rahatA " isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai| ki isa meM jo maMgala nahIM karane ke liye kAraNa batalAyA gayA haiM vaha asiddha hai kyoM ki ziSyajana nirvighnatayA grantha pUrNa kara sake ( abhyAsa kara sake ) isa ke liye AraMbha meM usako hRdayaMgama kara sake isake liye madhya meM, aura vahI grantha ziSya praziSyAdika paraMparA se karake saba ko upakArI ho sake isa ke liye anta meM maMgaloccAraNa kI AvazyakatA hotI hai / isI viSaya meM prazaMsanIya bhASyarUpI dhAnya utpanna Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 6 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : karane meM pRthvI sadRza zrI jinabhadragaNi mahArAja kA kahanA haiM ki : taM maMgalamAIe, majjhe pajaMtae ya satthassa / paDhamaM satthatthAvigdha - pAraM gamanAya niddihaM // 1 // ityAdi bhAvArtha:- zAstra ke Arambha, madhya evaM anta meM maMgaloccAraNa karanA cAhiye / usa meM prathama maMgala zAstra aura usake arthakA nirvina samApta hone ke liye karanA kahA gayA hai / ityAdi / isI prakAra ziSTa janoMdvArA bhI maMgaloccAraNa kA AcaraNa honA pAyA gayA hai / ziSTa puruSa kina ko kahate haiM ? zAstrarUpa sAgara ko pAra karane ke liye jo zubha vyApAra meM pravRtta hote haiM unako ziSTa puruSa kahate haiM / kahA bhI hai ki:ziSTAnAmayamAcAro, yatte saMtyajya dUSaNam / nirantaraM pravartante, zubha eva prayojane // 1 // bhAvArtha - ziSTajana kA AcaraNa hotA hai ki ve dUSaNoM kA parityAga kara nirantara zubha kArya meM hI pravRta hote haiM / apitu buddhimAn puruSoM kA koI bhI kArya niSprayojana nahI hotA kyoM ki binA prayojana ke kiyA huA kArya to mArga meM paDI huI kAMTevAlI hatI ke upamardana karane tulya Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 1 niSphala hotA hai ataH isa prakAra kI zaMkA ke nivAraNArtha buddhimAn puruSoM ko isa grantha ke paThanapAThana meM pravRta karane tathA upadravoM kA nAza karane ke nimitta granthakAra iSTa devatA ko namaskAra karane ke liye sambandha, abhidheya aura prayojana ke mUcaka zloka kA kathana karate haiM:aindrazreNinataM zAnti-nAthamatizayAnvitam / natvopadezasadmAkhyaM, granthaM vakSye prabodhadam // 1 // zabdArthaH-indrasamUha se vaMdita evaM atizayoM se yukta zAntinAtha svAmI ko namaskAra karake prabodhAtmaka upadezaprAsAda nAmaka grantha kA varNana karatA huuN| vivecana:-" upadeza" arthAt hamezA vyAkhyAna dene yogya aisA tIna so ekasaTha dRSTAntayukta " sama" arthAt sthAna (mahala-prAsAda) nAmaka grantha ko prArambha kiyA jAtA hai| vaha grantha kaisA hai ? "prabodhadam " arthAt samyag jJAna ko denevAlA-utpanna karanevAlA usa grantha ko kaise Arambha kiyA gayA ? namaskArapUrvaka arthAt mana, vacana aura kAyA se namaskAra karake / kisako namaskAra kara ? zAntinAtha ko-acirA mAtAke putra-vizvasena ke putra solave tIrthaMkara ko| ve zAntinAtha prabhu kaise hai ? cosaTha indra, bAraha cakravartI, no vAsudeva, no prativAsudeva, no baladeva tathA gaNadhara, vidyAdhara aura mRgendra Adi ke samUhadvArA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : namaskRta haiN| apitu apAya apagama Adi cAra athavA prakArAntare cotIza atizayoM se yukta haiN| aise zAntinAthasvAmI ko praNAma karake upadezaprAsAda nAmaka grantha ko Arambha kiyA gayA hai| isa prathama zloka meM zAntinAtha ke liye " atizayoM se yukta" aise vizeSaNa kA prayoga kiyA gayA hai tathA aise cotIsa atizaya batalAye gaye haiN| una atizayoM ko pUrvAcArya kI gAthAdvArA isa prakAra batalAyA gayA hai:cauro jammappabhiI, ikArasa kammasaMkhae jaae| navadasa ya devajaNie, cauttIsaM aisae vande // 1 // bhAvArtha:-tIrthaMkaroM meM janma se lagA kara cAra atizaya, karmakSaya se utpanna hue agyAraha atizaya aura devatAoM dvArA kiye hue unnIsa atizaya hote haiM / una cotIsa atizaya yukta bhagavAna ko maiM vandanA karatA huuN| ve atizaya nimnastha haiM: (1) tIrthaMkara kA deha sarva logoM se zreSTha ( lokottara ) aura adbhuta svarUpavAna hotA hai / tathA vyAdhi rahita aura sveda evaM mela rahita hai| 1. jJAnAtizaya, vacanAtizaya, pUjAtizaya aura apAyApagamAtizaya // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 1: (2) tIrthakara kA zvAsozvAsa kamalaparimala tulya sugandhita hai| (3) jinezvara kA mAMsa aura rudhira gAya ke dUdha ke sadRza ujvala (zveta ) hotA hai / tathA (4) bhagavAna kA AhAra aura nihAra carmacakSuvAle prANiyoM ( manuSyAdika ) ke liye adRzya hotA hai, parantu avadhi Adi jJAnavAle dekha sakate haiM / ye cAra atizaya . bhagavAna meM janma se hI utpanna hote haiN| jJAnAvaraNIyAdika cAra ghAtikarmoM ke kSaya se 11 atizaya utpanna hote haiM jo isa prakAra hai:- . (1) bhagavAna ke samavasaraNa kI bhUmi kevala eka yojana ke vistAra kI hotI hai tisapara bhI isa bhUmi meM karor3o devatAgaNa, manuSya aura tiryaMca kA samAveza ho jAtA hai, aura paraspara niSsaMkoca hokara sukha se rahate haiN| (2) bhagavAna dvArA dezanA meM kahI peMtIza guNoM se yukta ardhamAgadhI bhASA devatAoM, manuSyoM aura tiyaMcoM apanI bhASA meM samajhane se dharma kA avabodha karanevAlI 1 jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, aura antarAya ye cAra ghAtikarma hai / inake kSaya se prANI ko kevalajJAnAdi pragaTa hote haiN| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 10 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : hotI hai tathA vaha vANI eka yojana ke samavasaraNa meM sthita sarva prANiyoM ko eka hI prakArase sunAI detI hai / yadyapi bhagavaMta to eka hI bhASA meM upadeza karate haiM parantu varSA ke sadRza vaha bhASA bhinna bhinna jIvoM kA Azraya pAkara una una jIvoM kI bhASA ke rUpa meM ho jAtI hai / isa viSaya meM kahA hai ki: devA devIM narA nArIM, zabarAzcApi zAbarIm / tiryaJco'pi hi tairavI, menire bhagavadgiram // 1 // bhAvArtha:- bhagavAna kI vANI ko devatA daivI bhASA, manuSya mAnuSI bhASA, bhIla loga apanI bhASA aura tiryaMca bhI apanI (pazu pakSI kI ) bhASA meM bolA jAtA hai aisA mAnate haiM / isa prakAra ke bhuvanAdbhuta atizaya binA eka hI kAla meM eka hI prakAra aneka prANiyoM kA upakAra honA azakya hai / isa viSaya meM eka bhIla kA dRSTAnta prasiddha hai ki: saraH zarasvarArthena, bhillena yugapadyathA / saro natthIti vAkyena, priyAstisro'pi bodhitAH // bhAvArtha:- sarovara, bANa aura sumadhura kaMTha ina tInoM arthoM ko eka sAtha kahane kI icchAvAle kisI bhIlane Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 1: " saro natthi-sara nahIM" isa vAkya dvArA apanI tInoM striyoM ko samajhA diyaa| ___eka bhIla jeSTha mahine meM usakI tInoM striyoM ko sAtha lekara kisI grAma ko jAtA thaa| mArga meM eka strIne usako kahA ki ' he svAmI ! Apa sukaMTha se gAyana kareM ki jisako sunane se mujhe isa mArgakA zrama tathA sUryakI garmI duHsaha na ho|' dUsarI strIne kahA ki svAmI ! tuma jalAzaya meM se kamala kI sugandhamizrita zItala jala lAkara merI tRSNA kA nivAraNa karo' tIsarIne kahA ki 'he pati ! mujhe mRgakA mAMsa lAkara do ki jisase merI kSudhA kA nivAraNa ho / ' isa prakAra una tInoM striyoM ke vacana sunakara usa bhIlane 'saro natthi ' isa eka hI vAkya se una tInoM ko uttara diyaa| jisase pahalI strIne samajhA ki 'mere svAmI kA kahanA hai ki merA 'sarI' arthAt svara-sumadhura kaMTha nahIM hai isa liye kisa prakAra gAna karUM ?' dUsarI ne vicAra kiyA ki 'saro arthAt sarovara to yahAM AsapAsa nahIM to phira jala kahA~ se lAUM?' tIsarIne samajhA ki 'saro arthAta zara-bANa nahIM, to phira mRga ko kisa prakAra mAra kara usakA mAMsa lAyA jA sake ?" isa prakAra bhIla ke eka hI vAkya se una tInoM striyoM ko apane praznoM kA uttara mila jAne se ve saMtuSTa ho gaI to phira bhagavAna kI vANI to upamArahita tathA akathanIya Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 12 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : hai arthAt usa vANI ko aneka prANI samajhe isameM Azcarya hI kyA hai ? kahA bhI hai ki: naya saptazatI sapta-bhaMgIsaMgItasaMgatim / jAyante zRNvanto yadgiraM bhavyA, zrutapAragAH // 1 // bhAvArtha:- sAta naya ke sAtaso bhaMgoM se aura saptabhaMgI kI racanA se mizrita - yukta bhagavAna kI vANI ko sunakara aneka bhavyaprANI zruta ke pAragAmI hote haiM / ( 3 ) bhagavAna ke mastaka ke pIche bAraha sUryabiMba kI kAnti se bhI adhika tejasvI aura manuSyoM ko manohara pratIta honevAlA bhAmaMDala arthAta kAnti ke samUha kA udyota prasArita hotA hai / zrIvardhamAna dezanA meM kahA hai ki:rUvaM picchaMtANaM, aidulahaM jassa hou mA vigdhaM / jo piMDiUNa teaM, kuNaMti bhAmaMDalaM piTTe // 1 // -- bhAvArtha:- bhagavaMta ke rUpa ko dekhanevAle ke liye usakA atizaya tejasvIpana honese usake sAmane dekhanA atyanta durlabha ho jAtA hai isa liye sarva teja kA samUha ekatrita hokara bhagavaMta ke mastaka ke pIche rahatA hai ki jisase bhagavaMta ke rUpa ko dekhanevAle sukhapUrvaka bhagavaMta kI ora dekha sakate haiM / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 1 : 13 __ (4) dayA ke advitIya nidhi bhagavAna jisa jisa sthala ko vihAra karate haiM usa usa sthalapara sarva dizAoM meM pacIza pacIza yojana aura Upara nIce sAr3e bAraha sAr3e bAraha yojana isa prakAra pAMca so gAu taka pahale ke honevAle jvarAdi rogoM kA nAza ho jAtA hai aura naye roga utpanna nahIM ho sakate haiN| (5) uparoktAnusAra bhagavAna kI sthiti se pAMcaso gAu taka prANiyoM ke pUrvabhava meM bAMdhe hue aura jAti se utpanna hue (svAbhAvika) vaira paraspara bAdhAkArI nahIM hote| (6) uparoktAnusAra pAMcaso gAu taka itiyoM (sAta prakAra ke upadrava), tathA dhAnyAdi ko nAza karanevAlI TIDi, tote, cUheM Adi utpanna nahIM hote / (7) uparokta bhUmi meM mahAmArI, duSTa devatAdi ke utpAta ( upadrava ) aura akAla mRtyu nahIM hotii| (8) uparokta bhUmi meM ativRSTi arthAt lagAtAra nirantara varSA nahIM hotI ki jisa se dhAnya mAtra naSTa ho jAya / 1 pratyeka dizA meM pacIza pacIza yojana arthAt so so gAu mIlakara cAra dizA ke cAraso gAu tathA Upara aura nIce sAr3he bAraha sAr3he bAraha yojana arthAt pacAsa pacAsa gAu mIla kara so gAu / ye saba mIlakara pAMca so gAu hue / isI prakAra gyArahaveM atizaya taka samajhanA cAhiye / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : - (9) uparokta sthala meM anAvRSTi-sarvathA jala kA abhAva nahIM hotA ki jisa se dhAnyAdika kI utpatti hI na ho| (10) usa bhUmi meM durbhikSa-duSkAla nahIM hotaa| (11) apane rAjya ke lazkara kA bhaya (hullar3a Adi) tathA anya rAjya ke sAtha saMgrAmAdika hone kA bhaya utpanna nahIM hotaa| isa prakAra karmakSayajanya 11 atizaya samajhanA cAhiye / - aba devatAoM dvArA kiye gaye unnIza atizaya isa prakAra haiN| (1) prabhu jisa sthala para vicarate haiM usa jagaha AkAza meM dedIpyamAna kAMtivAlA dharmaprakAzaka dharmacakra / phiratA rahatA hai ( Age Age calatA rahatA hai)| - (2) AkAza meM zveta cAmara donoM ora calate haiM / (3) AkAza meM nirmala sphaTika maNi nirmita pAdapITha sahita siMhAsana calatA rahatA hai / (4) AkAza meM bhagavAna ke mastaka para tIna chatra rahate haiN| (5) AkAza meM ratnamaya dharmadhvaja prabhu ke Age Age calatA hai| sarva dhvaja kI apekSA yaha dhvaja atyaMta baDA hone se ise indradhvaja bhI kahate haiN| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 1: : 15 : ye pAMco atizaya jahAM jahAM jagadguru vihAra karate haiM vahAM AkAza meM calate rahate haiM aura jahAM jahAM para bhagavAna virAjate haiM vahAM vahAM yathAyogya upayoga meM Ate haiM arthAt dharmacakra tathA dharmadhvaja Age ke bhAga meM rahatA haiM, pAdapITha pairoM ke nIce rahatA hai, siMhAsana para prabhu birAjate haiM, cAmara donoM tarapha Dhulate haiM aura chatra mastaka para rahate haiN| (6) makkhana sadRza komala svarNa ke no kamala devatA gaNa banAte haiM jina meM se do kamaloM para tIrthaMkara bhagavaMta apane do pairoM ko rakha kara calate haiM, zeSa sAta kamala bhagavAna ke pIche rahate haiM jinameM se do kamala kramazaH bhagavAna ke Age Age rahate haiN| (7) tIrthaMkara ke samavasaraNa meM pharatA maNi se, svarNa aura rUpAse isa prakAra devatAgaNa tIna gar3ha nirmita karate haiN| unameM se pahalA gaDha (prAkAra ) vicitra prakAra ke ratnoM se vaimAnika devatA banAte haiM, dUsarA arthAt madhyama prAkAra suvarNa se jyotiSI deva banAte haiM, tathA tIsarA bahAra kA prAkAra rUpAse bhuvanapati devatA banAte haiN| (8) tIrthakara jisa samaya samavasaraNa meM siMhAsanapara virAjate haiM usa samaya unakA mu~ha cAroM dizAoM meM dikhAI detA hai| usameM se pUrva dizA meM mukha rakhakara prabhu svayaM virAjate haiM, anya tIna dizAoM meM jinendra ke prabhAva se Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : unake sadRza hI rUpavAna siMhAsana Adi sahita tIna mUrtiyeM devatAgaNa banAte haiM / aisA karanekA yaha kAraNa hai ki sarva dizAoM meM baiThe hue devatAoM Adi ko aisA hone se yaha vizvAsa ho jAtA hai ki prabhu svayaM hamAre sAmane baiTha kara hI upadeza de rahe haiN| (9) jahAM jahAM prabhu virAjate haiM vahAM devatAgaNa jinezvara ke Upara azoka vRkSa racate hai| vaha azokavRkSa RSabhadevasvAmI se lagAkara zrI pArzvanAthasvAmI taka arthAt tevIsa tIrthaMkaroM ke Upara unake zarIra ke mAna se bArahagunA UMcA racA jAtA hai aura mahAvIrasvAmI Upara battIsa dhanuSa UMcA racA jAtA hai| kahA hai ki:usabhassa tinni gAuya,battIsadhaNuNi vddhmaannss| sesajiNANamasou, zarIrau bArasaguNo // 1 // bhAvArtha:-RSabhadeva svAmI para tIna gAu U~cA azokavRkSa hotA hai, vardhamAnasvAmI ( mahAvIrasvAmI ) para battIsa dhanuSa U~cA hotA hai, aura anya jinezvaroM para unake zarIra se bArahagunA U~cA hotA hai| ___ yahAM para zaMkA hotI hai ki " Avazyaka cUrNi meM zrI mahAvIrasvAmI ke samavasaraNa ke prastAva meM kahA hai kiasogavarapAyavaM jiNauccatAu bArasaguNaM sakko viuvaittiindrane jinezvara kI UMcAI se bArahagunA U~cA azoka nAma Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 1: zreSTha taru banAyA aura yahAM para jo battIsa dhanuSa U~cA honA kahA so aisA kaise saMbhava ho sakatA hai ?" isa prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki-" AvazyakacUrNi meM jo bAraha. gunA U~cAI kA pramANa kahA gayA hai vaha kevala azoka vRkSa kA hI kahA gayA hai aura yahAM para jo battIsa dhanuSa kA mAna kahA gayA hai vaha sAla vRkSa sahita azoka vRkSa kA pramANa batalAyA gayA hai| yahAM para bhI azoka vRkSa to bArahagunA hI samajhanA cAhiye arthAt mahAvIrasvAmI ke zarIra kI UMcAI sAta hAtha kI hai jisako bArahagunA karane se corAsI hAtha arthAt ikavIza dhanuSa U~cA azoka vRkSa aura usa para gyAraha dhanuSa UMcA sAla vRkSa hone se dono mila kara battIsa dhanuSa ke mAna ke hue aisA pravacanasAro. ddhAra kI vRtti meM kahA gayA hai|" (10) jahAM jahAM tIrthakara vicarate haiM vahAM vahAM kAMTe adhomukha ho jAte haiM arthAt mArgasthita kaMTakoM kI noke nIce kI ora jhuka jAtI hai| (11) jahAM jahAM bhagavAna calate haiM vahAM vahAM vRkSa nIce jhukate jAte haiM, mAno ve bhagavAna ko praNAma karate hoN| (12) bhagavAna lIlA sahita jisa sthala meM vicarate haiM vahAM AkAza meM devadundubhi bajatI rahatI hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18: zrI upadezaprAsAda bhASAntara : - (13) bhagavaMta jahAM jahAM vicarate haiM vahAM saMvartakajAti kA pavana eka yojana pramANa pRthvI ko zuddha kara ( kacarA Adi dUra kara ) sugaMdhita, zItala aura manda manda tathA anukUla avasthA meM bahatA hai jisase sarva prANiyoM ke liye sukhadAyaka hotA hai, isake liye zrIsamavAyAMga sUtra meM kahA hai ki-sIyaleNaM suhaphAseNaM surabhiNA mArupaNa joyaNa parImaMDalaM sabau samaMtA pamanjitti / ... zItala, sukhasparzaka aura sugaMdhita pavana sarva dizAoM meM cAroM ora eka eka yojana bhUmi ko pramArjana karatA hai| . (14) jagadguru jinezvara jahAM jahAM saMcAra karate haiM vahAM cAsa, mora aura popaTa Adi pakSI prabhukI pradakSiNA karate haiN| (15) jisa sthAna para prabhu virAjate haiM vahAM dhUlikA ur3ane se rokane ke liye meghakumAra deva dhanasArAdiyukta gaMdhodaka kI vRSTi karate haiN| (16 ) samavasaraNa kI bhUmi meM caMpaka Adi pAMca raMga ke puSpoM kI jAnu pramANa (ghuTane taka) vRSTi hotI hai / isa meM kisI ko zaMkA ho ki " vikasvara aura manohara puSpoM ke samUha se vyApta eka yojana pramANa samavasaraNa kI pRthvI para jIvadayA ke rasika cittavAle muniyoM kA rahanA tathA AnA jAnA kisa prakAra ucita hogaa| kyoM ki isase to jIvoM kA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 1: ghAta hotA hai|" isa para kaIyoMkI sammati haiM ki ve puSpa devatAoM dvArA race hue hone se sacitta hI nahIM hote hai parantu yaha javAba yukta pratIta nahIM hotA kyoM ki ye puSpa kevala race hue hI nahIM hote hai apitu jala evaM sthala se utpanna puSpoM kI bhI devatAgaNa vRSTi karate haiM / isa viSaya meM Agama kA bhI kahanA hai ki:"biTachAiM vi surabhi jalathalayaM divsumnohriN| pakiraMti samaMteNa dasavaNaM kusumavAsaMti // bhAvArtha:-nIce bITavAle, sugaMdhita aura jala sthala meM utpanna hue paMcaraMgI divya puSpoM kI vRSTi devatAgaNa cAroM ora karate haiN| isa prakAra siddhAnta kA pATha par3hakara kitane hI alpajJa paMDita svamatikalpanA se kahate haiM ki jisa sthAna para munigaNa baiThate haiM vahA~ para devatAloga puSpavRSTi nahIM karate / yaha uttara bhI satyapratIta nahIM hotA kyoMki jisa sthAna para munigaNa baiThate haiM usI sthAna para vaha kASThavat sthira hokara binA hileDule baiThe rahe aisA koI niyama nahIM hai parantu kAraNavaza unakA AnAjAnA bhI saMbhava hai atha isa saba kA yathocita yahI uttara pratIta hotA hai ki jaise eka yojana samavasaraNa kI bhUmi meM aparimita sura, asura, nara aura tiyaMcoM kA paraspara mardana hone para bhI unako kisI prakAra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 20 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kA kaSTa nahIM hotA usI prakAra jAnupramANa puSpoM ke samUha para munigaNa tathA vividha janasamUha ke calane se bhI una puSpoM ko koI kaSTa nahIM hotA apitu jaise una para amRtarasa kI bochAra kI ho isa taraha se ve ulaTe vizeSatayA vikasita hote jAte haiM kyoMki anupama tIrthaMkaroM kA prabhAva hI avicAraNIya hai| (17) tIrthakara ke mastaka ke keza, dADhI, mRcha tathA hAtha evaM paira ke nakhoM kI vRddhi nahIM hotI / sadaiva ekahI dazA meM rahate haiN| (18) tIrthaMkaroM ke samIpa sarvadA kamase kama eka karor3a bhavanapati Adi cAroM nikAya ke deva rahate haiN| (19) jinezvara jisa sthAna meM vicarate haiM vahAM vasaMta Adi sarva RtuoM ke manohara puSpa phalAdi kA samUha utpanna hotA hai arthAt RtuaiM bhI saba anukUla ho jAtI hai| isa prakAra tIrthaMkaroM ke saba cotIsa atizaya kA varNana jAnanA cAhiye / ina atizayoM meM kisI sthAna para samavAyAMga ke kAraNa kucha kucha bhinnatA jAna paDatI hai vaha matAntara ke kAraNa se hai jinakA asalI kAraNa to sarvajJa hI jAna sakate haiN| mUla zloka meM ' atizayAnvitam ' atizayoM se yukta aisA jo yaha kahA gayA hai usakI yaha vyAkhyA kI gaI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 1: : 21 : hai| aise atizayoM se yukta vizvasena rAjA ke kula meM tilaka samAna aura acirA mAtA kI kukSirUpI zukti (sIpa ) se muktA (motI) samAna solahaveM tIrthaMkara zrIzAntinAthasvAmI ko namaskAra kara arthAt upahAsa kA tyAga karane nimitta mana, vacana, kAyA kI zuddhi se praNAma kara aneka zAstroM kA anusaraNa kara yaha upadezaprAsAda nAmaka grantha racA gayA hai| isa grantha meM saMbaMdha vAcya vAcaka lakSaNa hai| isa grantha meM jo artha hai vaha vAcya hai aura usa artha kA kahanevAlA yaha grantha vAcaka hai| isa grantha meM vyAkhyAna karane yogya arhaddharma ke upadeza kA jo nirUpaNa kiyA gayA hai vaha isa zAstra kA abhidheya hai| isa grantha kA prayojana do prakAra kA hai / eka granthakartA kA aura dUsarA zrotA kA / ina donoM ke bhI do anya prayojana hai eka para (pradhAna ) aura dUsarA apara ( gaun)| granthakartA kA para prayojana mokSapada kI prApti karanA aura apara prayojana bhavya jIvoM ko bodha upajAnA hai| isI prakAra zrotAoM kA para prayojana svarga tathA mokSa kI prApti karanA aura apara prayojana zAstratatva kA bodha honA hai| isa prakAra kA arthAt sambandha, abhidheya aura prayojanavAlA zAstra buddhimAnoM ke liye usameM pravRtti karAnevAlA siddha hotA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 22 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : yahAM prathama zloka meM ' atizayAnvitam (atizayoM se yukta ) ' aisA jo jinezvara kA vizeSaNa diyA gayA hai usa ( atizayoM) kA varNana TIkAkArane atyanta vistAra se kiyA hai / yaha bhAva maMgalamaya, sarva vighnavinAzaka evaM sarva kalyANakAraka hone se kiyA gayA jo manuSya jinezvara ke atizayoM ke isa varNana ko niraMtara prAtaHkAla sunate haiM ve samagra samRddhi yukta hote haiM / ityabdadina parimitopadezaprAsAdagranthasya vRttau jinanamaskArakAraNAtizayavarNanarUpaM prathamaM vyAkhyAnam // 1 // vyAkhyAna 2 samakita yahAM prathama sarva samRddhi ke nidAnarUpa, sarva guNoM meM mukhya aura samasta dharmakAryoM ke mUla kAraNarUpa samyagdarzana kA svarUpa kahA jAtA hai: (( ' devatvadhIrjineSveva, mumukSuSu gurutvadhIH / dharmadhIrAItAM dharme, tatsyAtsamyaktvadarzanam | 1|" bhAvArtha:- rAgadveSa ko jItanevAle jina kahalAte haiM / ve jina nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra prakAra ke hote haiM / una jinezvaroM ke prati devabuddhi rakhanA tathA bhava (saMsAra) se apanI AtmA ko mukta karane kI icchA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 2 : : 23 : rakhanevAle jo mumukSu prANi haiM una meM gurupana sthApana karanA aura durgati meM par3ate hue jIvoM ko ubAranevAle jinezvarapraNIta dharma meM hI dharmapata kI zraddhA rakhanA samyagdarzana kahalAtA hai / yadyapi darzana zabda se usa vastu kA bodha hotA hai ki jo cakSu te dikhalAI de kintu jaina zAsana meM to satya deva, satya guru aura satya dharma ke tatva kA jo saMzayAdika rahita samyag jJAna hotA hai use hI samyagdarzana kahate haiM / vaha jJAna darzana mohanIya karma ke kSaya, upazama ke kSayopazama se prApta hotA hai / ataH jinendra ke pratyeka vacana para dRr3ha vizvAsarUpa viziSTa prakAra ke sadbhAva ko 'darzana' samajhanA cAhiye | isa ' samakita ' zabda ke batalAye artha ko dRr3ha karane ke liye mahAbala nAmaka rAjakumAra kA dRSTAMta batalAyA jAtA hai: - samakita para mahAbala rAjakumAra kA dRSTAnta hastinApura meM bala nAmaka rAjA rAjya karatA thA / usakI rAnI kA nAma prabhAvatI thA / usa rANIne siMha ke svama sUcita eka zUravIra putra ko janma diyA jisakA nAma mahAbala rakhA gayA / usa rAjakumAra ke anukrama se yuvAvasthA meM Ane para bhoga bhogane samartha samajha kara usake pitAne eka dina usakA ATha rAjakanyAoM ke sAtha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 24 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vivAha kiyaa| aura una AThoM striyoM ke liye rAjAne ATha svarNa mahala banavAye / una striyoM ko unake pitAoMne bhI premapUrvaka ATha karor3a mohareM, ATha karor3a rupaye, ATha mukuTa, ATha jor3I kuMDala, ATha nandAvarta tathA sarva prakAra ke ratnamaya ATha bhadrAsana Adi anekoM vastue~ pradAna kI / ( yaha gAthA zrIbhagavatIsUtra meM hai)| una AThoM striyoM ke sAtha bhogavilAsa karate mahAbala kumAra ko bahuta samaya vyatIta huA / eka vAra zrIvimalanAthasvAmI ke saMtAniye dharmaghoSa nAmaka sUri pAMca so muni ke parivAra sahita hastinApura ke udyAna meM pdhaare| unake Agamana kI sUcanA pA kara anya jana samudAya ke sAtha vaha rAjakumAra bhI apanI sarva samRddhi sahita unako vandanA karane ke liye vahAM gayA / sUrIzvara ko vandanA kara rAjakumAra yogya sthAna para baiTha gayA / usa samaya munIzvarane dezanA kI kiH" asArameva saMsAra-svarUpamiti cetasi / vibhAvya zivade dharme, yatnaM kuruta he jnaaH||" bhAvArtha:-he bhavyajanoM ! isa saMsAra ko asAra jAnakara mokSapradAna karanevAle dharma ke liye yatna kro| sarva dharmakRtyoM kA mUla samakita hai, jo deva, guru tattva ke viSaya meM samyak zraddhA honese prApta hotA hai| aNuvrata, mahAvrata, dAna, jinapUjA, kriyA, japa, dhyAna, Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 2: : 25: tapa, sarvazAstrAbhyAsa, tIrthayAtrA aura guNopArjana ye saba samakita sahita hone para hI mokSaprApti meM sAdhaka ho sakate haiM, ataH sarva prathama usakA Azraya lenA cAhiye / isa prakAra gurumukha se dezanA pAkara vairAgya utpanna hue mahAbalakumArane kahA-'he bhagavaMta ! maiM arihaMtadvArA nirdezita mArga kA harSapUrvaka anusaraNa karatA hU~, ataH apane mAtApitA kI anumati lekara Apa ke pAsa dIkSA aMgIkAra kruNgaa|" AcAryane kahAM ki " he vatsa! dharmakArya meM pratibaMdha nahIM karanA cAhiye / " tatpazcAt mahAbalakumArane ghara jAkara apane mAtApitA ko praNAma kara kahA ki " yadi Apa kI AjJA ho to merI dharmaghoSa AcArya ke pAsa dIkSA grahaNa karane kI abhilASA hai / " isako sunakara unhone javAba diyA ki " he vatsa! tuma hamako prANoM se priya ho, tumhArA viyoga hama eka kSaNabhara ke liye bhI sahane meM asamartha hai, ataH tuma aise zabda kabhI apane mukha se na nikaalo| he putra ! jaba taka hama jIvita hai taba taka tuma ghara meM hI rho|" ina zabdoM ko sunakara kumArane mAtA se kahA ki "he mAtA! pahale kauna mRtyu ko prApta hogA aura pazcAt kauna ? isako jaba koI nahIM jAna sakatA to phira uttama yahI hai ki mujhe cAritragrahaNa karane kI AjJA pradAna kIjiye ki jisase tumhArI kukSise prApta manuSyajanma ko maiM sArthaka banA sakU~ / jisa prakAra pUrva anantabhavoM meM honevAlI merI ananta Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 26 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : mAtAyeM binA aMka kI zUnya samAna niSphala huI hai usa prakAra tuma bhI niSphala na hoM / tuma to zubha aMka ( eka do Adi ) kI taraha sArthaka ho sko|" isa prakAra kumAra ke Agraha ko tyAga karane meM asamartha hone para unake mAtApitA mUka raha gaye / ___eka samaya rAjAne mahAbala kumAra ko snehapUrvaka apane rAjyAsana para baiThA kara svarNa, rUpA, ratna aura miTTI Adi ke eka so ATha ATha kalazoM dvArA rAjyAbhiSeka kiyA aura bolA ki " he vatsa ! kaho ki aba hama ko kyA karanA cAhiye ?" kumArane uttara diyA ki "he pitA! apane koSa meM se tIna lAkha mohareM le kara una meM se mere lie eka lAkha mohareM de kara kutrikApaNa se pAtrAM lAiye, eka lAkha mohareM de kara rajoharaNa (oghA) lAiye aura kevala cAra aMgula chor3a kara zeSa sarva kezoM ko kATane ke liye eka lAkha mohareM de kara eka nAI ko bulavAiye / " isa ko sunakara rAjAne bhI usa ke kahane anusAra prabandha kiyA / tatpazcAt kumArane snAna kara, divya candana kA zarIra para lepa kara, sarva uttama alaMkAra dhAraNa kara, hajAra manuSyoM dvArA uThAI jAnevAlI zibikA meM ArUr3ha ho kara guru ke 1 daivI dukAna, ki jisa meM tIna bhuvana kI pratyeka vastu prApta ho sakatI thii| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 2 : : 27 : pAsa prasthAna kiyaa| usa samaya usake mAtApitAne kumAra se kahA ki " he putra ! aise durlabha caritra ko grahaNa karane kA pUrA yatna karanA / " isa prakAra kaha kara AcArya ko praNAma kara ve vApasa apane nagara ko lauTa gaye / tatpazcAt mahAbala kumArane apane hAthoM se paMca muSTi loca kara guru dvArA dIkSA grahaNa kii| tIna gupti aura pAMca samiti yukta mahAbala munine vinayapUrvaka caudaha pUrva kA abhyAsa kiyA, vividha prakAra kI tapasyA kI aura bAraha varSa paryaMta askhalita cAritra kA pAlana kara, sarva pApoM kI AlocanA kara tathA pratikrama se eka mAsa kA anazana kara kAladharma ko prApta ho kara brahma nAmaka pAMcaveM devaloka meM daza sAgaropama kI sthiti( AyuSya )vAle deva hue| caudahapUrvI jaghanya se bhI lAMtaka nAmaka chaTe devaloka jAte haiM phira bhI yahAM mahAbala muni kA pAMcave devaloka meM jAnA kahA gayA hai jisa kA kAraNa kucha vismaraNa Adi hetu se caudahapUrva se nyUna jJAna hogA aisA pratIta hotA hai| : vahAM ke AyuSya ko pUrA kara mahAbala muni kA jIva vANijya nAmaka grAma meM kisI bar3e zreSThI ke ghara meM sudarzana nAmaka putra ke rUpa meM utpanna huaa| anukrama se yuvAvasthA ko prApta karane para eka samaya usa pura ke Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :.28 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : udyAna meM padhAre hue zrImahAvIrasvAmI ke caraNakamala ko vandanA karane ke liye vaha bhI vahAM gyaa| vahAM para zrImahAvIrasvAmI sarva jIvoM ke hita ke liye samaya se lagA kara sarva kAla ke svarUpa kA nirUpaNa kara rahe the / usako suna kara vismaya se bhare hue sudarzana zreSThIne prabhu se pUchA ki "he bhagavan ! kAla kitane prakArakA hai ?" svAmIne uttara diyA ki " he sudarzana ! kAla cAra prakAra kA hai| pramANakAla, yathAyunivRttikAla, mRtyukAla aura addhAkAla / " " he svAmI ! pramANakAla kise kahate haiM ?" "pramANakAla do prakAra kA hai| cAra pahara kA dina aura cAra pahara kI rAtri Adi / " "he svAmI ! yathAyunivRtti kAla kise kahate haiM ?" "he sudarzana ! nArakI jIva tathA devatAgaNane jisa pramANa meM AyuSya bAMdhA hogA usahI pramANa meM pUrA pUrA ve bhogegeM isako yathAyunivRttikAla kahate haiN|" " he svAmI ! mRtyukAla kise kahate haiM ?" " he zreSThI ! jIva kA zarIra se alaga honA athavA zarIra kA jIva se pRthaka honA mRtyukAla kahalAtA hai|" "he bhagavan ! addhAkAla kise kahate haiM ?" "he zreSThI! addhAkAla kaI prakAra kA hai| samayakAla aura AvalikA kAla se Arambha hokara utsapiNI apasarpiNI taka kA sarvakAla addhAkAla kahalAtA hai|" isako sunakara usane prazna kiyA ki "he bhagavan ! palyopama aura sAgaropama jaisA bar3A kAla kisa prakAra pUrNa Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 3 : : 29 : ho sakatA hai ? " prabhune kahA ki " he sudarzana ! pahale tUne bhI aisA kAla vyatIta kiyA hai / pUrvabhava meM tUM brahma devaloka meM dasa sAgaropama ke AyuSyavAlA deva thA " Adi usake pUrvabhava kA vRttAnta prabhune sunAyA, jisako sunakara sudarzana ko vairAgya utpanna ho gayA aura usane turanta hI svAmIdvArA dIkSA grahaNa kI / isa prakAra usa mahAbala ke jIva sudarzanane dUsare bhava meM dIkSA grahaNa kara phira caudaha pUrva kA abhyAsa kiyA aura anta meM anukrama se sarva karmoM kA kSayakara kevalajJAna prAptakara mokSapada ko prApta kiyA / deva, guru aura dharmarUpa tatva ke liye jisakI kAmadhenu ke samAna yathArthabuddhi hotI hai usako sarva samRddhiyAM anAyAsa hI prApta ho sakatI hai, jaise ki samyagdarzana se mahAbala rAjA ko mokSaparyanta kI samRddhi prApta ho gaI thI / " ityabdadinaparimitopadezaprAsAdagraMthasya vRttau prathamasthabhe dvitIyaM vyAkhyAnam // 2 // vyAkhyAna 3 samakita prApti ke do hetu / tIrthakRtproktatattveSu, ruci samyaktvamucyate / lamyate tatsvabhAvena, gurUpadezato'thavA // 1 // Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :30 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : . bhAvArtha:-tIrthakaradvArA kahe gaye tatvoM ke viSaya meM ruci-zraddhA rakhanA samyakatva-samakita kahalAtA hai / vaha samakita svabhAva se athavA guru ke upadeza se do prakAra se prApta ho sakatA hai| tIrthakarane no tatva batalAye haiM unameM ruci-zraddhA honA samakita arthAt samyakzraddhA kahalAtA hai| zraddhA vinA kevalajJAna mAtra se hI phalasiddhi nahIM ho sakatI / tattvajJa mI yadi zraddhArahita ho to ve bhI Atmahita lakSaNaphala ko prApta nahIM kara sakate haiN| zrutajJAna ke dhAraka honepara bhI aMgAramardaka AcArya jaise abhavya aura dUsare dUrabhavya prANI jagata ke niSkAraNa vatsala aise jinezvara ke kahe tattvoMpara zraddhArahita honese zAstrokta tathAprakAra ke AtmahitarUpa phala ko prApta nahIM kara sake aisA zAstroMse jAnA jAtA hai| samakita do prakAra se prApta ho sakatA hai| eka svabhAva se aura dUsarA guru ke upadezase / svabhAvase arthAt guru Adi ke upadeza kI apekSArahita svAbhAvika kSayopazama se prApta hotA hai aura upadeza arthAt gurudvArA kahe gaye dharmopadeza ke zravaNa karane se prApta hotA hai| isa anAdikAla se cale Ate saMsArarUpI sAgara meM par3A huA prANI bhavyatva ke paripAka ke kAraNa parvata parase nadI meM par3e hue patthara ke samAna yathAbhogapana se yathApra 1 vaha patthara luDakatA huA gola AkAra kA ho jAtA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 3: : 31 : vRttikaraNa karatA hai / adhyavasAya vizeSarUpa se yathApravRttikaraNa se eka Ayukarma vinA dUsare jJAnAvaraNAdika sAta karmoM ko palyopama ke asaMkhyAtave bhAga se nyUna aise eka sAgaropama koTAkoTI kI sthitivAlA banA detA hai| yahAM se jIva ko karma se utpanna hue atyanta viSama rAgadveSa ke pariNAmasvarUpa karkaza evaM durbhedI graMthi prApta hotI hai| isa graMthi taka abhavya jIva anaMtIvAra Ate haiM aura unako yathApravRttikaraNa ke kAraNa graMthipradeza prApta honepara arihaMta kI vibhUti ke dekhane se zubha bhAva meM vartate hue zrutasAmAyika kA lAbha prApta hotA hai kintu dusarA kisI bhI prakAra kA Atmika lAbha nahIM hotA / aura usa granthi ko prApta kara koI bhavya prANI parama vizuddhi se granthi kA bheda karane ko apUrvakaraNa karake mithyAtva kI sthiti jo aMtaH koTAkoTI kI hai usameM se antarmuhUrta kAla taka usake daliye pradeza se bhI vedanA prApta na ho aisA antarakaraNa karatA hai| tIna karaNa kA anukrama isa prakAra haiM:jA gaMThI tA paDhamaM, gaMThIsamaccheyao bhave biiaN| aniyaTTIkaraNaM puNa, sammattapurakaDe jIve // 1 // bhAvArtha:-graMthi taka Ave taba prathama karaNa ( yathA 1 ye karaNa pahile kabhI bhI nahIM karane se isakA nAma apUrvakaraNa huaa| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 32 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : pravRtti ) hotA hai, graMthi kA cheda kare taka dUsarA karaNa ( apUrva ) hotA hai aura vaha jIva samakita ke samIpa pahuMce arthAt samyaktva prApti ke samaya tIsarA anivRttikaraNa prApta hotA hai / yahAM mithyAtva kI sthiti ke do vibhAga hote haiM / usameM se pahale antarmuhUrtapramANa sthiti ko bhogakara dUsarI upazamana kI huI sthiti meM aMtarakaraNa ke prathama samaya jIva samyaktva ko prApta karatA hai / kahA bhI hai kiH-- AntamauhUrtikaM samyagdarzanaM prApnuvanti yat / nisargahetukamidaM, samyak zraddhAnamucyate // 1 // bhAvArtha:- madhya ke antarmuhUrta meM jo samakita prApta hotA hai vaha samyak zraddhAvAlA nisarga samakita kahalAtA hai| gurupadezamAlaMbya, prAdurbhavati dehinAm / yattu samyagzraddhAnaM, tatsyAddhigamajaM param // 2 // bhAvArtha:- guru ke upadeza ko avalaMbana karane se ( sunane se ) jo prANiyoM ko samyak zraddhA utpanna hotI hai use adhigamaja nAmakA dUsarA samakita kahate haiM / adhigama samakita para kRSIbala kA dRSTAntaM 1 yaha dRSTAnta saMpradAya se calA AtA hai / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 3: :33: balAdapi zrAddhajanasya dIyate, saddarzanaM sarvasukhaikajanmabhUH / vyadIdhapadvIrajinastadudyama, __ zrIgautamenApi na kiM kRSIvale // 1 // bhAvArtha:-zrAvaka ko balAtkArapUrvaka bhI sarva sukhoM kA advitIya kAraNarUpa samakita pradAna kiyA jAtA hai| aisA udyama zrImahAvIrasvAmIne zrIgautama gaNadharadvArA kRSIbala para karAyA thaa| jisakI kathA isa prakAra hai:____eka samaya jaMgama (calanevAle) kalpavRkSa samAna bhagavAna mahAvIrasvAmIne mArga meM vihAra karate hue gautama gaNadhara se kahA ki-he vatsa ! jo ye samIpa meM ( thoDIsI dUrI para ) hI kRpIbala dikhAI detA hai usako pratibodha karane ke liye tU zIghratayA jA, kyoMki usako tere jAnese bar3A bhArI lAbha hogaa| yaha sunakara bhagavAna kI AjJA zirodhArya kara ve usa kRSaka ke pAsa gaye aura bole kihe bhadra ! tU kuzala to hai ? he bhAI ! Isa khetIdvArA anekoM dvIndriya Adi jIvoM kA vadha kara kyoM vRthA pApoM kA upArjana karatA hai ? pApI kuTumba ke poSaNa ke liye aise karma karake tU terI AtmA ko anartha meM kyoM DAlatA hai ? suna Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :34 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : saMsAramAvanna parassa aTThA, sAhAraNaM jaM ca karei kammaM / kammarasa te tassa uveyakAle, na baMdhavA baMdhavayaM uviti // 1 // bhAvArtha:-jo manuSya saMsAra meM Akara dusaroM ke liye arthAt kuTumbiyoM Adi ke liye khetI Adi sAdhAraNa karma karatA hai, usa manuSya ko hI una karmoM kA vipAka udaya honepara usake phala svayaM bhogane par3ate haiM / usa samaya usake bA~dhava una phaloM ko bhogane ke liye nahIM Ate haiN| ataH he bhAI ! tapasyA( cAritra )rUpI vahANa kA Azraya lekara isa bhavasamudra ko tairane kA prayatna kara / isa prakAra kahe hue gautamasvAmI ke vacanAmRta se AteM huA vaha kRSaka bolA ki-he svAmI ! meM jAti se brAhmaNa huuN| mere sAta putra haiM / una saba ke duSkara udara kI pUrti karane ke liye maiM aneka pApakarma karatA huuN| aba Ajase hI Apa mere bandhu evaM mAtA ke samAna ho / Apa jo AjJA degeM maiM usakA pAlana kruNgaa| Apake vacanoM kI kabhI avahelanA nahIM kruuNgaa| yaha sunakara gautamasvAmIne usako sAdhuveSa diyA jisako usane tatkAla svIkRta kiyaa| phira usa kRSIbala sAdhu ko sAtha lekara jaba gautamasvAmI prabhu pAsa Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 3: :35 : jAne lage to vaha bolA ki-he pUjya ! hamako kahAM jAnA hai ? gautamasvAmIne javAba diyA ki-hamako apane pUjya guru ke pAsa jAnA hai / yaha sunakara kRSaka bolA ki-Apa sura asura ke bhI pUjya haiM phira jaba Apake bhI pUjyaguru haiM to phira ve kaise hogeM ? isa para gautamasvAmIne kRSaka ko bhagavAna ke guNa batalAye jinako sunakara usako zIghra hI samakita kI prApti ho gii| Age bar3hane para tIrthaMkara ke adbhuta atizayoM kI samRddhi dekhakara usane samakita ko vizeSatayA dRr3ha kiyA / anta meM jaba parivArasahita zrIvIrasvAmI ko usane sAkSAt dekhA to usake mana meM prabhu para dveSa huaa| zrIgautamagaNadharane usa kRSaka ko kahA kihe muni ! zrIjinezvara ko vandanA karo / to usane uttara diyA ki-he mahArAja ! jo ye Apake guru hai to mujhe isa pravrajyA se koI prayojana nahIM, Apa kA ziSya honA hI basa hai| yaha Apa kA veSa saMbhAliye, maiM to mere ghara jAuMgA / aisA kaha kara usane sAdhuveSa kA tyAga kara muThI bAMdha kara bhaga gyaa| usa samaya usa kRSaka kI aisI ceSTA dekha kara indra Adi saba ha~sate ha~sate bole ki-aho ! gautama gaNadhara ko ziSya to bahuta acchA milA / aisI adbhuta sthiti dekha kara gautama gaNadharane lajita ho kara bhagavAna se usake vaira kA kAraNa pUchA / bhagavAnane kahA ki-he vatsa gautama ! isa kRSakane tumhAre arihaMta ke batAye guNoM kA citavana karane Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 36 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : se graMthibheda kiyA hai jisa se tuma ko tathA usako bar3A bhArI lAbha huA hai lekina aba mujha ko dekha kara jo usa ko dveSa utpanna huA hai usakA kAraNa batalAtA hU~ so dhyAnapUrvaka suniye pUrva meM maiM potanapura nagara meM prajApati rAjA kA putra tripRSTha vAsudeva thA / usa samaya tIna khaMDa kA svAmI azvagrIva nAmaka prativAsudeva thA / eka samaya sabhA meM baiThe hue azvagrIva rAjAne kisI nimittiye se apane maraNa ke viSaya meM prazna kiyaa| to usa nimittiyene uttara diyA kitumhArI mRtyu tripRSTha ke hAtha se hogii| yaha suna kara azvagrIva rAjA tripRSTha para dveSa rakha kara nirantara unake mArane kA upAya karane lagA, kintu usake saba upAya niSphala hue| usa azvagrIva ke purodyAna meM eka zAlikSetra thA usa meM Akara eka siMha nirantara aneka manuSya kA upadrava karatA thA, lekina usa siMha ko mArane meM koI samartha nahIM thaa| isa se usa zAlikSetra kI rakSA ke liye azvagrIvane apane AdhIna saba rAjAoM ko AjJA dI ki-bArI bArI se eka eka rAjA usa kSetra kI rakSA ke liye Ate raheM / usa prakAra Ate Ate eka bAra prajApati rAjA kI bArI AI / usa . samaya tripRSTha kumArane apane pitA ko jAne se roka kara vaha svayaM hI usa upadrava ko rokane ke liye kevala eka sArathI ko hI sAtha lekara rathArUr3ha hokara vahAM gyaa| zAlikSetra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 3 : : 37 : ke samIpa jAkara usane siMha ko lalakArA / siMha zIghra hI tripRSTha para garja kara TUTa par3A kintu tripRSThane usake donoM hoThoM ko pakar3a kara zuktisaMpuTa kI taraha cIra DAlA / usa samaya bharate hue siMhane apanI khuda kI nindA kI kiaho ! maiM siMha hote hue bhI eka manuSya mAtra ke hAtha se hI mArA gayA / usa ko kheda pragaTa karate dekha kara tripRSTha ke sArathIne usa ko zAnta karane ke liye madhura vANI se kahA ki - he siMha ! ye kumAra vAsudeva honevAle haiM, inako tU eka raMka manuSya na samajha / are tU to narendra ke hAtha se mArA gayA hai, phira zoka kisa liye karatA hai ? manuSya loka meM ye tripRSTha kumAra hI eka siMha hai aura tU tiryaka yonI meM utpanna huA siMha hai / isa prakAra ke zAntidAyaka zabda suna kara harSita hue usa siMhane samAdhipUrvaka mRtyu prApta kI / tatpazcAt una tripRSTha, sArathi aura siMha tInoM ke jIva bhavasAgara meM bhramaNa karate hue isa samaya meM tripRSTha kA jIva to maiM huA hU~, siMha kA jIva vaha kRSIbala huA hai aura sArathi kA jIva tU indrabhUti ( gautama ) huA hai / pUrvabhava meM tUne madhura vANIdvArA usako prasanna kiyA thA aura maine mArA thA, ataH isa bhava meM usakA tumhAre para sneha hai aura mere para dveSa hai / isI prakAra isa bhava, nATaka meM sneha aura vaira kA kAraNa samajhanA cAhiye kintu vaha kRSaka zuklapakSI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 38 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : huA hai| arthAt jisa jIva ke liye arddhapudgalaparAvartana saMsAra zeSa rahA ho use zuklapakSI kahate haiM aura jisake usase adhika saMsAra zeSa ho use kRSNapakSI kahate haiM / isa prakAra bhagavaMta ke mukha se suna kara kaI prANiyoMne samakita upArjana kiyA ( samakita prApta kiyA ) he gautama | tere se kevala do ghar3I ke liye samakita pAyA huA vaha kRSaka arddha pudgala parAvartana ke andara mokSapada prApta karegA isI liye tere ko use pratibodha dene ke liye maine bhejA thaa| isa prakAra usa kRSaka kA vRttAnta suna kara indra Adi samakita meM sudRr3ha hue / isI prakAra he bhavya prANiyoM ! tumako bhI cita meM cirakAla paryaMta samakita ko sthira karane kA prayatna karanA cAhiye / ityabdadina parimitopadezaprAsAdavRttau prathamasthaMbhe tRtIyaM vyAkhyAnam // 3 // vyAkhyAna 4 samakita ke tIna bheda / samakita ko jJAna cAritra se bhI adhika kahA gayA hai jo isa prakAra haiM: - zlAghyaM hi caraNajJAnaviyuktamapi darzanam / na punarjJAnacAritre, mithyAtvaviSadUSite // 1 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : vyAkhyAna 4: jJAnacAritrahIno'pi, zrUyate zreNikaH kila / samyagdarzanamAhAtmyAttIrthakRttvaM prapatsyate // 2 // bhAvArtha:-jJAna aura cAritra rahita kevala samakita hI prazaMsanIya hai, parantu mithyAtvarUpI viSa se dUSita huA jJAna aura cAritra zlAghya nahIM / dekhiye ! zreNika rAjA ke viSaya meM aisA sunA jAtA hai ki ve jJAna aura cAritrahIna the kintu kevala samyakadarzana ( samakita ) ke prabhAva se ve tIrthakara honevAle haiM kyoM ki unhone tIrthakaranAmakarma bAMdhA hai| yahAM para yadi kisI ko yaha zaMkA ho ki zreNika rAjAne tIna prakAra ke samakita meM se kisa samakita dvArA tIrthakaranAmakarma upArjana kiyA hai to usake uttara meM kahatA hai ki samyaktva tIna prakAra ke haiM-aupazamika, kSayopazamika aura kSAyika / unameM se bhasma se AcchAdita agni sadRza mithyAtva mohanI aura anaMtAnubaMdhinI cokar3I (krodha, mAna, mAyA aura lobha ) ke upazama se jo prApta hotA hai usako aupazamika samyaktva kahate haiN| yaha samakita anAdi mithyAdRSTi jIva ko pUrvakaraNa karane se antarmuhUrta kI sthitivAlA hotA hai athavAya ha samakita upazamazreNi para ArUr3ha honevAle muni ko upazAMta moha nAma ke aThAraveM guNasthAna para prApta hotA hai| isa viSaya meM zrIjinabhadragaNi mahArAja kA mahAbhASya meM kahanA hai ki Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 40 . zrI upadezaprAsAda bhASAntara : uvasAmagammi seDhigayassa hoi uvasamiaM tu sammattaM / jo vA akayatipuMjo akhaviya miccho lahai sammaM // 1 // bhAvArtha:-upazamazreNi para ArUDha honevAle ko aupazamika samakita prApta hotA hai athavA jisane tIna puMja nahIM kiye ho aura mithyAtva nahIM khapAyA ho usako yaha samakita prApta hotA hai| - mithyAtva mohanI tathA anaMtAnubaMdhI kaSAya kI cokaDI isameM udaya huI ho to usakA deza se nirmUla nAza kara DAlatI hai aura upazama donoM se yukta jo samakita hai usako kSayopazamika kahate haiM / isa samakita kI bAsaTha sAgaropama kI sthiti batalAI gaI hai| tIsarA kSAyika samakita hai arthAt jisameM samakita mohanI, mithyAtva mohanI aura mizramohanI tathA anantAnubaMdhI cAra kaSAya ina sAta prakRti kA nirmUla nAza ho jAtA hai| yaha kSAyika samakita Adi ananta sthitivAlA hotA hai kyoMki yaha Ane para phira vApasa nahIM jAtA / isa kSAyika samakita ke prabhAva se hI zreNika rAjAne tIrthakaranAmakarma kA upArjana kiyA / isa viSaya meM kahA hai ki:- . Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAkhyAna 4: : 41 : na seNio Asi tayA bahussuo, __ na vA ya pannattidharo na vA yuo| so AgamissAi jiNo bhavissai, sammirakapannAi varaM khu daMsaNaM // 1 // bhAvArtha:-zreNika rAjA nahIM to bahuzruta hI the, na prajJapti ke dhAraka hI tisa para bhI ve AnevAlI covIzI meM tIrthakara honevAle haiM isase yaha spaSTa hai ki tatvaprajJAvAlA samakita hI zreSTha hai / isa zloka kA bhAvArtha isake dRSTAnta se pratyakSa hai dRr3ha samakita para zreNika rAjA kA dRSTAnta / rAjagRhI nagarI meM zreNika rAjA rAjya karatA thA / usa nagarI ke bAhara guNazIla nAmaka maMdira meM eka samaya jagatasvAmI zrImahAvIra prabhu virAje / usa samaya celaNA rAnI ko lekara zreNika rAjA eka bRhat senA se susajjita ho prabhu ko vandanA karane ke liye gayA / jinezvara ko vandanA kara vaha yogya sthAna para baiTha gyaa| usa samaya usane kisI kor3hI ko usake kor3ha kA rasa lekara prabhu ke pairoM para lagAte hue dekhA / isa ayukta kArya ko dekha kara rAjA usa kor3hI para krodhita huA / usa samaya prabhu ko chIMka AI taba vaha kuSThI bolA, ki " mro"| thor3I dera bAda rAjA ko chIMka Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 42 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : AI taba bolA ki " cirakAla jIvo " / isa bIca meM abhayakumAra ko chIMka AI taba vaha bolA ki " maro athavA na maro " itane meM kAlasUkarika nAmaka cAMDAla ko chIMka AI taba vaha bolA ki " ma mara aura ma jIva " / isa prakAra kuSThI ke bolane para aura bhagavAna ko marane kA kahanA suna kara adhika krodha se bhare hue zreNikane vicAra kiyA ki - aho ! yaha kuSThI kaisA duSTa hai ? isa ko avazya daMDa denA cAhiye / aise zoca kara rAjAne apane sevakoM ko hukma diyA ki jaise hI yaha kuSThI samavasaraNa ke bAhara nikale vaise hI isa ko pakar3a lenA / isa para jaba vaha kuSThI bAhara nikalA taba sevaka loga usako pakar3ane ke liye gaye to vaha AkAza mArga meM ur3a gyaa| taba sevakoMne A kara rAjA se kahA ki vaha to koI devatA thA isa se AkAzamArga meM calA gayA / yaha suna kara rAjAne prabhu se pUchA ki - he bhagavan ! vaha kuSThI kauna thA aura usane aisI ceSTA kyoM kI ? prabhune javAba diyA ki he rAjA ! vaha kuSThI manuSya nahIM thA parantu vaha to durdurAMka nAmaka deva thA / usane to bAvanA candana dvArA mere caraNoM kI pUjA kI hai kintu devI mAyA se tuma ko kuSTha kI bhrAMti ho gaI thI / rAjAne phira pUchA ki he svAmI ! vaha devatA kaise huA ? taba tIrthapatine uttara diyA ki - kozAMbIpurI meM seDuka nAmaka eka brAhmaNa rahatA thA / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 4 : :43 : vaha vahAM ke sthAnika rAjA kI sevA kiyA karatA thaa| eka samaya rAjAne prasanna ho kara usako varadAna mAMgane ko kahA taba usa brAhmaNane apanI strI se maMtraNA kara rAjA se varadAna mAMgA ki-he rAjA ! mujhe isa nagarI meM hamezA miSTAnna bhojana va Upara eka mohara dakSiNA milatI rahe aisA prabandha kara diijiye| yaha suna kara rAjAne kucha ha~sa kara usI prakAra prabandha kara diyA / phira vaha brAhmaNa sadaiva bhinna bhinna ghara para bhojana karane lagA parantu dakSiNA ke lobha se kiye hue bhojana kA vamana kara vaha eka se adhika ghara para bhojana karane ko jAne lagA, isa se usako kucha samaya meM kuSTha rogane A dbaayaa| yaha dekha kara rAjA tathA usake kuTumbI janoMne usako bahuta kucha burA bhalA kahA isa se vaha kuSThI krodhAyamAna huA / usane eka bakarA maMgavAyA aura usako usake kuSTha ke rasa se bhIgo bhIgo kara ghAsa Adi khilAne lgaa| jisa se una bakare kA khUna Adi saba kuSThamaya ho gyaa| phira usa brAhmaNane eka dina usake putra Adi kuTumbiyoM ko kahA ki-hamAre kula kI aisI rIti hai ki jaba koI vRddha hotA hai to vaha usake khuda ke putra Adi ko eka bakare ke mAMsa kA bhojana karAkara phira vaha tIrthagamana karatA hai, ataH tuma saba isa bakare kA mAMsa khAo aura mujhe jAne kI AjJA do| yaha suna kara putra Adine usakI AjJA svIkAra kI arthAt una saba ko Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :44: zrI upadezaprAsAda bhASAntara :: usa bakare kA mAMsa khilA kara una saba ko kuSThI banA kara vaha brAhmaNa rAtri ke samaya ghara meM se nikala kara bhaga gyaa| vana meM bhramaNa karate hue vividha prakAra kI auSadhiyoM ke mUla se bahate hue pAnI se bhare eka sIte kA pAnI pIne se unakI vyAdhi kA nAza ho gayA so vaha pIchA usake ghara ko gayA aura usake putroM se kahA ki-tumane merA apamAna kiyA thA jisa se tuma ko usakA yaha phala mila gayA aura meM vyAdhi rahita ho gayA huuN| yaha saba vRttAnta suna kara puravAsiyoMne usa brAhmaNa ko nindita kara vahAM se nikAla diyaa| vaha vahAM se cala kara rAjagRha nagara ko AyA aura dvAra A kara baiTha rhaa| isa bIca merA jaba yahAM samavasaraNa huA taba mujha ko vandanA karane kA utsuka dvArapAla usa seDuka brAhmaNa ko daravAje para cokI dene ko rakha kara samavasaraNa meM aayaa| piche se usa brAhmaNane puradeva ke pAsa jo bar3A, pakvAnna Adi anekoM naivedya purajanoMne rakhe the unako khUba Thosa Thosa kara khAyA aura bAda meM atyanta tRSA se Atura ho kara vaha pAnI pAnI cillAtA huA mRtyu ko prApta kara usI daravAje ke pAsa eka bAva meM mer3haka huaa| . eka bAra phira hamArA samavasaraNa isI sthAna para huA, usa samaya merA vaMdana karane kI utkaMThAvAlI pAnI bharanevAlI striyoM ke mukha se hamArA Agamana suna kara usa meMDaka Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 4: : 45 ko jAtismaraNa jJAna huA, isase vaha meMDhaka mujha ko vaMdanA karane nimitta bAva meM se bAhara nikala kara mArga meM kUdatA kUdatA A rahA thA usa samaya tuma bhI usI rAste se yahAM Arahe the, ataH tumhAre ghor3e ke paira ke nIce kucalA jAkara vaha meMr3haka mere dhyAna meM maraNa pAkara saudharma devalokameM dardurAMka nAmaka devatA huaa| vaha deva Aja indradvArA khuda kI sabhA meM kI gaI tumhArI samakita kI prazaMsA suna kara usa para zraddhA nahIM hone se tumhArI parIkSA karane ko yahAM AyA thA aura usane kuSTha ke bahAne gozIrSacandana dvArA hamArI bhakti kI hai| isa prakAra usa devatA kA vRttAnta suna kara zreNika rAjAne phira se prabhu se prazna kiyA ki-he bhagavan ! usa devatAne jaba Apako chIMka AI to marane kA, mujhe cirakAla jIne kA, abhayakumAra ko jInA athavA maranA, aura kAlasaukarika ko ma mara aura ma jIva aisA kyoM kahA~? jinezvara ne uttara diyA ki-he rAjA ! usa devane bhakti ke rAga se mujha ko aisA kahA ki he svAmI ! tuma samagra karmoM kA kSaya karake janma jarA maraNa Adi se rahita svAbhAvika sukhavAle mokSapada ko jaldI prApta kro| tumako isa hetu se kahA kituma jIte ho taba taka rAjyasukha kA anubhava karate ho parantu marane ke pazcAt ghora naraka meM jAnevAle ho ataH bahuta Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 46 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : samaya taka jIte raho / tathA abhayakumAra maMtrI ko jo kahA vaha isa kAraNa se kahA ki-vaha jIte hue to yahAM sukha bhogatA hai aura marane para sarvArthasiddha vimAna meM devatA honevAlA hai isa liye maro cAhe jIvo aisA kahA aura kAlasaukarika ko isa abhiprAya se kahA ki-vaha yahA~ jindA rahane kI dazA meM pAMcaso pAr3oM kA sadaiva vadha karatA hai aura marane para ghora naraka meM jAnevAlA hai isa liye usako jIne tathA marane donoM dazAoM meM koI lAbha nahIM hone se ma mara ma jIva khaa| ___yaha sarva hAlata suna kara rAjA Azcarya se bharA huA phira jinezvara ko bandanA kara bolA ki-he svAmI ! merI narakagati nahIM ho isa liye usake nivAraNa kA upAya batalAiye / prabhune uttara diyA ki-pahile mithyAtvapana meM jo nArakI kA AyuSya bAMdhA hai usako to tujhe avazya hI bhoganA par3egA-usakI dUsarI koI bhI pratikriyA nahIM hai| isa prakAra kahane para bhI zreNika ke adhika Agraha karane para usako bodha deneke liye prabhune kahA ki-he rAjA! tUM terI kapilA nAmaka dAsI ke sAtha se muni ko dAna dilAve athavA sadaiva pAMcaso pazu ke vadha karanevAle kAlasaukarika ko ekadina ke liye hiMsA karma karane se roke to durgati meM jAne se baca sakatA hai| isako suna kara rAjAne yaha soca kara kahA ki yaha kArya to mere adhIna hI hai| bAda apane nagara kI ora calA gyaa| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 4: :47 : mArga meM dardurAMka devane rAjAkI parIkSA karane ke liye nadI meM jAla phailA kara macchI pakar3ate hue eka muni kA rUpa dikhalAyA / phira vaha muni matsya kA mAMsa khAtA huA dRSTigocara huaa| isa para rAjAne usase kahA-sAdhu ! yaha duSkarma karanA chor3a de / to vaha sAdhu bolA ki-maiM akelA hI aisA nahIM kArya karatA hU~ kintu mahAvIrasvAmI ke sarva ziSya mere hI samAna haiN| yaha suna kara zreNikane usase kahA ki-are ! tere hI aisA hIna bhAgya hai varan vIraparamAtmA ke ziSya to gaMgAjala ke samAna pavitra-puNya svarUpa hai| isa prakAra usakI nirbhatsnA kara rAjAne jyohi nagarI meM praveza kiyA ki usane eka yuvAna sAdhvI kA rUpa dekhA / usa sAdhvIne hAtha pairoM para alatA kA rasa lagAyA huA thA, yathAyogya sarva alaMkAra aMga para dhAraNa kiye hue the, netroM meM kAjala lagAyA huA thA, muha meM pAna khAyA huA thA aura garbhavatI thI / usako dekha kara rAjAne kahA ki-he bhalI sAdhvI ! aisA zAsana viruddha AcaraNa kyoM karatI ho ? isa para usane uttara diyA ki-maiM ekelI hI aisI nahI hU~ parantu sarva sAdhviyeM aisI hI hai| yaha suna kara rAjAne kahA ki-he pApinI ! terA hI aisA abhAgya hai ki jisase aisA viruddha AcaraNa karatI hai aura bolatI hai / isa prakAra usakA tiraskAra kara rAjA Age bddh'aa| itane meM usa devatAne apanA divya svarUpa prakaTa kara rAjA ko praNAma kara kahA ki-he Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 48 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : rAjan ! Apako dhanya hai / indrane ApakI jaisI prazaMsA kI hai maine usI prakAra Apako pAyA hai| jisa prakAra samudra apanI maryAdA ko nahIM chor3atA hai usI prakAra Apa bhI apane samyaktva kI maryAdA kA ullaMghana nahIM karate, Adi vacanoM se stuti kara vaha deva rAjA ko eka daivI hAra tathA do kSauma vastra bheTa kara adRzya ho gayA / rAjAne apane mahala meM A kara kapilA dAsI ko bulA kara kahA ki-tU muni ko tere hAtha se dAna de| usane uttara diyA ki he-svAmI ! mujhe aisI AjJA na dIjiye, maiM dAna nahIM de sakatI / Apa hukma deveM to maiM agni meM kUda pahU~, viSa pAna karU~, parantu yaha kArya mujha se nahIM ho sakatA / usake aise vacana ko suna kara kAlasaukarika ko bulA kara use kahA ki-tU kevala eka dina ke liye hI pAr3e kA vadha karanA tyAga de / usane uttara diyA ki-he svAmI ! maiM jo janma se pratyeka dina pAMcaso jIvoM kA vadha karatA hU~ usa se maiM nahIM chor3a sktaa| mere AyuSya kA adhika bhAga vyatIta ho cukA hai, aba thor3A sA zeSa rahA hai, ataH aba usa thor3e se jIvana ke liye prANI vadha kyoM choDUM ? aura kisa prakAra choDUM ? bar3e samudra ko pAra kara aba choTe se sote meM kauna DUbe ? yaha suna kara rAjAne ha~sate hue usa ko eka aMdha kUpa meM DAla diyA / dUsare dina prAta:kAla meM rAjA prabhu ke pAsa jA kara unako vandanA kara bolA ki Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 4 : : 49 : he prabhu! maine kAlasaurika ko pAr3e kA vadha karane se ekadina ke liye roka diyA hai / isa para prabhune uttara diyA ki - usa kAlasaukarikane to kue meM rahate hue bhI miTTI ke pAMca so pAr3e banA kara unakA vadha kiyA hai / yaha suna kara rAjAne jinezvara se kahA ki he nAtha ! kRpAnidhi maiM Apa jaise kA zaraNa chor3a kara aba kisa kI zaraNa meM jAu~ ? jinendra bole ki - he vatsa ! kheda na kara, tU samakita ke prabhAva se isa bhava se tIsare bhava meM merA jaisA padmanAbha tIrthaMkara honevAlA hai / ( isa sthAna para bahuta adhika vistAra hai. jisa kA varNana upadezakaMdalI nAmaka granthameM se par3hiye ) | yaha suna kara harSita ho apane nagara meM Akara zreNika rAjA niraMtara dharmakRtyoM karane lage / vaha tInoM kAla jinezvara kI pUjA karate aura hamezA jinezvara ke sanmukha eka so ATha svarNa ke cAvalakaNoM se sAthiyA banAtA parantu svayaMbhUramaNa samudra ke matsya bhakSaNa karane ke tyAga jitanA bhI vaha niyama nahIM le sakatA thA / aisA virati rahita hone para bhI kSAyika samakita ke bala se vaha bahotara varSa kI AyuSyavAlA, sAta hAtha U~cA aura zrImahAvIra ke samAna hI AnevAlI covIsI meM prathama tIrthaMkara hogA / zreNika rAjA kA jIva pahalI naraka meM corAzI hajAra Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 50 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : varSa kI AyuSya bhoga kara zubha bhAva ke kAraNa kSAyika samakita ke prabhAva se tIrthaMkarapana ko prApta hogaa| ityabdadinaparimitopadezaprAsAdagranthasya vRttau prathamasthaMme caturtha vyAkhyAnam // 4 // vyAkhyAna 5 samakita ke.sar3asaTha bhedoM meM se pahale cAra zraddhA ke bheda meM se paramArthasaMstava nAmaka prathama zraddhA kA svarUpajIvAjIvAditattvAnAM, sadAdisaptabhiH pdaiH| zazvattaccintanaM citte, sA zraddhA prathamA bhvet||1|| bhAvArtha:-jIva, ajIva Adi tatvoM kA sat Adi sAta padoMdvArA citta meM nirantara citavana karanA prathama zraddhA kahalAtA haiN| prANoM ke dhAraNa karanevAle ko jIva kahate haiM aura usake viparIta prANa rahita ko ajIva kahate haiN| mUla zloka meM jIva, ajIva Adi tattva aisA kahA gayA haiM isa liye Adi zabda se puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa e sAta tacca samajhanA caahiye| una tattvoM kA chatAparyu, saMkhyA, kSetrasparza, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva ina sAta Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 5 : sthAnoM dvArA nirantara mana meM cintavana karanA paramArtha saMstava nAmaka samakita kI pahalI zraddhA kahalAtI haiM / isakA dUsarA nAma paramarahasya paricayapana bhI kahA gayA hai / aMgAramardaka AcArya Adi ko bhI paramArtha saMstava Adi kA to saMbhava hai aisI yadi koI zaMkA kare to vaha zaMkA karane yogya nahIM hai; kyoM ki isa zraddhA meM kevala tAttvika zraddhAvAle ko hI adhikArI ginA gayA hai aura aMgAramardaka jaise mithyAtvI meM tAttvika zraddhA kA bilakula saMbhava nahIM thA / isa pahalI zraddhA para abhayakumAra kA dRSTAnta upalabhya hai - abhayakumAra kA dRSTAnta autpattyAdidhiyAM sadma, abhayo maMtriNAM varaH / tattva paricayAdApa, sarvArthasiddhikaM sukham // 1 // bhAvArthaH - autpAtakI Adi buddhi ke sthApanarUpa maMtrivara abhayakumArane tatra ke paricaya se sarvArthasiddhi kA sukha prApta kiyA / rAjagRha nagara meM prasenajita rAjA rAjya karatA thA / usake zreNika Adi so putra the / eka samaya rAjAne yaha jAnane ke liye ki rAjya ke yogya kaunasA kumAra haiM ? una sabako eka eka khIra kA thAla dekara eka sAtha bhojana karane ko bitthaaye| phira jaba unhoMne bhojana karanA Arambha kiyA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : to rAjAne atyanta bhUkhe kuttoM ko unakI tarapha chodd'aa| una kuttoM ko Ate hue dekha kara eka zreNika ke atirikta anya saba kumAra binA bhojana kiye hI khIra se bhare hue hAthoM sahita daudd'e| zreNika kumArane to jyoM jyoM kutte najadika Ane lage tyoM tyoM apane bhAiyoM ke thAla unako detA detA apane thAla kI khIra khAne lgaa| isa prakAra usane pUrA bhojana kiyA / isa vRttAnta ko sunakara rAjAne apane ninnAnaveM kumAroM kI prazaMsA kI aura zreNika kI nindA karate hue usako kahA ki-tUne kuttoM ke sAtha bhojana kiyA isa liye tujhako dhikkAra haiN| ____eka samaya aura parIkSA karane ke liye khAjA, laDDa Adi eka Tokare meM bhara kara, usakA Dhakkana baMda kara usa para sIla ( Seal) lagAI tathA miTTI ke kore ghar3e meM pAnI bhara kara usa para bhI (Seal ) kiyaa| phira una TokaroM aura una ghar3oM ko kumAroM ko dekara rAjAne kahA ki-tuma ina sIloM ( Seals ) ko binA tor3e TokaroM meM se pakavAna khAo aura ghar3oM meM se pAnI pIvo / aisA kaha kara unako aikAnta sthala meM rakhA / sarva kumAroM ko bhUkha lagI kintu unake khAne kA koI upAya nahIM sUjha par3A / yaha dekha kara zreNikane TokaroM ko hilA hilA kara unakI vAMsa kI saliyoM ke chidroM meM se pakvAnna kA bhUkA nikAla kara tathA ghar3o para kapar3e DAla kara bhIge hue vastroM ko nicor3a nicor3a kara Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 5 : sarva kumAroM ko tRpta kiye / yaha hakIkata suna kara rAjA zreNika kI buddhi se antaHkaraNa meM prasanna hue kintu ujharI mana se nindA kI ki pakvAnna kA bhUkA kara rAkha kI taraha khAyA usakI buddhi rAkha ke samAna hI smjhnaa| eka vAra rAjamahaloM meM agni lagI usa samaya rAjAne kumAroM ko AjJA dI ki-jina se jo ciz2a le jAI jA sake le jAo / yaha suna kara saba kumAra maNi, mANikya Adi javAhIra le Aye kintu zreNikane rAjA ke jaya ke prathama cinharUpa bhaMbhA ko liyA / yaha suna kara bhI rAjAne zreNika kI nindA kI aura usa kA bhaMbhasAra nAma rakkhA / tatpazcAt rAjAne zreNika ke atirikta anya kumAroM ko bhinna bhinna deza diye kintu zreNika ko kucha bhI nahIM diyaa| isa se zreNika apamAnita hone se guptarUpa se nagarI se calA gyaa| anukrama se vaha calate calate benAtaTa nagara meM pahu~cA / usa nagara meM praveza kara zreNika kisI bhadra nAmaka zreSThI kI dukAna para baiTha gyaa| usa dina zreNika ke puNya prabhAva se usa zreSThI ko vyaupAra meM bahuta lAbha huaa| isa liye usane zreNika se pUchA ki-he puNyanidhi ! Aja Apa kisa ke yahAM atithi hogeM ? zreNikane ha~sI meM hI uttara diyA kiApa ke yahA~ hii| yaha sunakara zreSThIne atyanta prasanna ho kara vicAra kiyA ki-Aja jo maine mere svapna meM merI putrI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3; 54 - zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ke liye yogya vara dekhA thA vo hI yaha jAna par3atA hai isa liye bahuta hI acchA huA / yaha vicAra kara zreSThIne apanI dukAna baMda kara zreNika ko usake sAtha usake ghara para le gayA / vahA~ gaurava ke yogya zreNika kI usane bhojanAdika se acchI mahamAnadArI kii| phira apane kuTumbIjanoM ko bulA kara zreSThIne bar3e bhArI mahotsava sahita vidhipUrvaka usakI putrI sunaMdA kA vivAha zreNika ke sAtha kara diyaa| zreNika usake sAtha prItipUrvaka krIDA karane lgaa| kucha samaya bAda sunandA garbhavatI huI / usa samaya jinapUjA karanA, hAthI para baiThanA aura ahiMsA kA paTaha (amArI par3aha) bajavAnA Adi usako utpanna hue dohadoM ko zreNikane pUrNa kiye| ___ isa ora rAjagRha nagarI meM prasenajita rAjA zreNika ke cale jAne se atyanta dukhI ho kara usakI khoja karane lgaa| kisI Aye hue sArtha ke mukha se usane sunA kizreNika benAtaTa nagara meM haiM / isa bIca prasenajita rAjA ko AyuSya kA anta karanevAlI vyAdhi utpanna huI Isase apanI mRtyu samIpa AI jAnakara usane zreNika ko zIghratayA bulAne ke liye rAjasevakoM ko U~Ta para biThA kara benAtaTa kI ora bheje / unhoMne zreNika ke pAsa pahu~ca kara usako rAjA kI antasthiti kahI, jisako sunakara zreNikane sunaMdA se kahA ki he priyA ! maiM merA pitA ke pAsa jAtA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 5: / hU~, tumhArA to abhI yahIM para rakhanA ucita hai ise yahIM para rho| yadi tumhAre isa garbha se putra utpanna ho to usakA nAma abhaya rkhnaa| yaha suna kara sunandAne kahA ki-jaba vaha putra ATha varasa kI Ayu kA ho aura mujhe usake pitA kA pattA pUche taba maiM kyA uttara dU~ ? yaha suna kara zreNikane khar3iyA ( Chalk ) se bhAravaTa para isa prakAra akSara likhe ki: "rAjagRhe pAligAma govAli dhavale ToDe ghara kahIyA" rAjagRha nagara meM usa gAMva ke gavAla ( rAjA) hama haiM aura ujvala ToDAvAle ( rAjamahala ) hamArA ghara hai isa prakAra khnaa| isa viSaya meM dharmopadezamAlA meM nimna likhita zloka hai: gopAlakAH pANDurakuDyavanto, vayaM pure rAjagRhe vasAmaH / AhRvAnamaMtrapratimAnitImAn , varNAn likhitvArpayati sma cAsyai // 1 // bhAvArtha-go kA pAlana karanevAle aura zvetavarNa kI 1 pRthvI kA pAlana karanevAlA rAjA, dUsarA artha * gAya kA pAlana karanevAlA gvaal| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 56 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : divAroMvAle rAjagRhapura meM maiM rahatA huuN| isa prakAra putra ko AvAhana karane ko ( bulAne ko) maMtra ke samAna akSara likha kara zreNikane sunandA ko diye| tatpazcAt priyAko yukti prayukti se samajA bujhA kara, usakI svIkRti lekara zreNika rAjagRha nagara meM AyA aura 'pitA ke caraNakamaloM meM par3a kara namaskAra kiyaa| usako AyA huA jAnakara rAjAne harSa ke azrujala sahita svarNa kalaza ke jalase mahotsavapUrvaka usakA rAjyAbhiSeka kiyaa| bAda meM rAjAne tapasyA aMgIkAra kI aura anukrama se devaloka ko prApta kiyaa| zreNikane rAjA hone ke bAda parIkSA kara karake cAraso navANu maMtrI bnaaye| usake bAda una saba se Upara pradhAna ke rUpa meM dUsare ke mana kI bAta ko jAna sake aisA maMtrI banAne kI icchA se usakI parIkSA karane ke liye rAjAne khuda kI urmikA( Ring ) eka jala rahita kue meM DAlakara yaha ghoSaNA karAI ki isa aMguThI ko jo koI puruSa kue ke Upara khar3A rahakara apane hAtha dvArA le legA vaha hI saba maMtriyoM meM agrasara (mukhya ) maMtrI hogA / yaha suna kara saba maMtrigaNa tathA anya aneka vicakSaNa puruSa usa kue ke samIpa Akara usa mudrikA ko lene kA prayAsa karane lage kintu saba nirAza hokara khAlI hAthoM vApIsa lautte| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 5 : ... isa tarapha benAtaTa meM sunandA ke garbhakAla ke pUrNa hone para eka putraratna utpanna huA jisakA nAma abhayakumAra rakkhA gyaa| vaha kumAra anukrama se bar3A huaa| usako pAThazAlA meM vidyAdhyayana ke liye rakkhA gyaa| vahAM vaha sarva kalAoM meM nipuNa huaa| eka dina usake sAtha par3hanevAle vidyArthiyoM se usakA jhagaDA huA jisameM una lar3akoM ne usako binA bApakA laDakA honA kaha kara ha~sI ur3AI / yaha suna kara abhaya ko bar3A kheda huaa| vaha zIghra hI usakI mAtA ke pAsa pahu~cA aura prazna kiyA ki-he mAtA ! mere pitA kauna haiM ? aura kahA~ para haiM ? sunandA ne kahA ki-he vatsa ! maiM nahIM jaantii| kisI paradezI mere sAtha vivAha kara kucha samaya taka yahAM raha kara calA gayA parantu jAte samaya usane yahA~ bhAravaTa para kucha akSara jarUra likhe hai| yaha suna kara abhayakumArane bhAravaTa ke akSaroM par3ha kara pitAsvarUpa jAna mAtA se kahA ki-he mAtA ! mere pitA to rAjagRha nagarI ke rAjA haiM, ataH aba hamako vahAM jAnA cAhiye / phira bhadra zreSThI kI anumati lekara abhayakumAra usakI mAtA ko sAtha lekara rAjagRha nagara ke udyAna meM AyA / vahAM sunandA ko "biThA kara abhayakumArane gAMva meM praveza kiyaa| uparokta kue ke samIpa Ane para bahuta se logoM ko vahAM ekatrita hue dekha kara abhayakumArane pUchA ki-yahAM itane loga kyoM ekatrita ho rahe hai ? taba unhoMne usako mudrA kA vRttAnta Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : sunaayaa| yaha sunakara kumArane uttara diyA ki-yaha bAta duSkara nahIM haiM, zIghra hI ho sakatI hai| yaha kara usane eka chANe kA piMDa ( cow dung ) usa mudrikA para DAlA, jisase vaha mudrikA usa piMDe meM cipaka gaI / phira jaba vaha kanDA sukha gayA taba usa jala rahita kue ko jala se bhara diyA jisa se vaha sukhA kanDA mudrikA sahita taira kara Upara A gayA / abhayakumAra ne usako apane hAtha se nikAla liyA aura usameM cipakI huI aMguThI ko ukher3a kara rAjA ke pAsa bhejaa| yaha vRttAnta suna kara harSita huA rAjA zreNika svayaM hI kue para AyA aura kumAra ko dekha kara atyanta prasanna huaa| rAjAne kumAra ko AliMgana kara pUchA ki-he vatsa! tU kisa grAma se A rahA haiM ? aura kyA tU isI grAma meM rahatA haiM ? kumArane praNAma kara uttara diyA ki-he svAmI ! maiM benAtaTa nAma ke pura meM se Aja hI yahAM AyA hU~ / rAjAne pUchA ki-vahAM para dhana nAmaka zreSThI rahatA haiM jisake sunandA nAmaka eka putrI haiM / kyA tU usakA kucha vRttAnta jAnatA hai ? kumArane uttara diyA ki-hA~, usake eka putra utpanna hue haiM jisa kA nAma abhayakumAra rakkhA hai / vaha kumAra rUpa, guNa meM evaM Ayu meM mere hI samAna haiM / he svAmI ! mujhe dekha kara yahI samajhIye ki mAno usIko dekhA ho| usake sAtha merA pragAr3ha sneha haiM, usake binA maiM eka kSaNa bhI vilaga nahIM raha saktA / rAjAne prazna kiyA ki-phira isa samaya usako chor3a Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 5 : .. ... : 59 : kara tU yahAM kisa prakAra AyA ? kumArane uttara diyA kiusako aura usakI mAtA ko yahIM samIpavRti udyAna meM hI ThaharA kara maiM AyA hu~ / yaha sunakara rAjA usa kumAra ke sAtha udyAna meM gayA aura usakI priyA sunandA se milaa| rAjAne sunandA se pUchA ki-usa samaya jo tujhe garbha thA vaha putra kahAM hai ? sunandAne uttara diyA ki-he prANanAtha ! yaha jo Apa ke sAtha AyA haiM vaha hI yaha putra hai| yaha sunakara rAjAne kumAra se kahA ki-he vatsa! tU mere sAmane jhUTha kyoM bole ? usane uttara diyA ki-maiM nirantara merI mAtA ke hRdaya meM rahatA hU~ isa se maine vaha uttara diyA thaa| yaha sunakara rAjAne harSita hokara kumAra ko apanI goda meM biThAyA / tatpazcAt rAjAne ati AnandapUrvaka dhvaja toraNa se zaMgArita rAjagRha nagara meM sunaMdA kA praveza karAyA aura abhayakumAra ko cAra so navANu maMtriyoM meM pradhAna maMtrI kA pada pradAna kiyaa| bAda meM buddhizAlI abhayakumAra kI sahAyatA se zreNika rAjAne anekoM dezoM ko vijaya kiye (apane AdhIna kiye)| eka bAra zrImahAvIrasvAmIne rAjagRha nagara ke upavana meM samavasaraNa kiyA jinako vandanA karane ke liye abhayakumAra gyaa| vahAM anekoM deva, devI, sAdhu, sAdhvI Adi se vyApta bhagavAna kI parSadA meM eka kuza gAtravAle Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : zAnta maharSi ko dekhakara kumArane bhagavAna se pUchA ki-he svAmI ! yaha maharSi kauna hai ? prabhune uttara diyA ki ye vItabhayapatana ke rAjA nItimAna udAyana haiN| ye rAjyA. casthA meM mujhe vaMdanA karane ke liye Aye the taba maiMne ina prakAra dharmopadezaka diyA thA ki-saMdhyA ke raMga sadRza, pAnI ke budabude jaisA aura darbha ke agra bhAga para Thahare hue ozabindu ke samAna yaha jIvana caMcala hai aura yuvAvasthA nadI ke vahAva ke samAna vahatI hai to phira pApI jIva ! tujhe bodha kyoM nahI hotA ? aho ! mukti ke sadRza sukha isa saMsAra meM kisI bhI sthAna para upalabdha nahIM ho sakatA hai| isa viSaya para aMgAradAhaka kA dRSTAnta dekhane yogya hai sau) suniye| aMgAradAhaka kA dRSTAnta koI eka aMgAra ( koyalA) kA vyopArI lakar3I ko jalA kara usake koyale banAne ke liye eka jala kA bharA ghar3A lekara vana meM gyaa| vahAM kAma karate karate tRSA lagane se yaha khuda hI pUre ghar3e kA pAnI pI gayA parantu sira para sUrya ke pracaNDa tApa se tathA pAsa meM koyale banAne ke liye jalAI huI agni ke tApa se tathA lakar3I ke kATane ke zrama se atyanta tRSA lagI isa se pAnI nahIM milane se vaha mUrchA khAkara nidrAvaza ho gyaa| nidrA meM usako Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 5: : 61 : svama AyA jisa meM vaha usake ghara kA pAnI pI gyaa| phira anukrama se sarovara, kuA, nadI tathA anta meM sarva samudroM kA pAnI pI gayA tisa para bhI usakI tRSA zAnta nahIM huI / phira eka purAne kue meM jo thor3AsA pAnI thA usako nikAlane ke liye usane ghAsa kA pUlA DorI se bAMdha kara kue meM DAlA aura usa pUle ko bAhara nikAla kara usameM se Tipakate hue jalabinduoM ko jIbha dvArA cATane lagA / samudra ke jala se bhI jisakI tRSA zAnta nahIM huI usakI tRSA isa pUle meM se jharate hue jalakaNa se kisa prakAra naSTa ho sakatI hai ? isa dRSTAnta kA yaha tAtparya hai ki-svargAdika ke anekoM sukha bhoga bAda bhI jisako tRpti nahI huI usako alpa AyuSavAle manuSya deha ke alpa sukha se tRpti kisa prakAra ho sakatI hai ? jarAdvArA jarjarita aMga hone para bhI vaha viSayasukha se tRpta nahIM hotA / isa prakAra kI hamArI vairAgyamayI vANI sunakara udAyana rAjA ko pratibodha hone se usane turaMta hI dIkSA grahaNa karalI / isa covIzI meM yaha AkharI rAjarSi hai / aba isa ke bAda koI bhI rAjA dIkSA nahIM legaa| yaha rAjarSi isa bhava meM hI sarva karmoM kA kSaya kara mokSapada prApta kregaa| isa prakAra ke vRttAnta ko sunakara abhayakumArane apane Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ghara jAkara rAjA se kahA ki-he svAmI / Apa kI AjJA se maiM dIkSA lenA cAhatA hU~ isa liye Apa kRpA kara mujhe cAritra dilAiye / kyoM ki he pUjya pitA! bar3e bhArI punya ke udaya se Apa jaise jainadharmAvalambI hitakAraka pitA mile haiM aura sAkSAta jinezvara zrImahAvIrasvAmI guru mile haiM ataH aise saMyoga meM bhI maiM yadi duSkarma ke marma kA nAza na kara sakU~ to phira mere samAna dUsarA mUrkha kauna hogA ? putra ke aise yuktiyukta vacana suna kara rAjAne usako AliMgana kara kahA ki-he vatsa! jisa samaya meM krodha meM bhara kara tujako esA kahU~ ki-are pApI ! mere pAsa se haTha jA, mujha ko mukha na dikhalA, usa samaya tU vrata grahaNa kara lenA / isa prakAra ke vacana suna kara vinayavAna abhayakumArane unako aMgIkAra kiyA aura bhaktipUrvaka unakI sevA karane lgaa| eka vAra zItaRtu meM zrImahAvIrasvAmIne rAjagRhanagarI ke guNazIla mandira meM samavasaraNa kiyaa| usa samaya zreNika rAjA celanA rANI sahita prabhuko vandanA karane nimitta gaye / prabhu ko vandanA kara dezanA suna kara rANI sahita pichale pahara meM pIche lauTate samaya mArga meM nadI kinAre eka sAdhu ko kAyotsarga karate dekhA / usa zAnta dAnta muni ko vaMdanA kara rAjA apane ghara gyaa| rAtri ko zayanagRhameM zreNika rAjA celaNA rANI ke sAtha kAmakrIDA kara. AliMgana dekara so rahA / nidrA meM rANI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 5 : . .. kA eka hAtha or3he hue vastra meM se bAhara nikala gayA / vaha ThaMDa ke mAre Thara jAne se rANI jAga uThI aura muMha se sItkAra zabda karatI huI rANIne vaha hAtha zIghra hI soDa meM le liyaa| usa samaya nadI ke kinAre para vastra rahita usa muni ke rahane kA usako smaraNa Ane se vaha bolI ki-aho! prANa ke nAza karanevAlI aisI ugra ThaMDa meM usakI kyA gati DuI hogI? usakA yaha vAkya akasmAt jage hue rAjA ke sunane meM aayaa| isa se usane vicArA ki-aho ! yaha rANI durAcAraNI jAna paDatI haiM, isako mere atirikta koI anya puruSa priya mAluma hotA haiM isase sacamuca yaha vyabhicAriNI haiM to phira anya saba rANIye vyabhicAriNI ho jisameM to sandeha hI kyA haiM ? isa prakAra mana meM krodhita hokara rAjAne vicAra hI vicAra meM rAtri jagate jagate bitaayaa| bahudhA samajhadAra puruSa bhI apanI strI ko sneha se bulAnevAle se bhI irSAlu hote hai| prAtaHkAla rAjAne abhayakumAra ko bulA kara AjJA dI ki-merA samagra antaHpura durAcArI hai, ataH abhI saba anta:pura meM Aga lagA do| yaha suna kara abhayakumArane kahA ki-he pitA! Apa kI AjJA sirodhArya hai| tatpazcAt zreNika rAjA zIghra hI jinezvara ko vandanA karane ke liye gaye / prabhu ke mukha se dharmadezanA sunane ke pazcAt rAjAne prabhu se pUchA ki-he svAmI ! ceTaka rAjA kI putrI (celaNA ) ke Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 64 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : eka hI pati hai yA aneka ! svAmIne uttara diyA ki - he zreNika ! terI sarva striyeM dharmapatnI ( pativratA ) haiM / gata rAtri ko yahAM se jAte hue tUne aura celaNAne nadI kinAre jisa muni ko dekhA thA tathA usakA smaraNa kara madhya rAtri ko ceNAne kahA thA ki aisI sardI meM usakI kyA dazA huI hogI ? kintu dusare Azaya se vaha nahIM bolI / isa prakAra ke vacana bhagavAna ke mukha se sunakara zreNikarAjA zIghratayA apane ghara kI ora daur3A / idhara abhayakumArane rAjA kI AjJA hone para vicArA ki- rAjAne mujhe AjJA to dI hai kintu yaha kArya sahasA karane se pariNAma meM atyanta dukhadAyI hogA / aisA vicAra kara usane antaHpura ke pAsavAle ghAsa ke gharoM ko khAlI kara jIva jaMtu rahita khoja kara diyA aura bhagavAna ke samavasaraNa kI ora cala diyA / mArga meM zreNikarAjA sAmane Ate hue mIle / usane abhayakumAra ko pUchA ki tUne kyA kiyA 1 abhayane uttara diyA ki Apa kI AjJAnusAra kiyA / yaha sunakara rAjAne krodha ke Aveza meM kahA kimerI dRSTi se dUra haTha jA, mujhe terA muMha na dikhA | aisA kAma karane kA sAhasa tere atirikta anya kauna mUrkha kare ? yaha suna kara 'pitAkI AjJA svIkAra hai' aisA kaha kara abha yakumArane samavasaraNa meM jA kara prabhu ke pAsa dIkSA grahaNa kI ! Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 6: isa tarapha rAjAne gAMva meM Akara dekhA to kevala ghAsa ke ghara hI jalate hue najara Aye, isa se usane vicArA kiaho ! abhayane mujhe kapaTa kara chala liyA / usane avazya dIkSA le lI hogii| aisA vicAra kara vaha muThI bAMdha vApIsa daur3ate hue samavasaraNa meM Aye kintu vahAM para to abhayakumAra ko vrata le kara baiThe dekhA, isa liye 'tUne mujhe chalA" aisA kaha kara zreNika rAjAne usako vandanA kI, phira kSamA yAcanA kara ghara gaye / abhayamuni prabhu ke pAsa raha kara, tapasyA kara, kAladharma prApta kara sarvArthasiddha vimAna meM devatA bne| ___ isa prakAra guNa ke sthAnarUpa abhayamaMtrIne paramArthasaMstava nAma kI prathama zraddhA ko saphala kIyA isI prakAra he bhavyajIvoM ! tuma ko bhI yahi muktirUpI strI ko AliMgana karane kI abhilASA ho to tuma bhI usa prakAra karo / ityabdadinaparimitopadezaprAsAdavRttau prathama staMme paMcamaM byAkhyAnam // 5. .. .. vyAkhyAna 6 uttama prakAra samAjako mAnaneli muniyoM kI sevA karanerUpa muniparyupAsti nAma kI dUsarI zraddhA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 66 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : gItArthAH saMyamairyuktAstridhA teSAM ca sevanam / dvitIyA sA bhavecchraddhA, yA bodhe puSTikAriNI // 1 // bhAvArtha:- saMyamayukta aise gItArthaM muniyoM kI tIna prakAra se sevA karanA dUsarI zraddhA kahalAtI hai / vaha zraddhA bodha meM arthAt tatvajJAna meM puSTidAyaka hai / gIta arthAt sUtra aura artha arthAt usa ( sUtra ) ke artha kA vicAra / ye donoM jisa meM hoM vaha gItArtha kahalAtA hai / saMyama arthAt sarvaviratirUpa sattara prakAra kA cAritra / vaha isa prakAra -pAMca AzravoM ko rokanA, pAMca indriyoM kA nigraha karanA, cAra kaSAyoM ko jItanA aura tIna daMDa se virAma pAnA / isa prakAra kI virati meM Asakta hue tallIna manavAle muniyoM kI tathA jJAna aura darzanavAloM kI bhI mana, vacana aura kAyAdvArA sevA karanA arthAt vinaya karanA, bahumAna karanA aura bhakti karanA Adi / anyathA hiMsA karanevAlI siMhanI bhI zikAra para tAka kara namana karatI hai. arthAt nIce jhukatI hai usakI taraha namana karanA to niSphala hai| isa prakAra kI guNavAlI zraddhA ko muniparyupAsti nAma kI dUsarI zraddhA kahate haiN| yaha zraddhA vastu kA yathArtha svarUpa jAnane meM puSTi karanevAlI hai aura samakita ko sphaTika ke samAna svaccha karanevAlI hai / isa para puSpacUlA sAdhvI kA dRSTAnta prazaMsanIya haiM: Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 6 : 67 : puSpacUlA sAdhvI kA dRSTAnta / gItArthasevane saktA, puSpacUlA mhaastii| sarvakarmakSayAllebhe, kevalajJAnamujvalam // bhAvArtha:-gItArtha muni kI sevA meM Asakta huI mahAsatI ( sAdhvI) puSpacUlAne sarva karmoM kA nAza kara kevalajJAna kI prApti kii| ___ isa jaMbUdvIpa ke bharatakSetra meM pRthvIpura nAmaka nagara thA jisameM puSpaketu nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakI rAnI kA nAma puSpavatI thA jisake puSpacUla nAmaka putra aura puSpacUlA nAmaka putrI yugalarUpa se paidA hue the| una donoM bhAI bahinoM meM itanA sneha thA ki eka kSaNa mAtra ke viyoga se ve eka dUsare ke liye marane ko taiyAra ho jAte the| yaha dekha puSpaketu rAjAne vicAra kiyA ki yadi ina donoM ko bhinna bhinna sthAna para byAheM jAyeMge to ye donoM paraspara ke viyoga se mRtyu ko prApta hoMge, ataH ina donoM ko yadi maiM paraspara byAha , to uttama hogaa| aisA vicAra kara rAjAne maMtriyoM ko tathA puravAsiyoM ko bulA kara prazna kiyA ki mere anta:pura meM jo ratna utpanna hoM unakA svAmI kauna ho sakatA hai ? yaha sunakara ve saba bole ki-nAtha ! Apake samagra rAjya meM kisI bhI sthAna para utpanna hue ratnoM ke Apa hI svAmI haiM to antaHpura meM utpanna honevAle ratnoM ke to Apa hI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 68 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : svAmI haiM usameM zaka hI kyA hai ? usake to Apa hI svAmI hai / antaHpura meM utpanna honevAle ratnoM kI to Apa jo kucha yojanA kareM vaha hama saba ko mAnya hai| isa prakAra kapaTa vacanoMdvArA una saba kI sammati lekara rAjAne niSedha karane para bhI donoM ke paraspara lagna kara diye / isase puSpavatI rANI ko vairAgya ho mayA aura kaThIna tapasyA karane lagI jisake phalasvarUpa vaha svargaloka meM devatA huii| ___kucha samaya bAda puSpaketu rAjA ko mRtyu prApta huI aura puSpacUla rAjA banA / vaha puSpacUlA ke sAtha viSayasukha bhogatA huA samaya vyatIta karane lgaa| aho ! isa saMsAra meM kAmAMdha puruSa kAryA-kArya kA vicAra bhI nahIM kara sktaa| puSpavatI rAnI kA jIva jo deva ho gayA thA usane avadhijJAnadvArA putra-putrI kA akArya dekha kara pUrvabhava kI vazIbhUta hokara puSpacUlA ko svama meM mahAbhaya utpanna karanevAlA naraka dikhAyA / usako dekhakara bhaya se bhayabhIta hue puSpacUlAne jAgRta hokara svapna kA sarve vRttAnta apane pati se khaa| rAjAne prAtaHkAla hote hI bauddha Adi sarva darzaniyoM ko bulAkara unase prazna kiyA ki naraka kaise hote hai ? usake uttara meM kisIne garbhavAsa ko naraka batalAyA, kisIne kaidaravAne ko, kisIne dAridra ko, aura kisIne parataMtrapana ko naraka kahA / una saba ke matoM ko suna kara rAnIne kahA ki-ye to naraka nahIM kahalAtI / isa para Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 6: rAjAne anikAputra AcArya ko bulAkara naraka kA svarUpa puuchaa| isa para sUrine uttara diyA ki-he rAjA! naraka sAta haiM, jisa meM se pahale naraka meM eka sAgaropama kI, dUsare meM tIna sAgaropama kI, tIsare meM sAta kI, cothe meM dasa kI, pAMcaveM meM sataraha kI, chaThe meM bAIsa kI aura sAtavIM meM tetIza sAgaropama kI utkRSTa sthiti hotI hai| una sAtoM naraka meM pRthvI meM kSetra se utpanna huI vedanA hotI hai / pAMca naraka meM kSetra vedanA ke sAtha sAtha anyonyakRta vedanA hotI hai aura prathama ko tIna narakoM meM ve do prakAra uparAnta tIsarI paramAdhAmIkRta vedanA hotI hai ityAdi / narakoM kA yathArtha svarUpa sunakara rANIne AcArya se pUchA kiaho! Apa ko bhI mere hI samAna svama AyA hai yA kyA? gurune kahA ki-he bhane / mujhe koI svama nahIM AyA kintu jinezvarapraNIta Agama se maiM isakA sarva svarUpa jAnatA hU~ / rANIne pUchA ki-he pUjya ! kauna se karmoM se prANI naraka meM jAtA hai ? gurune kahA ki-mahA-AraMbhAdika kAryoM ke karane aura viSayasevanAdika se jIva narakagAmI hotA hai| ityAdi upadeza sunakara rAjAne usako visarjana kiyaa| dUsarI rAtri ko ukta devatAne puSpacUlA ko svapna meM svarga ke sukha batalAye / vaha vRttAnta bhI rANIne rAjA se kahA to usane sarva darzaniyoM ko bulAkara svarga kA svarUpa pUchA / isa ke uttara meM unhIne kahA ki-manovAMcchita sukha Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 70 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : mIle usIko svarga kahate haiN| unake isa javAba se saMtoSa nahIM hone se rAjAne anikAputra AcArya ko bulAkara svarga kA svarUpa puuchaa| gurune uttara diyA ki-devatAgaNa akhaMDa yauvanavAle, jarA rahita, nirupama sukhavAle tathA sarva alaMkAroM ko dhAraNa karanevAle hote haiN| pahale devaloka meM 32 lAkha vimAna haiM, dUsare meM 28 lAkha Adi svarga kA yathArtha svarUpa btlaayaa| yaha sunakara rANIne zraddhApUrvaka pUchA ki-he guru ! vaha svarga kA sukha kisa prakAra mila sakatA hai ? gurune uttara diyA ki-zrAvakadharma athavA sAdhudharma kA uttamarIti se sevana karane para svarga kA sukha prApta ho sakatA hai| yaha suna kara pratibodha pAI hue rAnIne puSpacUla rAjA se kahA ki-he nAtha ! mujhe cAritra lene kI AjJA pradAna kIjiye / isa para rAjAne kahA ki-he priyA! terA viyoga maiM eka kSaNa bhara ke liye bhI sahana nahIM kara sakatA huuN| tisa para bhI rANIne Agraha kiyA to rAjAne kahA ki-he priyA ! yadi tU sadaiva yahIM rahanekA aura mere ghara se hI AhAra grahaNa karanA svIkAra kare to maiM cAritra lene kI svIkRti + / isako rANIne svIkAra kiyA aura rAjAne bar3e utsavapUrvaka anikAputra AcArya ke pAsa rANI ko dIkSA dilAI ! kucha samaya bAda AcAryane zrutajJAna ke upayoga se duSkAla Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 6 : : 71 : paDane kI AzaMkA jAna kara apane gaccha ko dUsare sthAna para bhejA diyA va svayaM vRddha hone se vahIM para rahe / usa puSpacUlA - sAdhvI nirdoSa AhAra lAkara dene dvArA aglAna vRddhi se guru kI vaiyAvRtta karane lagI / anukrama se zubha dhyAna kSapakazreNi para ArUr3ha hokara kevalajJAna ko prApta kiyA phira guru kI sevA karanA jArI rakkhA apitu guru kI icchAnusAra AhAra lAkara unheM bheTa kara sevA karane lagI / isa para gurune eka dina usase pUchA ki tU mere mana kI icchA sadaiva kara jAna jAtI haiM ? sAdhvIne uttara diyA ki - he pUjya ! jo jisake sAtha nirantara rahatA hai vaha usakI manovRtti kyoM kara nahIM jAna sakatA ? arthAt avazya jAna jAtA hai / eka dina varSA ho rahI thI usa samaya bhI vaha AhAra lAI / taba sUrine pUchA ki he putrI ! tUM zruta kI jJAtA hai, aisI varSA meM tUM AhAra kisa prakAra lAI ? usane uttara diyA ki - jisa jisa pradeza meM acitta apkAya kI vRSTi huI thI usa usa pradeza meM calakara maiM AhAra lAI hU~ isa se yaha AhAra azuddha nahIM hai / gurune pUchA ki tUne acitta pradeza kisa prakAra jAnA ! usane uttara diyA ki -jJAnadvArA / sUrine pUchA ki pratipAti jJAnadvArA yA apratipAti 1 Akara calA jAve use pratipAti jJAna kahate haiM - 1 2 Akara vApasa nahIM Ave use apratipAti (kevalajJAna) kahate haiM / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : jJAnadvArA ? usane uttara diyA ki-pAMcaveM jJAnadvArA (kevljnyaandvaaraa)| yaha suna kara sUrine socA ki-aho ! maine kevalI kI AzAtanA kii| aisA kaha kara usako mithyA duSkRta diyaa| phira AcAryane usase pUchA ki-mere ko mokSa milegA yA nahIM? kevalIne kahA ki-tumako gaMgA nadI pAra karate hue kevalajJAna hogaa| yaha sunakara mUri gaMgA nadI utarane ke liye kaI logoM ke sAtha nAva meM baiThe, parantu jisa tarapha ve baiThe usa tarapha nAva jhukane lagI isa se pratyeka aura mUri baiThe isa prakAra pratyeka sthAna jhukane lgaa| phira mUri madhya meM baiThe to samasta nAva DUbane lagI / AcAryane pUrva bhava meM unakI strI kA apamAna kiyA thA vaha strI vyantarI ho gaI thI jo isa prakAra sUri ke liye upadrava karatI thii| isaliye logoMne AcArya ko uThAkara jala meM pheMka diyA / usa samaya ukta vyantarIne jala meM zUlI khar3I kara AcArya ko usameM piro liye / phira bhI AcAryane kahA ki-aho ! mere deha ke rudhira ke girane se apkAya ke jIvoM kI mRtyu hotI hai, isa prakAra jIvadayA kI bhAvanA karane lageM / isa prakAra zubha bhAva kI vRddhi hone se sarva karmoM kA kSaya kara aMta meM kevalI ho kara ve zIghra hI mokSagAmI hue| isa samaya samIpavartI devatAoMne unake kevalajJAna kA mahotsava kiyaa| isI samaya se vaha prayAga nAmaka tIrtha banA / vahAM para anyadarzanI svargasukha milane ke hetu se karavata rakhAte haiN| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 7 : : 73 : puSpacUlA sAdhvIne kevalIpana se pRthvI para vihAra kara sarva karmoM kA kSaya kara anta meM mokSapada prApta kiyaa| isa puSpacUlA ke pavitra caritra ko sunakara jo bhavya jIva guruparicaryA karane ko tatpara rahate haiM ve parama sukhoM ke dhAma mokSa ko prApta karate haiN| ityadinaparimitopadezaprAsAdagranthasya vRttI prathamasthaMbhe SaSThaM vyAkhyAnam // 6 // vyAkhyAna 7 byApannadarzanI kA tyAga karanerUpa tIsarI zraddhAvyApannaM darzanaM yeSAM, nihanavAnAmasadgrahaiH / teSAM saMgo na kartavyastacchraddhAnaM tRtIyakam // 1 // bhAvArtha:-kadAgrahadvArA jinakA samyagdarzana nAza ho gayA hai una nivoM kA saMga nahIM karanA tIsarI zraddhA kahalAtI hai| asadgrahase arthAt apanI khuda kI kalpanAdvArA mAne hue mata para kadAgraha rakhane se jina kA darzana arthAt sarva nayaviziSTa vastuoM kA bodharUpa samakita naSTa ho gayA haiM aise nihnavoM samagra vastuoM meM yathAvasthita pratipatti (zraddhA) hone para bhI koI ekAda artha meM anya mAnyatAvAle hote Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : haiN| niva arthAt jinezvara ke vacana kA nihnava kare-apalApa kare, aise nihnavoM ke saMga kA tyAga karanA / niva zabda ke upalakSaNa se pAsatthA, kuzIla Adike saMga kA bhI tyAga karanA cAhiye / anyathA samakita kI hAni hotI hai isa kA tyAga karanA tIsarI zraddhA kahalAtI hai / isa viSaya para jinakA samakita naSTa huA hai aise jamAli Adi kA dRSTAnta hai jinameM se prathama jamAli kA dRSTAnta nimnalikhita hai: . jamAli kA dRSTAnta / kuMDapura nAmaka nagara meM zrImahAvIrasvAmI ke bahana kA lar3akA jamAli nAmaka rAjaputra rahatA thA / usa jamAli kA vivAha zrImahAvIrasvAmI kI putrI sudarzanA ke sAtha huA thA jisake sAtha viSayasukha bhogatA huA sukhapUrvaka apanA samaya vyatIta karatA thaa| eka samaya vihAra karate karate prabhu usa nagara ke upavana meM padhAre / unakA Agamana sunakara jamAli vaMdanA karane gyaa| prabhu ko pradakSiNApUrvaka vaMdanA kara nimna likhita dezanA sunIgRhaM suhRtputrakalatravargo, dhAnyaM dhanaM me vyavasAyalAbhaH / kurvANa itthaM na hi vetti mUr3ho, vimucya sarvaM vrajatIha jantuH // 1 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 7: : 75 : bhAvArtha:-manuSya aisA samajhatA hai ki yaha dhara, mitra, putra, strI, dhana, dhAnya Adi sarva mere udyoga kA phala hai, parantu vaha mUrkha yaha nahIM samajhatA ki ina saba ko yahIM para chor3a kara prANI paraloka meM akelA hI jaavegaa| - isa prakAra kI dezanA se vairAgya pAye hue jamAline apane ghara jAkara atyanta Agraha se apane mAtApitA kI AjJA lekara pAMcaso kSatriyoM sahita prabhu ke pAsa dIkSA grahaNa kii| usake bAda hajAra striyoM sahita sudarzanAne bhI dIkSA grahaNa kii| cAritra kA pAlana karate hue jamAline agIyAraha aMgoM kA abhyAsa kiyaa| bAda meM akele vihAra karane kI prabhu AjJA maaNgii| bhAvI lAbha nahIM jAnakara prasu mauna rhe| koI uttara nahIM diyA tisa para bhI jamAline pAMca so sAdhuoM ko sAtha lekara vihAra kara zrAvasti nagara gyaa| vahAM tinduka udyAna meM kisI yakSa ke mandira Thahare / rUkSa evaM nirasa AhAra karane se kucha samaya bAda jamAli ko dAhajvara utpanna huA jisa se usake zarIra meM baiThane yA khar3e rahane kI bhI zakti nahIM rahI / eka dina usane sAdhuoM se kahA ki-mere liye jaldI se saMthArA karo jisase maiM so jAU~ / yaha sunakara sAdhuloga saMthArA karane lge| jamAline dAhajvara kI adhika pIr3A hone se turanta hI sAdhuoM se pUchA ki-saMthArA patharAyA yA nahIM ? taba sAdhune AdhA patharAne para bhI uttara diyA ki-hA~, patharA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 76H zrI upadezaprAsAda bhASAntara : diyA / ise sunakara vedanA se vihvala jamAli turanta hI uTha. kara sone kI icchA se vahAM gayA to AdhA saMthArA patharAyA huA pAyA, jisa se vaha krodhita huA aura 'kriyamANaM kRtaM' (kiyA jAnevAle kAma kiyA huA kahA jA sakatA hai ) aisA siddhAnta kA vacana usane smaraNa kiyaa| usI samaya mithyAtva kA udaya hone se kitanI yuktiyoM dvArA usane siddhAnta ke usa vacana ko asatya samajhA / vaha vicArane lagA ki "kriyamANaM kRtaM, calamAnaM calitaM" Adi bhagavAna kA vacana asatya hai yaha Aja maine pratyakSa dekhA hai, kyoM ki yaha saMthArA abhI "kriyamANaM " arthAt kiyA jAtA hai nahI, " kRtaM" arthAt kiyA huA nhiiN| isI prakAra sarva vastu yadi kI jAtI ho vo to huI nahIM kaha sakate parantu jo kArya kiyA gayA ho-pUrA ho gayA ho vaha kiyA huA kahalA sakatA hai / jisa prakAra ghaTa Adi kArya kriyAkAla ke anta meM hI huA dikhAI detA hai| parantu zivasthAsAdi samaya meM ghaTarUpI kArya huA nahIM dikhAI detaa| yaha bAta bacce se lagA kara sarva janoM ko pratyakSa siddha hai / isa prakAra vicAra kara vaha apanI kalpita yuktiya sabai sAdhuoM ko samajhAne lagA to usake samudAya ke sthavira sAdhuoM ne usase kahA ki 1 ziva aura tthAsa ye ghar3e ke peTAla, golAza Adi avayava vizeSa haiN| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 7 : : 77 : he AcArya ! 'kriyamANaM kRtaM ' Adi bhagavAna ke vAkya satya hI hai| usameM koI pratyakSa virodha nahIM hai kyoM ki eka ghaTAdika kArya meM avAntara kAraNa aura kArya asaMkhyAta hote haiN| miTTI lAnA, usako mardana kara pinDa banAnA, usako cakra para car3hAnA, daMDa se cakra ko ghumAnA, prathama ziva karanA, phira sthAsaka karanA, Adi ghaTarUpI sarva kAryoM kA kAraNa hai aura anta meM DoredvArA kATa kara ghaTa ko cakra se alaga kiyA taba hI vaha ghaTarUpI kArya huA aisI ApakI mAnyatA haiM yaha ayogya hai| kyoM ki ghaTarUpa kArya karate samaya pratyeka vakta anya kAryoM kA AraMbha hotA haiM aura vaha kArya niSpanna hotA haiM kyoM ki kArya ke kAraNa kA aura niSpatti kA eka hI samaya haiM ( kAraNa kA kAla bhinna aura niSpatti kA kAla bhinna aisA nahIM) isa liye sarva avAMtara kAraNa aura kArya ke hone bAda anta samaya meM hI paripUrNa ghaTa kA Arambha hotA hai usI samaya vaha niSpanna hotA hai (isa viSaya bahuta vistAra haiM jo mahAbhASya se jAnA jA sakatA hai / ) apitu he jamAli ! tumane AdhA saMthArA pAtharA huA dekha kara saMthArA kiyA hI nahIM isa prakAra kahA jo ayogya haiM, kyoM ki saMthArA AdhA bichAyA haiM aisA tumane bhI khaa| yadi vaha nahIM bichAyA huA hotA to kisa prakAra bolate ? ataH pahele se jitane AkAza-pradeza meM saMthArA bichAnA zuru kiyA utane AkAzapradeza meM to vaha bichA diyA gayA haiM, kevala Upara Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bichAne vastra bAkI haiM ve nahIM bichAye gaye haiM lekina saMthArA jitanA bichAyA gayA utanA bichA hI gayA hai usameM aba aura bichAne kI AvazyakatA nahIM, ataH viziSTa samaya kI apekSAvAle bhagavAna ke vAkya meM kisI prakAra kA doSa nahIM haiN| isa prakAra aneka yuktiyoM se sthavira sAdhuoMne jamAli ko samajhAyA tisa para bhI vaha nahIM samajhA to ve use chor3a kara vIraprabhu ke pAsa cale gaye / kintu sudarzanAne to jamAli para anurAga hone se usake mata ko svIkAra kiyaa| vaha DhaMka nAmaka kumhAra jAti ke zrAvaka ke yahAM rahatI thI usase usako apanA mata kA banAne ke liye samajhAne lagI, parantu DhaMkane usako mithyAtva pAI huI jAna kara kahA ki-hama to aisI bAtoM meM kucha nahIM samajhate / pazcAt eka dina DhaMka zrAvaka Ava meM se vartana nikAlatA thA aura usI sthAna para sudarzanA sAdhvI baiThI baiThI svAdhyAya karatI thI, usako pratibodha karane ke liye DhaMkane agni kA eka aMgArA usake vastra para DAla diyA jisase usake kapar3e kA eka chora jala gayA / usako dekhakara sudarzanAne kahA ki he zrAvaka ! tUne merA kapar3A jalA diyA / taba DhaMka bolA ki-are ! jalate ko jalA huA kahanA to zrIbhagavAna kA mata hai, tuma aisA kahAM mAnate ho ? isase tumhAre matAnusAra to maiMne kapar3A nahIM jalAyA phira jalA huA kisa prakAra kahate ho ? isa prakAra Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 7: :: 79 : DhaMka ke zabda sunakara vicAra karane para usa sudarzanA ko bodha prApta hone se bolI ki-he zrAvaka ! tUne mujhe ThIka pratibodha diyaa| maiM isa sambandhi mithyAduSkRta kA tyAga karatI huuN| isa prakAra kaha kara jamAli ke pAsa jAkara usako bhI bodha karane lagI kintu usako to kucha bhI bodha nahIM huA isase usako chor3a kara sudarzanA bhagavAna ke samIpa gii| eka vAra jamAline campA nagarI meM Akara zrI mahAvIrasvAmI se kahA ki-he jina ! mere atirikta tumhAre samasta anya ziSya chaastharUpa se hI bihAra karate haiM kintu mujha ko to kevalajJAna utpanna ho gayA hai isa se maiM to sarvajJa arihaMta ho gayA huuN| yaha sunakara gautamasvAmIne kahA ki-he jamAli ! tU aisA asatya bhASaNa na kara kyoM ki kevalajJAnI kA jJAna to kisI sthAna para skhalanA ko nahIM prApta hotA isa se yadi tU kevalI hai to mere praznoM kA uttara de / yaha loka zAzvata hai yA azAzvata ? aura ye sarva jIva nitya hai yA anitya ? yaha sunakara isakA uttara mAlUma nahIM hone se jamAli mauna rahA aura niyaMtrita sarpa ke samAna sthira ho gyaa| yaha dekha kara prabhune kahA ki-he jamAli! chamastha sAdhu bhI ina praznoM kA uttara de sakate haiM vaha isa prakAra hai-bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kI apekSA se yaha loka nitya hai aura utsarpiNI tathA avasarpiNI kAla kI apekSA se yaha loka anitya hai, isI prakAra dravya 11 .. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : rUpa se yaha jIva zAzvata hai aura tiryaca, manuSya, nArakI tathA devapana paryAya se azAzvata hai| isa prakAra ke bhagavAna ke vAkyoM se jamAli ko zraddhA nahIM huI isa se vaha kheda ko tathA dUsaroM ko bhI kuyuktiyoM dvArA mithyAtvI karane lgaa| anta meM mRtyu samaya bhI vaha binA pApakarma kA prAyazcita liye tathA AloyaNA pratikramaNAdi kiye eka mAsa kA anazana kara lAMtaka devaloka meM teraha sAgaropama kI AyuSyavAlA kilviSIdeva huA ( yaha jamAli kA caritra bhagavatI sUtra meM vistAra se diyA huA hai ) . . zrI jinezvarane kahA hai ki-deva tiyaMca, aura manuSyoM ke bhava meM pAMca pA~ca bAra utpanna hokara vaha jamAli phira se samakita pAkara siddhisukha ko pAvegA / isa prakAra zrI vIra prAkRta caritra meM kahA gayA hai| isa jamAli ke caritra ko par3ha kara bhavya jIvoM ko naSTa darzanI kA saMga nahIM karanA cAhiye / aisI saMgati hone para bhI jo DhaMka zrAvaka ke samAna zraddhA kA tyAga nahIM karate te sarva prakAra ke sukha ko prApta karate haiN| ityabdadinaparimitopadezaprAsAdavRttau prathama staMbhe saptamaM vyAkhyAnam // 7 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 8: : 81 : - vyAkhyAna 8 pAkhaMDI ke varjanarUpa cothI zraddhAzAkyAdInAM kudRSTInAM, bauddhAnAM kUTavAdinAm / varjanaM kriyate bhavyaiH, sA zraddhA syAtturIyakA // 1 // bhAvArtha:-zAkya Adi kudRSTioM ( mithyAtvI ) kA, bauddhoM kA aura mithyAbhASiyoM kA varjana karanA ye cauthI zraddhA kahalAtI haiN| zAkya matavAle unmatta hokara aise upadeza karate hai ki:na mAMsabhakSaNe doSo, na maye na ca maithane / / pravRttireSA bhUtAnAM, nivRttistu mahAphalA // 1 // bhAvArtha:-mAMsa bhakSaNa karane meM, madya-madirA pAna karane meM aura viSayasukha ke sevana meM koI doSa nahIM kyoM ki prANiyoM kI aisI hI pravRtti hai parantu mAMsabhakSaNa Adise nivRtta hone meM bar3A phala hai| . ve kisI yuvA strI ko uddeza kara kahate haiM kiHpiba khAda cArulocane !, yadatItaM varagAtri! tnnte|| na hi bhIru ! gataM nivartate, samudayamAtramidaM kalevaram // 1 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 82 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhAvArtha:-he sundara netravAlI strI ! tU yatheccha khA aura pI ! he sundara gAtravAlI ! yadi terI yaha yuvAvasthA gaI to phira vaha terI nahIM rahegI arthAt phira tere ko vApasa nahIM mila sakatI kyoM ki.he bhIru strI! jo kucha bhI calA jAtA hai vaha vApasa nahIM AtA aura yaha zarIra to kevala mAtra mahamAna ke samAna (thor3e samaya taka rahanevAlA) hai| . prathama zloka meM zAkyAdi likhA huA hai isa liye usa Adi zabda se ekAMta naya ko aMgIkAra karanevAle sarve mithyAdRSTi ko samajhanA cAhiye / kahA bhI hai ki:jAvaiyA vayaNapahA, tAvaiyA ceva huMti nyvaayaa| jAvaiyA nayavAyA, tAvaiyaM ceva micchattaM // 1 // bhAvArtha:-jitanI vacanaracanA hai ve saba nayavAda hai, aura jitane nayavAda hai utane mithyAtva ke prakAra haiM / ataH zAkya matavAloM kA tathA anya mithyAdRSTiyoM kA bhI saMga varjita haiM apitu kudRSTi arthAt jinakA darzana (zAsana) kutsita hai-niMdya hai aise kudRSTi tIna so saTha prakAra ke haiN| Agama meM unake bheda isa prakAra batalAte haiM:asiyasaya kiriyANaM, akirivAINa hoi culasI u annANiya sattaTThI, veNaiyANaM ca battIsaM // 1 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 8 : 83 : bhAvArtha:-kriyAvAdI ke eka so assI bheda haiM, a. kriyAvAdI ke corAsI bheda haiM, ajJAnavAdI ke sar3asaTha bheda haiM aura vinayavAdI ke battIsa bheda hai-kula 363 bheda haiN| aise kudRSTi ke saMga kA tyAga karanA tathA bauddha arthAt kSaNikavAdiyoM kA tathA mithyAbhASI-nAstika kA saMga, zuddha buddhivAle bhavya prANiyoM ko sarvathA sarva prakAra se zIghratayA chor3a denA cAhiye / ise cothI pAkhaMDIsaMga-varjanarUpa zraddhA jAnanA cAhiye / isakI dRr3hatA ke liye indrabhUti (gautama) kA dRSTAnta kahA jAtA hai indrabhUti (zrI gautamasvAmI ) kA dRSTAnta / guruM vIraM ca saMprApya, indrabhUtirgaNAdhipaH / jAtaH kusaMgatyAgena, saddharmakathane rataH // 1 // bhAvArtha:-indrabhRti (gautama) gaNadhara mahAvIrasvAmI guru ko pAkara, kusaMga kA tyAga kara saddharma kI prarUpaNA karane meM Asakta hue| zrImahAvIrasvAmI kevalajJAna prApta karane bAda apApAnagarI ke mahasena nAmaka udyAna meM somila nAmaka brAhmaNa ke ghara para yajJa karane ko gyAraha vidvAna brAhmaNa ekatrita hue| usameM indrabhRti, agnibhUti Adi pAMca paMDita pAMca so pAMca so ziSyoM ke sahita Aye the / do paMDita sADhe tInaso Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 84 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : sADhe tInaso ziSyoM sahita Aye the aura cAra paMDita tInaso tInaso ziSyoM sahita Aye the / isa prakAra 4400 brAhmaNa ikaTThe hue the / usa samaya zrIvIra prabhu ko vAMdane ke liye AkAzamArga se Ate hue asaMkhya sura, asura ko dekhakara tathA devadundubhi ke svara ko sunakara ve paMDita bole ki - aho ! hamAre yajJa maMtroM ke AkarSaNa se AkarSita ho kara ye deva sAkSAt yahAM Arahe haiM, parantu jaba una devatAoM ko cAMDAla ke pAr3e ke samAna yajJa ke sthAna ko chor3a kara prabhu ke pAsa jAte hue dekhA to una saba brAhmaNoM ko bar3A kheda huaa| unhoMne logoM ke muMha se sunA ki ye devatA sarvajJa ko bAMda ko jAte haiM / yaha sunakara una brAhmaNoM meM jo saba se mukhya indrabhUti thA usane vicAra kiyA ki aho ! mere akele kehI sarvajJa hote hue bhI kyA koI dUsarA bhI manuSya apanA sarvajJa honA prasiddha kara sakatA hai ? kadAca koI dhUrta mUrkhajanoM ko dhokA detA hogA, parantu aho ! isa dhUrtane to devatAoM ko bhI dhoke meM DAla diyA hai ki jisase sarovara chor3a kara jAnevAle meMDhaka ke samAna, acche vRkSa ko chor3a kara jAnevAle UMTa ke samAna, sUrya ke teja ko chor3a kara jAnevAle ullU kI taraha, aura suguru ko chor3akara jAnevAle kuziSyoM samAna ye devatAgaNa yajJamaMDapa ko tathA mujha sarvajJa ko bhI chor3akara usake pAsa jAte hai athavA jaisA yaha sarvajJa hogA vaise hI ye devatA bhI hoMge tisa para bhI maiM aise indrajAlI ko Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 8: : 85 : sahana nahIM kara sakatA kyoM ki AkAza meM do sUrya nahIM raha sakate, eka guphA meM do siMha nahIM raha sakate aura eka myAna meM do talavAreM nahIM raha sakatI / isa prakAra vicAra karate hue indrabhRtine prabhu ko bAMda kara vApIsa lauTate hue logoM ko pUchA ki-he logoM ! sarvajJa kaisA hai ? to logoMne unake ATha prAtihArya kA svarUpa batalAyA aura kahA kiHyadi trilokI gaNanAparA syAttasyAH samAptiryadi . nAyuSaH syAt / pare parAyaM gaNitaM yadi syAd gaNeyaniHzeSagu No'pi sa syAt // 1 // bhAvArtha:-yadi kadAca tInoM jagata ke jIva bhagavAna ke guNoM kI gaNanA karane ko tatpara ho aura isameM bhI unake AyuSya kI samApti hI na ho aura parArdha se bhI adhika saMkhyA ke aMka ho to ve kadAca bhagavAna ke samagra guNoM kI gaNanA kara ske| . isa prakAra logoM ke muMha se suna kara indrabhUti vicAra karane lagA ki-sacamuca yaha koI bar3A bhArI dhUrta jAna par3atA hai ki jisane saba logoM ko bhrama meM DAla rakhA hai, parantu jisa prakAra sUrya aMdhakAra ko aura siMha apanI kezavAlI ke cheda ko sahana nahIM kara sakatA isI prakAra maiM bhI usako sahana Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 86 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : nahIM kara sktaa| maiMne jaba bar3e bar3e vAdiyoM ko bar3I bar3I sabhAoM meM cUpa kara diyA hai to kevala ghara kA hI zUravIra aisA mere sAmane kyA cIja hai ? jisa vAyune bar3e bar3e hAthiyoM ko ur3A diye haiM usake sAmane ruI kA phUMvA kisa ginatI meM hai ? usake aise vacana suna kara agnibhUti bolA ki-he bhAI! aise sAmAnya dhUrta para tumakoM parAkrama dikhAne kI kyA AvazyakatA hai ? kyA pakSirAja ( garur3a) choTe choTe kIr3oM para parAkrama dikhalAtA hai ? ataH aise vAdI kITa para tumako parAkrama dikhalAne kI koI AvazyakatA nahIM hai / he bandhu ! maiM hI usake pAsa jAugA / eka kamala kI daMDI ko ukher3ane ke liye airAvata hAthI ko le jAne kI kyA AvazyakatA haiM ? yaha suna kara gautamane usake bhAI agnibhUti se kahA ki-he bhAI ! maiMne sarva vAdiyoM kA parAjaya kiyA haiM kintu phira . bhI usa maga ke pAka meM rahe koraDu kI taraha, ghANI meM rahe Akhe tIla ke kaNa ke samAna aura agastina samudra ke pAna karate hue zeSa rahe jalabindu ke samAna choTe khaDDe ke samAna bAkI rahA hai parantu usa eka ko binA jIte saba jIte hue bhI nahIM jIte ke samAna haiM kyoM ki eka bAra zIla kA khaMDana karanevAlI satI strI bhI hamezA ke liye asatI kahalAtI haiN| samudra meM calanevAle jahAja meM yadi choTAsA bhI chidra ho to vaha samagra jahAja ko DUbA detA haiN| aho! mere bhaya mAre gor3a deza ke paMDita deza chor3a kara bhaga gaye, gujarAta ke Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 8: vidvAn jarjarita hokara trAsita ho gaye haiM, mAlavA deza ke paMDita to mAnoM marase gaye haiM aura tilaMga deza ke udaya hue paMDita bhI asta ho gaye haiN| vizva meM mere sAmane vAda karaneko khar3A honevAlA eka bhI paMDita zeSa nahIM rahA / kevala yaha eka hI dhUrta jaise meMDhaka kRSNasarpa ko lAta mArane ko taiyAra ho, baila airAvata hAthI ko sIMga mArane ko taiyAra ho aura hAthI apane dAMtadvArA parvata ko tor3ane kA prayAsa kare usI prakAra mere sAtha vAda karane ko icchuka haiM / athavA isane jo yahAM Akara mere ko krodhita kiyA haiM yaha usane soye hue siMha ko jAgRta karane kA prayAsa kiyA haiN| apanI AjIvikA aura yaza ko hAni pahuMcAne ke liye usane aisA avicArI kRtya kyoM kiyA haiM ? isane vAyu ke sAmane hokara agni ko prajvalita kiyA haiM / deha ke sukha ke liye isane kaucalatA kA AliMganaM kiyA haiM aura zeSanAga ke phaNa para maNi lene ke liye usane hAtha lambA kiyA haiM / are ! jaba taka sUrya udaya nahIM hotA taba taka hI khadyota aura candra prakAza kara sakatA haiM kintu sUrya ke udaya hote hI khadyota aura candra adRza ho jAte haiN| eka hI siMha ke garjana se sarva pazu bhaga jAte haiM / jaba taka guphA meM rahanevAle siMha ke pUMcha jhapATe kA zabda sunAI nahIM detA taba taka hI madonmatta 1 kaucA kA kevala sparza karane se sampUrNa zarIra meM jalana paidA ho jAtI hai to usake AliMgana karane se to kyA nahIM hotA ? Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : hAthI kAle megha ke samAna garjanA karatA haiM kintu jaise duSkAla meM bhUkhe prANI ko kahIM se anna mila jAya usI prakAra mujhe bhI Aja mere bhAgyavaza yaha vAdI milA haiM, ataH aba maiM usake pAsa jAtA hU~ / yamarAja ke liye koI mAlavA deza dUra nahIM hotA, cakravartI ke liye koI ajaya nahIM hotA, paMDitoM se koI chipA nahIM hotA, aura kalpavRkSa ke liye vastu nahIM dene yogya nahIM hotI / isa liye Aja usake pAsa jAkara usakA parAkrama to dekha luuN| sAhityazAstra, nyAyazAstra, vyAkaraNazAstra, chaMdazAstra aura alaMkArazAstra Adi saba zAstroM meM maiM nipuNa huuN| kisa zAstra meM merA prayAsa nahIM ? ataH usa vAdI ko maiM jIta kara usake sarvajJAna ke ADaMbara ko dUra kruNgaa| ___ isa prakAra garviSThapana ke vacanoM ko bolate hue indrabhUtine deha kI kAnti ko bar3hAne liye apane zarIra para bAraha tilaka lagAye, suvarNa kA yajJopavIta dhAraNa kiyA aura uttama vastra pahine / isa prakAra mahAADambara kara apane pAMcaso ziSyoM sahita ravAnA huaa| usa samaya usake ziSyagaNa virudAvalI bolane lage ki jisake kaMTha meM sarasvatI devI AbhUpaNarUpa vidyamAna haiM, jo sarva purANoM kA jJAtA haiM, jo vAdIrUpI kela ke liye kRpANa (khaDga ) ke samAna hai, apitu vAdIrUpI aMdhakAra ko dUra karane ke liye sUrya samAna, vAdIrUpI ghaMTI ko tor3ane liye mudgara samAna, sarvazAstroM kA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 8: AdhArabhUta, sAkSAt paramezvarasvarUpa, vAdIrUpI ghuvar3a ko naSTa karane meM sUrya samAna, vAdIrUpI samudra kA zoSaNa karane meM agastyaRSi samAna, vAdIrUpI pataMgIyoM ko bhasma karane meM dIpaka samAna, vAdIrUpa jvara kA nAza karane meM dhanvantarI vaidya ke samAna, sarasvatI ke kRpApAtra, aura bRhaspati (devaguru ) bhI jisake ziSyarUpa haiM aise he bhagavAna ! tumhArI jaya ho / isa prakAra ziSyoM ke mukha se gAyI jAnevAlI birudAvalI kA zravaNa karate hue gautama Age bar3hatA gyaa| samavasaraNa ke najadIka Ane para azokAdi atizayoM ko dekha kara tathA jAtivairavAle prANiyoM ko vaira kA tyAga kara ekatrita hue dekha kara vaha bolA ki-aho! yaha to koI mahAdhUrta jAna par3atA haiM / usa para usakA chAtra (ziSya ) bolA ki-he pUjya guru ! hama ApakI kRpA se hamezA karor3o vAdIyoM ko jaya karane meM samartha haiM to phira isa eka kA parAjaya karanA to kauna bar3I bAta hai ? hamAre meM se eka hI chAtra usakA nigraha karane meM samartha haiN| yaha suna kara gautama samavasaraNa ke samIpa gyaa| samavasaraNa ke pahile pagathiye para car3ha kara zrI vIraprabhu ko dekhate hI usako zaMkA ( bhaya) utpanna huI / vaha Azcaryacakita hokara bicArane lagA kiaho ! yaha kauna haiM ? kyA sUrya hai ? nahIM, sUrya to uSNa kiraNoMvAlA hotA haiM / to kyA yaha candra haiM ? nahIM, vaha to kalaMkI hai / to kyA meruparvata hai ? nahIM, vaha to atyanta Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 90 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kaThina haiN| to kyA yaha viSNu haiM ? nahIM, yaha to kAlA haiN| taba kyA brahmA haiM? nahIM vaha to avasthAdvArA Atura haiM aura jarA ( vRddhAvasthA ) se vyApta haiN| to kyA kAmadeva hai ? nahIM, vaha to binA zarIravAlA haiM / to kyA mahAdeva hai ? nahIM, vaha to kaMTha meM zeSanAga ke dhArana karane se bhayaMkara hai parantu yaha to sarva doSoM rahita aura samagra guNasamUha se vyApta haiM, ataH yaha to AkhirI tIrthakara hI honA cAhiye / sUrya ke samAna * inake sAmane bhI nahIM dekhA jA sakatA aura dustara samudra ke samAna inakA ullaMghana bhI nahIM kiyA jA sktaa| aba inake sAmane maiM merA mahatva kisa prakAra karU~ ? are! mujha jaise mUrkhane siMha ke mu~ha meM hAtha DAlA aura baira ke vRkSa kI DAlI kA AliMgana kiyA / mere liye to eka aura pUrI bharI huI nadI aura dUsarI aura bAgha isa nyAya ke samAna huaa| apitu eka kIlI ke liye sampUrNa mahala ko ghirAnA kauna cAhatA haiM ? sUta ke dhAge ke liye sampUrNa hAra kauna taur3e ? rAkha ke liye candana kI lakar3I kauna jalAve? loha ke liye samudra ke jahAja ko kauna tor3e? parantu maiMne to yaha saba kucha karanevAle kI taraha avicArI kArya kiyA hai / mujha durbuddhine jagadIzvara ko jItane kI icchA kI aura isa liye yahAM AyA parantu isa jagannAthane kisI bhI divya prayoga se merA mana vaza kara liyA ki jisase merI aisI buddhi huI / aba inake sAmane maiM eka akSara bhI kisa prakAra bola sakatA hu~ ? aura Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 8 : : 91 : unake pAsa bhI kisa prakAra jAu~ ? isa samaya to janma se lagA kara sevita kiye hue zaMkara yadi mere yaza kA rakSaNa kareM to bahuta zreSTha haiM anyathA to tInoM jagata ke jItanevAle ina prabhu ke sAmane zaMkara bhI kyA kara sakate haiM ? vaha to isa samaya kahIM bhaga gaye jAna par3ate haiM parantu kisI bhI prakAra se bhAgya ke vaza se yadi yahAM merI jaya ho to maiM tInoM bhuvana meM paMDitaziromaNi banU~ / isa prakAra jaba ve vicAra kara rahA thA to bhagavaMtane unako pukArA ki -- he indrabhUti gautama ! kyA tuma sukhI to ho ? yaha suna kara gautamane vicAra kiyA ki aho ! kyA yaha merA nAma bhI jAnate haiM ? yA tInoM jagata meM prasiddha merA nAma ko kauna nahIM jAnatA ? baccoM se lagA kara saba sUrya ko jAnate haiM, vaha kisI se chipA huA nahIM hai parantu isane mujhe madhura vAkya se bulAyA hai isase merI samajha se yaha mere sAtha vAdavivAda karane se DaratA hai parantu maiM aise mISTa vacana se saMtuSTa honevAlA nahIM hU~ / yadi yaha mere mana ke saMzaya ko dUra kara deM to maiM isako saccA sarvajJa samajhuM aura taba hI mujhako Azcarya ho / gautama isa prakAra vicAra kara rahA thA ki bhagavAnane kahA ki - he gautama ! jIva hai yA nahIM ? isa viSaya meM tumhAre manameM saMzaya hai| cAroM pramANa se ( pratyakSa, anumAna, upamAna aura zabdapramANa se ) jIva grAhya nahIM ho sakatA isa liye jIva hai hI nahIM aisI tumhArI mAnyatA haiM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 92 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : parantu yaha asatya hai kyoM ki tuma veda pada kA saccA artha nahIM jAnate isI se tumako yaha saMzaya utpanna huA haiN| veda meM kahA hai ki:-"vijJAnadhana etebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnye. vAnuvinazyati na pretasaMjJAsti" vijJAnaghana ke jIva isa paMca mahAbhUta se utpanna ho kara phira vApIsa unhoM paMca mahAbhUtoM meM hI vinAza ko prApta hotA haiM isa liye unakI pratye paraloka saMjJA nahIM hotI / aisA artha kara tumane jIva kA abhAva siddha kiyA hai, parantu vaha artha ayukta hai kyoM ki vijJAnaghana kA artha jIva nahIM haiM parantu pAMcoM indriyAM haiN| usase honevAle ghaTAdi padArtha kA jo jJAna hai vaha ghaTAdi ke nAza hone para usake sAtha hI sAtha nAza ko prApta hotA haiM, unakI pretyasaMjJA nahIM hotI hai ( isa pada kA sarva yuktiyoM sahita vyAkhyAna zrIvizeSAvazyaka se jAnA jA sakatA hai ) isI prakAra hai gautama ! jina prakAra dUdha meM ghI hai, tIla meM tela hai, kASTha meM agni hai, puSpa meM sugandha hai tathA candrajyotsnA meM amRta hai usI prakAra jIva bhI deha meM sthita hai| isa liye jIva kA honA siddha hai| ___ ityAdi yuktiyukta janma maraNa rahita bhagavAna ke vacana suna kara gautama kA saMzaya dUra ho gayA aura usane pAMcaso ziSyoM sAtha bhagavAna ke pAsa pravrajyA aMgIkAra kii| phira bhagavAna ke muMha se "upajaeI vA, vigamae vA, dhuvae vA"utpanna hotA haiM, maratA hai aura nizcala bhAva hai / ina tIna Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 8: padoM ko prApta kara usane dvAdazAMgI kI racanA kI / usameM "upajjAe" arthAt jIva se utpanna honevAlA jIva, nara nArI se utpanna honevAlA garbha, jIva se utpana honevAlA ajIva, deha se utpanna honevAle nakha Adi, ajIva se utpanna honevAlA ajIva, iMTAdika ke cUrNa ke samAna aura ajIva se utpanna honevAlA jIva, pasIne se juM Adi kI utpatti ke samAna / isa prakAra vigama-nAza ke bhI cAra bhAga samajhanA cAhiye / jIva se* jIva kA nAza hotA hai, jIva se ajIva kA nAza hotA hai, ajIva se jIva kA nAza hotA hai aura ajIva se ajIva kA nAza hotA hai| dhruvana meM nitya, achedya, abhedyAdika jIva kA svarUpa samajhanA cAhiye / gautama ke dIkSA lene kI khabara suna kara agnibhUti Adi anya dakSa paMDita bhI anukrama se bhagavAna ke pAsa Aye aura unake saMzaya dUra hone se una sabane bhI apane apane ziSyoM sahita dIkSA grahaNa kii| he bhavya prANiyoM ! ye gautama gaNadhara ke guNoM kA mandira jaisA aura sarva sukhoM ko denevAlA caritra suno ki * 1 jIva chakAya jIvoM kI upamardanA karanevAlA ___ 2 jIva ghaTAdi padArthoM kA nAza karanevAlA 3 khaDgAdika athavA somalAdika se maraNa pAnevAlA 4 ghar3e ko patthara mArane se ghar3A phUTa jAnevAlA / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 94 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : jisase mithyAdarzana kA nAza ho aura mokSasukha ko prApta karanevAle samyagdarzana prApta ho / ityabdadinaparimitopadezaprAsAdavRttau prathamastaM me aSTamaM vyAkhyAnam // 8 // vyAkhyAna 9 samakita ke tIna liGgoM meM se pahilA zuzrUSA nAmaka liGga zuzrUSA bhagavadvAkye, rAgo dharme jinodite / vaiyAvRttyaM jine sAdhau, ceti liMgaM tridhA bhavet // 5 // bhAvArtha:- zrI jinezvara ke vAkyoM meM zuzrUSA arthAt sunane kI icchA, jinezvaradvArA kahe dharma meM rAga-prIti aura jinezvara tathA sAdhuoM kA vaiyAvRtya - ye tIna samakita ke liGga haiM | zrI arihaMta ke kahe hue vacanoM ko sunane kI nirantara icchA rakhanA cAhiye, kyoMki binA jinavacanazravaNa kiye kisI bhI jJAnAdika guNa kI prApti nahIM hotI / Amama meM bhI kahA hai ki : xande savaNe nANe ya vinnANe, paJcarakANe ya saMjame / ani tave ceva, vodANe akiriya nivANe // 1 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 9: : 95 : bhAvArtha:-zAstrazravaNa se jJAnopArjana hotA hai, jJAna se vijJAna, vijJAna se paccakkhANa, pacakkhANa se saMyama, saMyama se doSa rahita tapa, tapa se kriyA rahitapana prApta hotA hai, pUrvakarma kI nirjarA hotI hai, naye karma nahIM bAMdhe jAte aura kriyA rahita hone se nirvANa-mokSa kI prApti hotI hai| zrI haribhadrasarine bhI isa prakAra kahA hai kiHkSArAmbhastyAgato yadvanmadhurodakayogataH / bIjaM prarohamAdatte tdvttttvshruternrH||1|| bhAvArtha:-jisa prakAra khAre jala ke tyAga se aura mIThe jala ke yoga se bIja aMkurita hotA hai usI prakAra tattvajJAna ko prApta karatA hai-jJAnarUpI aMkura prakaTa hote haiM / ataH yaha zuzrUSA samakita kA prathama liMga hai / isa para sudarzana zreSThI kA dRSTAnta prasiddha hai| sudarzana zreSThI aura arjunamAlI kA dRSTAnta / rAjagRha nagara meM arjuna nAmaka eka mAlI rahatA thaa| usake atyanta sundara aura yuvAvasthA se manohara baMdhumatI nAmaka strI thI / usa mAlI ke nagara ke bAhara paMcaraMgI puSpoMvAlA eka sundara bAga thA / usa bAga ke samIpa eka yakSa kA devAlaya thaa| usameM hajAra pala kA lohe kA mudgara dhAraNa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntaraH kara khar3I huI mudgarapANi nAmaka yakSa kI mUrti thI / usa yakSa kI vaha mAlI apanI strI sahita usake kuladevatA samAna nitya arcanA kiyA karatA thA / eka vAra mahotsava kA dina hone se koI cha puruSa phirate phirate mudgarapANi yakSa ke derA meM Akara baiThe hue Ananda manA rahe the ki usa samaya arjunamAlI usakI strI sahita sundara puSpa lekara yakSa kI pUjA karane ko aayaa| usako Ate dekha kara una cha hI mitrone paraspara vicAra kiyA ki-isa mAlI kI strI ati rUpavAna hai, isa liye isa mAlI ko bAMdha kara isake samakSa hI usakI strI ke sAtha hama ko kriyA karanA caahiye| aisA nizcaya kara ve daravAje ke pIche chipa kara khar3e ho gaye / vaha mAlI devAlaya meM Akara puSpa Adi se yakSa kI pUjA kara paMcAMga praNAma karane lagA ki usa samaya una cha hI mitroMne bAhara Akara usako bAMdha diyaa| phira usa ke samakSa hI usakI strI ke sAtha vilAsa karane lge| yaha dekhakara arjunamAlI ko vicAra huA ki mere jIne ko dhikkAra hai, kyoMkiHsahyante prANibhirbADhaM, pitRmAtRparAbhavAH / bhAryAparAbhavaM soDhuM, tiryaMco'pi na hi kssmaaH||1|| bhAvArtha:-prANI pitA tathA mAtA ke parAbhava ko sahana kara sakate haiM parantu strI ke parAbhava ko sahana karane meM to tithaMca bhI samartha nahIM hote / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 9: ... : 97 : - aho ! mere dekhate hue bhI ye pazu tulya puruSa pazudharma kA AcaraNa karate haiM / isa prakAra vicAra karate hue vaha arjunamAlI mana hI mana yakSa ko upAlaMbha dene lagA kihe yakSa ! sacamuca tU pattharamaya hI deva hai / itane dina taka maine terI pUjA kI jisakA mujhe vaha phala milA / usa samaya yakSane jJAnadvArA yaha saba jAnakara aura mAlI ke vacanoM se atyanta krodhAyamAna ho kara usane usake deha meM praveza kiyaa| bAMdhe hue sarva baMdhanoM ko tor3akara lohe ke mudgara ko UThAkara usase baMdhumatI sahita cha hI mitroM kA cUraNa banA diyA / taba se hI arjuna ke zarIra meM ghusA huA vaha yakSa hamezA jaba taka eka strI sahita cha puruSoM ko nahIM mAratA taba taka usakA krodha zAnta nahIM hotA hai / yaha vRttAnta suna kara usa nagara ke rAjA zreNikane nagara ke daravAje banda karA kara sarva puravAsiyoM ko sUcita kiyA ki-jaba taka vaha arjuna sAta puruSoM ko na mArate taba taka koI bhI nagara ke bAhara na nikle| isa avasara para zrIvIra prabhu isa nagara ke udyAna meM padhAre / sudarzana nAmaka mahAzrAvaka unakA Agamana sunakara atyanta Anandita huA aura jinezvara ke vacanAmRta kA pAna karane kI icchA se usake mAtApitA se AjJA mAMgane lagA ki-maiM jinezvara ko vandanA karane ke liye jAnA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 98 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : cAhatA hUM / yaha suna kara unhoMne javAba diyA ki he vatsa ! vahAM jAne se tere ko upasarga hogA isaliye yahIM raha kara bhAva se prabhu ko vandanA karale / sudarzanane javAba diyA ki - he mAtApitA ! tInoM jagata ke guru zrI jinezvara ke mu~ha se binA upadeza ke zravaNa kiye mujhe to bhojana karanA bhI nahIM kalpatA / isa prakAra kaha kara mAtApitA kI AjJA lekara sudarzana zrIvIra prabhu ko vandanA karane ko calA / mArga meM calate hue usane krodha se mudgara UMcA UThAkara Ate hue kopAyamAna yamarAja ke samAna arjuna mAlI ko dUra se Ate hue dekhA / isa para zIghra hI bhaya rahita sudarzana seTha usake vastra ke chora se pRthvI kA pramArjana kara vahAM baiTha gyaa| phira jinezvara ko namaskAra kara, cAra zaraNoM ko aMgIkAra kara, sarva prANiyoM ko khamAkara, sAgArI anazana kara upasarga nAza hone para hI pArane kA nizcaya kara kAyotsarga kiyA aura paMcaparameSThI mahAmaMtra kA smaraNa karane lagA | arjunamAlI ke zarIrastha yakSa usake pAsa AyA parantu maMtra se viSa rahita kiye hue aura khIje hue sarpa ke samAna vaha usakA parAbhava karane meM azakta rahA, usakA roSa naSTa ho gayA / vaha yakSa bhayabhIta ho kara aura apanA mudgara lekara arjuna ke zarIra se nikala gayA / yakSa ke praveza se mukta huA arjuna bhI kATe hue vRkSa ke samAna zIghra hI pRthvI para gira par3A / thoDI dera bAda sudha 1 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 9 : 99 Ane para arjuna seTha kI aura dekha kara usa se pUchA ki-tuma kauna ho ? aura kahAM jA rahe ho ? seThane uttara diyA kimaiM sudarzana nAmaka zreSThI hU~ aura zrIvIraprabhu ko vandanA karane ko jA rahA huuN| tU bhI una sarvajJa ko vandanA karane ko cala / yaha sunakara arjuna bhI usake sAtha bhagavAna ke samavasaraNa meM gyaa| prabhu ko vandanA kara una donoM ne isa prakAra dezanA sunI ki "he bhavya prANiyoM ! moha se andhe hue isa jagata meM manuSya janma, Arya deza, uttama kula, zraddhAlupana, guruvacana kA zravaNa aura kRtyAkRtya kA viveka yaha mokSarUpI mahala para car3hane ke pagathiyoM kI paMkti hai / yaha pUrva ke kiye hue sukRtyoM ke yoga se hI prApta hote haiN|" ityAdi dezanA sunakara kitane hI niyama grahaNa kara sudarzana seTha apane ghara para aayaa| arjunamAlI ko vairAgya utpanna hone se pUrva kiye vadha sambandhI pApa ko hanana karane ke liye usane bhagavAn ke samIpa jAkara dIkSA grahaNa kI aura usIke sAtha usane abhigraha liyA ki-he vibhu ! Aja se mujhe Apa kI AjJA se nirantara SaSTha tapadvArA AtmA ko bhAte hue vicarana karanA haiM / svAmIne usako yogya samajha kara vaisA karane kI AjJA pradAna kii| phira arjuna muni cha? chaTTa kA tapa karate vicarane Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 100 : zrI upadezaprAsAda bhASAntaraH lgaa| pAraNA ke dina gocarI ke liye jaba ve grAma meM jAte to unheM dekha kara loga kahate ki-isane mere pitA ko mArA hai, koI kahatA ki-isane merI mAtA ko mAra DAlI hai| isa prakAra koI bhAI ko, koI bahina ko, aura koI strI ko mAra DAlane kA kaha kaha kara muni ko gAliyeM dene lage, Akroza karane lage, mArane lage, dhikkArane lage, aura nindA karane lage; parantu ve muni una para mana se bhI vinA kheda pAye sarva upasarga samyakapa se sahana karane lge| aisA karate hue kisI samaya pAraNA ke dina kucha AhAra milatA to ve bhagavAna ko nivedana kara mUrchA rahita upayoga meM lAte / isa prakAra udAra tapa, karma dvArA AtmA ko bhAte hue vaha arjunamAlI munine kucha uNe cha mAsa vyatIta kiye / anta meM Adhe mAsa kI saMlekhanA kara ke aMtakRta kevalI hokara anantacatuSTayavAle mokSapada ko prApta kiyaa| sadaiva sAta manuSyoM ke vadha karanevAle arjunamAlIne bhagavAna ko pAkara, anupama abhigraha kA pAlana kara, anta meM antakRta kevalI hokara siddhapada ko prApta kiyA aura sudarzana zreSThIne bhI svarga ke sukha ko prApta kiyaa| he bhavya jIvo ! Agama ke zravaNa karane meM jisakA citta lagA huA hai aise sudarzana zreSThI ke isa caritra ko par3ha kara bhavasAgara ko pAra karane ke liye naukA ke samAna dharma kA zravaNa karane kA nirantara yatna karo / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 10 : : 101 : yaha viSaya aMtagaDadazAMga sUtra meM bhI varNita hai / ityadvadina parimitopadezaprAsAdavRttau prathamastaMbhe navamaM vyAkhyAnam // 9 // vyAkhyAna 10 vAM samakita ke dUsare dharmarAgarUpa liMga ke viSaya meM pichale vyAkhyAna ke Arambha ke zloka meM " rAgo dharme jinodite " yaha dUsarA pada kahA gayA hai / usameM " jina " arthAt rAgadveSa rahita jo tIrthakara hai unase kahA huA " dharma " jo yatidharma aura zrAvakadharma haiM unake viSaya meM " rAga " arthAt mana kI atyanta prIti rakhanA cAhiye / -zuzrUSA nAmaka liMga meM zrutadharma para rAga rakhane ko kahA gayA hai aura yahAM para cAritra dharma para rAga rakhane kA upadeza kiyA gayA haiM / itanA hI ina donoM meM antara hai / isa prasaMga para cilAtiputra kA dRSTAnta prasiddha hai, jo isa prakAra haiM:cilAtiputra kA dRSTAnta - tItreNa dharmarAgeNa, aghaM duSTamapi sphuTam / cilAtiputravatsadyaH, kSayIkurvanti dehinaH // 1 // bhAvArtha:- prANI cilAtiputra kI taraha duSTa pApa ko bhI dharma para tIvra rAga rakhane se tatkAla kSaya kara dete haiM / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 102 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kSitipratiSTha nagara meM yajJadeva nAmaka eka brAhmaNa rahatA thA / vaha aniMdya jaina dharma kI nindA kiyA karatA thA / usa paMDitamAnI brAhmaNa ko eka samaya kisI kSullaka jaina munine vAda karane ke liye bulAyA / usa samaya usane zarta kI ki mere ko jItanevAle kA maiM ziSya bana jAuMgA / vAda karate usa sAdhune usako jIta liyA isa para vaha parAjita hokara usakA ziSya bana gayA / eka vAra zAsana devatAne yajJadeva sAdhu se kahA ki - jisa prakAra manuSya ke netra hue bhI vaha sUrya ke prakAza vinA nahIM dekha sakatA isI prakAra jIva jJAnayukta hone para bhI zuddha cAritra binA mokSa ke sukha kA anubhava nahIM kara sakatA / isa liye tuma cAritravAna banoM / zAsanadeva ke aisA kahane para bhI usa brAhmaNa hone se vaha apane haTha ko nahIM chor3atA thA / snAna, daMtadhAvana Adi ke nahIM karane se usako durgachA utpanna huI / usakI strI usake prema ko nahIM chor3a sakI ataH usane usako vaza karane ke liye kAmaNa kiyA isase zArIrika pIr3A sahate hue usa brAhmaNane munizuddha cAritra kA pAlana kara devapada prApta kiyA / usa brAhmaNa kI strIne apane kAmaNa se hI pati kI mRtyu honA jAna kara vairAgya utpanna hone se cAritra grahaNa kara munihatyA kA pApa Alocye binA hI mRtyu ko prApta kara svargArohaNa kiyA / vaha brAhmaNa deva AyuSya ke pUrNa hone para cava kara rAja Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 10 : : 103 : gRha nagara meM dhanA zreSThI kI cilAtI nAmaka dAsI kI kukSI se putra ke rUpa meM utpanna huaa| logoM meM vaha cilAtIputra ke nAma se prasiddha huaa| usakI strI svarga meM se cava kara dhanA zreSThI ke yahAM pAMca putro ke bAda susumA nAmaka putrI huii| dhanA zreSThIne usa putrI ko khilAne ke liye cilAtIputra ko rakhane kI yojanA kI / eka bAra zreSThIne cilAtIputra ko susumA ke sAtha asabhya krIDA karate dekha kara unako nikAla diyaa| vaha siMhaguhA nAmaka cora kI pallI meM jAkara rahane lagA / pallIpatine usake avasAna kAla meM usako apane putra kI jagaha sthApita kara use pallIpati banA diyaa| vahAM kAmadeva ke zastra se vedhita cilAtIputra susumA kA bAraMbAra smaraNa karane lgaa| eka bAra usa pApIne sarva coroM se kahA ki-he coroM ! Aja hame rAjagRha meM dhanAzreSThI ke yahAM corI karane calanA cAhiye / vahAM se jitanA bhI dhana prApta ho vo saba tuma loga Apasa meM bAMTa lenA aura usakI putrI susumA mere hisse meM rahegI / isa prakAra vyavasthA kara rAtri ke samaya ve cora dhanAzreSThI ke ghara meM ghusa par3eM / dhanA seTha Adi ko avasvApinI dekara sarva cora dhana lekara nikala gaye aura cilAtiputra susumA ko le kara bhagA / thoDI dera bAda seTha kI AMkhe khulI to usane hallAgullA kara saba ko jagA diyaa| apane pAMcoM putro sahita nagara ke kotavAla Adi ko saMga meM le kara seTha coroM kI khoja meM unake pIche pIche Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 104 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : calA / usako pIche AtA dekha kara saba cora mAre bhaya ke saba dhana vahIM chor3a kara bhinna bhinna dizAoM meM bhaga gaye / usa dhanako le kara kotavAla Adi to vApasa lauTa gaye parantu dhanA seTha pAMcoM putroM sahita susumA kI khoja meM aura Age bar3hA | usako talavAra hAtha meM liye hue Ate dekha kara cilAti putra ne apanI khar3aga se susumA kA mastaka dhaDa se alaga kara dhar3a ko vahI DAla mastaka hAtha meM le kara zighratayA bhAga gayA / dhanA seTha jaba usa sthAna para AyA to susumA ko marI huI dekha kara vilApa karane lagA aura kSaNa vAra Thahara kara vApisa apane nagara ko calA gayA / * dhana zreSThI dUsare roja putroM sahita jaba zrIvIraprabhu ke pAsa dharmadezanA sunane gaye to prabhune upadeza kiyA ki isa saMsAra meM manuSya, yaha merA pitA hai, yaha merI mAtA hai, yaha mere bAMdhava hai, yaha parIjana hai, ye svajana haiM, aura yaha dravya maiMne upArjana kiyA haiM aisA mAnate haiM parantu ve yaha nahIM jAnate ki ve khuda yamarAja ke vaza meM haiN| ityAdi jinevara kI vANI suna kara pratibodha hone se dhana zreSThIne dIkSA grahaNa kI aura tIvra tapasyA kara svarga ko sidhAre / usake pAMcoM putroMne bhI zrAvaka dharma aMgIkAra kiyA / idhara cilAti dAsI kA putra hAtha meM susumA kA mastaka lekara daur3A jAtA thA aura usa mastaka se nikalate hue khUna se usakA zarIra otaprota ho rahA thaa| thor3I dUra jAne para Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 10 : : 105 : usane eka muni ko kAyotsarga karate dekhA / unake samIpa jAkara cilAtiputrane kahA ki he muni ! mujhe zIghra dharmopadeza sunAiyeM, anyathA merI khaDgadvArA isa strI ke mastaka ke samAna maiM tumhArA mastaka bhI dhar3a se alaga kara dUMgA / yaha suna kara munine use yogya pAtra samajha kara saMkSepa se "upazama, viveka aura saMvara" ye tIna pada khe| tatpazcAt navakAra maMtra bolate hue ve muni AkAzamArga se antaradhyAna ho gaye / muni ke kahe hue padoM kA smaraNa kara vaha corapati vicAra karane lagA ki "upazama kA kyA artha hai ?" vicAra karate karate usake mana meM samajha par3I kI upazama arthAt krodha kI zAnti, yaha upazama to mere meM kahA~ hai ? bilakula nahIM | aisA vicAra kara usane apane hAtha meM se krodha ke cinhabhUta khaDga ko phaiMka diyaa| phira usane viveka pada kA yaha artha lagAyA lAyaka ) ke liye pravRtti karanA aura nivRtti karanA ise viveka kahate haiM, isa viveka se dharma hotA hai / aisA viveka mere meM kahAM hai ? kyoM ki duSTatA ko sUcita karanevAlA strI kA mastaka to mere hAtha meM hai / aisA vicAra kara usane strI ke mastaka ko saMvara kA artha vicArate hue usane indriyoM aura mana kA nirodha karanA vicAra karate hue ki - kRtya ( karane akRtya ke liye r tyAga kiyA / phira samajhA ki pAMcoM saMvara kahalAtA hai / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 106 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vaha saMvara mere jaisA svecchAcArI ko - sarva prakAra se patita ko kahA~ se ho ? nahIM ho sakatA / to mujhe usake liye prayatna karanA cAhiye / isa prakAra vicAra kara pahale vo muni jisa sthAna para khar3e the usI sthAna para vaha bhI use muni ke samAna kAyotsarga kara khar3A ho gayA aura pratijJA kI ki jaba taka strIhatyA kA pApa smaraNa meM Ave taba taka mere deha ko maiM bosarAtA hU~ arthAt taba taka maiM kAyotsarga meM rahU~gA / aba bhAvamuni hue cilAti putra kA zarIra rudhira se vyApta thA isa liye usake gaMdha se asaMkhya cITiyeM ekatrita ho kara usake zarIra ko cheda cheda kara calanI ke samAna banA diyA / ve cITiyeM paira se khAtI khAtI mastaka para A nikalI / isa prakAra ar3hAI dina taka mahAtIvra vedanA ko sahate hue bhI ve kiMcit mAtra bhI vicalita nahIM hue / anta meM AyuSya pUrNa kara ve mahAtmA mRtyu ko prApta kara AThaveM sahasrAra devaloka meM devatA huA / he bhavya prANiyoM ! sadvAkya ke artha ko buddhipUrvaka vicAra kara cilAtiputrane bar3e pApa kA nAza kiyA isI prakAra yadi tuma bhI AzravoM kA tyAga karoge to tumhAre hAtha meM hI mokSalakSmI krIr3A karegI / ityabdadinaparimitopadezaprAsAdagraMthasya vRttau prathamasthabhe dazamaM vyAkhyAnam // 10 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 11 : : 107: vyAkhyAna 11 vAM samakita ke tIsare vaiyAvRtya nAmaka liMga ke viSaya meM navaveM vyAkhyAna ke Arambha ke zloka meM "vaiyAvRttyaM jine sAdhau, ceti liMgaM tridhA bhvet|" ina AkhirI do padoM meM 'jina' arthAt rAgAdi aThAraha doSoM ko jItanevAle deva aura tatva kA prakAza karanevAle tathA pAMca prakAra ke AcAra ke pAlane meM tatpara ' sAdhu' arthAt 'guru' ina meM se jinezvara kI dravyapUjA tathA bhAvapUjA dvArA vaiyAvRtya karanA cAhiye aura guru kI azana, pAnAdi dvArA vaiyAvRtya arthAt sevA avazya karanI cAhiye / kyoM ki vaha praNiyoM ke liye lAbhadAyaka hotI hai| ise samakita kA tIsarA liMga samajhanA cAhiye / isake liye saMpradAyAgata naMdiSeNa kA dRSTAnta hai jo isa prakAra haiM: naMdiSeNa kA dRSTAnta vaiyAvRtyaM vitanvAnaH, sAdhUnAM varabhAvataH / badhnAti tanumAnnandiSeNavat karma sundaram // 1 // bhAvArtha:-zreSTha bhAva se sAdhuoM ko vaiyAvacca karane vAle prANI naMdiSeNa muni samAna zubha karmoM kA upArjana karate haiN| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 108 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : naMdi grAma meM somila nAmaka brAhmaNa ke somilA nAmaka strI se naMdiSeNa nAmaka putra utpanna huA / usa putra kI bAlyavasthA meM hI usake mAbApa mara cuke the / naMdiSeNa mastaka ke keza se lagA pera ke nakha taka kurUpa thaa| usake netra billI ke netra ke samAna mAMjare the, usakA udara gaNeza ke samAna moTA thA, u~Take samAna hoTa lambe the aura hAthI ke samAna usake dAMta bAhara kI ora nikale hue the / usako durbhAgI jAna kara usake svajanoMne bhI usako chor3a diyA thA isa liye vaha mAmA ke ghara jAkara dAsakarma karane lagA / atyanta kurUpa hone se usako kisI ne apanI kanyA nahIM dI / isase use atyanta khedIta dekhakara usake mAmAne usase kahA ki " tU kheda na kara, mere sAta kanyAyeM haiM unameM se maiM eka tujhako dUMgA / " bAda meM usane usakI saba laDakiyoM ko anukrama se naMdiSeNa ke sAtha vivAha karane ko kahA to saba bolI ki - hama viSa pI leMgI athavA gale meM phAMsI lagA leMgI parantu naMdiSeNa ko patirUpa se aMgIkAra nahIM karegI / usake mAmA ko nirupAya huA jAnakara naMdiSeNa ko itanA kheda huA ki usane usake mAmA ke ghara ko chor3a kara vana meM jAkara bhRgupAta kara marane kI taiyArI kI ki isa bIca meM usane samIpa hI eka muni ko kAyotsarga kara khar3e hue dekhA / 1. parvata ke u~ce zikhara se gira kara mara jAnA / isako bhairavajava bhI kahate haiM / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 11 : 109 : munine usako bhRgupAta karane se roka kara usakA kAraNa puuchaa| isa para usa muni se praNAma kara apanA saba vRttAnta kaha sunaayaa| munine kahA ki-he mugdha ! nirantara malina dehavAlI, jisake zarIra ke bAraha dvAroM meM se mala bahatA hI rahatA hai aisI strIyoM meM tU Asakti na rakha, aise maraNa se koI karma kSaya nahIM hotA apitu karmavRddhi hotI hai parantu yadi tujhe sukha kI AzA ho to jIvanaparyaMta cAritradharma kI prati. pAlanA kara ki jisase AgAmI bhava meM tujhe sukha prApta ho ske| yaha suna kara usane zIghra hI usa muni ke pAsa pravrajyA grahaNa kii| guru ke pAsa vinayapUrvaka dharmazAstroM kA paThana karate hue vaha gItArthI huaa| aMta meM usa naMdiSeNa munine abhigraha kiyA ki-nirantara chaTTa tapa kara pAraNe ke dina vRddha, glAna aura aneka sAdhuoM kI vaiyAvacca kara bAda meM AMbila krnaa| isa prakAra avicchinna abhigraha kA pAlana karate hue eka bAra indra ne usakI sabhA meM naMdiSeNa kI ugra tapasyA tathA nizcala abhigraha kI prazaMsA kii| isa para avizvAsa hone se do devatA isa bAta kI parIkSA lene ke liye usake pAsa Aye / eka devatA glAna sAdhu kA rUpa dhAraNa kara grAma ke bAhara ThaharA aura dUsarA deva sAdhu ke rUpa meM naMdiSeNa ke pAsa aayaa| usa samaya naMdiSeNa muni chaTTa kA pAraNA hone se paccakhkhANa kara bhojana karane baiThatA hI thA ki usa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 110 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : " dravya sAdhune bhAva sAdhu se kahA ki - " are naMdiSeNa ! terA abhigraha kahAM gayA ? isa nagara ke bAhara eka glAna sAdhu atyanta tRSAkrAMta par3A huA hai usakA binA vaiyAvRtya kiye tU kyoM kara khAne baiThatA hai ? yaha suna kara naMdiSeNa muni usakA bhikSApAtra dUsare muni ke pAsa rakha kara yaha glAna sAdhu ke liye prAsuka jala lene ko nikalA / usa devatAne devazakti dvArA saba gharoM ke pAnI ko aneSaNIya kara dene se naMdiSeNa muni ko kaI gharoM para phiranA par3A / anta meM eka ghara se usako zuddha jala mIlA jisa ko lekara usa sAdhu ke sAtha naMdiSeNa grAma bAhara glAna sAdhu ke pAsa gayA / usa glAna sAdhu ko atisAra kI vyAdhi thI, isa se naMdiSeNa usake zarIra ko dhone lagA / usa samaya usa devane atyanta durgaMdhI phailAI, parantu naMdiSeNa usase khedita na ho kara vicAra karane lagA ki aho ! karma kI gati vicitra hai, vaha kisI ko nahIM chor3atA / isa prakAra zuddha bhAvanA bhAte hue vaha usa glAna sAdhu ko usake kaMdhe para UThA kara upAzraya kI ora le jAne lagA / mArga meM usa glAna sAdhune bAraMbAra dasta kara naMdiSeNa ke samasta zarIra ko viSTA se bhara diyA / tisa para bhI naMdiSeNa ko bilakula ghRNA utpanna nahIM huI aura usako usI dazA meM upAzraya meM lA kara vicAra karane lagA ki - are ! maiM isa sAdhu ko kisa prakAra rogamukta karUMgA ? aisA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 11 : : 111 : vicAra kara vaha khuda kI AtmA ko dhikkArane lgaa| isa prakAra usako vaiyAvRtya meM nizcala jAna kara ve donoM deva pratyakSa hue aura usako vaMdanA kara, kSamA yAcanA kara, sugaMdha puSpodaka kI vRSTi kara usako prazaMsA karate karate svarga ko lauTa gye| nemicaritra meM naMdiSeNa muni kA bAraha hajAra varSa taka tapasyA karanA aura vasudeva hiMDi meM paMcAvana hajAra varSa taka tapasyA karanA kahA gayA hai| ... anta meM naMdiSeNa munine jaba anazana grahaNa kiyA taba koI cakravartI rAjA usake sarva antaHpura sahita usako vandanA karane nimitta aayaa| usa cakravartI kI atyaMta svarUpavAna striyoM ko dekha kara usakI pUrva sthiti kA saraNa hone se usa munine aisA nidAna kiyA kiisa tapasyA ke prabhAva se maiM strIvallabha bceN| phira vaha muni kAladharma ko prApta kara sAtaveM mahAzukra devaloka meM devatA huaa| . devaloka se cava kara naMdiSeNa kA jIva sUryapura meM aMdhakavRSNI rAjA kI subhadrA nAmaka rANI se dasavAM vasudeva nAmaka putra huaa| vaha kumAra pUrva janma ke kiye nidAna ke kAraNa strIvallabha huaa| vasudeva kumAra nagara meM jahAM jahAM phiratA vahAM vahAM nagara kI striye unake gRhakAryoM ko Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 112 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : chor3a kara usake pIche ho jAtI thI, isa se udvega pAye hue purajanoMne samudravijaya rAjA ko vijJaptipUrvaka yaha saba vRttAnta jAhira kiyA jisako suna kara rAjAne pura janoM ko samajhAbujhA kara vidA kiyaa| phira vasudeva ko bulA kara usase kahA ki-Aja se tU apane rAjagar3ha meM hI krIDA karanA, bAhara mata nikalanA / vasudevane usakI AjJA ko sirodhArya kiyaa| eka bAra grISmaRtu meM zivAdevI se samudravijaya ke vilepana ke liye bheje hue kaTore ko le jAte hue dAsI ko dekha kara vasudeva kumArane pUchA ki-he dAsI ! kyA le jAtI hai ? lA mujhe deN| dAsIne dene se inkAra kiyA isa para vasudevane balAtkArapUrvaka usake pAsa se candana kA kaTorA chIna kara candana kA apane zarIra para vilepana kiyA / isa se ruSTamAna huI dAsIne kahA ki aise badamAza ho isI kAraNa ghararUpI kedakhAne meM rakhe gaye mAlUma hote hoM / yaha suna kara vasudevane pUchA ki-yaha kyoM kara ? isa para usane puravAsiyoM sambandhI saba vRttAnta kaha sunaayaa| isameM vasudeva apanA apamAna samajha kara, roSa meM bhara usI rAtri ko cUpake se nagara se bAhara nikala gayA aura usakI jaMghA cIra kara usake rudhira se nagara ke daravAje para likhA ki, "bhAI ke apamAna se vasudevane yahAM cittA meM praveza kiyA hai|" bAda meM usake samIpa hI eka cittA banA kara usameM kisI murde ko jalA kara vasudeva dezAntara calA gayA / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 11 : : 113 : gAMva gAMva ghUmate hue anukrama se bahatara hajAra vidyAdhara Adi kI kanyAoM ke sAtha usane vivAha kiyA / eka bAra zaurIpura meM rohiNI rAjaputrI kA svayaMvara ho rahA thA, jisa meM kaI rAjA aura rAjaputra ekatrita hue the / vasudeva bhI vAmana aura kubja kA rUpa banA vahAM pahuMcA / sarva loga use vAmanarUpa se dekhate the kintu rohiNI usako mUlarUpa se hI dekhatI thI, isa se rohiNIne usa para mohita hokara anya sarva kA tyAga kara usake kaMTha meM hI varamAlA AropaNa kI / yaha dekha kara samudravijaya Adi rAjAgaNa krodhita ho kara usa vAmana ke sAtha yuddha karane ko taiyAra hue| vasudevane socA ki bar3e bhAI ke sAtha yuddha karanA ayukta hai isa liye usane usake nAma se aMkita bANa samudravijaya kI ora pheNkaa| usa bANa ko le kara dekhane para " vasudeva tuma ko praNAma karatA hai " aise akSara par3ha kara samudravijayane jAnA ki yaha to merA choTA bhAI hai, kisI kAraNavaza usane aisA rUpa dhAraNa kiyA jAna par3atA hai / phira yuddha banda kara saba mile, paraspara Ananda huA aura vasudeva ke sAtha rohiNI kA vivAha kara unako le kara samudravijaya apane nagara ko lauTA | * kucha samaya bAda hAthI, siMha, candra aura samudra ina cAra svapnoMdvArA sUcita balarAma ko rohiNIne janma diyA / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: 114 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : isa ke bAda devakIne sAta svapna se sUcita vAsudeva (kRSNa) ko janma diyA ( isa caritra kA vistAra zrI dharmadAsa gaNikRta graMtha se jAnA jA sakatA hai ) / AyuSya pUrNa hone para vasudeva mRtyu prApta kara svarga sidhAreM / tIsare vaiyAvRtya nAmaka liMga ke viSaya meM dRr3ha nizcayavAle naMdiSeNa munine rAjAoM se bhI prazaMsanIya padavI ko prApta kara anta meM mokSasukha ko prApta kiyA ataH he bhavya prANI ! tuma bhI vaiyAvRtya ke liye prayAsa karo / ityabdadina parimitopadezaprAsAdagraMthasya vRttau prathamasthaMme ekAdazaM vyAkhyAnam // 11 // vyAkhyAna 12 vAM / tIsarA vinaya dvAra / arhatsiddhamunIndreSu, dharmacaityazruteSvapi / tathA pravacanAcAryopAdhyAyadarzaneSvapi // 1 // pUjA prazaMsanaM bhaktiravarNavAdanAzanam / AzAtanA parityAgaH, samyaktve vinayA daza // 2 // bhAvArtha: - aIt, siddha, muni, dharma, caitya, zruta, pravacana, AcArya, upAdhyAya aura darzana ke viSaya meM pUjA, prazaMsA, bhakti, avarNavAda kA nAza aura AzAtanA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 115 : vyAkhyAna 12 : kA parityAga karanA yaha samakitasUcaka daza prakAra kA vinaya hai / vistarArthaH - sura aura asura Adi dvArA kI pUjA ko jo ahaM ke lAyaka ho vaha arhat kahalAtI hai / ukkosaM sattarisayaM, jahanna vIsA ya dasa viharati / jammaM pai ukkosaM, vIsaM dasa huMti jahannA // 1 // bhAvArtha:- eka kAla meM utkRSTa se eka so sIttera aura jaghanya se bIsa yA dasa tIrthakara vicarate haiM / janma dvArA utkRSTa se bIsa eka kAla meM janmate haiM aura jaghanya se eka kAla meM dasa tIrthakara paidA hote haiM / siddha arthAt jo kRtakRtya ho gaye haiM / muni arthAt manana karane ke svabhAvavAle, satya vacana ke prakAzaka / dharma - eka se lagA kara kSAMtyAdi daza prakAra kA / caitya-tIna bhavanoM ke zAzvata aura azAzvata jinabhavana / una meM zAzvata jinabiMboM kI saMkhyA isa prakAra hai: 1 devesu koDisayaM, koDi bAvanna laraka cauNavai / sahasA cauAlIsaM, sattasayA saTThI apbhahiA | 1 | bhAvArtha:- devaloka meM ( vaimAnika meM) eka so bAvana karor3a, corANuM lAkha, cavAlIsa hajAra sAta so sATha zAzvata jinabiMba haiM / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 116 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : lakatigaMiganavai, sahassa visA yatinnisayA y| joisa vajiUNaM, tiriyaM jiNabiMbasaMkha imA // 2 // bhAvArtha:-tIna lAkha ikANuM hajAra tIna so bIsa zAzvata jinabiMba jyotiSI ke atirikta tirchA loka meM haiN| terasa koDisayAI,guNanavai koDi saTThi lkaaiN| bhuvaNavaiNaM majjhe,joisiyabhuvaNesuya asNkhaa|3| .. bhAvArtha:-terA so nevAzI karor3a aura sATha lAkha zAzvata jinabiMba bhuvanapati meM haiM, aura jyotiSI ke bhuvana (vimAna ) meM to asaMkhyAta haiN| koDi sayAiM pannarasa,koDi bAyAla laraka addvnnaa| chattIsaM puNa sahasAiM, asihiyAo savagaM // 4 // ___ bhAvArtha:-pandraha so biyAlIsa karor3a, aThAvana lAkha, chatIsa hajAra aura assI-itanI zAzvata jinabiMboM kI kula saMkhyA hai ( yaha saMkhyA vyaMtara aura jyotiSI ke atirikta samajhanA cAhiye / ) azAzvatA arthAt bharatacakrIdvArA nirmita jinabiMba / * zruta arthAt dvAdazAMgI Adi sUtra / pravacana-caturvidha saMgha / AcArya-gacchAdhipati / upAdhyAya-vAcanA pradAna karanevAle (muniyoM ko par3hAnevAle) tathA darzana-jina Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 12 : : 117: zAsana athavA samyaktva / ye aheta Adi dasa padoM kI pUjA, prazaMsA, bhakti, avarNavAdavarjana tathA AzAtanAparityAgadvArA vinaya karanA / anya granthoM meM vinaya ke anekoM prakAra batalAye haiM parantu yahAM to daza prakAra hI mAne gaye haiN| vinaya para bhuvanatilaka muni kA dRSTAnta diyA gayA hai bhuvanatilaka prabandha kusumapura meM dhanada nAmaka rAjA thaa| usake padmAvatI nAmaka rAnI aura bhuvanatilaka nAmaka rAjakumAra thaa| eka bAra rAjA dhanada apane maMtriyoM sahita sabhA meM baiThA thA ki usa samaya ratnasthala nagara ke rAjA amaracandra ke pradhAnane rAjA kI AjJA se rAjasabhA meM praveza kiyaa| usane rAjA ko namaskAra kara vijJapti kiyA ki-he svAmI! hamAre rAjA amaracandra ke yazomatI nAmaka putrI hai, vaha eka bAra puSpodyAna meM krIr3A kara rahI thI ki usa samaya usane vidyAdhariyoM ke mukha se tumhAre putra bhuvanatilaka kumAra ke guNasamUha ko gAte hue sunA taba se hI vaha yazomatI tumhAre kuMvara kA hI dhyAna karatI huI mahAkaSTa se divasa nirgamana karane lgii| viyoga kI vidhuratA se kRza huI kumArI ko dekha kara rAjAne usase kRza hone kA kAraNa pUchA to usane usakA manogata abhiprAya usase nivedana kiyA / vaha suna kara hamAre rAjAne mujhe Apa ke pAsa Apa ke putra ke sAtha usakA lagna sambandha karane ke liye bhejA Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 118 : zrI upadezaprAsAda bhASAntaraH hai, ataH Apa merI bAta svIkAra kara hama ko AbhArI kIjiye / usa pradhAna ke bacana suna kara dhanada rAjAne kumAra kA vivAha karanA svIkAra kara usa pradhAna kA upayukta sanmAna kiyA / bAda meM zubha dina ko dhanada rAjA kI AjJA se maMtrI aura sAmanta rAjAoM sahita rAjakumAra bhuvanatilaka ne lagna ke liye prayANa kiyA / mArga meM siddhapura nagara ke pAsa Ate hue kumAra ekadama AMkheM bandha kara mUrcchA khAkara ratha meM par3a gyaa| usako saba pukArane lage parantu vaha to mUMge ke samAna eka akSara bhI nahIM bolatA thA / isa para himAghAta kamala ke samAna mukhavAle sacivagaNa nagara meM se kaI mAMtrikoM ko bulAkara lAye, parantu una saba ke prayoga ukhara bhUmi meM vRSTi ke samAna niSphala hue| usI samaya thoDI-sI dUrI para koI kevalI svarNakamala patra para baiTha kara dezanA de rahe hai aisA suna kara ve maMtrIgaNa kevalI ke pAsa jAkara unako vandanA kara dezanA sunane lage / kevalI bhagavAna bole ki - " he bhavya prANiyoM ! isa saMsArarUpI agAdha samudra meM matsyAdika ke samUha ke samAna saMbhrama se bhaTakate hue jIva bahuta kaSTa bhoga kara, pUrNa satkRtyoM dvArA adbhuta manuSya janma ko prApta karate haiM / usa manuSya janma ko saphala karane ke liye mokSasukharUpI vRkSa ko vRddhi karane meM megha ke samAna vinayadvArA siddhAdi parameSThI kA ArAdhana karo / " Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 12 : : 119. ityAdi dezanA sunakara kaMThIrava nAmaka pradhAna maMtrIne praNAmapUrvaka kevalI ko pUchA ki "he bhagavAna ! bhuvanatilaka rAjakumAra ko aNacitI duHkhaprApti hone kA kyA kAraNa hai ? " kevalI ne uttara diyA ki " dhAtakIkhaMDa ke bharatakSetra meM bhavanAgAra nAmaka pura meM apane pApasamUha kA nAza karanevAle koI sUri apane gaccha sahita padhAre / una sUri kA eka vAsava nAmaka ziSya mahAtmAoM kA zatrurUpa thA / vaha nirantara durvinayarUpa samudra meM nimagna rahatA thA / eka vAra usako AcAryane upadeza diyA ki ' vatsa ! vinayaguNa dhAraNa kara / kahA bhI hai ki vinayaphalaM zuzrUSA, guruzuzrUSAphalaM zrutajJAnam / jJAnasya phalaM viratirviratiphalaM cAzravanirodhaH // 1 // saMvaraphalaM tapobalamatha tapaso nirjarAphalaM dRSTam / tasmAt kriyAnivRttiH, kriyAnivRtterayogitvam // 2 // yoganirodhAdbhavasantatikSayaH santatikSayAnmokSaH, tasmAt kalyANAnAM sarveSAM bhAjanaM vinayaH // 3 // " bhAvArtha:- vinaya kA phala guru kI sevA karanA hai, gurusevA se zrutajJAna prApta hotA hai / jJAna ke phala se virati prApta hotI hai, virati ke phalasvarUpa Azrava kA nirodha hotA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 120 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : hai | Azravanirodha ( saMvara) kA phala tapa karane ke liye bala kI prApti hotA hai / tapa kA phala karma nirjarA hai / karma nirjarA se kriyA kI nivRtti hotI hai / kriyA rahita hone se ayogapana prApta hotA hai| yoga ke nirodha se bhava kI paraMparA kA nAza hotA hai aura bhavaparaMparA ke kSaya se mokSa kI prApti hotI hai, ataH vinaya saba prakAra ke kalyANa kA bhAjana hai / 19 isa prakAra vinayaguNa ke liye gurune bahuta upadeza diyA parantu uddhata ziSya ko to vaha upadeza UlaTA dveSarUpa huA isaliye guru tathA anya saba muniyoMne usakI upekSA kI / isase krodhita hokara usane prAsuka jala meM guru tathA anya muniyoM ko mArane ke liye tAlapuTa viSa milA diyA aura svayaM bhaya ke mAre vahAM se bhAga kara kisI araNya meM jAkara so rahA / usameM dAvAnala ke jalane se vaha duSTa sAdhu raudra dhyAna se mRtyu prApta kara AkhirI naraka meM gayA / idhara sUri Adi ko usa jala ko pIne se zAsanadevane roka diyA / vaha vAsava naraka se nikala kara matsyAdi yoniyoM meM paidA ho kara anekoM bhavoM meM bhaTakA / vaha vAsava hAla hI meM kucha karma kI laghutA hone se rAjakumAra huA hai| abhI pUrva kiye hue mAnasika RSighAta sambandhI zeSa rahe pApa ke udaya se aisI durdazA ko prApta huA hai / he maMtrI ! isa Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 12 : : 121 : prakAra mere se kahe hue usake pUrvabhava ke vRttAnta ko tuma jaba usa rAjakumAra ko kahoMge to vaha saceta ho jAyagA / kevalI ke vacana ko aMgIkAra kara maMtrI Adi saba kumAra ke pAsa Aye aura maMtrIne usase kevalI dvArA kahA huA saba vRttAnta sunAyA ki vaha zIghra hI saceta ho gayA / phira jAtismaraNa prApta hone se kumAra kevalI ko vaMdanA karane ko aayaa| muni ko vandanA kara pUrva karmoM kA kSaya karane ke liye usane turanta hI dIkSA grahaNa kii| usake sAtha hI sAtha una maMtrI Adine vairAga prApta kara cAritra aMgIkAra kiyA / rAjakumArI yazomatI yaha vRttAnta suna kara kSaNabhara ke lie mUcchita hogaI parantu phira turanta hI saceta hokara usane bhI saMsAra kSaNika sukha se vairAgya prApta kara mA-bApa kI AjJA se cAritra grahaNa kiyA / yaha saba vRttAnta rAjasevakoMne jAkara dhanada rAjA se nivedana kiyA / bhuvanatilakamuni tIrthaMkarAdika dazoM pada kA vinaya karane lagA yaha dekha kara usakA guru bhI usakI vinayaguNa kI prazaMsA karane lgaa| usane bahatara lAkha pUrva taka cAritra kA pratipAlana kiyA aura kula assI lAkha pUrva kA AyuSya pUrNa kara anta meM pAdapopagama anazana grahaNa kara kevalajJAna prApta kara ananta Ananda ke sAmrAjyarUpa pada ko prApta kiyA / " he bhavya jIvoM ! isa bhuvanatilaka muni ke dRSTAnta ko Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 122 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : zrotradvayanA kuMDalarUpa kara (zravaNa kara) arhadAdika daza pada kI nirantara vinaya-sevA karo ki jisase zIghratayA mokSalakSmI tumhAre utsaMga meM Akara rhe| ityabdadinaparimitopadezaprAsAdagraMthasya vRttau prathamasthaMbhe dvAdazaM vyAkhyAnam // 12 // vyAkhyAna 13 vAM vinayaprazaMsA prApnoti vinayAjjJAnaM, jnyaanaaddrshnsNbhvH| tatazcaraNasaMpattizcAnte mokSasukhaM labhet // 1 // bhAvArtha:-vinaya se jJAna prApta hotA hai, jJAna se darzana-samakita kI prApti hotI hai, darzana se cAritra kI prApti aura cAritra se anta meM mokSasukha kI prApti hotI hai| zrutajJAna kI abhilASAvAle puruSoM ko to vizeSatayA gurujanoM kA vinaya karanA cAhiye / vinayapUrvaka grahaNa kiyA huA zruta tatkAla samyak phala kI prApti karAtA hai, usake vinA phala kI prApti nahIM hotI / kahA bhI hai ki :mAtaMgasUnorvaraviSTharasthAdvidyA gRhItA phalatisma shiighrm| . Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 13 : : 123 : zrIzreNikasyeha yathA tathA, syAtsaprazrayaM zAstramadhItamRdhyai // 2 // bhAvArtha:-zreNika rAjAne cAnDAla putra ko siMhAsana para baiThA kara vidyA grahaNa kI jisase usako zIghratayA vidyA kA phala prApta huA, isI prakAra zAstra ko vinayapUrvaka grahaNa karane para sarva prakAra kI samRddhi prApta hotI hai| dekhiye : vinaya prasaMga para zreNika rAjA kA prabaMdha rAjagRha nagara meM zreNika rAjA rAjya karatA thA / eka bAra zrI vIra prabhu ke muMha se satIpana kI parIkSA ke liye usane prasanna ho kara celaNA rAnI se kahA ki "he priyA ! anya rAniyoM se adhika sundara mahala maiM tere liye banavAnA cAhatA hU~ so batalA kI kaisA banavAU~ ?" celaNAne uttara diyA ki "he svAmI! mere liye eka staMbhavAlA prAsAda banavAiye / " yaha suna kara rAjAne eka staMbhavAlA mahala banavAne ke liye abhayakumAra ko AjJA dii| abhayakumArane sutAroM ko bulA kara hukma diyA / sutAra aise mahala ke yogya kASTha araNya meM cAroM ora DhUMDhane lage / vahAM unhoMne eka moTe dhar3avAlA vRkSa dekha kara vicAra kiyA ki "sacamuca yaha vRkSa kisI devatA se adhiSThita honA cAhiye, ataH ina ko kATane se pUrva apane svAmI ko koI vighna na ho jisa ke liye unhoMne usake adhiSThAyaka Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 124 : zrI upadezaprAsAda bhASAntaraH deva ko uddeza kara usakI ArAdhanA ke liye upavAsa kiyA aura gaMdha, dhUpa tathA puSpAdika se usakI pUjA kara apane ghara cale gye| yaha dekha kara usa vRkSa kA adhiSThAyaka deva apane sthAna ke bhaMga hone kI AzaMkA se bhayabhIta ho kara abhayakumAra ke samIpa jA kara bolA ki " he maMtrI! maiM sarva RtuoM ke phala puSpoM se yukta sundara nandana vana sadRza bAga banA kara, ghumanevAlA prAkAra banA usake bIca meM eka staMbhavAlA mahala tumhAre liye nirmita kara dUMgA parantu tuma mere nivAsasthAnarUpa usa vRkSa ko kATane kI AjJA mata denA / " yaha suna kara abhayakumArane usakI prArthanA svIkAra kI aura usa adbhUta zaktivAle vyantarane tatkAla apane kathanAnusAra mahala banA diyA / rAjA kI AjJA se celaNA devI usa mahala meM raha kara panadraha meM rahanevAlI lakSmI ke samAna nirantara lIlA karane lgii| eka vAra usa nagara meM rahenevAle kisI cAMDAla kI garbhiNI strI ko akAla meM kerI khAne kA dohada huaa| usane usake pati ko kerI lAne ko kahA / usane uttara diyA ki-isa Rtu meM kerI nahIM mila sakatI phira kahAM se lA kara dU~ ? strIne kahAM ki-celaNA rAnI ke udyAna meM sarva RtuoM ke phala evaM puSpa haiM isaliye vahAM se lAkara deN| cAMDAlane uttara diyA ki-usa vana meM rAjA kA bahuta bandobasta hai parantu kisI upAya se laauNgaa| cANDAla rAtri Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 13 : : 125 : 1 ke samaya usa udyAna ke samIpa jAkara usake prAkAra ke bAhara khar3A rahA aura avanAminI vidyAdvArA AmravRkSa kI zAkhA ko nIce jhukA kara usa para kI keriyeM tor3a lI aura unnAminI vidyAdvArA vApIsa usakI zAkhA ko U~cI uThA jaise kI taisI karadI | isa prakAra usane usakI strI kA dohada pUrNa kiyA / isa prakAra keriyoM ke le lene se vaha Amra rahita ho gayA / savera meM udyAnarakSakane usa Amra ko keriyoM rahita dekha kara usakA hAla rAjA se nivedana kiyA / rAjAne abhaya ko bulA kara kahAM ki - jinameM aisI zakti ho vaha antaHpura meM bhI praveza kyoM na kara sake ? ataH usa cora ko sAta dina meM pakar3a lAo, anyathA usa cora kA daNDa tumheM bhoganA pdd'egaa| rAjA kI AjJA aMgIkAra kara abhayakumAra rAtadina nagara meM ghUmane lagA parantu cora hAtha nahIM AyA / anta meM sAtavI rAtrI ko kisI naTa kA khela dekhane ke liye juArI, strIlaMpaTa, cora aura mAMsalubdhaka eka sthAna para ekatrita hue the, abhayakumAra bhI vahAM jA pahuMcA / naTa ke Ane meM kucha dera bAkI thI isa liye abhayakumArane saba logoM se kahA ki - bhAiyoM ! jaba taka naTa nahIM Aye taba taka maiM eka bAta kahatA hU~ so suno vasantapura meM eka jIrNa nAmaka nirdhana vaNika rahatA thA / usake eka putrI thI / vaha yuvA ho gaI phira bhI usako koI yogya vara nahIM mIlA isa liye yogya vara kI prApti ke liye Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 126 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vaha kAmadeva kI pUjA karane lgii| eka bAra vaha kumArI cupa ke puSpa lene ke liye udyAna meM gaI / udyAnarakSakane use puSpoM kI corI karate hue pakar3a liyA, kintu usake ati sundara svarUpa ko dekha kara udyAnapAlaka usa para mohita ho gayA aura usase kAmakrIr3A ke liye prArthanA kI, isa para vaha kumArI bolI ki-maiM abhI avivAhitA hU~, isase sparza karane ayogya huuN| kahA bhI hai kiaspRzA gotrajA varSAdhikA pravrajitA tathA / nASTau gamyAH kumArI ca, mitrarAjagurustriyaH // 1 // bhAvArtha:-aspRzA ( cAMDAla Adi asparya jAti kI), eka gotravAlI, bar3I AyuvAlI, dIkSita, kumArI, mitra kI strI, rAjA kI strI aura guru kI strI-ye ATha prakAra kI striye agamya haiM arthAt parapuruSoM kA inako sparza karanA hI ayogya hai| ____ yaha suna kara mAlI ne usase kahA ki jaba terA vivAha ho taba tU prathama mere pAsa AnA svIkAra kare to maiM isa samaya tujha ko chor3a zakatA huuN| yaha zarta maMjUra kara vaha usa ke ghara lauTa gaI / kucha dina bAda usa kanyA kA vivAha eka yogya pati ke sAtha ho gyaa| prathama rAtri ko hI usane ekAnta meM usake pati se mAlI ke sAtha kiye hue vAde kA hAla kahA / yaha suna kara usake patine vicAra kiyA ki Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 13: : 127 : "aho ! yaha strI satyapratijJa jAna par3atI hai|" yaha soca kara usane usako AjJA dI / AjJA pAkara vaha strI maNi, motI aura svarNa ke alaMkAra tathA uttama vastra pahana ghara ke bAhara nikala udyAna kI tarapha calI / mArga meM usako coroM ne AdherA aura usako sarva vastra tathA AbhUSaNa utAra kara de dene ko kahA, isa para usane apanA saba vRttAnta unako sunA kara kahA ki "he bhAiyoM ! maiM abhI jAkara vApIsa AtI hU~ usa samaya tumheM kahane anusAra karuMgI, abhI to jAne do|" yaha suna kara coroMne use jAne diyaa| Age bar3ha kara eka kSudhApIDita rAkSasane usako dekha kara rokA / usako bhI cora ke samAna satya vRttAnta sunA kara pIchA lauTane kA vacana de kara mAlI ke pAsa phuNciiN| mAlI ko kahA kimaine tere ko pahale vacana diyA thA isa se usako pUrA karane ke liye Aja vivAhita hone se tere pAsa AI huuN| yaha suna kara mAlIne vicAra kiyA ki 'aho ! yaha kaisI satyapratijJa hai ? ' aisA vicAra kara usako apanI bahana banA kara vastrAdi se sanmAna kara vApIsa lauttaaii| phira vApIsa lauTate samaya usane rAkSasa ke pAsa jA kara usake pUchane para mAlI kA unako bahana banAnA va vastrAdi dene kA sarva vRttAnta kahA / jisa ko suna kara rAkSasane socA ki " aho! kyA maiM mAlI se bhI adhama hU~?" aisA vicAra kara usako mukta kiyaa| vahAM se cala kara vaha usa Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 128 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kI vATa jote rAha meM baiThe hue coroM ke pAsa AI / coroM ne pUchane para usane mAlI tathA rAkSasa ke sAtha honevAle saba hakIkata batalAI / jise suna kara unhoMne kahA ki " aho ! kyA hama una donoM se bhI adhama kahalAyegeM ? " aisA vicAra kara unhoMne bhI usako bahana ke samAna samajha kara usakA sanmAna kara jAne kI AjJA dI / phira ghara A kara usane yaha saba hAla usake pati se kahA / yaha suna kara vaha bhI atyanta Anandita huA aura usake sAtha sukhapUrvaka jIvana vyatIta karane lagA / isa prakAra kathA kaha kara abhaya maMtrIne saba se pUchA ki " he bhAiyoM ! batalAoM ki usa strI kA pati cora, rAkSasa aura mAlI ina cAroM meM se kisane duSkara kAma kiyA ?" abhayakumAra ke prazna ke uttara meM jo strI ke irSyAlu the unhoMne kahA ki " he maMtrI ! apanI navavivAhitA sundara yuvA strI ko mAlI ke pAsa jAne kI jisa patine AjJA dI usane bahuta duSkara kArya kiyA haiM / " jo kSudhAtura the unhone kahA ki " rAkSasane bhUkhe hone para bhI usako jAne kI AjJA dI ataH rAkSasane bahuta duSkara kArya kiyA / " laMpaTa puruSoMne kahA ki " aisI svarUpavAna strI ko jaisI kI taisI vApasa jAne diyA usa mAlIne bahuta duSkara kArya kiyA / " anta meM Amraphala ke coranevAle cANDAlane una coroM kI prazaMsA kI / yaha suna kara abhayakumAra maMtrIne turanta hI usa cANDAla ko pakar3a liyA / phira Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 13: : 129 : usako dabA kara keriyoM ke corane ke bAre meM puuchaa| caMDAlane strI kA dohada pUrNa karane ke liye vidyA kI sahAyatA se keriyoM kA lenA svIkAra kiyaa| usa cAMDAla ko rAjA ke pAsa lejAkara abhayakumArane usakA saba vRttAnta kahA / isa para rAjAne usakA vadha karane kI AjJA dii| isa para abhayakumArana kahA ki-he svAmI ! isake pAsa se pahale donoM apUrva vidyA grahaNa karo, phira jaisA yogya pratIta ho vaisA krnaa| kyoMkibAlAdapi hitaM grAhyamamedhyAdapi kAJcanam / nIcAdapyuttamA vidyA, strIratnaM duSkulAdapi // 1 // bhAvArtha:-bAlaka se bhI hitavacana grahaNa karanA, azuci meM se bhI kAMcana kA le lenA, nIca puruSoM se bhI uttama vidyA grahaNa karanA aura nIca kula se bhI strIratna kA le lenA nItizAstra kA kathana hai| abhayakumAra ke isa prakAra kahane para zreNika rAjA siMhAsana para baiThe baiThe usa cANDAla ko usake sAmane nIce biThA kara usake pAsa se avanAminI aura unnAminI vidyA sikhane lage parantu bAra bAra batalAne para bhI vaha vidyA rAjA ko hRdayaMgama nahIM huii| isa para rAjAne krodhita hokara kahA ki-are cAMDAla ! mujhe vidyA dene meM tUM khoTAI Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . : 130 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : karatA hai| aisA kaha kara usakA tiraskAra karane lge| yaha dekha kara abhayakumArane kahA ki-he svAmI! yadi vidyA grahaNa karanI ho to isako siMhAsana para biThA kara Apa hAtha jor3a kara pRthvI para isake sanmukha baiThiye taba vidyA prApta ho skegii| yaha suna kara rAjAne vaisA hI kiyA ki zIghra hI mAno hRdaya meM aMkita ho usa prakAra donoM vidyAyeM dRr3ha ho gii| pazcAt vidyAguru honese usa cAMDAla ko abhayakumArane rAjA dvArA mukta kraayaa| ___ isa kathA se vinaya hI sarvatra phaladAyI hai aisA samajha kara vinayapUrvaka zruta kA adhyayana Adi karanA cAhiye / ityabdadinaparimitopadezaprAsAdagraMthasya vRttau prathamastaMbhe trayodazaM vyAkhyAnam // 13 // vyAkhyAna 14 vaaN| avinaya kA phala anvaya se vinaya kA svarUpa kaha kara aba vyatireka se usakA vyAkhyAna karate haiN| prakRtyA durvinItAtmA, gurUkte pratikUladhIH / saMsArasAgare mano, vineyaH kUlavAlakaH // 1 // bhAvArtha:-prakRti se hI avinayavAna (uddhata) aura Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 14 : : 131 : guru ke vacana se viparIta vartana karanevAlA kUlavAlaka sAdhu saMsArasAgara meM DUba gayA jisakA dRSTAnta isa prakAra hai kUlavAlaka kA dRSTAnta kisI AcArya ke eka avinayI ziSya thA / unako yadi AcArya zikSA dete yA tAr3anA karate to vaha una para krodhita hotA thA / eka bAra AcArya usa ziSya ko sAtha le kara ujjayaMta ( giranAra ) giri kI yAtrA karane ko gaye / vahAM vaha ziSya yAtrAlu striyoM ko kudRSTi se dekhane lagA / yaha dekha kara gurune usako aisA karane se manA kiyA isa para vaha una para kopAyamAna huA aura yAtrA kara lauTane para unake pIche raha kara unako mArane ke liye usa duSTa ziSyane guru para eka bar3A patthara lar3akA diyA parantu vaha patthara guru ke donoM pairoM ke bIca meM ho kara nikala gayA / usake isa duSTa kRtya ko dekha kara gurune use zApa diyA ki - he durAtmA ! terA strI se vinAza hogaa| yaha suna kara usane aise sthAna para nivAsa karanA nizcaya kiyA ki jahAM para khiyeM na ho ki jisa se guru kA zApa mithyA siddha ho / vaha kisI nadI ke agrabhAga meM barAna hisse meM jA kara AtApanA lene lagA | usake ugra tapa ke prabhAva se usa nadIne usakI ora bahanA baMdha kara dUsarI ora bahanA Arambha kiyA isa liye logoMne usa sAdhu kA nAma kUlavAlaka rakkhA / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 132 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : rAjagRha nagarI ke rAjA zreNikane devatAoM dvArA dI huI divya kuNDala kI jor3I, aThAraha cakra (sera ) kA hAra aura divya vastroM sahita secanaka hAthI bhI apane putra halla villa ko de diyA / isa se krodhita ho kara kUNikane kucha prapaMca kara usake pitA zreNika ko kASTha ke pAMjare meM bandI banA diyA / rAjA ke paralokavAsa hone ke kucha dina bAda kUNikane naI campApurI nAmaka purI basA kara usameM usake kAla mahAkAla Adi dasa bhAiyoM sahita rahane lgaa| bAda meM usakI rAnI padmAvatI ke sadaiva ke Agraha se prerita ho kara usane halavilla se hAra Adi cAroM vastuoM kI yAcanA kI / isa para una donoM buddhimAn bhAiyoMne yaha vicAra kara ki " yaha yAcanA anartha kA mUla hai " apanI saba vastuoM ko le kara rAtri ke samaya cupake se vahAM se nikala kara unake mAtAmaha ceTaka rAjA ke pAsa vizAlA nagarI meM jA kara rahane lage / kUNika ko isa kI sUcanA milane para usane dUta bheja kara ceTaka rAjA ko kahalAyA ki " halla villa ko pIchA hamAre sipUrda karo " ceTaka rAjAne uttara diyA ki " zaraNAgata dohitroM ko maiM kisa prakAra soMpuM ?" dUtane jaba yaha saMdezA kRNika rAjA ke pAsa pahuMcAyA to vaha atyanta krodhita ho kara tIna karor3a subhaToM kI sainA sahita apane sadRza balavAna kAla mahAkAla Adi dazoM bhAiyoM ko sAtha le kara ceTaka rAjA para car3hAI karane Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 14 : : 133 : ko prayANa kiyaa| ceTaka rAjAne bhI usake sAmanta aThAraha rAjAoM sahita kUNika kA sAmanA kiyaa| donoM meM paraspara dhamAzAna yuddha huaa| prathama divasa ke yuddha meM hI ceTaka rAjAne devatAoM dvArA diye hue amogha bANadvArA kAlakumAra ko yamapurI meM bheja diyA aura donoM lazkaroM meM yuddha banda ho gyaa| isa prakAra dasa dina meM kuNika ke dazoM bhAiyoM ko ceTakane mAra ddaalaa| ceTaka rAjA ko pratyeka dina eka hI bANa chor3ane kA niyama thA / apane dazoM bhAiyoM kA mArA jAnA dekha kara zokasAgara meM nimagna hue kuNika ceTaka rAjA ko durjaya mAna kara ahama tapa dvArA saudharmendra aura camarendra kI ArAdhanA karane lagA / ataH una dono indroMne A kara kaNika se kahA ki "ceTaka rAjA jainadharmI hone se hamArA sAdharmI hai, isa liye usako hama nahIM mAra sakate, parantu tere deha kI rakSA karegeM / " bAda meM camarendrane usako mahAzilAkaMTaka aura rathamuzala nAmaka do saMgrAma diye arthAt do prakAra ke yuddha sikhAye / unameM se pahale saMgrAma meM yadi zatrudala meM eka kaMkara DAlA ho to vaha eka bar3I zilA samAna ho kara zatru kA nAza karatA aura eka kAMTA DAlA ho to vaha zastrarUpa ho kara nAza karatA thA / usa saMgrAmadvArA kRNikane eka divasa meM cer3A rAjA ke corAsI lAkha subhaToM kA vinAza kiyaa| dUsare dina channu lAkha yoddhAoM kA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 134 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : " vinAza kiyA / isa se trAhIta ho kara tIsare dina cer3A rAjAne zrAvaka dharma meM dRr3ha, nirantara chaTTha tapa ke karanevAle aura mahAparAkramI nAga sArathI ke putra varuNa nAmaka apane senApati ko kahA ki " he vIra ! Aja to tU saceta ho kara yuddha kara / svAmI kI AjJA svIkAra kara varuNa senApati kUNika ke sainya ke sAtha laDAI meM juja gayA / bhavitavyatAvaza kUNika ke sainApatine varuNa ko bANa dvArA marmasthAna meM vedhita kiyA jisa se varuNane apane ratha ko do tIna paga pIche kI ora haTA kara tIvra bANa dvArA usa senApati ko mAra girAyA / phira zIghra hI vaha varuNa yuddha bhUmi se nikala dUra jA kara, darbha kA saMthArA banA usa para baiTha kara, AlocanA pratikramaNa kara, samAdhipUrvaka mRtyu prApta kara aruNAbha nAmaka vimAna meM cAra palyopama ke AyuSyavAlA deva huaa| vahAM se cava kara vaha varuNa kA jIva mahAvideha 1 meM utpanna ho kara mokSapada ko prApta karegA / ( varuNa kA savistara caritra zrIbhagavatI sUtra se jAnA jA sakatA hai ) varuNa ke jAne para ceTaka rAjAne kUNika para bANa pheMkA parantu kUNika ke zarIra para indrane vajra kA kavaca rakhA thA isase vaha bANa usase TakarA kara bhUmi para gira par3A / cer3ArAjA kI eka hI bANa pheMkane kI pratijJA hone se usane phira dUsarA bANa nahIM chodd'aa| dUsare dina phira usane bANa pheMkA to vaha bhI niSphala gayA / isase cer3A Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 14: : 135 : rAjAne apane amogha bANadvArA bhI kUNika ko ajaya jAna kara pIchA lauTa gayA aura vizAlA nagarI meM praveza kara daravAje banda karA diye / isa para kUNikane usa nagarI ke * cAroM ora gherA DAla diyaa| rAtri ke samaya meM halla aura vihalla secanaka hAthI para Arur3ha hokara nagara se bAhara nikale aura gupta rIti se kuNika ke sainya meM praveza kara usa sainA kA vinAza karane lage / isa prakAra pratyeka dina apane sainya kA nAza hotA dekha kara kUNikane apane sainya ke cAroM ora eka khAI khudavAI aura usameM gupta rUpa se khera ke aMgAre bharavA diye / halla vihalla ko isakA patA nahIM hone se sadaiva ke niyamAnusAra ve rAtrI ke samaya meM secanaka hAthI para Arur3ha hokara sainya ke samIpa Ape / khAI ke samIpa Ane para hAthIne vibhaMgajJAna se jalate hue aMgAre kI gupta khAI ko dekha kara " ina halla vihalla kA vinAza na ho" isa hetu se eka kadama bhI Age nahIM bar3hA / yaha dekha kara una donoM bhAiyo ne aMkuzadvArA usa para prahAra kara kahA ki "he duSTa hAthI ! AjatU pratikUla AcaraNa karatA hai jo tere liye ayogya hai|" yaha suna kara una dono ko usakI pITha se bhUmi para utAra kara vaha hAthI khAI meM kUda par3A / usa khAI ke andara kI agni ke tApa se bhasma hokara mRtyu ko prApta kara vaha hAthI prathama svarga meM devatA huaa| isa prakAra hAthI ko marA jAna Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 136 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kara donoM bhAI khedita hokara vicAra karane lage ki "aho! hama isa pazu se bhI adhama haiM ki jisase isake jitanA bhI hama na jAna sakeM, khaira parantu aba hama isa bhayaMkara pApa se kisa prakAra mukta hoge ?" isa prakAra vicAra karate hue una donoM ko vairAgya utpanna huaa| isase zAsanadevane unako turanta hI uThA kara zrIvIraprabhu ke pAsa lAkara khar3A kiyA / una donoMne bhagavaMta ke pAsa dIkSA grahaNa kI aura anukrama se tapasyA kara donoM bhAI sarvArthasiddha vimAna meM devatA hue / isa ora kUNikarAjAne mana meM aisI pratijJA kI ki "yadi maiM apane tIkSNa bANoMdvArA vizAlAnagarI kA tahasanahasa na kara sakU~gA to agni meM praveza kara apane Apako bhasma kara dNgaa|" aisI kaThina pratijJA karane para bhI jaba vaha vizAlAnagarI ko jIta na sakA to vaha atyanta duHkhI huaa| ___ isa samaya guru kI AjJA kA bhaMga karanevAlA kUlabAlaka muni jo nadI ke kinAre AtApanA le rahA thA usa para kopita huI zAsanadevIne AkAza meM raha kara kUNika se kahA ki " yadi mAgadhikA nAmaka gaNikA kUlavAlaka muni ko cAritra bhraSTa kara lAve to usakI sahAyatA se azokacandra ( kUNika ) rAjA vizAlA nagarI ko jIta sakemA / usake binA vaha nagarI nahIM jItI jA skegii|" yaha suna kara rAjAne mAgadhikA gaNikA ko bulA kara satkArapUrvaka kUlabAlaka ko bhraSTa kara lAne ko kahA / yaha bAta aMgIkAra kara Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 14 : : 137 : kapaTa se zrAvikA veSa pahana kara mAgadhikA nadIkinAre khar3e hue usa muni ke pAsa pahu~cI / muni ko vaMdanA kara vaha boli ki " he munirAja ! sthAna sthAna para caityoM tathA muniyoM ko vandanA kara mere bhojana karane kA niyama hai / Aja ApakA yahAM honA suna kara maiM yahA vandanA karane ke liye AI hU~, ataH he munirAja ! nirdoSa anna-jala grahaNa kara mujhe kRtArtha kIjiye / " aisA kaha kara usane nepAlA ke cUrNa se mizrita sundara modaka usako bahorAyA, jisake khAne se usako zIghra hI atisAra kI vyAdhine AgherA / isase usane anya choTI choTI bAlagaNikAoM ke dvArA usakI vaiyAvacca karAI ki jisase vaha muni alpa samaya meM hI cAritra se bhraSTa hokara usake AdhIna ho gayA / phira vaha gaNikA usako lekara kUNika ke pAsa AI / kUNika ne kUlavAlaka se kahA ki-isa vizAlAnagarI ko jItane kA upAya karo / kUNika kA vacana svIkAra kara vaha vizAlAnagarI meM gyaa| vahAM sarvatra bhramaNa karate hue eka sthAna para usane munisuvratasvAmI kA stUpa dekha kara vicAra kiyAki isa stUpa ke prabhAva se isa purI ko koI nahIM jIta sakatA hai, isa liye sarvaprathama isake bhaMga karane kA koI upAya DhUMDhanA cAhiye / aisA vicAra kara grAma meM idharaudhara phirane lgaa| usako dekha kara puravAsiyoMne usase pUchA ki-he muni ! isa nagarI kA upadrava kaba zAnta hogA ? isa para usane uttara diyA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 138: zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ki-jaba tuma isa stUpa ko ukhAr3a kara pheMka doge taba tumhArA upadrava dUra ho jaaygaa| usakI bAta para vizvAsa kara puravAsI usa stUpa ko ukher3ane lage aura unake bhI vizvAsa ko aura bhI adhika dRr3ha karane ke liye usa duSTa sAdhune kuNika ko kaha kara usakI sainya ko do koza dUra haTA diyaa| yaha dekha kara logoM ko muni ke vAkya para vizvAsa ho gayA isa liye unhoMne kUrmazilA paryata saba khoda DAlA aura kRNika ke gherA DAle jAneke samaya ke bAda Aja puravAsiyoMne bAraha varSa ke pazcAt phira se nagara ke daravAje khola diye kyoM ki kUNika to kapaTa se dUra calA gayA thA / daravAjoM ke khole jAne kI sUcanA pAkara kUNika rAjAne Akara nagarI para ghAvA kiyA aura nAgarikoM ko naSTabhraSTa kara diyaa| usa samaya bhI mahAn yuddha huaa| kUNika aura cer3A rAjA ke yuddha ke samAna yuddha isa avasarpiNI meM to dUsarA koI nahIM huaa| isa lar3AI meM eka karor3a aura assI lAkha subhaTa kheta rahe / unameM se dasa hajAra subhaTa mara kara eka hI machalI ke udara meM utpanna hue, eka devaloka meM gayA, eka UMca kula meM utpanna huA aura anya saba narakagati tathA tiryaggati meM utpanna hue| phira ceTakarAjA nagarI bAhara nikalA usa samaya kRNika ne usase kahA ki-pUjya mAtAmaha ! mujhe AjJA dIjiye, maiM ApakA putra hUM, maiM kyA karU~ ? ceTakane uttara diyA ki Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 14 : : 139 : " he dauhitra ( laDakI kA lar3akA ) ! eka kSaNa bhara khar3A raha, maiM abhI isa bAva meM snAna kara AtA hUM / " aisA kaha kara ceTakarAjAne bAva meM jA, lohe kI mUrti ko gardana meM bAMdha kara samAdhi meM tatpara hokara bAva meM kUda par3e / usI samaya dharaNendrane usako uThA liyA aura apane bhuvana (pAtAla) meM le gyaa| vahAM ceTakarAjAne anazanadvArA kAladharma prApta kara sahasrAra devaloka meM indra ke sAmAnika devatA hue / phira ceTakarAjA kA dauhitra sujyeSThA kA putra satyaki jo vidyAdhara thA vahAM Akara samagra nagarI ke logoM ko nIlavaMta parvata para le gayA / phira kUNika rAjA bhI apanI pratijJA pUrNa kara usakI rAjadhAnI ko lauTa gayA / kUlavAlaka bhI devaguru kI AzAtanA karane se aura mAgadhikA gaNikA ke saMga se aneka pApakarma kara durgati meM gayA / he bhavya prANiyo ! yadi tumako mokSasukha prApti kI abhilASA ho to kUlavAlaka sAdhu kA ati duranta caritra par3ha kara mahAviSama viSa samAna gurumahArAja kI AzAtanA kA tyAga karanA / ityabdadina parimitopadezaprAsAdavRttau prathama staMbhe caturdazaM vyAkhyAnam // 14 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 140 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : __ vyAkhyAna 15 vAM cothA tIna zuddhi nAmaka dvAra ke viSaya meM manovAkAyasaMzuddhiH, samyaktvazodhanI bhavet / tatrAdau manasaHzuddhiH, satyaM jinamataM muNet // 1 // ___bhAvArtha:-mana, vacana aura kAyA kI zuddhi samya tva kA zodhana (zuddha) karanevAlI hotI hai| usameM se pahila mana kI zuddhi karanA arthAt jinamata ko satya mAnanA caahiye| "jinamata " arthAta jinezvara prarUpela samagra padArthoM ke bhAva ko pragaTa karanevAlA dvAdazAMgIrUpa zAstra usako satya mAnanA aura anya sarva laukika paratIrthI zAstra-darzana asAra hai aisA samajhanA isako manaHzuddhi kahate haiM / manaHzuddhi para jayasenA kA dRSTAnta ujjayinI nagarI meM saMgrAmazUra nAmaka rAjA rAjya karatA thA / usa nagarI meM vRSabha nAmaka eka zreSThi rahatA thA jisake jayasenA nAmaka strI thii| vaha samakitavaMta tathA pativratA thii| usakI kAphI Ayu hone para bhI usake koI santAna nahI huI to eka bAra usane usake pati se kahA ki-he svAmin ! saMtati ke liye tuma eka aura vivAha Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 15 : : 141 : karo kyoM ki putra rahita apanA kula zobhAyamAna nahIM hotaa| kahA bhI hai ki yatra no svajanasaMgatiruccaiyaMtra no laghulaghUni zini / yatra nAsti guNagauravacintA, hanta tAnyapi gRhANyagrahANi // 1 // bhAvArtha:-jisa ke ghara para svajana ekatrita ho kara nahIM baiThate arthAt svajanoM kI saMgati nahIM, jisa ghara meM choTe choTe bAlaka krIr3A nahIM karate aura jisa ghara meM guNa ke gauravapana kA cintavana nahIM hotA ve ghara ghara kI ginatI meM nahIM haiN| yaha suna kara zreSThIne kahA ki-he priyA ! terA kahanA satya hai parantuM mere citta meM viSayasukha kI bilakula amilASA nahIM hai / ise usane kahA ki-he svAmI ! viSayasukha ke liye vivAha nahIM karanA to ThIka hai parantu santAna ke liye phira se vivAha karanA koI burI bAta nahIM hai / yaha suna kara zreSThI mauna rahA / isa liye jayasenAne svayaM khoja kara kisI zreSThI kI guNasundarI nAmaka kanyA kI yAcanA kii| yAcanA kara usake sAtha usake pati kA vivAha karA diyaa| phira zanaiH 2 jayasenAne ghara kA sarva kAryabhAra Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 142 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : guNasundarI ko saupa kara vaha dharma ArAdhanAmeM tatpara ho gii| kucha samaya bAda guNasundarIne eka putra kA prasava kiyaa| eka bAra guNasundarI kI mAtA baMdhuzrIne putrI se pUchA ki " he putrI! tere pati ke ghara meM tU sukhI to haiM ?" guNasundarIne uttara diyA " he mAtA ! mujhe zoka para vivAha kara phira mere sukha kI kyA bAta pUchatI ho ? prathama sira muMDA kara phira nakSatra kA kyA pUchanA? aura pAnI pI lene ke pazcAt ghara kA kyA pUchanA hai ? mujhe to pati ke ghara para eka kSaNamAtra kA bhI sukha nahIM hai| merA pati to merI zoka para hI Asakta hai|" baMdhuzrIne kahA ki-" he putrI! jo vaha terI zoka rAga se tathA kalA se aise vRddha pati ko bhI sahana karatI hai, khuza karatI hai to phira dUsaroM kI to bAta hI kyA karanA ? jahAM sATha sATha varSa ke bar3e hAthiyoM ko vAyu uchAla de, vahAM gAyoM kI to ginatI hI kyA ? aura macchara Adi kI to bAta hI karanA ? tisa para bhI he putrI ! tU zAnti rakha / terI zoka ke vinAza kA maiM kucha na kucha upAya avazya karUMgI / tU abhI to ghara calI jaa|" __eka vAra sAkSAt rudra( ziva ) kI mUrti ke samAna kisI kApAlika ko dekha kara baMdhuzrIne apane kArya sAdhanA ke irAde se usako aneka rasa saMyukta bhojana kraayaa| kahA bhI hai ki: Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 15 : : 143 : kAryArthI bhajate loko, na kazcit kasyacit priyH| vatsaHkSIrakSayaM dRSTvA, parityajati mAtaram // 1 // bhAvArtha:-loga kisI na kisI svArtha se hI dUsare ko cAhate haiM parantu svabhAva se koI kisI ko priya nahIM hotaa| vAchar3A bhI dUdha nahIM rahane para apanI mAtA gAya. ko tyAga detA hai| phira vaha yogI bhI sadaiva bhikSA ke liye vahAM Ane lagA aura baMdhuzrI bhI sadaiva unako naI naI bhikSA dene lgii| eka bAra pratyupakAra karane ke liye yogIne usako kahA ki " hai mAtA! tere ko koI kAma ho to mujha se kahe ki maiM khuzIpUrvaka kruuN|" yaha suna kara baMdhuzrIne gad gad kaMTha se usakI putrI kA duHkha usase kahA / isa para yogIne uttara diyA ki " he mAtA ! yadi maiM jayasenA kA vinAza kara mero bahina guNasundarI ko sukhI na karU~ to maiM agni meM praveza kara apane Apa ko jalA duuNgaa|" aisI pratijJA kara vaha usake Azrama ko calA gyaa| kRSNacaturdazI kI rAtrI ko usa yogIne smazAna meM eka murdA lAkara usakI pUjA kI aura vaitAlI vidyA kA jApa kara usa murde meM vaitAlI ko pratyakSa karAyA arthAt praveza kraayaa| isa para usa vaitAlIne kahA ki "he yogI! Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 144 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : jo kAma ho so kho| " yogIne uttara diyA ki " he mahAvidyA!jayasenA ko mAra ddaal|" yaha suna kara vaha vaitAlI yogI kA vacana svIkAra kara jayasenA ke pAsa pahuMcI to usane vahAM jayasenA ko samyak prakAra se nizcala citta se kAyotsarga meM sthita paayaa| isaliye vaha vaitAlI dharma kI mahimA se dveSarahita hokara jayasenA kI pradakSiNA kara pIchI smazAna ko lauTa gaI / usako vikarAla svarUpa meM AtI dekha kara vaha yogI bhaya ke mAre bhaga gyaa| dUsare dina phira yogIne usI prakAra vaitAlI vidyA ko bhejaa| usa samaya bhI vaha vidyA jayasenA kA kucha bhI aniSTa nahIM kara sakI aura aTTahAsya karatI huI vApasa lauTa gaI / isa prakAra yogIne usako tIna bAra bhejA lekina tIna hI bAra asaphala hokara vApasa lauTa aaii| cothI bAra khuda ke maraNa ke bhaya se hI yogIne kahA ki "he devI! donoM meM se jo duSTa ho usIko mAra ddaalo|" yaha suna kara devI jayasenA ke pAsa pahuMcI parantu usako devaguru kI bhakti meM tatpara dekha kara yahAM se vApasa lauTa gaI / lauTate samaya ghara ke bAhara kAyaciMtA ke liye nikalI huI pramAdI guNasundarI ko usane dekhA isa liye usako khaDga dvArA mAra kara devI smazAna ko lauTI aura yogI kI AjJA le kara svasthAna ko calI gii| thor3I dera bAda jayasenA kAyotsarga pAra kara bAhara nikalI to vahAM guNasundarI ko marI huI dekha kara vaha vicArane lagI ki-aho! Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 15..... . : 145 : pUrva ke kisI azubha karma ke udaya se mere sira para yaha kalaMka AvegA" aisA vicAra kara usa upadrava kI zAnti ke liye usane phira kAyotsarga kiyaa| prAtaHkAla guNasundarI kI mAtA baMdhuzrI yaha jAnane kI utsuka ho kara ki rAtri ko kyA huA satI guNasundarI ke ghara para aaii| vahAM guNasundarI ko hI marI huI dekha kara usane cillA kara rAjAse pukAra kiyA ki "he rAjA! merI putrI ko usakI zokya jayasenAne zokyapana ke dveSa se mAra DAlA hai|" yaha suna kara rAjAne krodhita ho kara jayasenA ko apane pAsa bulA kara pUchA lekina jayasenAne kucha bhI uttara nahIM diyA / isI bIca meM zAsanadevI kI preraNA se vaha yogI hI nagara meM pukAratA pukAratA akasmAt rAjasabhA meM AyA aura apanA bhayaMkara rUpa prakaTa kara bolA ki "nirdoSa jayasenA ko chor3a kara duSTa guNasundarI ko maiMne hI mahAvidyAdvArA maravAyA hai|" aisA kaha kara usake viSaya meM saba vRttAnta rAjA se nivedita kiyA / usa samaya zAsanadevatAne bhI jayasenA para puSpavRSTi kii| rAjAne baMdhuzrI kA hI duSTa honA nizcaya kara usako nirvAsita kara diyaa| tatpazcAt rAjAne jayasenA se pUchA ki " he guNazAlI bahina ! saMsAra meM kaunasA dharma sarvazreSTha hai ?." jayasenAne uttara diyA ki " syAdvAdayukta jaina dharma ke atirikta anya 10 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 146 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : sarva dharma ekAntavAdI tathA anekoM doSayukta hone se ArAdhanA karane yogya nahIM haiN|" phira rAjAne kahA ki " he zIlavaMtI ! gaMgA, prayAga Adi tIrthoM meM kaunasA tIrtha saMsAratAraka haiM ?" jayasenAne uttara diyA ki " he rAjA! loka meM ar3asaTha tIrtha kahalAte jAte haiM kintu ve saba Atma dharma kI puSTi karanevAle nahIM haiM / tIrtha to eka mAtra siddhAcala hI hai kyoM ki usa giri para kArtika zuklA pUrNimA ko zrI RSabhadeva ke putra drAvir3a aura vAlikhIla munine dasa karor3a sAdhuoM sahita mukti ko prApta kI hai / phAlguna zuklA dazamI ke dina nami aura vinami nAmaka munine do karor3a sAdhuoM sahita siddhapada ko prApta kiyA hai / phAlguna zuklA aSTamI ke dina zrI RSabhadevasvAmI navANu pUrva vakhata usa giri para Aye haiN| zrI zAMtinAthasvAmIne bhI usa para cAtu rmAsa kiyA thaa| usa samaya muniveSa tathA zrAvakaveSa ko milA kara sittara karor3a manuSyoMne siddhi prApta kI thii| dUsare tIrthakara zrIajitanAthasvAmI ke hAtha se dIkSita paMcANu hajAra sAdhuoMne usa parvata para cAturmAsa kiyA thaa| unameM se kArtika zuklA pUrNimA ke dina dasa hajAra sAdhuoMne kevalajJAna prApta kara mokSa prApta kiyA thaa| Asoja zuklA pUrNimA ko pAMca pAMDava vIsa karor3a sAdhuoM sahita siddha hue the| phAlguna zuklA terasa ke dina zAMva aura pradyumna kumArane sAr3he tIna karor3a sAdhuoM sahita muktipada ko prApta kiyA hai| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 15 : : 147 : zrIkAlasa(kAlika)munine eka hajAra sAdhuoM sahita,zrIsubhadramunine sAtaso muniyoM sahita,zrIrAmacandrane pAMca karor3a muniyoM sahita, zrIrAma ke bhrAtA bharatane tIna karor3a muniyoM sahita, tathA zrIvasudeva kI bahatara hajAra striyoM meM se petIsa hajAra striyoMne usI siddhagiri para siddhapada ko prApta kiyA hai aura anya seMtIsa hajAra striyoMne anya sthAna para siddhapada ko prApta kiyA hai / apitu devakI aura rohiNI nAmaka vasudeva kI striye to AgAmI kAla meM tIrthaMkara honevAlI hai / sukomala muni siMhanI ke kiye upasarga se kAladharma ko prApta kara paMgulagiri( siddhAcala kA eka hissA) para siddha hue haiM Adi ananta sAdhugaNoMne usa giri para siddhapada ko prApta kiyA hai aura kreNge| caitra zuklA pUrNimA ke dina usa giri para zrIpuMDarIka gaNadhara pAMca karor3a muniyoM sahita siddha hue hai, ataH he rAjA ! eka bAra zrIzatrujaya ke dekhane se ( yAtrA karane se) sarva tIrthoM kI yAtrA kA phala prApta hotA hai|" isa prakAra saba hAla suna kara rAjA Adi sarva logoMne zrI jainadharma ko tathA zrIsiddhAcala tIrtha ko svIkAra kiyA-usIko mAnane lge| phira rAjAne jayasenA ko bar3e utsavapUrvaka usake ghara bhejA / kucha samaya bAda jayasenAne pravrajyA grahaNa kara anukrama se tapasyA kara siddhapada ko prApta kiyA / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 148 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ____ " syAdvAda dharma ke vicAra meM hI citta rakhanevAlI tathA mithyAdarzana para lezamAtra bhI rAga nahIM rakhanevAlI jayasenAne mana kI zuddhi se anukrama se ananta sukhavAle mokSapada ko prApta kiyaa| isI prakAra he bhavya prANI ! tuma bhI manazuddhi ko dRr3ha karo ki jisase tumako bhI kalyANaparamparA prApta ho|" ityabdadinaparimitopadezaprAsAdagraMthasya vRttau prathamasthaMme paMcadazaM vyAkhyAnam // 15 // // prathamaH staMbhaH samAptaH // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........ ..00000000000000000 0000000 C hec0000smss00000.se F00000000 * dUsarA staMbha. -- -- vyAkhyAna 16 vAM manaHzuddhi ke viSaya meM manaHzuddhimabibhrANA, ye tapasyanti muktye| hitvA nAvaM bhujAbhyAM te, titIrSanti mhaarnnvm||1|| tadavazyaM manaHzuddhiH, kartavyA siddhimicchatA / bahvAmbhe'pi zuddhana, manasA mokSamApnute // 2 // . bhAvArtha:-manaHzuddhi rahita jo manuSya mukti ke liye tapasyA karate haiM veM mAnoM bahANa kA tyAga kara donoM hAthoM dvArA taira kara mahAsamudra ko pAra karane kI ceSTA karate haiM arthAt jaise samudra ko pAra karane ke liye naukA kI hI AvazyakatA hai isI prakAra isa sthAna para manaHzuddhi kI AvazyakatA hotI hai, ataH mokSArthI manuSya ko avazya manaHzuddhi karanA cAhiye kyoM ki atyanta AraMbhI hone para Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 150 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhI yadi mana kI zuddhi rakkhI ho to vaha avazya mokSa kI prApti kara sakatA hai| isa prasaMga para nimna likhita Ananda zrAvaka kA adhikAra upalabdha hai: Ananda zrAvaka kA dRSTAnta rAjagRha nagarI meM Ananda nAmaka eka kuTaMbI rahatA thaa| vaha eka bAra guNazIla nAmaka caitya meM zrI vIraprabhu kA Agamana suna kara apane kuTumba sahita pairoM cala kara kevalI ke Iza bhagavAna ke pAsa phuNcaa| prabhu ko vandanA kara anekAMta mata kA sthApana karanevAlI bANI ko sunane se usako pratibodha prApta huA, isase usane samakita sahita dezavirati grahaNa kii| usameM prathama dvividha, trividha kara sthUla jIvahiMsAdika pAMca aNuvrata grahaNa kiye| usake cothe vrata meM usakI strI ke atirikta anya sarva strIyoM kA tyAga kiyaa| pAMcaveM vrata meM apanI icchAnusAra dravya kA (parigraha kA ) pramANa kiyA ki-nakada dhana meM cAra karor3a sonAmahora nidhAna meM, cAra karor3a vyAja kamAne meM aura cAra karor3a vyApAra meM rakhanA, isase adhika nahIM rakhanA / dasa hajAra gAyoM kA gokula kahalAtA hai aise cAra gokula, eka hajAra gAr3iye, kRSi ke liye pAMcaso hala, aura svArI ke liye cAra bAhana rkkhe| isase adhika kA tyAga kiyaa| chaThe digavata Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 16 : : 151 : kA varNana Age ke vrata ke adhikAra meM kahA jaaygaa| sAtave vrata meM anantakAya, abhakSya aura pandraha karmAdAna kA tyAga kiyA / dAtuna meM jeThImadha ke kASTha ke atirikta anya kA tyAga kara kiyA / mardana ke liye zatapAka aura sahasrapAka tela ke atirikta anya tela kA tyAga kiyA / udvartana(pITThI) ke liye gehU~ aura upaleTa ke piSTa ke atirikta anya kA tyAga kiyA / snAna ke liye uSNa jala ke ATha miTTI ke ghar3o se adhika jala kA tyAga kiyaa| pahinane ke liye Upara aura nIce ke do vastroM ke atirikta anya ko tyAga kiyaa| vilepana meM candana, agara, karpUra aura kuMkuma Adi ke atirikta anya kA tyAga kiyaa| puSpoM meM puMDarIka kamala, tathA mAlatI ke puSpoM ke atirikta anya kA tyAga kiyA / alaMkAra meM nAmAMkita mudrA(aMguThI) tathA kAna ke do kuNDaloM ke atirikta anya kA tyAga kiyaa| dhUpa meM agara aura turuSka ( lobAna ) ke atirikta anya kA tyAga kiyaa| peya (pIne yogya) AhAra meM maga, canA Adi tala kara kiye hue athavA ghI meM tale hue zuddhatA se banAye hue pravAhI padArtha ke atirikta anya kA tyAga kiyaa| pakkAna meM ghevara aura zakara ke khAje, bhAta meM kalamazAlI ke cokhe, dAla meM muMga, ur3ada aura cane, ghI meM zaradaRtu meM nikAlA huA gAya kA ghI, zAka meM mIThI DoDI aura palavala, madhura padArtha meM palyaMka, anna meM bar3A, phala meM Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 152 : - zrI upadezaprAsAda bhASAntaraH kSIrAmalaka(mIThA AMbalA), jala meM AkAza se par3A huA pAnI, mukhavAsa meM jAyaphala, lavaMga, ilAyacI, kakola aura kapUra ina pAMca vastuoM se mizrita taMbola-itanI cijoM ko upayoga meM lAnA aura inake atirikta anya saba cijoM kA tyAga karanA nizcaya kiyaa| isa prakAra usane jinezvara ke bAraha vrata grahaNa kiye| ( anya vratoM kA svarUpa Age batalAyA jAyagA) phira navatattva kA svarUpa jAnakara vaha Ananda zrAvaka apane ghara Akara usakI zivAnandA nAmaka strI se kahane lage ki " he priyA ! maine Aja jainadharma aMgIkAra kiyA hai / tU bhI prabhu ke pAsa jAkara usa uttama dharma ko svIkAra kara / " yaha sunakara zivAnandA zIghra hI usakI sakhIyoM sahita prabhu ke pAsa gaI / jinendra ko vandanA kara dezanA zravaNa kara usane bhI zraddhApUrvaka zrAvakadharma aMgIkAra kiyaa| - isa prakAra dezavirati dharma ke pAlana karanemeM tatpara una dampatIne caudaha varSa vyatIta kiye| eka bAra madhyarAtri meM jAgRta huA Ananda zrAvaka dharmacintavana karane lagA ki "aho! merI Ayu rAgadveSa meM-pramAda meM bahuta vyatIta ho gaI hai / kahA bhI hai kilokaH pRcchati me vArtA, zarIre kuzalaM tv| kutaH kuzalamasmAkamAyuryAti dine dine // 1 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 16 : : 153 : " loga mujhe pUchate haiM ki tumhArA zarIra kuzala hai ? parantu zarIra kuzala kaise ho sakatA hai ? kyoMki dinaprati - dina AyuSya to kama hotI hI jAtI hai| " ataH aba maiM pramAda kA tyAga kara zrAvaka pratimA ko aMgIkAra kara yathAzakti usakA pAlana karuM / " aisA vicAra kara prAtaHkAla svakuTumba tathA jJAtivarga ko bulAkara unako bhojana, vastra Adi se saMtuSTakara apane jyeSTaputra ko ghara kA bhAra sauMpa svayaM pratimA vahana karane ko tatpara huA / usane prathama cha AgAra rahita tathA zaMkA, kAMkSAdi pAMca aticAra rahita samyaktva nAmaka pahalI pratimA ko eka mAsa taka dhAraNa kiyaa| phira pUrva kI ( prathama pratimA ) kriyAsahita bAraha vrata ke pAlanasvarUpa dusarI pratimA ko do mahine taka dhAraNa kiyA / phira pUrva kI kriyA sahita sAmAyika nAmaka tIsarI pratimA ko tIna mahine taka vahana kiyaa| phira pUrva kI kriyA sahita cAra mahine taka cAra parvaNIeM pauSadha karate hue pauSadha nAmakI cothI pratimA ko bahana kiyaa| phira pAMca mahine taka una cAroM parvaNI ke pauSadha meM rAtri ke cAroM pahara meM kAyotsarga kara kAyotsarga nAmaka pAMcavI pratimA ko dhAraNa kiyA / phira cha mAsa taka 1 aSTamI, caturdazI, pUrNimA aura amAvasyA - ye cAra parvaNI inameM se aSTamI, caturdazI do do honese kucha cha dina ginanA / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 154 : zrI upadezaprAsAda bhASAntaraH aticAra doSarahita brahmacarya kA pAlana kara chaTThI pratimA bahana kiyA / phira sAta mahine taka sAtavI sacitta ke varjana karanerUpa pratimA dhAraNa kI / phira ATha mahine taka svayaM samagra AraMbha nahIM karanerUpa AThavIM ArambhatyAga nAmaka pratimA ko dhAraNa kiyaa| phira sevaka dvArA bhI koI Arambha nahIM karanerUpa navamI pratimA ko no mAsa taka vahana kiyaa| phira khuda ke nimitta banAyA huA bhojana nahIM karanerUpa dazavI pratimA kA dasa mahine taka bahana kiyaa| phira anta meM agyAravIM pratimA ko grahaNa kiyA jisakA svarUpa nimna prakAra se hai :khuramuMDo loeNa vA, rayaharaNaM uvaggahaM ca ghettuunnN| samaNabhUyo viharai, dhamma kAeNa phAsaMto // 1 // " ustrA ( Razor ) se muMDana karAkara athavA locakara rajoharaNa tathA pAtrAdika grahaNa kara kAyAdvArA dharma kA pAlana karatA huA sAdhu ke samAna vicaraNa kare aura kuTumba meM "pratimAprapannasya zrAvakasya bhikSAM dehi " isa prakAra pukAra kara bhikSA maaNge|" isa prakAra gyArahavIM pratimA ko gyAraha mahine taka vahana kiyA / isa gyArahavIM pratimA meM pichalI pichalI sarva pratimAoM ko ekatrita samajhakara una saba aticAroMrahita hI isakA pAlana karanA cAhiye / agyAre pratimAoM ko Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 16 : : 155 : vahana karate hue pAMca varSa aura pAMca mahine' vyatIta hue| jisase Ananda zrAvaka kA bAhya se zarIra aura antara se mana ati kRza ho gyaa| yaha dekhakara usane cAra zaraNapUrvaka anazana grahaNa kiyaa| usa prakAra usakI manazuddhi vizeSa honese usako avadhijJAna utpanna ho gayA / usI avasara para usa grAma ke bAhara udyAna meM zrI vIrasvAmI kA padArpaNa huaa| zrIvIraprabhu ko vandanA kara unakI AjJA lekara gautama gaNadhara gocarI ke liye grAma meM gaye / vahAM se AhAra lekara vApasa lauTate samaya anekoM puruSoM ke muMha se Ananda zrAvaka ke anazana kA vRttAnta sunakara gautamasvAmI usake pAsa zAtA pUchane ko gaye / apane samIpa gaNadhara mahArAja ko Aye hue dekhakara bhaktibhAvadvArA Ananda zrAvakane unake caraNakamala meM praNAmakara prazna kiyA ki " he pUjya ! kyA zrAvaka ko bhI avadhijJAna ho sakatA hai ?" gautamasvAmIne uttara diyA ki " uttama zrAvaka ko ho sakatA hai" yaha sunakara Ananda zrAvakane kahA ki "he bhagavan ! mujhe aisA jJAna prApta huA hai isase maiM Upara saudharma devaloka taka, nIce loluka narakavAsa taka, tirachA lavaNasamudra meM tIna dizAoM meM (pUrva, pazcima aura dakSiNa dizAoM meM ) pAMcaso yojana aura uttara 1 gyAraha pratimAoM ke kAla kA yoga lagAne se pAMca varSa aura cha mahine hotA hai / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..: 156 : / zrI upadezaprAsAda bhASAntara : dizA meM kSudrahimAcala taka sarva vastuoM ko dekhatA huuN|" yaha sunakara gaNadharane kahA ki " itanA avadhijJAna honA gRhasthI ke liye asambhava hai isa liye tU mithyA duSkRta kA tyAga kr|" Anandane kahA ki "he bhagavan ! asatya bolanevAle ko mithyA duSkRta tyAganA cAhiye, ataH Apa ko tyAga karanA cAhiye / " yaha sunakara gautama gaNadhara ko zaMkA utpanna huI isa liye unhoMne prabhu ke pAsa jAkara usakA svarUpa pUchA / prabhune usI prakAra batalAyA, isa para gautama gaNadharane Ananda ke samIpa jAkara mithyA duSkRta kA tyAga kiyaa| ___ tatpazcAt AyuSya ke pUrNa hone para Ananda zrAvaka paMca namaskAra kA smaraNa karatA huA mRtyu prApta kara saudharma kalpa meM aruNAbha nAmaka vimAna meM cAra palyopama ke Ayu. dhyavAlA deva huA aura vahAM se cava kara mahAvideha kSetra meM utpanna hokara mokSa ko prApta kregaa| yaha caritra kA upAsaka dazAMga tathA Anandasundara ( vardhamAna dezanA) meM savistara varNana kiyA gayA hai| ___ " he zrAvaka ! yaha Ananda zrAvaka kA caritra sunakara Ananda meM tatpara hokara manaHzuddhi meM nirantara AdaravAle bano" ityandadinaparimitopadezaprAsAdavRttau dvitIyastaMbhe SoDazaM vyAkhyAnam // 16 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 17 : : 157 : vyAkhyAna 17 vAM vacanazuddhi viSe jIvAjIvAditattvAnAM, prarUpakaM sadAgamam / tadviparItaM vadennAtha, sA zuddhirmadhyagA bhavet // 1 // bhAvArtha:-jIva, ajIva Adi tatvoM kI prarUpaNA karanevAle Agama meM jo unakA svarUpa kahA gayA ho usI prakAra samajhanA cAhiye / usase viparIta nahIM karanA, usakA nAma vacanazuddhi haiN| saddAnena gRhAraMbho, vivekena gunnvjH| darzanaM mokSasaukhyAMgaM, vacaHzuddhayaiva lkssyte||1|| bhAvArtha:-gRhasthAzrama saddAnadvArA, guNasamUha vivekadvArA aura mokSasukha ke aMgabhUta darzana (samakita) vacana kI zuddhidvArA dikhAI detA hai arthAt dAna, viveka aura vacanazuddhidvArA hI gRhasthapana, guNasamUha aura samakita ke hone kA nizcaya hotA hai| isa prasaMga para saMpradAyAgata kAlikasari kA prabandha prazaMsanIya hai: kAlikAcArya kA dRSTAnta . dattarAjA ke mAmA kAlikasari ke samAna mahApuruSa Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 158 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : saMkaTa meM bhI asatya bhASaNa nahIM karate haiN| candana kI bU zIlA para ghisane se hI jAnI sakatI hai aura ikSukA (Sugarcane ) kA madhura rasa usake pIle jAne para hI nikalatI hai| turamaNi nAmaka nagara meM kAlika nAmaka eka brAhmaNa rahatA thA, jisakI bahina kA nAma bhadrA thaa| usake datta nAmaka eka putra thaa| kAlikadvijane kucha samaya taka guru ke pAsa dharmopadeza suna kara vairAgya prApta hone se cAritra grahaNa kiyaa| isase datta kisI kA aMkuza nahIM rahane se uddhata ho gayA aura sAtoM vyasanoM kA zikAra ho gyaa| kucha samaya bAda vaha datta usa nagara ke jitazatru nAmaka rAjA kA sevaka huaa| usakI sevA se prasanna hokara rAjAne usako anukrama se apanA pradhAna banAyA / phira dhIre dhIre sampUrNa rAjavarga ko apane pakSa meM lekara dattane rAjA ko padabhraSTa kara svayaM rAjA bana baiThA / vaha paraloka ke bhaya se kiJcit mAtra bhI bhaya na rakha kara Azrava ke kAryoM meM dravya ko vyaya karane lagA, bar3e bar3e yajJa kara anekoM jIvoM kI hiMsA karane lagA aura usameM balidAna honevAle mUka pazuoM ko dekhakara atyanta harSita hone lgaa| ___ idhara kAlika muni ke bahuzruta honese gurune use sUri'pada pradAna kiyA / eka vAra bihAra karate hue kAlikAcArya turamaNinagara ke udyAna meM AyA / usakA Agamana sunakara Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 17 : duSTa datta rAjA usakI mAtA ke Agraha se usako vaMdanA karane ko gyaa| mAmA ko bandanA kara datta usake sanmukha Asana para baiTha gyaa| phira usane sUri se prazna kiyA ki "he mAmA ! yajJa karane se kyA phala milatA hai ?" usake uttara meM gurune jIvadayArUpa dharma kA upadeza kiyaa| taba dattane phira kahA ki " he pUjya ! maiM dharma ke viSaya meM prazna nahIM karatA hU~, maiM to yajJa ke phala ke viSe pUchatA huuN|" isa prakAra datta ke vAraMvAra pUchane para gurune uttara diyA ki "he datta! kyA tU nahIM jAnatA hai ki yajJa kA phala narakagamana hI hai aura usa liye tujhe bhI naraka hI meM jAnA par3egA kyoM ki laukika zAstra meM bhI kahA hai kiasthina vasati rudrazca, mAMse cAsti jnaardnH| zukre vasati brahmA ca, tasmAnmAMsaMna bhakSayet // 1 // tilasarSapamAnaM tu, mAMsaM yo bhakSayennaraH / sa naro vartate narake, yAvaccandradivAkarau // 2 // bhAvArtha:-prANiyoM kI haDDiyoM meM mahAdeva, mAMsa meM janArdana( viSNu ) aura vIrya meM brahmA nivAsa karate haiM ataH mAMsabhakSaNa nahIM karanA cAhiye / jo manuSya tilla aura sarasoM ke dAne jitanA bhI mAMsa khAtA hai vaha jaba taka AkAza meM sUryacandra sthita hai taba taka naraka meM rahatA hai| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 160 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : apitu he datta rAjA! tU Aja ke sAtaveM dina kuMbhipAka kI vedanA bhoga kara narakagAmI hogaa|" yaha suna kara krodhita hue dattane pUchA ki-" isa para vizvAsa kyoM kara ho?" sUrine kahA ki-" terI mRtyu ke samaya se pUrva tere muMha meM manuSya kI viSTA giregii|" dattane krodha se bhara kara pUchA ki"hemAmA! taba tumhArI kyA gati hogI?" gurune kahA ki."maiM to svarga meM jaauNgaa|" yaha suna kara datta rAjA guru kA khaDga se prANAnta karane kI icchA karatA huA vicArane lagA ki-"yadi maiM sAta dina se adhika jIvita rahA to phira avazya isako maarddaaluuNgaa| yaha vicAra kara sUri ko sAta dina taka nahIM jAne dene ko pahare meM rakha kara svayaM apane mahala meM calA gayA, kintu usane sUri ke vacana ko anyathA karane ke liye eka karor3a subhaToM ko usake cAroM ora paharA lagAne ko niyukta kara diye aura rAjamahala tathA rAjamArga ko pUrNatayA sApha karAkara kisI bhI sthAna para kizcinmAtra azuci na raheM isakA pUrA bandobasta kara diyaa| isa prakAra usane cha dina mahaloM meM raha kara hI nirgamana kiye / sAtaveM dina usako bhrAnti hone se usase sAta dina samApta ho gaye hai aisA jaanaa| aura usako AThavAM dina jAna kara azvArUr3ha ho harSapUrvaka vaha rAjamArga se niklaa| usa samaya eka mAlI puSpoM se bharA TokarA lekara rAjamArga meM jA rahA thaa| usako merI vagerA ke zabdoM ke Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 17 : : 161 : sunane se akasmAta zauca jAne kI preraNA ho gaI / manuSyoM kI adhika bhIr3a hone se kahI anyatra na jAsakA isa liye rAjamArga meM hI usane yatnapUrvaka malotsarga kara liyA aura usa para puSpoM kA Dhera lagA kara vaha Age calA gyaa| usI samaya datta rAjA usa ora nikalA jisake ghor3e kA paira usa puSpa ke Dhera para girA isase usameM se viSTA uchala kara usakA chiMTA rAjA ke muha meM girA / isase AcArya ke kahe vacanoM para vizvAsa hone se usane usake sevakoM se pUchA ki Aja kaunasA dina huA ? usa para unhoMne uttara diyA ki Aja sAtavAM dina hai / yaha suna kara rAjA lajjita hokara vApisa lauttaa| datta rAjA jaba sUri para krodhita hokara rAjamahala meM Akara cha dina taka ekAnta meM hI rahA usa samaya sarva rAjavarga datta se viruddha hokara jitazatru ko rAjyagAdI para biThAne kI koI yukti DhUMDha rahe the isase sAtaveM dina jyohi datta bAhara nikalA ki zIghra hI unhoMne jitazatru rAjA ko bandhanamukta kara mahaloM meM praveza kraayaa| phira jaba datta muMha meM viSTA gira jAne se vApIsa lauTa kara rAjamahala ke samIpa pahuMcA to usa rAjavargane datta ko ekAeka bAMdha kara jitazatru ko svAdhIna kiyaa| usako dekha kara harSita hue jitazatrune usako kuMbhIpAka meM DAla kara bhUna diyaa| usakI mahApIr3A kA anubhava kara datta mRtyu prApta kara naraka kA 11 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 162 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : atithi bnaa| kAlikasUri AyuSya kA kSaya ho jAne para kAladharma ko prApta kara svarga ke alaMkArabhUta hue / ___isa kAlikAcArya ke dRSTAnta ko suna kara sarva prANiyoM ko mRtyu ke bhaya ko bhI chor3a kara satya bhASaNa karanA cAhiye, kyoM ki vacanazuddhi se isa loka meM rAjAdika se sanmAna milatA hai aura paraloka meM svarga kA sukha milatA hai| ityabdadinaparimitopadezaprAsAdavRttau dvitIyastaMme saptadazaM vyAkhyAnam // 17 // vyAkhyAna 18 vAM tIsarI kAyazuddhi khaDgAdibhirbhidyamAnaH, pIDyamAnA'pi bandhanaiH / jinaM vinAnyadevebhyo, na namettasya sA bhvet||1|| bhAvArtha:-khaDgAdika se chede jAne aura baMdhanoM se bAMdhe jAne para bhI jo manuSya zrIjinezvara ke atirikta anya deva ke Age sira na jhukAve use kAyazuddhi kahate haiM / . khaDga Adi hathiyAroM se chede jAne aura rajju, ber3I Adi bandhanoM se bAMdhe jAne tathA mahAn saMkaTa ke upasthita hone para bhI jo puruSa zrI jinendra atirikta buddha, zaMkara, skaMda Adi anya devatAoM ko namaskAra nahIM karatA hai usa Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 18 : : 163 : samyagdRSTi prANI ko tIsarI kAyazuddhi ho jAnA jAnanA cAhiye / isa prasaMga para nimnastha vajrakarNa kA dRSTAnta hai:vajrakarNa kA dRSTAnta --- ayodhyAnagara meM ikSvAkuvaMzIya dazaratha rAjA rAjya karatA thA / usane eka bAra prasanna hokara usakI rAnI kaikayI ko eka varadAna diyA thaa| vaha usane yogya samaya para mAMgane ke liye rakha chor3A thA / rAmacandra ko rAjagaddI dene vakta usane vaha varadAna mAMga kara rAmacandra ko bAraha varSa vanavAsa dilAyA jisake phalasvarUpa rAma, lakSmaNa aura sItA vanameM gaye / ve phirate phirate anukrama se paMcavaTI meM kucha samaya taka Thahara kara Age bar3hane para avantI pradeza meM Aye / vahAM ve kyA dekhate haiM ki dukAne sarva jAta kI cijoM se bharapUra khulI par3I thI, ghara dhana aura svarNa Adi se paripUrNa hone para bhI khule par3e the, kSetro meM, khalAo meM dhAnya ke Dhera lage hue the tathA azva, baila Adi pazugaNa binA rakSaka ke svecchA se idhara udhara phira rahe the ! parantu kisI bhI sthAna para koI puruSa dRSTigocara nahIM hotA thA / yaha dekha kara rAmane lakSmaNa se pUchA ki he vatsa ! ye saba janazUnya kyoM kara pratita hotA hai ? isa para lakSmaNa eka U~ce vRkSa para car3ha kara cAroM ora dekhane lagA to usako eka puruSa dikhAI par3A | usako bulAne para vaha lakSmaNa ke pAsa AyA aura usako praNAma kiyA / lakSmaNa rAma ke pAsa pahuMcA / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 164 : zrI upadezaprAsAda bhASAntaraH rAmane usa puruSa se usakA vRttAnta pUchA / isa para usane uttara diyA ki-he svAmI ! suniye / . dazapura nAmaka nagara meM vajrakarNa nAmaka mahAparAkramI rAjA haiM, vaha sarva guNasampanna hote huve bhI candra ke mRgayA (zikAra ) ke vyasana se dUSita hai| eka bAra vaha kaI zikAriyoM (pArAdhIyoM) ko sAtha lekara vana meM gayA aura eka sagarbhA hariNI ko zaradvArA beMdha diyA jisase usake udara se garbha nikala kara pRthvI para AgirA | usa garbha ko chipakalI kI kATI huI pUMcha kI taraha tar3apate hue dekhakara usa vajrakarNa kA hRdaya dayA se dravita ho AyA aura vaha usakI AtmA kI nindA karane lagA ki-aho ! maine naraka jAne yogya pApakarma upArjana kiyA hai / ityAdi / apanI AtmA kI nindA karatA huA vaha rAjA nirdayapana kA tyAga kara usa vana meM idhara udhara bhaTaka rahA thA ki usane zilA para baiThe hue zAnta evaM dAnta muni ko dekhA / unako praNAma kara rAjAne pUchA ki-he mahAtmA! isa araNya meM Apa kyA karate haiM ? munine uttara diyA ki maiM Atmahita karatA huuN| yaha sunakara rAjAne kahA-he svAmI! mujhe bhI Atmahita kA mArga batalAiye / isa para munine kahA ki-he rAjA ! samyagdarzanapUrvaka hiMsAdika kA tyAga karanA hI Atmahita hai| usameM samyakatva kA svarUpa isa prakAra hai / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 18 : : 165 : devo jiNaMdo gayarAgadoso, guru vi cArittarahassaM koso| jIvAi tattANa ya sadahANaM, sammattamevaM bhaNiyaM pahANaM // 1 // jassArihaMte muNisattamesu, mottu na nAmei siro parassa / nivvANasukkhANa nihANaThANaM, tasseva sammattamiNaM visuddhaM // 2 // bhAvArthaH-rAgadveSavarjita zrIjinezvara ko deva, cAritrarahasya ke nidhi samAna sAdhuoM ko guru aura jIvAdika nava tatvoM ke zuddha svarUpa ko dharma jAna kara-unakI saddahaNA rakhanA saba se mukhya samakita kahalAtA hai| arihaMta aura uttama sAdhuoM ko chor3a kara anya kisI ko jo manuSya mastaka nahIM jhukAtA hai usIko nirvANa sukha ke nidhAnasthAnarUpa yaha vizuddha samakita prApta ho gayA hai aisA samajhanA caahiye| ityAdi dharmopadeza sunane se rAjA vajrakarNa ko pratibodha prApta ho gayA jisase usane guru ke pAsa samakita ke mUla bAraha vratoM ko aMgIkAra kiyA jisameM vizeSatayA jinezvara tathA munirAja ke atirikta anya kisI ko mI nahIM namane kA niyama grahaNa kiyaa| phira vaha apane nagara meM gyaa| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 166 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ghara Ane para usako vicAra huA ki-maiM avanti ke siMhastha rAjA kA sevaka hU~ isa liye mujhako use avazya praNAma karanA paDegA aura aisA karane para merA niyamabhaMga hogaa| aisA vicAra kara usane apane hAtha meM pahanane ko eka aMguThI banAI aura usameM munisuvratasvAmI kI eka pratimA bnvaaii| phira jaba siMhastha ke pAsa jAtA taba usa aMguThI ko sanmukha rakha kara praNAma karatA arthAt vaha manadvArA to jinezvara ko hI praNAma karatA thA aura bAhara se ( dekhane meM ) siMharatha rAjA ko praNAma karatA huA dikhAI par3atA thaa| eka bAra kisI duSTane yaha saba vRttAnta siMharAjA se nivedita kiyA jisako suna kara rAjAne vicAra kiyA ki aho ! vajrakarNa kaisA kRtanI hai ? vaha merA rAjya bhogatA hai . phira bhI mujhe praNAma mAtra nahIM karatA, isa liye usa duSTa ko daMDa denA hI nyAya hai / aisA vicAra kara usane saMgrAma ke liye raNamerI bjvaaii| usa samaya kisI puruSane vajrakarNa ko jA kara kahA kihe sAdharmI vajrakarNa rAjA ! tumako jaisA acchA lage vaisA karo / siMhastha rAjA tere para caDhAI kara A rahA hai / vajakarNane pUchA ki-tU kauna hai ? aura kahAM rahatA hai ? usane uttara diyA ki-he deva ! maiM kunDanapura kA rahanevAlA vRzcika nAmaka zrAvaka huuN| eka bAra maiM bahutasA sAmAna le kara ujainI nagarImeM gayA thaa| vahAM eka dina vasantotsava meM 1 avanti aura ujjainI donoM kA eka hI artha hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 18 : : 167 anaMgalatA nAmaka gaNikA ko dekha kara maiM una para mohita ho gayA isa liye maiMne apanA sArA dhana usako de diyA aura maiM usake sAtha viSayasukha bhogane lagA / eka bAra usa gaNikAne siMhastha rAjA kI rAnI ke AbhUSaNoM dekha kara apane AbhUSaNoM kI nindA karate hue rote rote mujhase kahA ki-yadi tU sacamuca merA priyatama ho to rAnI ke AbhUSaNoM ko lAkara mujhe de / yaha suna kara usake vacano svIkAra kara maiM rAtrI ke samaya corI karane ke liye rAjamahala meM ghusA / usa samaya rAjA aura rAnI bAteM kara rahe the / rAnIne rAjA se pUchA ki-he svAmI ! Aja Apa ke cahare para cintA ke cihna najara Ate haiM so kyA cintA hai ? rAjAne uttara diyA ki-he priyA ! prAtaHkAla vajrakarNa merI khaDga se mArA jAyagA taba hI merI cintA dUra hogii| usakI bAtoM se tumhArI jaina dharma meM dRr3hatA dekha kara corI ko tathA usa vezyA ko chor3a kara maiM turanta hI isa bAta kI sUcanA dene ke liye tumhAre pAsa AyA hU~, isa liye he vajrakarNa rAjA! aba tumako jaisA acchA lage vaisA karo / yaha suna kara usa vajrakarNa rAjAne usa zrAvaka kA acchA satkAra kara usako vidA kiyA aura khudane kille ke bAhara ke puloM ko tor3a kara saba ko killoM meM lekara dvAra baMda kara baiTha rhaa| prAtaHkAla hone para siMharatha rAjAne Akara usa kille ko ghera liyA aura vajrakarNa ke pAsa eka dUta bhejA / usa datane Akara Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vajrakarNa se kahA ki - he vajrakarNa ! tU binA aMguThI pahane hue hamAre svAmI ke pAsa Akara usako praNAma kara sukhase rAjya bhoga varanA terA nAza hogaa| yaha suna kara vajrakarNane uttara diyA ki - he dUta ! tere rAjA ko kaha ki mujhe rAjya se koI prayojana nahIM hai parantu mujhe eka mAtra dharmadvAra deM ki jisase maiM dUsare sthAna para jAkara mere niyama kA pAlana kara sakU~ / yaha suna kara dUtane jA kara siMharatha se kahA, isase siMharatha krodhayukta hokara usa pura ko ghere par3A rahA / ataH he rAmacandra ! isa deza ke ujar3a hone kA yaha kAraNa hai / yaha saba vRttAnta suna kara rAmacandrane lakSmaNa se kahA ki - he vatsa ! hama ko bhI vahAM jAkara Azcaryayuta bAta dekhanI cAhiye aura vajrakarNa kA sAdharmivAtsalya karanA cAhiye ( usakI sahAyatA karanI cAhiye ) aisA kaha kara rAmacandra, lakSmaNa tathA sItAne dazapura kI ora cala diye / ari rAma aura sItA ko nagara ke bAhara chor3a kara lakSmaNa akelA grAma meM gayA / vajrakarNane lakSmaNa ko bhojana karane ke liye nimantraNa diyA / isa para lakSmaNane uttara diyA kimere jyeSTha bhrAtA rAma unakI strI sahita grAma ke bAhara devakula meM Thahare hue haiN| yaha suna kara vajrakarNane unako bhI bulavA kara una tInoM ko Adara sahita bhojana karAyA / phira rAma ke kahane se lakSmaNane siMharatha rAjA ko jAkara kahA ki - he rAjA ! mujhe rAmacandrane tumhAre pAsa bhejA hai / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 18 : : 169 : usane tumako kahalAyA hai ki tuma vajrakarNa ke sAtha yuddha mata karo / siMharathane uttara diyA ki maiM bharata rAjA kI AjJA sirodhArya karatA hU~ parantu rAma kI AjJA kA pAlana nahIM kara sakatA / isa para lakSmaNane kahA ki yadi aisA hai to yuddha ke liye taiyAra ho jA / yaha suna kara krodhita huA siMharatha hAthI para ArUr3ha hokara saMgrAma karane ko taiyAra ho gayA / usako eka kSaNamAtra meM jIta kara lakSmaNane pRthvI para girA kara bAMdha liyaa| taba usane kahA ki- maine ajJAnavaza ApakA apamAna kiyA hai / Apa mere svAmI haiM, ataH ApakI jaisI icchA ho vaisA kIjiye / yaha suna kara lakSmaNa ne vajrakarNa ko ujjainI kA rAjA banA kara siMharatha ko usakA sevaka banA ke mukta kiyaa| phira saba apane apane sthAna ko lauTa gaye / vajrakarNa apane liye hue niyama kA yathAsthita pAlana kara sarva jIvoM ko khamA kara svarga meM gayA / vahAM se cava kara mokSapada prApta karegA / / he bhavya jIvoM ! isa vajrakarNa rAjA kA caritra suna kara kAyazuddhi ke icchuka ko jinendra ke atirikta anya kisI ke bhI namana nahIM karanA cAhiye jisase tumako zIghra hI muktirUpI strI kA AliMgana hogA / ityabdadinaparimitopadezaprAsAdadvitIyasthaMbhasya aSTAdazaM vyAkhyAnam // 18 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vyAkhyAna 19 vAM samakita ke pAMca dUSaNa zaMkA kAMkSA vicikitsA, mithyAdRSTiprazaMsanam / tatsaMstavazca paJcApi, samyaktvaM duSyantyamI // 1 // bhAvArtha:-zaMkA, AkAMkSA, vicikitsA, mithyAdRSTi kI prazaMsA aura usakA saMstava (paricaya Adi )-ye pAMca samakita ke dUSita karanevAle ( aticAra ) haiM / zrIarihaMta ke prarUpita dharma ke viSaya meM sandeha buddhi rakhanA, zaMkA kahalAtI hai| vaha deza se aura sarva se do prakAra kI hai| deza zaMkA arthAt jinezvaraprarUpita sarva padArtho meM zraddhA rakkhe kintu amuka eka yA do sthAna para zaMkA kare / jaise ki-jIva hai yaha bAta so saca hai parantu vaha sarvagata hogA yA asarvagata ? sapradezI hogA yA apradezI? Adi eka AdyaaMza meM zaMkA karanA yaha deza se zaMkA honA kahalAtA haiM aura sarva se zaMkA arthAt tIrthakarabhASita sarva padArthoM meM zaMkA karanA ye donoM prakAra kI zaMkA samyaktva ke liye dUSaNarUpa hai| zaMkA para do bAlakoM kA dRSTAnta kisI grAma meM kisI strI ke do putra the| jinameM se eka Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 19 : : 171 : usake zokya kA thA aura dUsarA usakA khuda kA thA / ve donoM lar3ake eka dina pAThazAlA se ghara para Aye / unako usa strIne mASapeyA ( ur3ada kI rAbar3I) khAne ko dii| usako khAte khAte usameM kAle chilake dekha kara zokya kA putra vicAra karane lagA ki isa rAbar3ImeM makkhiyeM haiM, merI mAtA kI zoka hone se isane mujhe makkhiye DAla kara yaha rAbar3I denA jAna par3atA hai| isa prakAra zaMkA rakhane se unako vamana ho gyaa| usI prakAra sadaiva zaMkA hone se , hamezA vamana hote hote use UrdhvavAta kI mahAvyAdhi ho gaI jisase anta meM vaha mRtyu ko prApta huaa| aura dUsare putrane to aisA vicAra kiyA ki merI mAtA mujhe makSikAvAlA bhojana nahIM de sktii| isa prakAra niHzaMkArUpa khAne se vaha svastha rahA / isa dRSTAnta se kisI bAta meM zaMkA na kara zaMkA kA tyAga kara denA ucita hai| isa viSaya para dUsarA dRSTAnta kahA jAtA hai| tiSyagupta nilava kA dRSTAnta zrImahAvIrasvAmI ko kevalajJAna prApta hone bAda solaha varSa meM dUsarA tiSyagupta nAmaka nihnava huaa| usakA vRttAnta isa prakAra hai| rAjagRhI nagarI ke guNazIla nAmaka caitya meM eka bAra caudaha pUrvadhArI vasu nAmaka AcArya pdhaare| unake tiSyagupta Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 172 : zrI upadezaprAsAda bhASAntaraH nAmaka eka ziSya thA | eka bAra AtmapravAda nAmaka pUrva kA abhyAsa karate hue usake par3hane meM isa prakAra sUtrAlApaka AyA ki "ege bhaMte jIvappaese jIve tti vattavaM siyA 1 no iTThe samaTThe, evaM do tinni saMkhijjA asaMkhijjA vA egappaesuNaM vi jIve ? no jIve tti vattavaM / kahaM 1 jamhA kasiNe paGipuNa lo gAgAsapaesa tulle jIve jIve tti vattavaM siyA ityAdi - he bhagavan | jIva ke eka pradeza meM, tIna vaktavyatA ho sakatA hai ? prabhu ne kahA nahIM, yaha artha samartha - yogya nahIM hai / isa prakAra do pradeza meM, tIna pradeza meM, saMkhyAtA pradeza meM, asaMkhyAtA pradeza meM, anta meM eka pradeza meM UNA aise sarva pradeza meM jIva kahalA sakate hai yA nahIM ? prabhune kahA- nahIM / yaha artha bhI samartha nahIM arthAta vaha jIva nahIM kahalA sakatA hai / to jIva kaba kahalAtA hai ? prabhune kahA ki- paripUrNa lokAkAza ke pradeza jitanA pradeza ekeka jIva kA hai, usa samagra pradeza ko " jIva" kahate haiM- Adi, isa prakAra par3hate hue tiSyagupta ko aisI zaMkA huI ki jIva ke eka antima pradeza meM hI jIva saMjJA kA honA jAna paDatA hai / zeSa sarva pradeza meM jIva saMjJA nahIM hai aisA yaha sUtra spaSTa batalAtA hai / aise apane mata ko vaha dUsaroM ke pAsa bhI puSTi karane lagA / yaha jAna kara gurune mitrarUpa ho kara usase kahA kihe ziSya ! jo tU jIva ke eka do Adi pradezoM meM jIvapana mAnatA hai to antima pradeza meM bhI jIvapana siddha nahIM Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 19 : . 173 : hogaa| kyoM ki sabakA pradezapana to ekasA hI hai| isa liye jaise retI ke hajAroM kaNa meM taila nahIM hotA to phira vaha taila AkhirI kaNa meM kisa prakAra ho sakatA hai ? ataH tere mAnane ke dvArA to jIva kA abhAva hI siddha hogaa| vaha abhAva to tU nahIM mAnatA hai isa liye vaha artha tere liye bhI iSTa nahIM hai| ziSyane prazna kiyA ki-he guru ! Apane jo yaha yukti batalAI hai isase to Agama meM bAdhA AtI hai| kyoM ki abhIke Aye hue sUtra meM eka do pradeza meM jIva kA niSedha kara antima pradeza meM hI jIvapana kahA gayA hai to phira Apa jagabandhu jinezvaradvArA kahe hue sUtra kA kyoM kara niSedha karate haiM ? gurune uttara diyA kihe ziSya ! yadi tU sUtra ko pramANa mAnatA ho to suna, usI meM kahA hai ki " paripUrNa lokAkAza pradezatulya jIva meM jIva saMjJA hai " isa liye sUtra ko pramANa mAnanevAle ko to isameM navIna kuyuktiyeM karanA hI nahIM cAhiye / sarve samudAyarUpa jIva ke pradeza jIva hai| taMtu ke samudAya ko hI vastra kahate haiN| parantu eka do taMtu meM samasta yaha nahIM hotaa| isa liye terI zaMkA kA sthAna nahIM rahatA / isa prakAra guru ke samajhAne para bhI vaha tiSyagupta nahIM samajhA to gurune use gaccha bAhara kara diyaa| phira vaha tiSyagupta vihAra karatA huA eka bAra AmalAkalpA nAmaka nagarI meM gayA aura vahAM grAma ke bAhara Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 174 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : eka udyAna meM ThaharA / vahAM mitrazrI nAmaka rahatA thaa| usane usako nihava jAnakara pratibodha karane ke hetu se usake pAsa jAkara nimaMtraNa diyA ki Aja AhAra lene ke liye tumheM khuda mere ghara AnA cAhiye / yaha bAta aMgIkAra kara tiSyagupta mitrazrI ke ghara gyaa| mitrazrIne usako bahumAnapUrvaka Asana para biThA kara usake sanmukha atyanta utsAha aura ADambara se uttama prakAra ke aneka bhakSa, bhojya, anna, pAna, vyaMjana, vastra Adi kA samUha rakkhA phira usane sarva meM se antima eka eka avayava lekara usake pAtra meM rakkhA arthAt pakkAna, zAka AdikA eka eka kaNa kaNa rakkhA, dAla, kaDhI, jala Adi kA eka eka bindu rakkhA, aura vastroM meM se eka eka antima taMtu nikAla kara rakkhA / phira usa zrAvakane namaskAra kiyA aura apane sarva baMdhujanoM ko kahA ki-tuma isa sAdhu ko vandanA karo / maiMne Aja inako paripUrNa pratilAbhyA hai| maiM Aja merI AtmA ko dhanya aura puNyavAn mAnatA hUM kyoM ki guru svayaM hI mere ghara para padhAre haiM / yaha suna kara tiSyagupta bolA ki-he zrAvaka ! aisA eka eka kaNa dekara ha~sI kI hai yaha tujhe yogya nahIM hai| zrAvakane uttara diyA ki-he pUjya ! tumhArA hI yaha mata hai| vaha yadi satya ho to ina laDDu tathA bhAta Adike antima avayava se ApakI tRpti honA cAhiye aura yaha eka antima vastra taMtu zIta kA rakSaNa karanevAlA honA Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 19 : : 175 : caahiye| yadi aisA na ho to ApakA kahA huA saba jhUTha siddha hogA / yaha suna kara pratibodha ko prApta huA tiSyagupta bolA ki-he zrAvaka ! tUne mujhe saccA bodha karAyA hai| zrI vIra bhagavAna ke vAkya meM par3I huI zaMkA abhI dUra ho gaI hai| phira usa zrAvakane bhaktipUrvaka uttama prakAra se use paDilAbhyA / tiSyagupta guru ke pAsa jAkara AloyaNA, pratikramaNa kara zrIjinezvara kI AjJAnusAra vicarane lgaa| guru ke caraNoM meM vartate samyaga mArga ko prApta kara usakA pratipAlana kara vaha svarga meM gayA / he bhavya prANiyoM ! isa tiSyagupta ke caritra ko suna kara jinezvara ke vacanoM meM kiMcitmAtra bhI zaMkA nahIM karanA cAhiye kyoM ki zaMkA sadbuddhi ko malina karanevAlI hai| yahAM nihnava kA prasaMga Ane se nihnava kaba kaba hue yaha balatAyA jAtA hai| nihavoM kI sUci 1 zrI mahAvIrasvAmI ke kevalajJAna hone ke pazcAt caudaveM varSa meM jamAli nAmaka nihnava huA / 2 solahaveM varSa meM tiSyagupta huaa| 3 doso caudaha varSa meM avyakta niva huaa| 4 doso vIsaveM varSa meM zUnyavAdI huA / 5. doso AThAisaveM varSa meM eka samaya meM do upayoga kahanevAlA gaMgadatta huaa| 6 pAMcaso cavAlisaveM varSa meM nava Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 176 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : jIvana kA sthApana karanevAlA challUroha huaa| 7 pAMcaso corAzIveM varSa meM goSThAmAhila huaa| 8 chaso nanAveM varSa meM sahasramalla nAmaka digaMbara mata ko sthApana karanevAlA sarvavisaMvAdI huaa| 9 anta meM pratimA kA khaMDana karanevAlA luMkAmati utpanna huA / * isa prakAra eka eka vAkya ke utthApanAra bhI nihnava ginAye hue hone se jinezvara bhagavantadvArA batalAye sUkSma bAdara svarUpa meM kiMcitmAtra bhI zaMkA nahIM karanA cAhiye / kyoM ki eka artha meM saMdigdhapana hone se vaha kathaka sarvajJapana ke pratyaya ke yogya nahIM rahateM isa liye isa prakAra kI mithyA kalpanA karanevAle ko mithyAdarzana prApta hotA hai jo bhavabhramaNa ke hetubhUta hai / apitu yatrApi matidaurbalyAdibhirmohavazAt kvacit / saMzayo bhavati tatrApratihateyamargalA // 1 // bhAvArtha:-tIrthakara ke vacana ke viSaya meM jo mati kI durbalatAdi kisI bhI hetu se athavA kisI sthAna para moha ke vaza se saMzaya hotA hai vaha samakita dvAra kI apratihata argalArUpa hai / isa viSaya para siddhAnta meM kahA hai ki * isa saMkhyA Adi meM prati kI azuddhi ke kAraNa bhUla honA saMbhava hai ataH anyatra yathArtha ho usa prakAra ginanA caahiye| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 19 : : 177 : katthaya maidubbaleNa,tathAvihAyariya virhovaavi| neyagahaNataNeNa ya, nANAvaraNodayeNaM ca // 1 // heUdAharaNasaMbhave ya, sai suTTha jaM na bujjhijjhA / savaNNumayamavitaha, tahAvi taM ciMtae maiyaM // 2 // bhAvArtha:-kisI sthAna para mati kI durbalatA hai ( maMdatA se ), tathAvidha AcArya ke abhAva se, jJeya kA grahaNapana yathArtha nahIM hone se aura jJAnAvaraNIya karma ke udaya se hetu, udAharaNa Adi kA saMbhava hote hue bhI sUtra kA yathArtha grahaNa na ho sake-barAbara samajhane meM na Ave tisa para bhI matimAn puruSa ko aisA hI vicAra karanA cAhiye ki-sarvajJa kA vacana avitatha-nirdoSa hI hai / kitane padArtha mAtra Agamagamya hI hote haiM isa liye ve padArtha hamAre jaise prAkRta janoM ke pramANa kI parIkSA ke liye agocara haiM parantu ve padArtha AptapuruSoM dvArA kahe hue hone se sandeha karane yogya nahIM haiN| iti shNkaassnno'dhikaarH| ityabdadinaparimitopadezaprAsAde dvitIyastaMme ekonaviMzati tamam vyAkhyAnam // 19 // 12 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vyAkhyAna 20 vAM aba AkAMkSA doSa ko spaSTa kiyA jAtA haidezataH sarvato vApyabhilASaH paradarzane / sa AkAMkSAbhidho doSaH,samyaktve gadito jinaiH||1 - bhAvArtha:-deza se athavA sarva se anya darzanoM meM abhilASA hone ko jinezvarane samakita meM AkAMkSA nAmaka doSa honA batalAyA hai| . kisI darzana meM koI jIvadayA Adi kA uttama viSaya dekha kara usa darzana kI abhilASA ho jAtA vaha AkAMkSA kahalAtI hai| usa meM deza se AkAMkSA arthAt kisI eka hI darzana kI abhilASA honA aura sarva se AkAMkSA arthAt sarva pAkhaMDI dharmoM kI abhilASA honA / jaise bauddha dharma acchA hai kyoMki usa meM kisI ko bhI kaSTa pahuMcAnA manA hai, isI prakAra kapila aura dvijAdika ke dharma meM yahAM viSayasukha kA bhoganevAlA parabhava meM bhI sukha ko prApta karatA hai aisA kahA gayA hai isaliye vaha dharma bhI uttama hai / isa prakAra ke vicAroM se ekAnta sukha prApta karAnevAle jaina darzana ko dUSita karate haiM / isa kA bhAvArtha jitazatru rAjA aura usa ke maMtrI ke dRSTAnta se spaSTa haijitazatru rAjA aura usake maMtrI kI kathA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 20 : . 179 : sarva prakAra ke kalyANa kA sthAnabhUta vasaMtapura nagara hai, jahAM jitazatru nAmaka rAjA rAjya karatA hai| usake matisAmara nAmaka maMtrI hai| eka bAra rAjAne candramA ke kiraNa ke sadRza zveta raMga ke do azvoM ko dekha kara prasanna ho una ke mAlika ko usakA mUlya cukA kara unako kharIda kiye| bAda meM unakI parIkSA karane ke liye maMtrI sahita donoM para svAra hokara maMDalibhramAdi gati karAne lge| usa samaya bana meM rahanevAle logoMdvArA trAsita kiye jAne se, ve azva kuziSya ke samAna viparIta zikSA pAye hue hone se, pavana gati ke samAna dauDa kara unako kisI bar3e bhayaMkara jaMgala meM le gaye / vahAM zrama aura kSudhA se pIDita rAjA aura maMtrIne bana ke phala khA kara kaI dina nirgamana kiye| kaI dina gujarane para unakA sainya jo unako DhUMDhate DhUMDhate unake pIche AtA thA una se milA, jisa ke sAtha rAjA tathA maMtrI apane nagara meM gaye / rAjA svayaM mUrkha hone se usane apane rasoiye ko kahA ki-mere liye sarva prakAra pakavAna tathA zAka Adi taiyAra kara, kyoMki maiM bahuta dinoM kA bhUkhA huuN| rasoiye ne rAjA kI AjJAnusAra bhinna bhinna sarva prakAra ke pakavAna banAkara rAjA ke sAmane rkkhe| rAjA bhI kSudhApIDita thA isaliye jaise bar3avAnala samudra kA pAna karane para bhI tRpta nahIM hotA usI prakAra rAkSasa ke samAna sarva AhAra karane para bhI rAjA ko tRpti nahI huI / anta meM Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 180 : zrI upadezaprAsAda bhASAntaH adhika AhAra karane se usake peTa meM zUla utpanna huA aura usakI vyathA se usI rAtrI ko usakA prANAnta ho gayA / usa maMtrIne to ghara jAkara thor3A thor3A pathya bhojana karane lagA aura sAtha hI sAtha vamana tathA virecana bhI lene lagA arthAt bhojana para ati AkAMkSA rakhane ke atirikta pathya bhojana karane se vaha sukhI huaa| isa dRSTAnta kA yaha sAra hai ki-rAjA aura maMtrI ke sthAna para jIva haiM jina meM kaI rAjA jaise jIva kucha tapasyA Adi bAhya guNa dekha kara bhinna bhinna darzanoM kI AkAMkSA karate haiM ve rAjA ke samAna binA tRpti pAye hI mRtyu ko prApta ho kara durgati ke bhAjana hote haiM aura jo syAdvAda-anekAMta dharma meM nizcala rahate haiM ve maMtrI ke samAna sukhI hote haiM / . isa prasaMga para nimna likhita eka aura dUsarA dRSTAnta haisarva deva kI bhakti karanevAlA zrIdhara zrAvaka kA dRSTAnta guNadoSAparijJAnAt , sarvadeveSu bhaktimAn / yaH syAtzrIdharavatpUrvaM, sa tu naivAznute sukham // 1 // ___ bhAvArtha:-vinA guNa doSa ke jAne hue jo puruSa devoM meM prathamAvasthA meM zrIdhara samAna bhaktimAna hotA hai, vaha pariNAma meM sukha nahIM pA sktaa| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 20 :. : 181 : gajapura meM zrIdhara nAmaka eka vaNika rahatA thaa| vaha svabhAva se hI bhadrika thA / usane eka vAra eka muni dvArA jaina dharma ko zravaNa kiyA / tabhI se vaha sadaiva zrI jinezvara kI trikAla pUjA karane lagA / eka vAra usane zrI prabhu ko dhUpa kara abhigraha kiyA ki-yaha dhUpa jaba taka jalatI rahegI taba taka maiM binA hileDule nizcala baiThA rhuuNgaa| devayoga se vahAM eka sarpa nikalA tisa para bhI zrIdhara nizcala ho baiThA rhaa| sarpa usake pAsa kATane ko jAtA hai ki zrIdhara ke satva se tuSTamAna huI devIne usa duSTa sarpa ko haTA kara usake mastaka kI maNi lekara zrIdhara ko de dI, jisa maNi ke prabhAva se zrIdhara ke ghara meM vRSTi se utpanna huI latA ke samAna lakSmI kI vRddhi hone lgii| ____ eka bAra usake kuTumba meM kisI prakAra kI vyAdhi Ane se kisIne usase kahA ki-gotradevI kI pUjA karane se gotra meM kuzalatA rahatI hai| yaha suna kara bhadrika zrIdhara ne gotradevI kI pUjA kI aura devayoga se vyAdhi kI nivRtti ho gaI / phira eka bAra usake khuda ke eka vyAdhi utpanna huI to kisIke kahane se usane yakSa kI pUjA kii| isI prakAra logoM ke kahane se zAnti ke lAbha liye tathA bhAvi roga kI nivRtti ke liye vaha saMdaiva anya anya devoM kI pUjA karane lgaa| bhAvuka jana satsaMga se guNa aura asatsaMga se doSa ko prApta karate haiN| kahA bhI hai ki: Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 182 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : eke kecidyatikaragatAstuMbikAH paatrliilaaN| gAyantyante sarasamadhuraM zuddhavaMze vilgnaaH|| anye keciyathitasuguNA dustaraM taarynte| teSAM madhye jvalitahRdayA raktamanye pibanti // 1 // bhAvArtha:-tumbe to saba hI eka hI prakAra ke hote haiM parantu una meM se kucha tumbe to muni ke hAtha meM jAkara pAtra kI zobhA ko prApta karate haiM, kucha ( gavaiyA ke hAtha meM jAkara ) zuddha bAMsa ke sAtha jor3e jAkara sarasa aura madhura gAyana karate haiM, kucha uttama DorI se guMthe nAkara dustara samudra se manuSya ko tArate haiM aura unhIM meM kucha tumbe ( kApAlI ke hAtha meM jAkara ) jvalita ( duSTa ) hRdaya( madhya bhAga )vAlA hokara lohU kA pAna karatA hai arthAt vaise kArya meM kAma AtA hai| eka bAra usa zrIdhara ke ghara meM coroMne praveza kara usakA sarva dhana coraliyA isa se zrIdhara ko atyanta kheda huaa| anta meM usakI aisI sthiti ho gaI ki usake ghara meM koI vastu na bacI aura bhojana kI bhI muzkila gujarane lgii| anta meM atyanta dukhI hone se usane aTThama kara sarva devatAoM kI ArAdhanA kii| tIsare dina devatAoMne kahA ki-are! tUne hamArA smaraNa kisa liye kiyA hai ? zrIdharane uttara Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 20 : : 183 : diyA ki mujhe samRddhi prApta kraaoN| isa para unhone javAba diyA ki - terI kuladevI ke pAsa jA, vaha tujhe samRddhi pradAna karAvegI / ataH zrIdhara kuladevI ke pAsa jAkara aTTama kara baiTha rhaa| tIsare dina vaha bhI samRddhi mAMgane para bolI ki - he duSTa ! mere pAsa se zighratayA bhAga jA, tU tere ghara ke bAhara jina jina devatAoM kI pUjA karatA hai unake pAsa jA, ve tujhe samRddhi degeM / yaha suna kara zrIdharane gRhadevI kI ArAdhanA kI isa para mana hI mana ha~sa kara ve Apasa meM kahane lage / gaNapatine canDikA devI se kahA ki he canDikA ! tere bhakta ko manavAMchita phala pradAna kara / isa para usane uttara diyA ki isako to basa vaha yakSa manovAMchita phala prApta karAyegA kyoMki dekhiye yaha usako uccAsana baiThAtA hai aura sadaiva yaha mere pahile usIkI pUjA karatA hai / isa para yakSane kahA ki - isako manavAMchita phala kI prApti zAsanadevatA kraayegeN| isa prakAra sarva devatAoMne usakI ha~sI ur3A kara upekSA kI taba vaha zAsanadevI kI ArAdhanA karane lagA / zAsanadevIne uttara diyA ki - he mUrkha ! tUne yaha kyA kiyA ? bar3I bhArI bhUla kI / aba bhI vikathA aura hAsya meM tatpara aise kudevoM ko chor3a kara devatAo ke deva, AThoM karmoM ke kSINa karanevAle aura kRpA ke avatAra trikAla jJAnI sarvajJa kI arcA kara ki jisase donoM bhavameM sukhasampatti prApta ho / yaha suna kara zrIdharane vaisA hI kiyaa| taba usako AkAMkSA Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 984 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : rahita dRr3ha nizcayavAlA jAna kara zAsanadevIne usako phira se maNi pradAna kI jisase vaha phira samRddhivAna ho gayA aura parabhava meM Asanna siddha huA arthAt thor3e hI samaya meM siddhi pada ko prApta huA / he bhavya jIvoM ! zAstraniMdya aise AkAMkSA doSa kA sevana karanevAlA manuSya zrIdhara ke samAna hAsya kA pAtra banatA hai, ataH jinazAsana ko jAnanevAle ko isa doSa se dUra rahanA cAhiye / ityabdadina parimitopadezaprAsAdavRttau dvitIyastaMbhe viMzatitamaM vyAkhyAnam // 20 // vyAkhyAna 21 vAM tIsarA vicikitsA doSa dezataH sarvato vApi kRtakriyAphalaM prati / kriyate hRdi sandeho, vicikitsAbhidhaH sakaH // 1 // 'bhAvArtha: - kI huI dharmakriyA ke phala ke viSaya meM deza se athavA sarva se mana meM sandeha karanA vicikitsA nAmaka doSa kahalAtA hai / kI huI khetI Adi laukika kriyA ke phala ke samAna sAmAyika Adi dharmakriyA karane kA phala mujhe prApta hogA nahIM ? isa prakAra kI zaMkA karanA vicikitsA kahalAtI hai / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 21 : : 185 : ___ yahAM para yadi kisI ko yaha zaMkA ho ki " zaMkA nAmaka jo pahalA doSa batalAyA gayA thA usameM aura isa vicikitsA meM kyA pharka hai ?" to kahanA hai ki zaMkA to dravyaguNaparyAya sarva padArthoM meM hotI hai arthAt dharmAstikAyAdi dravyoM meM, unake guNoM meM aura paryAya meM aneka prakAra kI utpanna hotI hai kintu yaha vicikitsA to kevala mAtra kI huI kriyA meM hI utpanna hotI hai, ataH zaMkA aura vicikitsA ke viSaya eka dUsare se bhinna haiM / athavA anya zabdoM meM vicikitsA arthAt muni kA mAna Adi se malina zarIra dekha kara usakI jugupsA-nindA karanA / jisa prakAra ki ye munijana prAsuka jala se zarIra kA prakSAlana( snAna) kareM to isameM kyA doSa hai ? aisA vicAra kara unakI jugupsA karanA bhI vicikitsA kahalAtI hai| yaha vicikitsA zrIjinezvaraprarUpita dharma para anAstA( azraddhA )rUpa hone se samakita ko dUSita karanevAlI haiM / isa viSaya durgadhA rAnI kA dRSTAnta kahA jAtA hai:- . __ * durgaMdhA rANI kA dRSTAMta rAjagRha kA rAjA zreNika eka vAra udyAna meM samava. sarita zrI vIra prabhu ko vandanA karane nimitta usakI sainya sahita jA rahA thA ki mArga meM durgadha ke sahana nahIM hone se vastra ke chora se nAsikA ko baMdha kara calate hue sainikoM ko dekha kara usane apane kisI sevaka se isakA kAraNa puuchaa| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 186 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : usane uttara diyA ki " he svAmI! yahAM mArga meM turanta kI janmI huI eka bAlikA par3I huI hai jisa ke zarIra se atyanta durgadha prasArita ho rahI hai|" yaha suna kara rAjA ne kahA ki-yaha to pudgala kA pariNAma haiN| phira usa bAlikA ko dekha kara samavasaraNa meM gayA / zrI vIra prabhu ko praNAma kara dezanA suna kara avasara milane para usane prabhu se usa dugaMdhavAlI bAlikA ke pUrvabhava ke vRttAnta ko sunAne kI prArthanA kii| prabhune kahA ki-yahAM samIpavartI zAli nAmaka grAma meM dhanamitra nAmaka zreSThI rahatA thaa| usake dhanazrI nAmaka eka putrI thI / eka vAra grISmaRtu meM zreSThIne usake vivAha kA prAraMbha kiyA usa samaya koI muni gocarI ke liye usake ghara para AyA jisako baharAne ke liye zreSThIne apanI putrI ko AjJA dii| isa se vaha muni ko vaharAne ke liye gaI parantu kabhI bhI snAna, vilepanAdika dvArA zarIra kI suzrUSA nahIM karanevAle una mahAtmAoM ke vastroM se aura zarIra meM se sveda tathA mala Adi kI dugaMdha Ane se usa dhanazrIne apane mukha ko phirA liyaa| vivAha kA utsava hone se sarva aMgoM para alaMkAroM se zrRMgArita, manohara sugaMdhita aMgarAga se vilepita tathA yuvAvasthA ke udaya se matta huI usa dhanazrIne bicAra kiyA ki " aho / nirdoSa jainadharma meM sthita yaha sAdhuo kadAca prAsuka jala se snAna karate hoM to usameM kyA doSa hai ? isa prakAra usane jugu Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 21 : : 187 : psA kI / tatpazcAt kucha samaya bAda vaha jugupsArUpa pApa karma kI AlocanA kiye binA hI mRtyu ko prApta ho gii| vaha yahAM rAjagRha nagarI meM hI eka gaNikA ke udara meM putrIrUpa se utpanna huI hai| vaha usake duSkarma ke kAraNa garbha meM rahane para bhI mAtA ko atyanta asukha utpanna karane lagI isa se usa garbha se udvega pAkara usa gaNikAne garbhapAta kI anekoM auSadhiya kI parantu usakA AyuSya dRr3ha hone se garbhapAta nahIM huA aura anta meM samaya ke pUrNa hone para hI usa gaNikA se putrI prasava huaa| janma se hI usakI durgaMdha duHsaha hone se usako usa gaNikAne viSTA ke samAna tyAga diyA, jisako tumane mArga meM par3I huI dekhI hai| ___ isa prakAra kA usakA pUrva janma kA vRttAnta suna kara rAjA zreNikane prabhu se pUchA ki-aba usakI kyA gati hogii| bhagavAnane uttara diyA ki-he rAjA ! usa dugaMdhAne pUrvakRta muni ke jugupsArUpa azubha karma kA samagra phala bhoga liyA hai, aba vaha muni ko diye hue dAna ke bhogarUpa phala ko bhoganevAlI hai, usakA zarIra kastUrI aura karpUra se bhI adhika sugandhita ho gayA hai / he rAjA ! jaba vaha ATha varSa kI Ayu kI hogI taba terI paTTarANI hogI / isakI yaha nizAnI hai ki tuma donoM pAze kA khela kheloge jisa meM yaha zarta hogI ki jo jItegA vaha hAranevAle ke pRSTha para caDhegA! usa khela meM terI hAra hogI aura vaha dugaMdhA terI pRSTha para Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 188 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : caDhAI karegI / yaha sarva vRttAnta suna kara zreNika rAjA Azcaryacakita hokara prabhu ko vandanA kara apane sthAna ko loTa gyaa| isa ora dugaMdhA ko dekha kara zreNika rAjA samavasaraNa kI ora gayA usake pazcAt usakA zarIra sugandhamaya ho gayA thA / usa samaya eka gvAlina usa ora hokara nikalI usameM usa sundara bAlikA ko mArga meM par3I huI dekhakara uThA liyA aura svayaM saMtati rahita hone se use apane ghara le jAkara putrI tulya usakA pAlana-poSaNa kara bar3A kiyaa| eka vAra kaumudI utsava ke Ane se nagara ke sarva loga nagara se bahAra udyAna meM krIr3A karane nimitta gaye / zreNika rAjA bhI striyoM kI krIr3A dekhane ke liye abhayakumAra ko sAtha le kara usa avasara para vahAM gaye / dugaMdhA bhI usakI mAM ke sAtha utsava dekhane ko gaI / usa samaya kI usakI sundaratA kA varNana karate hue kahA gayA hai ki zyAmA yauvanazAlinI suvacanA saubhAgyabhAgyodayA / karNAntAyatalocanA kRzakaTI praaglbhygrvaanvitaa|| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 21 : ... ramyA baalmraalmnthrgtimttebhkuNbhstnii| biMboSTI paripUrNa candravadanA bhuMgAlinIlAlakA // 1 // bhAvArtha:-vaha sundara strI yuvAvasthA se suzomita, ati miSTa vacanavAlI, saubhAgyarUpa bhAgya kI udayavAlI, karNa paryata dIrgha netravAlI, siMha sadRza kuza kaTipradezavAlI, pragalmapana ke garva se yukta, bAla rAjahaMsa ke sadRza maMda evaM mano. hara sundara cAlavAlI, madonmatta hAthI ke kuMbhasthala jaise puSTa stanavAlI, pake hue biMbaphala ke sadRza rakta oSTavAlI, pUrNimA ke candra sadRza kAntimAna mukhavAlI aura bhramarazreNi ke sadRza zyAma varNa ke kezavAlI thii| isa prakAra usa manohara evaM rUpavAna gopaputrI ko dekha zreNika rAjA usa para atyanta mohita hokara kAmAtura ho gayA aura abhayakumAra se gupta raha kara rAjAne usake vastra ke chora para apanI mudrikA bAMdha dI / kucha samaya pazcAt rAjAne apane hAtha kI ora dRSTi pheMka kara abhayakumAra se kahA ki-merI mudrikA yahAM kho gaI hai isa liye jisane use uThAI ho usa cora kI khoja kara usako mere pAsa lA / yaha suna kara abhayakumArane apane pitA kA vacana svIkAra kara udyAna ke sarva daravAje baMdha karA kara kevala eka hI daravAje se sarva Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 190 : zrI upadezaprAsAda bhASAntaraH manuSyoM ko eka eka aratalAzI le kara nikAlanA zarU kiyA / sarva strIyoM ke hAtha tathA vastra ke chora DhUMr3hate DhUMr3hate ukta gopaputrI ke or3hanI ke chora se vaha mudrikA DhUMDha nikaalii| usa mudrikA ko le kara abhayakumArane usase pUchA ki-tUne yaha rAjA kI mudrikA kisa prakAra curAI ? isa para usane kAnoM para hAtha dhara kara kahA ki maiM isake viSaya meM bilakula anabhijJa hu~ / usake uttara tathA usakI AkRti se abhayakumArane usako nirdoSa jAna kara vicAra kiyA ki-yaha gopaputrI caura nahIM hai parantu saba kArya isa Asakta hue pitA kA hI jAna par3atA haiM / isa liye abhayakumArane usako rAjA ke pAsa le jA kara kahA ki-he rAjA ! isane mudrikA nahIM corI hai kintu Apake citta ko hI curAyA hai ataH mudrikA kI bAtacIta karanA vyartha hai / rAjAne apanA doSa svIkAra kara usake mAtapitA ko bulA kara usake sAtha vivAha kara use apanI paTTarAnI bnaayaa| - eka bAra rAjA tathA dugaMdhA pAse kA khela khelane lage jisameM yaha zarta ThaharI kI jItanevAlA hAranevAle ke pRSTha para svAra ho / usameM durgaMdhA kI vijaya huI isase vaha rAjA ke pRSTha para zaMkA rahita ArUr3ha huI / kahA bhI hai ki: kulaM svakRtyairakulaprasUtaH, sanmAnito'pi prakaTIkaroti / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 21: : 191 : zrIzreNikAMse nidadhe yadadhi 1gaMdhayA paNyavadhUdbhavatvAt // 1 // bhAvArtha:-nIca kula meM utpanna huA puruSa rAjAdika dvArA sammAnita hone para bhI apane kRtyoMdvArA apane nIca kula ko prakaTa karatA hai| dekhiye vezyA kI putrI hone se durgaMdhAne zreNika rAjA ke skandha para paira rakhA hai| usa samaya rAjA ko zrIvIraprabhu ke vacanoM kA smaraNa Anese ha~sI AgaI / isa para dugaMdhA rANI tatkAla pRSTha se nIce utara kara usa akasmAt AnevAlI haMsI kA kAraNa puuchaa| isa para rAjAne usako bhagavAna ke kahe anusAra usake pUrva janma se lagA kara ha~sI Ane ke samaya taka kA saba vRttAnta sunaayaa| jisake sunane se use vairAgya utpanna ho gayA aura usane rAjA se AjJA le kara zrIvIraprabhu ke pAsa jA dIkSA grahaNa kii| __isa prakAra zreNika rAjA kI rAnI durgaMdhA kA caritra suna kara punyazAlI jIvoM ko kadApi munijugupsA nahIM karanA caahiye| ityandadinaparimitopadezaprAsAdavRttau dvitIyastaMbhe ekaviMzatitamaM vyAkhyAnam // 21 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 192 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vyAkhyAna 22 vAM mithyAtva kI prazaMsA nAmaka cothe dRSaNa ke . viSaya meM / atItAnAgatA ye ca, santi vA ye'nyliNginH| teSAM prazaMsanaM zaMsAbhidho doSazcaturthakaH // 1 // bhAvArtha:-jo anyaliMgI ho gaye haiM, honevAle haiM aura vartamAnakAla meM mojuda haiM unakI prazaMsA karanA mithyAtva kI prazaMsA nAmaka cothA samakita kA dUSaNa kahalAtA hai| isa doSa ke sarva se aura deza se do bhAga haiM / inameM sarva darzana satya hai aisA mAna kara saba kI prazaMsA karanA sarva se prazaMsA doSa kahalAtA hai aura buddha kA amuka vacana athavA sAMkhya kA amuka vacana adhika zreSTha haiM aisA kaha kara ekAda mata kI prazaMsA karanA deza se prazaMsA doSa kahalAtA hai| ina donoM prakAra ke samyaktva ke doSoM kA tyAga karanA caahiye| isa viSaya ke puSTi meM mahAnizItha sUtra meM sumati aura nAgila kA dRSTAnta diyA gayA hai jo isa prakAra hai sumati nAgila kA dRSTAnta / magadha deza meM kuzasthala nAmaka nagara meM jIvAjIvAdika tattvoM ko jAnanevAle sumati aura nAgila nAmaka do dhanADhya bhAI rahate the| kucha samaya ke bAda kisI pApakarma ke udaya Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 22 : :: 193: se jaba ve nirdhana ho gaye to donoMne paraspara vicAra kiyA ki-hama dravya rahita ho gaye hai isa liye dhanopArjana ke liye paradeza jAnA cAhiye / aisA vicAra kara unhoMne zubha divasa ko prayANa kiyA / mArga meM jAte hue unhone eka zrAvaka ke sAtha pAMca sAdhuoM ko jAte hue dekhA / unako uttama sAtha jAna kara ve bhI. unake sAtha ho gaye / kucha dina taka unake sAtha rahane se unakI ceSTA tathA vANI se una sAdhuoM ko kuzIlavAna jAna kara nAgilane sumati se kahA ki-"hamArA ina sAdhuoM ke sAtha rahanA anucita hai| kyoM ki maiMne zrIneminAtha ke muMha se eka bAra aisA sunA thA ki " evaMvihe aNagArarUve bhavaMti te kusIle, te diTThie vi nirakhkhio na kappaMti-"isa prakAra ke sAdhu veSadhArI hote haiM, unako kuzIla samajhanA cAhiye, unako dekhanA mI pApa hai / ataH he bhAI ! hamako ina kudRSTi( mithyAdRSTi) ko chor3a kara Age calanA cAhiye / " yaha suna kara sumatine kahA ki-" he nAgila! tU vakradRSTi se doSa dekhanevAlA jAna par3atA haiM, ataH ina sAdhuoM ke sAtha bAteM karanA tathA gamana Adi karanA mujhe yogya pratIta hotA haiN|" nAgilane uttara diyA ki-"he bhAI! maiM to mana se bhI sAdhu ke doSa ko grahaNa nahIM karatA parantu maiMne bhagavAn tIrthakara ke pAsa kuzIla sAdhu ko nahIM dekhane kA nizcaya kiyA haiN| "sumatine kahA ki-" jaisA tU buddhihIna 13 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 194 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : hai vaisA hI vaha tIrthakara bhI hogA ki jisane tujhe aisA niSedha kiyA hai / " isa prakAra kahate hue sumati ke muMha ko nAgilane apane hAtha se baMdha kara diyA aura kahA ki - " bandhu ! ananta sAgara ke kAraNarUpa aise vAkya tU na bola / tIrthaMkara kI AzAtanA na kara / ina sAdhuoM meM bAlatapasvIpana jAna par3atA hai kyoM ki ye aneka gupta viSayAdi doSoM se dUSita hai ataH maiM to inakA saMga chor3a kara jAtA huuN| " sumatine kahA ki- " maiM to prANAnta hone para bhI inakA saMga nahIM choDUMgA / " aisA kaha kara nAgila akelA unase judA ho gayA aura sumatine una sAdhuoM ke pAsa dIkSA grahaNa kI / una pAMca sAdhuoM meM se cAra sAdhu to aneka bhava meM paribhramaNa kara anta meM mokSapada ko prApta kareMge parantu pAMcavAM abhavya hone se ananta sAgara meM bhaTakegA / zrI gautama gaNadhara ne jinezvara se pUchA ki he bhagavAna ! sumati bhavya hai yA abhavya 1 bhagavAnane kahA ki - he gautama! sumati kA jIva bhavya hai / gautamane pUchA ki vaha isa samaya kisa gati meM haiM ? bhagavAnane kahA ki he gautama ! kuzIla kI prazaMsA tathA jinezvara kI AzAtanA karane se vaha paramAdhArmika devarUpa se utpanna huA hai / gautamane pUchA ki - he bhagavan ! aba usakA kyA hogA ? prabhune uttara diyA ki he gautama ! usane ananta saMsAra upArjana kiyA haiM isa liye anantakAla taka bhaTakegA, phira bhI maiM saMkSepa se kahatA hU~ usako Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 22 : - : 195 : sunoM-lavaNasumudra meM jahAM gaMgA aura sindhu ye do bar3I nadiye praveza karatI haiM usa sthAna ke dakSiNa dizA meM jambUdvIpa kI jagatI kI vedikA se pacAvana yojana dUra sAr3he bAraha yojana kA vistAravAlA aura sAr3e cha yojana u~cA hasti ke kuMbha. sthala ke AkAra kA eka dvIpa haiM / usa dvIpa meM kAjala (mesa), keza, megha aura bhramara kI kAnti ko tiraskAra karanevAlI kAntI kI, bhagaMdara kI vyAdhi ke AkAra kI seMtAlisa guphAeM haiN| una guphAoM meM jalacArI manuSya rahate haiN| ve prathama saMhananavAle, madyapAna karanevAle, mAMsAhArI, masI ke kuce sadRza kAntivAle aura atyanta dugaMdhita zarIvAle hone haiN| ve anDagolika ke nAma se prasiddha haiN| unake aMDa kI golI ko camarI gAya ke pUcha ke keza se guntha kara kAna para bAMdha kara vyaupArI samudra meM praveza karate haiN| usake prabhAva se unako koI bhI jalajantu upadrava nahIM kara sakate aura samudra meM se ratnAdika le kara ve vyaupArI kuzala kSema se bAhara A jAte haiM / yaha suna kara gautamasvAmIne pUchA kihe bhagavAna ! ve vyaupArI kisa upAya se una aMDAliyoM ko lete haiM ? prabhune javAba diyA ki-he gautama ! lavaNasamudra meM ratna nAmaka dvIpa haiM jisameM ratna ke vyaupArI rahate haiM / ve samudra ke samIpa jisa sthAna para ghaMTI ke AkAra ke vajrazilA ke saMpuTa (do par3a) hote haiM vahAM Akara una saMpuToM ko ughADa kara unameM cAra mahAvikRtiyeM (madha, mAMsa, madya aura makkhana) Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 196 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhara dete haiM / phira jisa sthAna para ve aMDagoliyeM rahate haiM usa sthAna para ve madya, mAMsa Adi lekara Ate haiN| unako dUra se Ate hue dekha kara ve aMDagoliye unako mArane ko daur3ate haiM, isa liye ve vyaupArI kadama kadama para unake khAne ke liye madya, mAMsAdika se bhare hue pAtra rakhate hue bhagate jAte haiN| ve aMDagoliye bhI unake pIche pIche mArga meM par3e hue madya, mAMsa ke pAtroM meM se mAMsAdika khAte khAte daur3ate haiN| anta meM vajrazilA ke saMpuToM ke samIpa Akara unameM rakkhe hue madya, mAMsAdika ko khAne ke liye ve unake andara praveza karate haiM aura ve vyaupArI apane apane sthAna ko cale jAte haiN| unake andara madya, mAMsa khAte hue ve pAMca, cha, sAta, ATha yA dasa dina vyatIta karate haiM isa bIca meM ve vyaupArI bakhatara pahina kara, khaDga, bhAlA Adi zastra dhAraNa kara usa vajrazilA ke saMpuToM ke pAsa Akara sAta ATha maMDala kA saMpuToM ko ghera lete haiM aura bAda meM unhoM ne jina saMpuToM ko prathama ughAr3A thA usako Dhaka dete haiN| unameM se kadAca eka bhI aMDagoliyA nikala jAya to vaha itanA balavAna hotA hai ki una saba ko mAra DAle / phira ve vyaupArI yaMtra dvArA vaja kI cakkI meM unako pIsate haiM parantu ve atyanta balavAle hone se eka varSa meM mahAvedanA pA kara mRtyu ko prApta hote haiM / unako pIsane para unake zarIra ke avayava cUrNa ke samAna bAhara nikalate jAte haiN| unameM se ve vyaupArI Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 22 : : 197 : unake aMDa kI goliye khoja lete haiN| phira una goliyoM kA uparoktAnusAra upayoga kara ve samudra meM se ratna grahaNa karate haiN| gautama ! usa sumati kA jIva paramAdhArmika ke bhava se cava kara vaha aMDagolika manuSya hogaa| isa prakAra sAta bhava kara ke anukrama se vyantara, vRkSa, pakSI, strI, chaTThI naraka meM nArakI aura kuSTI manuSya aise bhavoM meM ananta kAla taka paribhramaNa kara anta meM karmoM kA kSaya kara cakravartI pada prApta kara pravrajyA grahaNa kara mokSa ko prApta kregaa| usa nAgilane to usI bhava meM bAIsaveM tIrthakara ke pAsa dIkSA grahaNa kara muktipada prApta kiyA hai| (yaha prabandha mahAnizItha ke cothe adhyayana meM vistArapUrvaka varNita hai|) isa sumati ke vRttAnta ko par3ha kara bhavya prANiyoM ko kuzIla kI prazaMsA kA nirantara tyAga karanA cAhiye, kyoM ki aisA karane se hI vaha durgati ko prApta huA hai aura zuddha samakita se suzobhita nAgilane usI bhava meM uttama saMgati se mokSa pada ko prApta kiyA hai| ityabdadinaparimitopadezaprAsAdavRttau dvitIyastaMbhe dvAviM zatitamaM vyAkhyAnam // 22 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 198 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vyAkhyAna 23 vAM pAMcave mithyAdRSTisaMstava nAmaka dUSaNa ke viSaya meN| mithyAtvibhiH sahAlApo, goSThI paricayastathA / doSo'yaM saMstavo nAma, samyaktvaM dUSayatyasau // 1 // bhAvArtha:-mithyAtvIyoM ke sAtha bAtacIta, goSThI tathA paricaya karanA saMstava nAmaka doSa kahalAtA haiN| yaha doSa samakita ko dUSita karanevAlA hai| mithyAtviyoM ke sAtha paricaya karane se samakita ko doSa lagatA hai| unakI kriyAoM ko sunane se tathA dekhane se syAdvAda mata ko nahIM jAnanevAle maMda buddhivAle puruSa kA samakita se bhraSTa honA sambhava hai parantu syAdvAda ke sampUrNa svarUpa ke jJAtA ko yaha doSa nahIM lagatA kyoM ki kaI samakitavAn mithyAtvIyoM se paricaya hone para bhI guNa ko hI grahaNa karate haiM aura apane samakita ko vizeSatayA sphUTatara-ati nirmala karate haiN| isa para dhanapAla kavi kA dRSTAnta prasiddha hai : dhanapAla kavi kA dRSTAnta. dhArAnagarI meM lakSmIdhara nAmaka eka brAhmaNa thA jisa ke dhanapAla aura zobhana nAmaka do putra the| usa brAhmaNa ke Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 23 : ghara meM kisI eka sthAna para dhana gar3A huA thA / usakI AvazyakatA hone se usakI kaI sthAna para khoja kI gaI kintu nahIM milA / samasta ghara ko cAroM tarapha khoda DAlA lekina vaha dhana kahIM bhI na milA isase lakSmIdhara atyanta cintAtura ho gyaa| eka bAra svaparazAstra ke pAraMgata zrI jinezvarasUri kA dhArAnagarI meM padhAranA huaa| lakSmIdharane unase dhana ke viSaya meM prazna kiyaa| isa para sUrine uttara diyA ki-yadi tU tere do putro meM se eka hama ko de deve to tujhe dhana batalA duuN| usane sUri ke vacana ko svIkAra kara liA, isa liye AcArya mahArAjane ahibalaya cakra ke anusAra se dekha kara kahA ki-amuka sthAna para dhana haiN| usa jagaha para khodane se lakSmIdhara ko dhana kI prApti huI parantu usane apane vacanAnusAra putra ko nahIM dIyA / kucha samaya pazcAt jaba usakA mRtyukAla samIpa AyA to usake sUri ke sAtha kI huI pratijJA kA smaraNa hone se khedita ho kara donoM putroM se usa pratijJA kA hAla sunaayaa| yaha suna kara choTe putra zobhanane kahA ki-he pitA! maiM tuma ko RNamukta kruNgaa| isa para lakSmIdharane saMtuSTa ho kara zarIra chor3A aura zobhanane binA apane svajanoM ko pUche hI guru ke samIpa jA dIkSA grahaNa kii| dhArAnagarI meM dhanapAla kA bahumAna hone se gurune usase bhayabhIta ho kara mAlava deza meM vihAra karanA chor3a Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 200 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : diyA aura anya sAdhuoM ko vahAM jAne kA niSedha kiyA / guru ke saMsarga se zobhana muni bhI bar3e vidvAna ho gaye / eka vAra zobhana muni gocarI ke liye gaye to unakA citta zrI jinezvara kI stuti racane meM vyagra hone se kisI zrAvaka ke ghara se AhAra le kara bhare hue pAtra jholI meM rakhane ke badale pAsa meM rakkhe hue pASANa pAtra ko jholI meM rakha kara guru ke pAsa pahu~ce / AhAra ke samaya meM jholI meM pASANa pAtra ko dekha kara zobhana muni kI spardhA karanevAle anya muni unakI ha~sI ur3Ate hue bole ki -aho ! Aja zobhana ko to bar3e lAbha kA udaya huA hai / gurune zobhana ko isake viSaya meM pUchA to usane saba bAta satya satya batalA kara apane banAye hue jinastuti ke kAvya kaha sunAye, jina ko suna kara guru atyanta prasanna hue / / eka bAra gurune zobhana ko kahA ki - he vatsa ! tU dhArAnagarI jA kara jaina dharma ke dveSI tere bhAI dhanapAla ko pratibodha kara / guruAjJA zirodhArya kara zobhana muni avaMtI pradeza ko gaye / nagara meM praveza karate hI dhanapAla sAmane milA / usane muni ko dekha kara ha~sI ur3Ate hue kahA ki" gardabhadanta bhadanta namaste - he gadhe ke sadRza dAntavAle bhagavaMta ! tumako namaskAra haiM / " yaha suna kara munine kahA ki" markaTakA svayasya sukhaM te bandara se muMhavAle he bhAI ! tuma sukhI to ho ? " isa prakAra muni ke vacana kI caturAI Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 23: : 201: se merI parAjaya huI isa prakAra vicAra karatA huA dhanapAla bolA ki "kasya gRhe vasati tava sAdho-he sAdhu ! tuma kisa ke ghara para ThaharegeM?" munine uttara diyA ki-" yasya rucirvasati mama tatra-jisako hame ThaharAne kI icchA hogI usIke ghara para hama ThaharegeM / " yaha suna kara muni ko vidvAna jAna kara dhanapAla apane ghara le gyaa| vahAM dhanapAla bhojana karane baiThatA hI thA ki muni kA smaraNa ho Ane se usane muni ko bahorane ke liye bulaayaa| usI dina dhanapAla ko mArane ke liye usake zatrune usake bhojana modaka meM viSa milA diyA thA / una modaka ko dhanapAla muni ko baharAne lgaa| yaha dekha kara munine kahA ki-ye modaka hamAre liye akalpanIya hai / dhanapAlane kahA-kyoM ? kyA ye viSamizrita hai ? munine kahA ki-hA~, inameM viSa milA huA hai / yaha suna kara dhanapAlane patA calAyA to sacamuca unameM kisI zatru kA viSa milA denA pAyA gyaa| isase Azcaryacakita ho kara apane bacAnevAle muni ko usane pUchA ki-he muni ! ina modaka viSamizrita hone kA patA tumako kisa prakAra calA ? munine uttara diyA ki-he dhanapAla ! dRSTvAnnaM saviSaM cakoravihago dhatte virAgaMdRzohaMsaH kUjati sArikA ca vamati krozatyajatraM shukH| viSTAMmuzcatimarkaTaH parabhRtaHprApnoti mRtyuMkSaNAt krauJcau mAdyati harSavAMzcanakulaH prIticadhatte dvikH|| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 202 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhAvArtha:-viSayukta bhojana dekha kara cakora pakSI netra meM virAga dhAraNa karatA hai ( netra banda karatA hai ), ha~sa zabda karate haiM, sArikA vamana karatI hai, popaTa bArambAra Akroza karatA hai, bandara viSTA karatA hai, koyala kSaNabhara meM mRtyu prApta karatI hai, krauMca pakSI khuza hokara nRtya karatA hai, noliyA harSita hotA hai aura kauA prasanna hotA hai| aise cihna maujuda hone se maiMne isa piMjare meM banda popaTa ke Akroza se yaha jAnA hai ki-yaha modaka viSamizrita haiN| yaha suna kara vismita ho dhanapAlane muni ko dahI lAkara baharAnA cAhA, isa para munine uttara diyA ki-yaha dahI bhI tIna dina kA honese hamAre liye akalpanIya hai / dhana pAlane pUchA ki kyA isa dahI meM jIvoM kI utpatti ho gaI hai ? munine hA~ kaha kara usako vizvAsa dilAne ke liye usameM alatA rasa DAla kara usako jIva batalAye / phira dhanapAlane muni ko nirdoSa AhAra bheTa kiyA / muni ke jAne pazcAt dhanapAla bhojana karane baiThA / bhojana samApta kara vaha muni ke pAsa gayA / bAteM karate hue dhanapAlane kahA ki-he muni ! tumako dekha kara mujhe mere bhAI kA bAraMbAra smaraNa ho AtA hai / munine kahA ki-he vayasya ! tere sAmane ( yaha maiM ) terA bhAI hI baiThA huA huuN| aisA kaha kara isakI pratIti ke liye pUrvAvasthA kI nizAniye kaha batalAI / yaha suna kara vizvAsa ho jAne se dhanapAla ati Anandita huaa| zobhana muni kucha Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 23 : . 203: samaya ora vahAM Thahara dhanapAla ko nizcala zrAvaka banA kara anyatra cale gye| dhanapAla paMDita bhojarAjA kI sabhA meM pAMcaso paMDitoM meM mukhya paMDita huaa| eka bAra bhoja rAjA pAMcaso paMDitoM ko sAtha lekara mRgayA ke liye bana meM gye| vahAM rAjAne eka bANa se eka harina kA zikAra kiyA isase anya sarva pazu cAroM ora bhagane lage, jinako dekha kara rAjAne kavi se pUchA kikiM kAraNaM tu kavirAja ! mRgAzca ete, vyomnyutpatanti vilikhaMti bhuvaM varAhAH // . he kavirAja ! ina mRgoM ke AkAza meM kUdane va varAhoM ke bhUmi ko khodane kA kyA kAraNa hai ? --eka kavine uttara diyA kideva ! tvadanacakitAH zrayituM prayAnti, eke mRgAMkamRgamAdivarAhamanye // 1 // he svAmI ! Apake zastra se bhayabhIta hokara ve mRga candra meM sthita mRga kA Azraya lene ke liye Upara kI ora kUdate haiM aura ye varAha AdivarAha kA Azraya lene ke liye pAtAla meM jAne kI abhilASA karate haiN| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 204:. zrI upadezaprAsAda bhASAntara : tatpazcAt rAjAne dhanapAla paMDita se kahA ki-tU merI mRgayA kA varNana kara / isa para dhanapAla bolA ki rasAtalaM yAtu yadatra pauruSaM, kunItireSA'zaraNo hyadoSavAn / nihanyate yadbalinAtidurbalo, hA hA mahAkaSTamarAjakaM jagat // 1 // bhAvArtha:-yaha varAha aisA kahatA hai ki-he rAjA! terA puruSArtha rasAtala meM jaave| yaha pratyakSa anIti hai, kyoM ki zaraNa rahita aura nirdoSa durbala prANiyoM kI balavAna dvArA hatyA hotI hai / aho mahAduHkha kI bAta haiM ki yaha jagat rAjA rahita hai| pade pade santi bhaTA raNotkaTA, na teSu hiMsArasa eSa puuryte| dhigIdRzaM te nRpate ! kuvikrama, kRpAzraye yaH kRpaNe mRge mAye // 2 // bhAvArtha:-aura yaha mRga kahatA haiM ki-he rAjA! saMgrAmazUravIra yoddhA isa duniyA meM kaI sthAna para haiM parantu phira bhI esA unake viSaya meM terA hiMsArasa pUrA nahIM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 23 : : 205: hotA ? ki jisa se tU dayA ke sthAnarUpa hamAre para nirdaya hotA hai / ataH tere aise niMdya parAkrama ko dhikkAra hai| ___ isa prakAra dhanapAla dvArA kiyA huA varNana suna kara rAjAne usase kahA ki-are dhanapAla ! yaha tU kyA kahatA hai? isa para dhanapAlane phira kahA ki-he svAmI ! vairiNo'pi hi mucyante, prANAnte tRNabhakSaNAt / tRNAhArAH sadaivaite, hanyanta pazavaH katham // 1 // bhAvArtha:-prANanAza ke upasthita hone para yadi zatru bhI tRNa kA bhakSaNa kare-mu~ha meM tRNa le le to usako zatru hone para bhI kSamA kara dete haiM to phira ina niraparAdhI pazuoM jo nirantara tRNa kA hI AhAra karate haiM kisa prakAra mArA jAtA hai / ____ yaha suna kara rAjA ke hRdaya meM dayA kA saMcAra huA aura usane apane dhanuSa tathA bANa ko tor3a kara Age ke liye zikAra nahIM khelane kI pratijJA kI / vana se lauTa kara nagara kI ora jAte hue rAjA kA banAyA huA sarovara mArga meM AyA jisako dekha kara rAjA ke kahane se eka kavine sarovara kA varNana kiyA ki- . haMsairyuktaH prazastaistaralitakamalaiH prAptaraMgaistaraMganIrairaintargabhIraizcaTulabakakulapAsalInaizca mInaiH / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : pAlIrUDhagumAlItalasutazayitastrIpraNItaizca gItaibhIti prakrIDanAbhiH kSitipa ! tava calaccakravA-' kastaTAkaH // bhAvArtha:- prazasta ha~sodvArA, capala kamaloMdvArA, raMga ko prApta hue taraMgodvArA, gaMbhIra jaladvArA, caMcala bagule ke samUha ke kavalarUpa matsyoMdvArA, pAla para khaDe vRkSoM para jhUlA DAla kara bAlakoM ko jhulAte samaya gAye jAnevAle striyoM ke manohara gAnadvArA tathA anya aneka krIDAoM yukta aura cakravAka pakSiyoM kA mithuna jisameM sthita haiM aisA yaha sarovara atyanta zobhAyamAna hai / * : 206 : tatpazcAt rAjA kI AjJA se dhanapAla bolA ki - he rAjA ! eSA taTAkamiSato varadAnazAlA, matsyAdayo rasavatIpraguNA babhUva / pAtrANi yatra bakasArasacakravAkAH, puNyaM kriyadbhavati tatra vayaM na vidmaH // 1 // bhAvArtha:- yaha sarovara mISa se zreSTha dAnazAlA hai jisameM matsya Adi jala-jantuoMrUpI aTuTa bhojana taiyAra hai, isameM pAtrarUpa se ( khAnevAle ) bagulA, sArasa aura "cakravAka Adi pakSI haiM phira isase kaisA puNya hotA hogA yaha to hama nahIM jAna sakate / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 23 : : 207: yaha suna kara rAjAne krodhayukta dRSTi se dhanapAla kI ora dekhA / phira sarovara se nagara kI ora jAte hue mArga meM rAjA kA yajJamaMDapa AyA / usa maMDapa meM eka sthaMbha se kaI pazu baMdhe hue the / una pazuoM kI pukAra suna kara rAjAne kaviyoM se pUchA ki-ye pazu kyA kahate haiM ? taba kisI eka kavine kahA ki-he rAjA / ye pazu kahate haiM ki asmAn ghnantu pade pade, balikate dagdhAzca jagdhestaNairasmatkukSirarakSa, dakSamanujairnAmocyate pazviti / jAnImo na kalatrabhedavikalAH satkSutpipAsA vayaM, tenAsmAnnaya deva devasadanaMprArthyAmahe tvAmiti // 1 // . bhAvArtha:-hamako paga paga para balidAna ke liye mAro kyoM ki hama tRNa bhakSaNa se ghabarA rahe haiM, hamArI kRkSi nahIM bharatI, hamako samajhadAra puruSa bhI pazu kara pukArate haiM, hama kSudhA tRSA se Akula hokara strI, mAtA Adi kA bhI bheda nahIM samajhate isa liye he svAmI ! hamako meM le jAo, yaha hamArI Apa se prArthanA hai| phira rAjA kI AjJA se dhanapAla bolA ki Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 208 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : nAhaM svargaphalopabhogatRSito nAbhyarthitastvaM mayA saMtuSTastRNabhakSaNena satataM sAdho na yuktaM tava / svarga yAnti yadi tvayA vinihatA yajJe dhruvaMprANino yajJaM kiM na karoSi mAtRpitRbhiH putraistathA baandhvaiH|| bhAvArtha:-ye pazu kahate haiM ki he rAjA! hamako svarga ke bhoga bhogane kI tRSNA nahIM hai, na hamane usake liye tuma ko prArthanA hI haiN| hama to nirantara tRNa ke bhakSaNa se hI saMtuSTa haiM ata: tumako hameM hanana karanA ayogya hai / yadi tumhAre dvArA yajJa ke liye mAre hue prANI avazya svarga meM jAte ho to tuma tumhAre mAtA, pitA, putra aura bandhu Adi dvArA yajJa kyoM nahIM karate? yaha suna kara rAjAne krodhita hokara dhanapAla se kahA ki-are yaha tU kyA kahatA hai ? isa para dhanapAlane phira se niHsaMkoca kahA ki-he svAmI ! maiM satya kahatA hU~ kyoM kiyUpaM kRtvA pazUn hatvA, kRtvA rudhirakardamam / yadyevaM gamyate svarge, narake kena gamyate ? // 2 // bhAvArtha:-he rAjA ! yajJastaMbha ropa kara, pazuoM kA vadha kara tathA rudhira kA kicar3a kara yadi svarga meM jAyA jA sakatA ho to phira narka meM kona jAyagA ? Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 23: : 209: he rAjA ! mAMsa meM lubdha hue ye rAkSasa sadRza brAhmaNa tuma ko aise yajJa kI prazaMsA kara kumArgAnugAmI banAte haiN| isa prakAra pazuvadha meM kabhI bhI dharma nahIM ho sakatA; kevala mahApApa hI hotA hai| zAstra meM bhI sacce yajJa kA svarUpa to yaha hI batalAyA hai kisatyaM yUpaM tapo hyagniH, karmANi samidho mama / ahiMsAmAhutiM dadyAdeva yajJaH satAM mataH // 3 // bhAvArtha:--satyarUpI yajJastaMbha khar3Akara, taparUpI agni jalAkara, usameM karmarUpI samidha (lakar3I) DAlakara ahiMsArUpI Ahuti denA yaha saccA yajJa hogA esA satpuruSoMdvArA mAnA gayA hai| svargaH kartRkriyAdravyavinAze yadi yajvinAm / tadAdAvAgnidagdhAnAM, phalaM syAd bhUri bhuuruhaam|| bhAvArtha:--yadi kadAca yajJakartA kI kriyA aura dravya ke vinAza se yajJAcArya ko svargaprApti ho sakatI ho to dAvAnala se jale hue vRkSa ko bahuta phala milanA cAhiye / nihatasya pazoryajJe, svargaprAptiryadISyate / svapitA yajamAnena,kiM tu tasmAnna hnyte?||5|| 14 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 210: - zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhAvArtha:--yadi isa icchA se pazu mAre jAte ho ki yajJa ke liye mAre hue pazuoM ko svargaprApti hotI hai to yajJa meM yajamAna apane pitA ko hI kyoM nahIM mAra DAlatA ? isa prakAra yajJa kI nindA sunakara rAjAne dhanapAla kI ora vakradRSTi se dekha kara usake samasta kuTumba ke nigraha karane kA vicAra kiyaa| dhanapAlane isa abhiprAya ko jAnate hue bhI apane satya bolane ke niyama ko nahIM chodd'aa| Age bar3hane para rAjA kisI zivAlaya meM gayA, jahAM para dhanapAla ke atirikta saboM ne mahAdeva ko namaskAra kiyaa| isa para rAjA ne dhanapAla se pUchA ki-he dhanapAla! tU ina mahAdeva ko namaskAra kyoM nahIM karatA ? isa para usane niHzaMkapana se kahA ki-- jinendracandrapraNipAtalAlasaM, mayA ziro'nyasya na nAma nAmyate / gajendragallasthaladAnalAlasaM, zunImukhe nAlikulaM nilIyate // 1 // bhAvArtha:--he rAjA! jinendrarUpI candra ko namaskAra karane kA lAlAyita merA sira maiM anya kisI ke sAmane nahIM jhukAtA, kyoM ki madonmatta hastI ke gaMDasthala meM se Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 23 : : 211 : jharate hue mada kA lAlAyita bhramarasamUha kabhI bhI kutte ke mu~ha meM se nikalatI huI lAra para lIna nahIM hotaa| yaha suna kara rAjA una para vizeSa krodhita huA / Age bar3hane para puradvAra ke samipa rAjAne eka sampUrNa zarIra se kampAyamAna vRddha strI ko eka bAlikA ke hasta kA avalambana kara sanmukha Ate dekha kara paMDitoM se prazna kiyA ki yaha vRddhA hAtha aura paira kyoM kaMpAtI hai ? isa para eka paMDita ne uttara diyA ki-- kara kaMpAvai sIra dhuNe, buDhDhI kAhu kaheI / haMkAratA yamabhaDAM, naMnaMkAra kareI // 1 // bhAvArtha:--he rAjA! Apa kA jo yaha prazna hai ki yaha vRddhA hAtha aura sira kaMpAtI hai isakA kyA kAraNa hai ? isakA yaha uttara hai ki-vaha usako pukAra nevAle yamadUtoM se kaha rahI hai ki nahIM, nahIM, maiM nahIM AtI huuN| usI samaya kisI anya paMDitane kahA ki-- jarAyaSTiprahAreNa, kubjIbhUtA hi vaamnaa| gatatAruNyamANikya, nirIkSate pade pade // 1 // bhAvArtha:--vRddhAvasthArUpI lakar3I ke prahAra se jhUkI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 212 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : huI yaha bAmana strI paga paga para apane khoye hue yuvAvasthArUpI mANikya kI khoja kara rahI hai / yaha suna kara rAjAne dhanapAla se kahA ki he - vakramati dhanapAla ! yaha vRddhA strI isa bAlikA ko kyA pUchatI hai ? isa para rAjA ke krodha zAnta karane ke liye dhanapAlane uttara diyA ki - he svAmI ! isa bAlikA ko yaha vRddhA usake praznoM kA uttara de rahI hai | kiM nandI kiM murAriH kimu ratiramaNaH kiM nalaH kiM kuberaH ? kiM vA vidyAdharo'sau kimuta surapatiH kiM vidhuH kiM vidhAtA ? nAyaM nAyaM na cAyaM na khalu na hi na vA nApi nAsau na vaiSa, krIDAM kartuM pravRttaH svayamiha hi hale bhUpatirbhojadevaH // 1 // bhAvArtha:-- vRddhA ko bAlikA pUchatI hai ki he mAtA ! kyA yaha mahAdeva hai ? kyA viSNu hai ? kyA kAmadeva hai ? kyA rAjA nala hai ? kyA kubera hai ? kyA vidyAdhara hai ? kyA indra hai ? kyA candra hai ? yA kyA brahmA hai ? vRddhA uttara Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 23 : : 213 : detI hai ki - yaha nahIM, yaha nahI, yaha nahIM, nahIM, nahIM, nA, nA nA nA, ina meM se to yaha koI nahIM hai (kyokiM ve to saba kalaMkI haiM') parantu yaha to krIDA karane ko pravRtta huA bhUpati bhoja deva hai / yaha kAvya sunakara bhauja rAjA bahuta prasanna huA aura dhanapAla se kahA ki - he paMDita ! maiM isa se bahuta prasanna huA hUM isaliye varadAna mAMga / yaha sunakara dhanapAlane kahA kihe svAmI ! yadi Apa prasanna huA haiM to merI lI huI vastu mujhe vApasa loTAiyeM / rAjAne kahA ki- maine to terA kucha bhI nahIM liyA / dhanapAlane kahA ki he nAtha ! tumane 1 namdI zabda se yaha nandarAjA hai ? nahIM vaha to mahAlobhI thA yaha to udArahRdaya hai / murArI yA kRSNa hai ? nahIM vaha to kAlA thA yaha to ujvala hai / rati kA svAmI kAmadeva hai ? nahIM vaha to aMga rahita hai jaba ki yaha to zubha dehavAlA hai / nala rAjA hai ? nahIM vaha to jugArI thA yaha to vyasana rahita hai / kubera haiM ? nahIM vaha to parAdhIna hai yaha to svA dhIna hai / vidyAdhara hai ? nahIM vaha to AkAza meM bhramaNa karatA 1 hai, yaha to jamIna para vicaraNa karatA hai / sUrapati hai yA indra hai ? nahIM vaha to zrApita hai, yaha to zrApa rahita hai / vidhu yA candra hai ? nahIM vaha to kalaMkI hai, yaha niSkalaMka hai / brahmA hai ? nahIM vaha to vRddha hai jaba ki yaha to yuvA hai / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ::214 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : zikAra meM hariNI kA vadha kiyA taba merA kAvya sunakara krodhita ho merI eka AMkha nikAla lene kA tumane vicAra kiyA thA aura sarovara ke varNana ke samaya dUsarI A~kha bhI nikAla lene kA nizcaya kiyA thA / isa ke pazcAt bhI sarva kuTumba kA nigraha karane kA vicAra kiyA thA ataH bhAva se grahaNa kiye mere donoM netra mujhe vApasa diijiye| yaha suna kara rAjAne prasanna ho dhanapAla ko kror3a dravya diyA aura kahA ki-tU zrAkka hone se sarvajJaputra huA yaha nyAyayukta hai| eka bAra dhanapAla kA citta vyagra dekha kara bhojarAjAne isa kA kAraNa puuchaa| isa para usane uttara diyA ki-maiM abhI yugAdIza kA caritra banA rahA hu~ isa liye mana meM vyagratA rahatI hai| phira usa caritra ke pUrNa hone para rAjAne usako sunanA Arambha kiyaa| usakA adbhuta rasa suna kara rAjAne vicArA ki-isa kA artharUpI rasa bhUmi para par3a jAya isa liye pustaka ke nIce eka bar3A svarNathAla rkhaadiyaa| isa prakAra usa caritra ke rasapAna karate hue rAjA ko kaI rAta dina vyatIta ho gye| anta meM usa caritra ke pUrNa hone para rAjAne dhanapAla se kahA ki-he paMDita ! yadi tU isa grantha meM vinItA nagarI ke sthAna para avantI nagarI, bharata cakrI ke sthAna para merA nAma aura AdIzvara ke sthAna para mahAdeva kA nAma sthApana kara de to yaha granthaM svarNa aura sugandhI samAna ati Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 23 : : 215 : zreSTha bana jAya aura aisA karane ke upahArasvarUpa maiM tujhe eka karor3a svarNamudrA bheTa kruuN| yaha suna kara dhanapAlane kahA ki-- merusarSapayorhasakAkayoH khrtaayyoH| astyantaramavantyAderayodhyAdezca bhUpate // 1 // bhAvArtha:--he rAjA ! meruparvata aura sarasoM ke kaNa meM, ha~sa aura koe meM tathA gadhe aura garur3a meM jitanA antara hai, utanA hI antara (anukrama se) avaMti, tujha aura mahAdeva tathA ayodhyA, bharata aura AdIzvara meM hai| yaha suna kara ati krodhita ho rAjAne kahA ki-are dhanapAla ! aise vacana bolate hue terI jihvA ke sahasra TukaDe kyoM nahIM ho jAte ? yaha suna kara dhanapAla ne niHzaMkapana se kahA ki-- he domuhaya nirakkhara, lohamaiya nArAya kiM tumaM bhaNimo / gujA hi samaM kaNayaM, tulaM na gaosi pAyAlaM // 1 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 216 : zrI upadezaprAsAdabhASAntara : . bhAvArtha:--do mu~havAle' nirakSare, aura lohamativAle he nArAya (tarAju) maiM tujhe kitanA samajhAu~ ? caramuM ke sAtha svarNa ko tolane ke banisbata to pAtAla meM kyoM nahIM gayA ? isa prakAra apanI nindA suna ati krodhita ho rAjA ne usa grantha ko jalA diyA / dhanapAla rAjA ke bhaya se aura graMtha ke nAza se udvega pAkara zokAtura ghara phuNcaa| vahAM tilakamaMjarI nAmaka usakI putrI ne pUchA ki-he pitA ! Aja tuma zokAtura kyoM ho ? isa para paMDita ne usako sarva vRttAnta kaha sunaayaa| putrI ne kahA ki-he pitA ! cintA na kIjiye / mene usa samasta grantha ko kaMThAgra kara rakhA hai / Apa cAheM to likhaleM / yaha suna kara ati prasanna ho paMDitane usa grantha ko phira se likhA liyA aura putrI ke nAma ke saraNArtha usa grantha kA nAma bhI tilakamaMjarI rkhaa| phira rAjA ke bhaya se dhanapAla apane kuTumba sahita anya grAma meM jAkara rahene lgaa| eka bAra bhoja rAjA kI sabhA meM kisI paMDita ne Akara 1 tarAjU ke do palar3e, rAjA kA bolanA kucha aura karanA kucha isa prakAra do mu~ha / 2 tarAjU aura rAjA donoM nirakSara arthAt mUrkha / 3 tarAjU ke loha arthAt lohe kI mati-DAMDI, rAjA ke loha-lobha kI mati-buddhi / kIrti kA atyanta lobha / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 24: . : 217 : sarva vidvAnoM ko parAjaya kara diyA isa se khedita ho rAjA svayaM dhanapAla ke pAsa jA use khuza kara AdarasatkArapUrvaka vApasa apanI nagarI meM le AyA / dhanapAla kA Agamana sunakara vaha videzI paMDita bhayabhIta ho rAtrI ke samaya gupta rUpa se bhaga gayA / loka me jainadharma kI atyanta prazaMsA huii| dhanapAla rAjA ke pAsa sukha se rahA aura dharma kA ArAdhana kara anta meM svarga sidhArA / jisa prakAra dravya se mithyAtviyoM ke sAtha paricaya hone para bhI bhAva se pApasaMga ke nAza kI spRhAvAle dhanapAla ne sarva doSa rahita samakita kA dRr3hatA se pAlana kiyA usI prakAra sarva jIvoM ko bhI karanA cAhiye / ityupadezaprAsAde dvitIyastaMbhe trayoviMzatitamaM vyAkhyAnam // 23 // vyAkhyAna 24 vAM chaTThA prabhAvaka sambandhI adhikAra (pahalA pravacana prabhAvaka viSaya meM) kAlocitaM vijAnAti, yo jinoditamAgamam / sa prAvacaniko jJeyastIrthaM zubhe pravartakaH // 1 // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 218 : __zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhAvArtha:--jo muni jinaprarUpita Agama kI samayAnusAra prarUpaNA kara sakate haiM tathA tIrtha ko zubha mArgAnugAmI banA sakate haiM, unako pravacanaprabhAvaka kahate haiN| kAla arthAt sukhamAdukhamAdike samaya ke viSaya meM yathAyogya jinapraNIta siddhAnta ko gautamAdika ke sadRza jo sUri jAnate ho tathA tIrtha arthAt caturvidha saMgha ko zubha mArga meM (dharmamArga meM) pravRtta kara saka sakate ho unako pravacanaprabhAvaka samajhanA cAhiye / isakA bhAvArtha nimna likhita vajrasvAmI ke caritra se jAnA jA sakatA hai| vajrasvAmI kA dRSTAnta yaH pAlanasthaH zrutamadhyagISTa, SANmAsiko yazcaritAbhilASI / trivArSikaH saMghamamAnayadyaH, zrIvajanetA na kathaM namasyaH // 1 // bhAvArtha:--jisane jhUle meM sote sote zruta kA abhyAsa kiyA, jo cha mahine kI Ayu meM hI cAritra grahaNa karane ke abhilASI hue aura jinhoMne tIna varSa kI Ayu meM hI saMgha 1 cothA ArA Adi / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 24 : : 219 : ko mAna diyA, una vajrasvAmI ko kyoM na namaskAra kiyA jAya? tumbavana ke raIsa dhanagiri nAmaka zreSThine apanI sunandA nAmaka garbhavatI strI ko chor3a kara dIkSA grahaNa kI / ucita samaya para sunandA ko garbha se eka putra utpanna huaa| prasava samaya hI mAtA ke samIpavRtti striyoM ke muMha se pitA kI dIkSA kI bAta suna kara navajAta zizu ko jAtismaraNa huA isaliye mAtA ko udvega upajAne ke liye vaha nirantara rone-cillAne lgaa| usake rone-cillAne se atyanta khedita ho kara sunandAne kAyara ho kara vicAra kiyA ki-yadi isakA pitA yahAM AjAya to isa bAlaka ko use bheTa kara . maiM sukhapUrvaka rhuuN| usI samaya dhanagiri sahita siMhaguru kA usa grAma meM AnA huA ! madhyAhna samaya dhanagirine AhAra lene jAne kI guru se AjJA mAMgI to gurune kahA ki-Aja jo tujhe sacitta yA acitta mila jAya use tU binA bicAre hI grahaNa karalenA / dhanagiri grAma meM jAkara gocarI ke liye phirate phirate anukrama se sunandA ke ghara jA pahu~ceM / vaha apane pati ko dekha kara bolI ki-he pUjya ! isa tumhAre putra ko tuma le jAo / aisA kaha kara usane usa bAlaka ko sAdhu ke pAtra meM rakha diyA aura use dharmalAbha dekara dhanagiri usa bAlaka ko guru ke pAsa le gaye / dUra se vajra ke Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 220 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : sadRza mAravAlI jholI lekara Ate hue dekha kara gurune usa jholI meM se bAlaka ko nikAla kara apane utsaMga meM le usakA nAma vajrakumAra rakkhA / phira gurune usa bAlaka ko sAdhvI ke upAzraya meM rakkhA / vahAM jhUlA DAlakara zrAvikA usakA pAlana poSaNa karane lgii| vaha bAlaka jhule meM sotA huA sAdhvIyeM jo zruta kA abhyAsa kiyA karatI thI unako zravaNa karane mAtra se agIyAraha aMga sIkha gyaa| anukrama se tIna varSa kI Ayu hone para usakA pitA tathA guru vihAra ke krama se phira vahAM aagye| usa samaya vajrakumAra kI mAtA sunandAne Akara muni se apanA putra mAMgA parantu unhoMne vApasa nahIM diyA / isaliye sunandAne rAjA se pukAra kii| isa para rAjAne yaha nizcaya kiyA ki-usa bAlaka kI mAtA tathA pitA donoM ko sabhA ke samakSa upasthita kiyA jAya aura una donoM kI upasthiti meM vaha bAlaka jIsake pAsa calA jAve usako usIko saupa dIyA jAya / vajrakumAra ko sabhA meM bulAyA gayA / usakI eka ora thor3I sI dUrI para usake pitA ko aura dUsarI ora usakI mAtA ko biThAI gii| sunandA apane hAtha meM drAkSa, mizrI, vilone Adi lekara apane putra ko dikhAtI huI bolI ki-he putra ! yahAM A, yahAM A, ye le / yaha suna kara lubhAtI huI mAtA kI ora dekha kara vajrakumArane vicAra kiyA ki "mAtA tIrtharUpa hai" parantu yaha kevala isa bhava meM hI sukha desakatI hai jaba ki Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 24 : . : 221 . guru to pratyeka bhava meM sukha denevAle hai / aisA vicAra kara vaha usake pAsa nahIM gayA / phira jaba pitAne apanA oSA (rajoharaNa) batalA kara kahA ki-ye le to vaha daur3akara usake pAsa calA gayA aura pitA kA oSA le liyA / isase vaha bAlaka usako de denA nizcaya huA ataH sunandAne bhI vairAgya prApta hojAne se dIkSA grahaNa kI / vajrakumArane bhI tIna varSa kI Ayu meM hI cAritra grahaNa kiyaa| eka bAra vihAra karate hue mArga meM sarva sAdhuoM meM se vajrakumAra kI parIkSA karane ke liye unake pUrva bhava ke mitrane jo ki devatA ho gayA thA jala kI vRSTi kI / nirantara varSA hone se sarva sAdhu vRkSa ke nIce khar3e hokara svAdhyAya dhyAna karane lage / tatpazcAt usa devane eka bar3A sArtha banA kara vahAM Akara par3Ava DAlA aura AhAra ke liye muni ko vinaMti karane gyaa| isa para gurune uttara diyA ki isa samaya anya kisI ko AhAra kI icchA nahIM hai parantu yaha vajramuni bAlaka hai ataH isako lejAo / guru kI AjJAnusAra vajramuni usa sArthavAha ke sAtha AhAra lene gayA / vaha deva ghevara banA kara muni ko bheTa karane lagA parantu jaba munine usakI ora dekhA to usakI animeSa dRSTi ko dekha kara use devatA jAnA, AhAra lene se manA kiyaa| yaha dekhakara prasava ho devane kahA ki-he muni! maiM tumhArA parabhava kA mitra devatA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : huuN| maiM yahAM tumhAre cAritra kI parIkSA karane ko AyA hU~ parantu tumhArA cAritra calita karane meM maiM azakta hU~ ataH maiM tumhAre para prasanna hU~ so tuma mujha se koI bhI varadAna maaNgo| yaha suna kara vajramunine kahA ki mujhe kucha bhI nahIM ' cAhiye / yaha suna kara adhika prasanna ho usa devane unako vaikriya labdhi dI aura phira se dubArA parIkSA kara AkAzagAminI vidyA pradAna kI / isa prakAra vajramunine aneka labdhi prApta kI / : 222 : anukrama se jaba vajramuni ATha varSa ke hue taba eka samaya guru bahirbhUmi gaye aura anya munigaNa gocarI ke liye gaye the usa samaya vajramuni sarva sAdhuoM kI upadhI ke pAsa jAkara ve jo jo sUtra par3hate the usako usako uddeza kara par3hane lage / bahirbhUmi se Ate hue gurune vaha sunakara unheM mahAvidvAn jAna unako samagra zAstroM kA abhyAsa karAyA aura unako yogya jAna sUripada pradAna kiyA / una vajrasvAmI kI bANI se pratibodha pAkara pAMcaso muni unake pari vAra meM sammilita hue aura anya bhI aneka bhavya prANiyoMne vrata grahaNa kiye / . pATalIpura meM dhanazreSThi ke rukmiNI nAmaka eka putrI thI jisane aneko sAdhviyoM ke muMha se vajrasvAmI ke guNoM kI prazaMsA sunakara yaha pratijJA kI ki maiM isa bhava meM vajra - Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 24 : : 223 : kumAra ke atirikta anya kisI ko bhI patirUpa se grahaNa nahIM kruuNgii| eka samaya vajrasvAmI pATalIpura padhAre jinake Ane kI khabara suna kara dhanazreSThi eka karor3a dravya sahita rukmiNI ko sAtha lekara guru ke pAsa gaye aura unako vandanA kara bolA ki - he sUri ! isa karor3a dravya sahita Apa merI putrI ko grahaNa kareM (vivAha kareM ) anyathA yaha AtmahatyA karegI / vajrasvAmIne uttara diyA ki - hama sAdhu malamalina gAtravAlI striyoM kI icchA bhI nahIM karate ityAdi vacanoMdvArA rukmiNI ko dharmopadeza diyA jisa se usako vairAgya utpanna hone se usane zIghra hI unake pAsa dIkSA grahaNa kI / eka bAra bAraha varSiyaduSkAla par3ane se samagra saMgha atyanta vyAkula ho gayA / yaha dekhakara vajrasvAmIne sarva saMgha ko eka kapaDe para biThAkara AkAzagAminI vidyA ke bala se subhikSApurI (sukAlavAlI nagarI ) ko le gaye / vahAM rahate rahate divasa nirgamana hone para paryuSaNa parva AyA / usa samaya usa nagarI ke rAjAne bauddha hone se unako jinAlaya ke liye puSpa dene kA niSedha kara diyA / yaha bAta saMghane vajrasvAmI se nivedana kI, ataH sUri AkAzagAminI vidyAdvArA mAhezvarI purI gye| vahAM para unake pitA kA mitra eka mAlI rahatA thA jisako paryuSaNa ke utsava kI bAta kaha kara Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 224 : . zrI upadezaprAsAda bhASAntara : puSpa maaNgeN| usane ikavIza karor3a puSpa ekatrita kara bheTa kiye jinako lekara sUri himavAna parvata para pahu~ce / vahAM lakSmI devIne bar3A kamala pradAna kiyA jisako lekara vahAM se hutAzana yakSa ke vana meM Ate hue usane anekoM puSpa bheTa kiye / una sarva puSpoM ko lekara pUrva bhava ke mitra jaMbhaka devadvArA racita vimAna meM baiTha kara sUri AkAzamArga se vApasa subhikSApUrI meM Agaye aura una puSpoM se mahA utsava kiyaa| jinadharma kI prabhAvanA huI, jisako dekha kara Azcarya se bharA huA bauddha rAjA bhI zrAvaka banA / ____ eka bAra vajrasvAmI ke zarIra meM kapha kI vyAdhi utpanna huI isaliye bhojana ke pazcAt khAne ke liye unhone eka jhUTha kA Tukar3A unake kAna para rakkhA parantu bhojana karane ke bAda ve usako khAnA bhUla gaye / vaha Tukar3A pratikramaNa ke samaya kAna se pRthvI para girpdd'aa| use dekhakara "aisA asaMbhavita pramAda hone se aba mRtyukAla samIpa hai" aisA nizcaya kara sUrine apane ziSya vajrasena ko sUripada dekara svayaM rathAvartagiri para cale gaye jahAM anazana grahaNa kara svarga sidhAre / ___zrI vajrasenasUri vihAra karate karate sopArakapura gaye / vahA~ jinadatta nAmaka eka zrAvaka rahatA thaa| vahAM duSkAla ke kAraNa dhAnya itanA mahaMgA thA ki do cAra manuSyoM ke liye bhI eka lakSa dravya kA bhojana kharca hotA thaa| usa Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 24 : : 225 : zreSThIne jIvana se ubakA kara eka lakSa dravya kI hAMDI car3hA usa meM viSa DAla khAkara marane kA nizcaya kiyA thA ki usI samaya sUri usIke ghara gocarI ke liye gaye / guru ko vandanA kara zreSThIne kahA ki he guru ! Aja eka lakSa dravya kA itanA dhAnya milA hai isaliye isako pakA kara isa meM viSa milA kara isa anna kA bhakSaNa kara kuTumba sahita marajAne kA vicAra kiyA hai kyoM ki aise duSkAla meM jIne ke bani-. svata marajAnA hI adhika uttama hai / yaha sunakara gurune kahA ki - he zreSThI ! kala isa nagarI meM bahutasA dhAnya AyagA aura duSkAla kA nAza ho jAyagA isaliye tU marane kA vicAra tyAga de | guru ke kahenusAra dUsare dina hI cAroM ora se bahutasA dhAnya AyA jisa se sarvatra sukAla ho gayA / yaha dekha kara zreSThIne vairAgya hojAne se dIkSA grahaNa kI / vajrasenasUri bhI cAra gaNa kA sthApana kara jinazAsana ke prabhAvaka hue / (yaha caritra Avazyaka niryukti kI bar3I TIkA meM adhika vistAra se varNita hai jahAM se par3hA jAsakatA hai ) zrI vajrasvAmI ke isa manohara caritra ko hRdayarUpI kamala meM bhramara ke samAna dhAraNa kara samagra saguNoM ke sArabhUta siddhAnta ke pATha ke viSaya meM bhavya prANiyoM ko nirantara prayAsa karanA cAhiye / 15 ityupadezaprAsAde dvitIyastaMbhe caturviMzatitamaM vyAkhyAnam // 24 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 226 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vyAkhyAna 25 vAM dUsare dharmakathaka nAmaka prabhAvaka ke viSaya meM vyAkhyAnAvasare labdhi, yaH prayujyopadezakaH / sa dharmakathako nAmA, dvitIyo'pi prabhAvakaH // bhAvArtha:- vyAkhyAna ke samaya jo muni labdhi kA upayoga kara upadeza karate haiM ve dharmakathaka nAmaka dUsare prabhAvaka kahalAte haiM / vyAkhyAna meM labdhi arthAt anuyoga ke samaya apanI zakti pragaTa kara hetu, yukti aura dRSTAntoMdvArA dUsaroM ko jo pratibodha kareM ve hI sUri dharmakathA kahane yogya hote haiM, parantu jo sUri ghar3e meM sthita dipaka ke sadRza mAtra khuda ko hI prakAza karate haiM ve dharmakathaka nahIM kahalA sakate / isa prasaMga para sarvajJa sUri kA dRSTAnta prazaMsanIya hai A sarvajJa sUri kA dRSTAnta zrIpura meM zrIpati nAmaka eka zreSThI rahatA thA vaha samakita ko dhAraNa karanevAlA thA / usake kamala nAmaka eka putra thA / vaha dharma se parAGmukha aura sAtoM vyasanoM meM tatpara thA / vaha deva guru kA darzana bhI nahIM karatA thA usako eka bAra usake pitA ne upadeza diyA ki - Casino Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 25 : : 227 : bohattarIkalApaMDiyA vipurisA apaMDiyA ceva / savvakalANa vi pavaraM jedhammakalaM na yANaMti // 1 // bhAvArtha:-jo puruSa sarva kalAoM meM pradhAna dharma kalA ko nahIM jAnate ve bahatara kalAoM ke paMDita hote hue bhI apaMDita (mUrkha) hI hai| __yaha suna kara kamalane kahA ki-he pitA! jIva kahAM hai ? svarga kahAM hai ? aura mokSa bhI kahAM hai ? ye saba AkAza ko AliMgana karane aura ghor3e ke zIMga ke sadRza kevala asatya hI hai / tapa, saMyama Adi kriyAoM kI tuma prazaMsA karate ho parantu ve to kevala ajJAnI manuSyoM ko DarAne ke liye hI kahI gaI hai, Adi kaha kara kamala grAma meM ghUmane ko cala pdd'aa| eka bAra usa nagara meM zaMkara nAmaka sUri Aye jinake pAsa zreSThI kamala ko lekara gayA / zreSThIne guru ko vandanA kara kamala ko bodha dene kI prArthanA kI / isa para gurune kamala se kahA ki-hama jo dharmopadeza kareM usa meM tU bIca meM mata bolanA, idhara udhara mata dekhanA, kevala mAtra hamAre sanmukha dekha kara sthira citta se zravaNa karanA / aisA kaha kara gurune dharmakathA kahanA AraMbha kiyA / anta meM kamala ko pUchA ki-he vatsa ! tU kyA samajhA ? tUne kuccha jAnA yA nahIM ? usane uttara diyA-he pUjya ! maiMne kucha samajhA aura Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 228 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kucha nahIM bhI samajhA kyoM ki Apa jaba bolate the taba Apa ke kaMTha-ghaMTaDI U~cI nIcI hotI rahatI thI / usako maiMne eka so ATha vAra to ginA parantu kitane hI gar3abar3avAle zabda tuma zIghratA se bole usa samaya vaha ghaMTar3I kitanI bAra U~cI nIcI huI usakI saMkhyA meM na gina sakA / yaha suna kara sarva sabhAjana ha~sane lge| aho ! yaha bahuta acchA zrotA hai| gurune bhI usako ayogya jAna usakI upekSA kii| phira kisI dina dUsare sUri vahAM para Aye / unako bhI zreSThIne kamala kA sarva vRttAnta sunAkara usako kisI bhI prakAra dharma par3hAne kI vinati kii| taba mUrine kamala ko bulA kara kahA ki-he vatsa ! tU nIce dRSTi rakha kara hamArA upadeza eka citta se sunanA / aisA kaha kara unhoneM vyAkhyAna denA AraMbha kiyA / anta meM kamala se pUchA kitU kyA samajhA ? isa para usane uttara diyA ki-he pUjya ! isa chidra meM se ciMTiyeM jAtIAtI thI jinakI saMkhyA maiMne eka so ATha ginI / isa prakAra hAsyajanaka uttara sunakara anya zrAvakoMne usako vahAM se nikAla diyA / phira kisI dina upadeza kI labdhivAle sarvajJa nAmaka sari vahAM padhAreM / una se bhI zreSThIne kamala kA vRttAnta sunA kara usako pratibodha karane kI vinati kI / yaha suna kara sarine kamala ko bulaayaa| isa para vaha AkAra sUri ke samIpa Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 25 : : 229 : baiTha gayA / gurune vicAra kiyA ki-isako madhura vacana se bodha karanA cAhiye / aisA vicAra kara gurune usa se pUchA ki-he vatsa ! kyA tU kAmazAstra jAnatA hai ? kamalane kahA ki-he guru ! maiM kyA jAnUM ? Apa usakA sAra batalAIye / gurune kahA ki-he kamala ! suna, striyAM cAra prakAra kI hotI hai| padminI, hastinI, citraNI aura zaMkhanI / ina meM se padminI saba se uttama kahalAtI hai aura phira dUsarI usase nIcI zreNI kI, tIsare usase bhI nIcI zreNI kI va cothI sarva se kaniSTa kahalAtI hai| unameM se padminI strI kA lakSaNa nimnastha hai - vrajati mRdu salIlaM rAjahaMsIva tanvI, trivalIvalitamadhyA haMsavANI suveSA / mRdu zuci laghu bhuMkta mAninI gAr3halajjA, dhavalakusumavAso vallabhA padminI syAt // 1 // __bhAvArtha:-pamiNI strI rAjahaMsa ke sadRza maMda maMda lIlA sahita gamana karatI hai, usake kRza udara para trivalI par3I huI hotI hai, usakI vANI haMsa ke sadRza madhura hotI hai, usakA veSa sundara hotA hai, vaha zuddha evaM komala anna kA alpa AhAra karatI hai, mAnavAlI aura ati lajAvAlI hotI hai, tathA usako zveta puSpa ke samAna vastra adhika priya hote haiN| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 230 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : isa prakAra guru ke muMha se suna kara kamala yaha vicAratA huA ghara gayA ki-yaha sUri to bar3A bhArI paMDita jAna par3atA hai / phira dUsare dina vaha svayaM hI guru ke pAsa Akara baiTha gayA to gurune citraNI kA lakSaNa batalAyA kihe kamala ! citraNI strI kA kAmamaMdira (guhya bhAga) golAkAra hotA hai apitu vaha dvAra komala aura andara jala se Ardra hotA hai, tathA usa para roma bahuta hote haiM / usakI dRSTi capala hotI hai, vaha bAhya saMbhoga (hAsya, krIr3Adi karane) meM adhika Asakta hotI hai, vaha madhura vacanoMdvArA pati ko Ananda denevAlI hotI hai, tathA usako naI naI vastuaiM adhika priya hotI hai / isa prakAra suna kara kamala ghara lauTa gayA / tIsare dina phira Ane para gurune zaMkhanI kA svarUpa btlaayaa| cothe dina hastinI ke svarUpa kA varNana kiyaa| phira pAMcaveM dina gurune kahA ki-he kamala ! striyoM ke kisa kisa aMga meM kauna kauna se dina kAma rahatA hai vaha sunoMaMguSThe padagulphajAnujaghane nAbhau ca vakSasthale, kakSAkaMThakapoladaMtavasane netre'lake mUrdhani / zuklAzuklavibhAgato mRgadRzAmaMgeSvanaMgAsthitimUrdhvAdhogamanena vAmapadagAH pakSadvaye lakSayet // 1 // bhAvArtha:-paira kA aMguThA, phaNa, ghuTI, jAnu, jaMghA, Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 25 : : 231 . nAmi, vakSasthala (stana), kakSA (kAMkha), kaMTha, gAla, dAMta, oSTha, netra, kapAla aura mastaka ina pandraha aMgoM meM striyoM ke anukrama se pandraha tithiyoM meM kAma rahatA hai / ina meM se zukla pakSa kI ekama ko paira ke aMguThe kAma rahatA hai, jahAM se car3hatA huA pUrNamAsI ko mastaka taka pahuMcatA hai aura kRSNa pakSa kI ekama ko mastaka meM rahatA hai jahAM se utaratA huA amAvAsyA ko aMguThe para AjAtA hai / / isa prakAra jAna kara yadi strI ke kAmavAle sthAna ko mardana kiyA jAya to vaha strI tatkAla vaza meM ho jAtI hai| vaza meM honevAlI strI ke lakSaNa isa prakAra jAne jA sakate haiN| vaza meM hone kI icchAvAlI strI netroM ko namAtI hai, puruSa ke hRdaya para par3atI hai, tathA bhRkuTI ko vakra karatI huI zobhA utpanna karatI hai aura saMyoga hone se lajjA kA tyAga karatI hai / isa prakAra bAtoM meM rasa Ane se kamala sadaiva sari ke pAsa Ane lagA aura kisI vakta zrRMgAra kA, kisI vakta indrajAla kA aura kisI samaya dUsarA varNana sunakara guru para rAgI ho gyaa| isa prakAra mAsakalpa pUrNa ho gayA to vihAra karate samaya mUrine usase kahA ki-he kamala ! aba hama vihAra kareMge isaliye hamAre samAgama ke smaraNa ke liye tU koI niyama grahaNa kara / yaha suna kara hAsyapriya kamala ha~satA huA bolA ki-he pUjya ! mere kaI niyama haiM so Apa suniye / maiM apanI icchA se kabhI nahIM maruMgA, Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -: 232 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : pakavAna meM naliye, IMTa Adi nahIM khAuMgA, dUdha meM thora kA dUdha nahIM pIuMgA, pUrA nAriyala muMha meM nahIM DAluMgA, parAyA dhana lekara vApasa nahIM dUMgA, svayaMbhUramaNa samudra ke dUsare kinAre nahIM jAuMgA, tathA cAnDAla kI strI ke sAtha viSayasevana nahIM karUMgA Adi mere kaI eka niyama haiM / yaha suna kara gurune kahA ki-are kamala ! hamAre sAtha aisI ha~sI karane se aneka bhava upArjana hote hai / jisa prakAra svarNakAra sone ko tor3a kara kuMDala Adi bhinna AkAra ke AbhUSaNa banAtA hai isI prakAra guru kI AzAtanA bhI jIva ko tiyaMcapana, nArakIpana, apakAyapana, pRthvIkAyapana Adi aneka duHkhadAyaka sthAna pradAna karatI hai, isaliye yaha samaya hAsya kA nahIM hai so koI bhI niyama grahaNa kara / yaha suna kara kamalane kucha lajjita hokara kahA ki-he pUjya ! mujhe yaha niyama kara diye ki-mere par3osa meM jo eka vRddha kumhAra rahatA hai usake mAthe kI TAra dekha kara maiM sadaiva bhojana karuMgA, usake binA dekhe bhojana kabhI bhI nahIM kruuNgaa| gurune usa niyama se bhI usako bhAvI lAbha hotA jAnakara usako usakA niyama kraayaa| phira usako barAbara pAlana karane ke liye usako kaha kara gurune vihAra kiyaa| kamala bhI lokalajjA ke bhaya se kiye hue niyama kA pAlana karane lgaa| 5. . eka bAra kamala rAjadvAre gayA to vahAM kAmavaza adhika Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 25 : : 233 : Thaharane se madhyAhna ho gayA aura bhojana karane meM derI ho gii| ghara Akara jaba bhojana karane baiThA to usakI mAtAne usa ko apane niyama kA smaraNa dilaayaa| usane usa dina kumhAra kI TAra nahIM dekhI thI isaliye vaha binA bhojana kiye hI kumhAra ke ghara gayA lekina kumhAra usa samaya vahAM na hokara grAma ke bahAra miTTI lene ko gayA huA thA / kamala bhI grAma ke bahAra gayA aura dUra khar3A raha kara eka khaDDe meM se miTTI khodate hue kumhAra ke sira kI TAra dekhakara 'dekhaliyA dekhaliyA', aisA kahakara kamala daur3atA huA vApIsa ghara kI ora calA gayA / usa samaya kumhAra ko miTTI khodate hue svarNamudrA kA nidhi prApta huA thA isaliye kamala ke 'dekhaliyA, dekhaliyA' aise zabda sunakara use zaMkA huI ki vaha isa nidhi ko dekha gayA hai isa liye agara vaha isakA hAla rAjA se jA kara kahadegA to rAjA merA saba dhana chIna legA isaliye usane kamala ko cillA kara kahA ki-he bhaiyA kamala! idhara A, yaha saba tU hI lejA parantu kisI ko isakA hAla na kahanA | isa se kamala ko kucha zaMkA hone se jaba usake samIpa gayA to nidhi dekhA, jisa ko kamalane le liyA aura kumhAra ko bhI usameM se thor3AsA hissA dekara khuza kara diyaa| phira usa sarva dravya ko apane ghara lAkara kamalane vicArA ki-aho ! pRthvI para jainadharma hI zreSTha hai ki haMsI se pAlana kiye hue eka alpa niyamadvArA bhI mujhe itanA Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :234 : ___ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : par3A lAbha huA hai to phira yadi dRDha zraddhA se usa dharma kA pAlana kiyA ho to na jAne kitanA bar3A lAbha prApta ho ? aisA vicAra kara usane zuddha hRdaya se gurumahArAja ko AmaM. traNa kara una se zrAvaka ke bAraha vrata grahaNa kiye aura una vratoM kA ArAdhana kara svarga sidhArA / sarvajJa mUrine nAstika kamala ko bhI zAstra kI yuktiyoM se dharma meM dRDha banAyA / aise zreSTha AcArya hI bhavya puruSoM kI jar3atA ko dUra karane meM samartha ho sakate haiN| ityupadezaprAsAde dvitIyastaMbhe paMcaviMzatitamaM vyAkhyAnam // 25 // vyAkhyAna 26 vA upadezalabdhi para naMdiSeNa muni kA dRSTAnta kisI grAma meM eka brAhmaNa rahatA thA / dhana ke garva se kubera kI bhI spardhA kareM utanA dhana usake pAsa thaa| eka bAra usane yajJa kA Arambha kiyA jisa meM eka lakSa brAhmaNa bhojana karanevAle the| usa kAma meM sahAyatA kI AvazyakatA hone se usane eka garIba jaina brAhmaNa ko kahA ki tU mujhe isa kArya meM sahAyatA kara / brAhmaNoM ke bhojana ke. pazcAt jo kucha ghI, anna Adi baca rahegA vaha maiM tujhe terI Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 26 : .: 235 : mahenata ke badale meM deuMgA / aisI zarta kara usa jaina brAhmaNa ko usa kArya meM sahAyaka banAyA / anukrama se lakSa brAhmaNoM kA bhojana ho jAne para usane usa jaina brAhmaNa ko bace hue cAvala, ghI Adi diyA / usako lekara usa garIba brAhmaNane vicAra kiyA ki-yaha vastu nyAyopArjita hai, zuddhamAna hai aura prAsuka hai ataH kisI satpAtra ko isakA dAna karUM to yaha uttama phala ko denevAlI hogI / zAstra meM bhI kRpAvaMta paramAtmAne kahA hai ki-nAyAgayANaM kappaNijjAyaM aNaM pANAi davvANaM parAe bhattIe appANuggahabuddhie saMjayANaM atihisaMvibhAgo mUkkhaphalo--nyAya se upArjana kiye hue, aura kalpanIya anna pAnI Adi dravya ko utkRSTa bhakti se AtmA kI anugraha buddhi se yadi saMyamadhArI sAdhu ko atithisaMvibhAga dvArA diye hoM to vaha mokSa phala kA denevAlA hotA hai| aisA vicAra kara usane kaI dayA tathA brahmacaryAdi ke dhAraka guNI sAdharmiyoM ko bhojana ke liye nimaMtraNa kiye| bhojana ke samaya koI mahAvratadhArI muni mAsa. kSapaNa ke pAraNe ke liye vahAM padhAre / unako dekha kara usa 1 yahAM cobhaMgI hai / nyAyAgata dravya ko nyAya meM kAma lAnA, nyAyAgata dravya ko anyAya meM kAma lAnA; anyAyAgata dravya ko nyAya meM kAma lAnA aura anyAyAgata dravya ko anyAya meM kAma meM lAnA / ina meM prathama bhAga vizuddha haiN| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 236 : zrI upadezaprAsAdabhASAntara : brAhmaNane ati AdarasatkArapUrvaka vaha anna, jala Adi usa muni ko bheTa kiye| usane vicArA ki isa zrAvakoM ke banisvata yaha yatirUpa pAtra adhika uttama hai / kahA bhI hai ki mithyAdRSTisahasreSu, varameko hyaNuvratI / aNuvratI sahasreSu, varameko mahAvratI // 1 // mahAvratisahasreSu, varameko hi tAttvikaH / tAttvikena samaM pAtraM, na bhUtaM na bhaviSyati // 2 // bhAvArthaH - hajAra midhyAdRSTiyoM se eka aNuvratI zrAvaka adhika zreSTha hai, hajAra aNuvratiyoM se eka mahAvratI sAdhu adhika zreSTha hai, hajAra mahAvratiyoM se eka tattvavettA muna adhika zreSTha hai, tatvavetA ke sadRza satpAtra isa jagata meM na koI huA hai aura na hogA / phira vaha brAhmaNa kucha samaya pazcAt AyuSya pUrNa hone se mara kara supAtra dAna kI mahimA se pahale devaloka meM devatA huA / vahAM se AyuSya pUrNa kara cava kara rAjagRha nagarI meM zreNika rAjA kA naMdiSeNa nAmaka putra huA / usa ke yuvAvasthA ko prApta hone para rAjAne usakA pAMca so rAjakanyAoM ke sAtha vivAha kiyA / una striyoM ke sAtha doguM daka deva ke samAna vaha manohara bhogavilAsarUpa sukhasAgara meM magna rahane lagA / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 26 : : 237 : -- lAkha brAhmaNoM ko bhojana karAnevAlA brAhmaNa pApAnubaMdhI puNya upArjana karane se tathA viveka rahita dAna karane se aneko bhavoM meM alpa alpa bhogAdika sukha bhoga kara kisI araNya meM hastI huA / usakA nAma secanaka pdd'aa| isakA yaha kAraNa thA ki-isa hAthI kA pitA jo hAthI thA usane aisA vicArA thA ki-yadi merA putra koI hAthI hogA to vaha mujhe hI mAra kara ina hAthaniyoM ke Tole kA svAmI hogA isaliye vaha hAthI apanI hAthaniyoM meM se jo koI hAthI (nara) ko janma detI to vaha usa baccoM ko mAra DAlatA thA / eka bAra eka hAthanI ke prasUti kA samaya AyA to usane isa bhaya se ki-vaha usake bacce ko bhI mAra DAlegA usa hAthI ko bhUlAkara eka tApasa ke Azrama meM jAkara vahAM eka hAthI (nara) ko janma diyA jisa ko tapasvI kumAroMne pAlapoSa bar3A kiyA / una tapasvI kumAroM kI saMgati se vaha hAthI (bAlaka) bhI apanI sUMDha meM pAnI lekara vRkSoM ko sIMcA karatA thA isa se usakA nAma secanaka rakkhA gayA thaa| ____eka bAra vaha secanaka hAthI ghUma rahA thA ki-usane hathaniyoM ke yUtha ke svAmI pahalevAle hAthI yAne usake pitA ko dekhA aura usake sAtha yuddha kara usako mAra kara khuda yUtha kA svAmI ho gayA / phira usane usakI mAtA kA prapaMca jAnakara nayA hAthI utpanna nahIM hone dene ke liye usane una tapasviyoM ke Azrama ko naSTa kara diyA isaliye Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 238 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : khedita tapasvI usakA vaira lene ke liye zreNika rAjA ke pAsa jAkara usa secanaka kI prazaMsA kI ki-he rAjA ! catvAriMzatsamadhikacatuHzatasulakSaNaH / sa dvIpo bhadrajAtIyaH saptAMgaM supratiSThitaH // 1 // bhAvArtha:-cAra so cAlIsa zubha lakSaNoM se yukta aura sAtoM aMgo meM supratiSThita eka bhadra jAti kA hAthI araNya meM phiratA hai| vaha hAthI Apa ke rAjya meM zobhA pAne yogya hai| yaha sunakara rAjAne AdamiyoM ko bhejakara kaI upAyoM se usako pakaDavAyA aura anukrama se usa secanaka ko paTTa hAthI banAyA jisa se rAjya ke yogya AhAra, vastroM Adi se poSita hokara vaha bahuta sukhI huaa| eka bAra jaba ve tapasvI nagarI meM Aye to unhoMne secanaka se jAkara kahA kihamAre Azrama ko naSTa karane kA tujhe yaha phala milA hai| ina vacanoM se marmasthAna meM viMdhA huA vaha hAthI AlAnastaMbha ukher3a kara vana meM jA kara phira se tapasviyoM ke Azrama ko naSTa kara atyanta upadrava karane lgaa| rAjAne anekoM prayAsa kiye kintu usa hAthI ko koI na pakar3a sakA isaliye rAjAne nagara meM diDhorA pITavAyA ki-koI bhI zaktizAlI puruSa usa hAthI ko pakar3a kara bheMTa kreN| yaha suna kara Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 26 : : 239 : rAjA kI AjJA lekara nandiSeNa kumArane usako " appA va dameavvo-AtmA kA hI damana karanA cAhiye" Adi vAkyoM dvArA jAgRta kiyA / usa kumAra ko dekha kara secanakane vicArA ki-yaha kumAra merA kisI samaya kA sambandhi jAna par3atA hai| isa prakAra tarkavitarka karate hue usako jAtismaraNa jJAna ho gayA isaliye vaha turanta hI zAnta ho nandiSeNa ke pAsa Akara khar3A ho gayA / usane usako AlAnastaMbha ke pAsa le jAkara bAMdha diyaa| isa hAlata ko suna kara zreNika Adi ko bar3A vismaya huaa| kucha samaya pazcAt zrI mahAvIrasvAmI vaibhAragiri para samavasarye jinako vandanA karane ke liye rAjA zreNika, abhayakumAra, nandiSeNa Adi gaye / prabhu ke mukha se dezanA suna kara anta meM rAjAne prabhu se pUchA ki-he svAmI ! secanaka hAthI nandiSeNa kumAra se kisa prakAra zAnta ho gayA ? isa para prabhune nandiSeNa ke supAtra dAna tathA hAthI ke jIva se lakSa brAhmaNoM ko diye hue bhojana kA sarva vRttAnta kaha sunaayaa| rAjAne phira usake bhaviSya ke viSaya meM pUchA to bhagavAnane uttara diyA ki-he rAjA ! nyAya se prApta kiye dravya kA supAtra dAna karane se nandiSeNa kumAra aneka divya bhoga bhogakara cAritra grahaNa kara svarga meM jA anukrama se mokSa prApta karegA aura isa hAthI ke jIvane pUrva meM pAtra apAtra kA binA vicAra kiye dAna karane se thor3e bhoga prApta Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 240 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kiye haiM parantu aba yaha mara kara prathama naraka meM jaavegaa| yaha suna kara nandiSeNa kumArane pratibodha prApta kara zrAvaka dharma aMgIkAra kiyaa| bAda meM nandiSeNa jaba cAritra grahaNa karane ko taiyAra huA to zAsanadevane usako kahA ki abhI tere bahuta se bhoga karma zeSa haiM ataH abhI dIkSA grahaNa na kara / aisA niSedha karane para bhI nandiSeNane dIkSA grahaNa karalI / jinezvarane bhI usako niSedha kiyA parantu phira bhI usane apanA Agraha nahIM chor3A aura harSapUrvaka cAritra grahaNa kara ugra tapasyA karatA huA prabhu ke sAtha vihAra karane lagA / anukrama se nandiSeNa muni anekoM sUtrArtha ke jJAtA huaa| kucha samaya pazcAt bhogAvalI karma ke udaya hone se nandiSeNa muni ko kAmavikAra utpanna hone lgaa| usako rokane ke liye usane bahuta ugra tapasyA kI, AtApanA lI kintu phira bhI indriyoM kA vikAra zAnta nahIM huA isaliye cAritra kI rakSA ke liye usane parvata para car3ha kara gira marane kA vicAra kiyA parantu jyohI vaha girane lagA ki-zAsanadevIne usako uThA liyA aura kahAM ki-tU vyartha kyoM maratA hai ? binA bhoga bhoge tU mara nahIM sakatA / aisA kaha kara devI adRzya ho gaI / phira eka dina usa munine cha? ke pAraNe ke liye grAma meM ghUmate hue anajAnapana se Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 26 : : 241 : eka gaNikA ke ghara meM praveza kara dharmalAbha diyA / yaha suna kara vezyA ha~satI ha~satI bolI ki-he sAdhu ! hama ko dharmalAbha se koI prayojana nahIM hai, yahAM to arthalAbha cAhiye / yaha suna kara yaha strI merI ha~sI ur3AtI hai aisA vicAra kara abhimAna se munine Upara se eka tRNa khiMcakara labdhidvArA daza karor3a ratna kI vRSTi kI, jisako dekhakara Azcaryacakita huI vezyA unako caraNakamaloM meM bhramara ke sadRza lipaTa kara bolI ki-he prANanAtha ! anAtha aura tumhAre para anu. rakta huI mujhe na tyaagiiyeN| Adi aneka prArthanA ke vacana suna kara devIdvArA kahe hue bhogakarmoM kA smaraNa kara usake vacano se rakta ho unhoMne usa vezyA ko aMgIkAra kiyA; parantu usa samaya unhoMne aisA abhigraha liyA ki yahAM AnevAle kAmI puruSoM ko dharmopadeza dekara una meM sadaiva daza puruSoM ko pratibodha kara, unako dIkSA lene ko bhejane pazcAt maiM bhojana kruNgaa| phira muniveSa tyAga kara vezyA ke sAtha kAmakrIr3A karate hue vahAM raheM aura sadaiva daza manuSyoM ko pratibodha kara dIkSA grahaNa karane ke liye prabhu ke pAsa bhejane lage / isa prakAra bAraha varSa vyatIta ho gaye / bAda meM eka dina unhoneM nava manuSyoM ko pratibodha kiyA kintu dazavAM eka svarNakAra ko kisI bhI prakAra se pratibodha nahIM huaa| bhojana samaya vyatIta ho gyaa| vezyAne do bAra bhojana banAyA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 242 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kintu vaha bhI ThaMDA ho gayA / vaha bArambAra bhojana ke liye bulAne lagI taba unhoMne kahA ki-abhI dazaveM AdamI ko pratibodha nahIM huA hai| isa para vaha vezyA ha~sI kara bolI ki-he svAmI ! taba dazaveM tumhI hojaao| yaha sunakara nandiSeNa zIghra hI bhogakarmoM ke kSINa hone se uThe aura vezyA ke kaI mohaka vAkyoMdvArA Agraha karane para bhI usakI kucha bhI paravAha na kara, usakA tRNa ke sadRza tyAga kara, jinezvara ke pAsa jAkara phira se dIkSA grahaNa kI aura apane duSkarma kI AlocanA kara nandiSeNa muni anukrama se svarga sidhAre / ___ he bhavya jIvoM ! jo AgamavAkyoM kI yukti dvArA bhavAbhinandI jIvoM ko bhI pratibodha karate haiM ve nandiSeNa muni ke sadRza divya bhogoM ko bhoga kara anukrama se siddhi pada ko prApta karate haiN| ityupadezaprAsAde dvitIyastaMbhe SaDviMzatitamaM vyAkhyAnam // 26 // vyAkhyAna 27 vA tisare vAdI prabhAvaka ke viSaya meM balAtpramANagranthAnAM, siddhAntAnAM balena vA / yaH syAt paramatocchedI, sa vAdIti prabhAvakaH // 1 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 27 : : 243 : bhAvArtha:-jo (sUri) pramANa granthoM ke bala se athavA siddhAnta ke bala se bhI paramata kA uccheda karatA hai vaha vAdI prabhAvaka kahAtA hai| cArvAko'dhyakSamekaM sugatakaNabhujau sAnumAnaM sazAbda, tadvaitaM pAramArSaH sahitamupamayA tatrayaM cAkSapAdaH / arthApattyA prabhAkRdvadati tadakhilaM manyate bhaTTa etat, svAbhAvye dve pramANe jinapatigadite spaSTato'spaSTatazca // 1 // bhAvArtha:-cArvAka (nAstika) kevala eka pratyakSa pramANa ko hI mAnate haiM / bauddha pratyakSa, anumAna aura zabda ina tIna pramANa ko mAnatA haiM / parama ArSa akSapAda (nyAya) matAnuyAyI pratyakSa, anumAna, zabda aura upamA ina cAra pramANoM ko mAnate haiN| prabhAkara matAnuyAyI pratyakSa, anumAna, zabda, upamA aura arthApatti ina pAMca pramANoM ko mAnate haiM, bhaTTa matAnuyAyI pratyakSa, anumAna, zabda, upamA, arthApatti aura jaina matAnuyAyI to spaSTa tathA aspaSTa ina do pramANoM Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 244 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ko hI mAnate haiM ( spaSTa arthAt pratyakSa aura aspaSTa arthAt parokSa - anya sarva pramANa ina ke antargata hote haiM ) ye pramANa jinagranthoM meM varNita haiM, una granthoM ke AdhAra se jo paravAdI para vijaya prApta karate haiM unako vAdI prabhAvaka kahate haiM, isakA bhAvArtha mallavAdIsUri ke caritra se pratyakSa hai / mallavAdI prabaMdha bhRgukaccha ( bharuca ) nagara meM rAjA ke samakSa vAdavivAda hote hue bauddha sAdhu buddhAnanda ne jIvAnandasUri ko vitaMDA - vAdadvArA jIta liye / isa se lajjAyuta sUrimahArAja vallabhIpura gaye jahAM unakI bahina durlabhadevI ko usake ajItazA, yakSa aura malla nAmaka tInoM putroM sahita pratibodha kara dIkSA dilAI / una tInoM ko gurune nayacakravAda grantha ke atirikta anya sarva grantha pddh'aaye| una tInoM meM mallamuni vizeSa buddhimAna huA / eka bAra guru mahArAjane apanI bahine ko yaha kahA ki - " jJAnapravAda nAmaka pAMcaveM pUrva meM se uddharita bAraha ArevAlA jisake pratyeka Are ke Arambha aura anta meM caitya 1 apanI bahina sAdhvI ke sAmane mallasAdhu ko kahA, aisA prabhAvaka caritra meM hai / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 27 : : 245 : pUjAdi mahotsava nAmaka par3hane yogya aura devatAdhiSThita aisA jo dvAdazAra nayacakra nAmaka grantha jJAnabhaMDAra meM hai vaha kisI ko bhI mata dikhalAnA" bAda anyatra vihAra kiyaa| eka bAra mallamunine usakI mAtA kI anajAna meM cupake se usa pustaka ko kautuka se kholA aura prathama patra meM prathama AryA isa prakAra par3A / vidhiniyamabhanavRttivyatiriktatvAdanarthakamavocat jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // 1 // ___ mallamunine yaha prathama AryA par3hA hI thA ki-zAsanadevI ne turanta hI usa pustaka ko hara liyA / yaha dekha kara mallamunine atyanta khedita ho yaha saba ghaTanA usakI mAtA tathA saMgha ko yathAsthita kaha sunAI, jinhoMne usako bahuta upAlaMbha diyA / mallamuni usa grantha kI prApti taka cha hI vikRti kA pratyAkhyAna kara kevala vAla kA pAraNA kara chaTTha tapa karane lagA / cAturmAsa ke pAraNe ke dina saMghane atyanta Agraha se usako vikRti grahaNa kraaii| phira zrI saMghadvArA ArAdhita zrutadevIne malla sAdhu kI parIkSA karane ke liye rAtrI meM Akara usako kahA ki-'ke miSTAH 1' kauna sI cIja svAdISTha hai ? munine uttara diyA ki-"vallAH"-vAla / isake cha mahine pazcAt zAsanadevIne phira pUchA ki"ke na ?-kauna nahIM ? (kauna sI vastu miSTa nahIM ?) isa para Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 246 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : munine uttara diyA ki-'guDaghRte na'-gur3a aura ghI (miSTa nhiiN?)| aisA pratyuttara suna kara usakI dhAraNAzakti se tuSTamAna huI devIne kahA ki-varadAna mAMga / isa para usane yaha varadAna mAMgA ki-nayacakra pustaka deoN| ataH devIne usako vaha pustake dedI jisa se mallamuni adhika zobhAyamAna huA / kucha samaya pazcAt gurumahArAja vihAra ke krama se vApasa vahAM padhAre aura malla ko sUripada pradAna kiyaa| zrI mallasarine covIsa hajAra zloka kA eka padmacaritra bnaayaa| isake bAda mallasari bhRgukaccha meM aaye| vahAM zilAditya rAjA ke samakSa bauddha sAdhu buddhAnanda ke sAtha unakA vAdavivAda huaa| usameM mallAcAryane nayacakra ke abhiprAya ke anusAra cha mahine taka avicchinna vAgdhArAdvArA pUrva pakSa kiyA / pUrva pakSa ko dhAraNa karane meM azakta buddhAnanda apane ghara bhaga gayA aura vAdI ke pUrva pakSa ko DhUr3ha dRr3ha kara 1 devIne vaha pustaka usako nahIM dI lekina kahA kiisa grantha ke pragaTa hone se dveSI devatA gaNa upadrava kareMge parantu usake eka hI zloka se tuma sampUrNa zAstra kA artha jAna jAogeM / aisA kaha kara zAsanadevI adRzya ho gaI aura usane daza hajAra zlokoM kA nayA nayacakra banAyA, aisA prabhAvaka caritra meM kahA gayA haiN| 2 kisI grantha meM cha dina kahe gaye haiM / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 27 : . 247 : khar3iyA (Chalk) se likhane lagA parantu vismaraNa hone se . nahIM likha sakA, isase atyanta duHkhI hone se buddhAnanda kA hRdaya vidIrNa ho gayA aura vaha mara gayA / prAtaHkAla yaha vRttAnta zAsanadevIne mallasari ko batalA kara usa para puSpavRSTi kii| rAjAne mallasari ko "vAdImadabhaMjaka" kI upAdhi dekara sarva bauddhoM ko usake deza se bAhara nikAla diye aura svayaM jainamatAnuyAyI ho gyaa| isake bAda se bauddha loga isa deza meM kabhI nahIM Aye / ___ yaha prabandha rAjazekharasUrikRta grantha meM nimnastha prakAra se varNita hai kheTaka(kher3A)pura meM devAditya nAmaka brAhmaNa ke eka vidhavA putrI thI, usane kisI guru se sUrya kA maMtra lekara usakA ArAdhana kiyA, isa se sUryane usa para mohita ho usa ke sAtha bhoga kiyA / isakI usa divya zakti se vaha garbhavatI huI / garbha kI bAta suna kara usake pitAne usako bahuta / kucha burA bhalA kahA jisa para usane sarva vRttAnta yathAvidhi kaha sunAyA / yaha suna kara usake pitAne lajjA se usakI putrI ko vallabhIpura bheja diyA, jahAM usake eka putra va eka putrI yugmarUpa se utpanna hue| unake yogya vaya ke hone para putra lekhazAlA meM par3hane ke liye gayA to vahAM anya lar3ake usako 'binA bApa kA' kaha kara ha~sI uDAne lge| isa Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 248 : zrI upadezaprAsAda bhASAntaraH se usane usakI mAtA ko pUchA ki-merA pitA kauna hai ? isa para usakI mAtAne uttara diyA ki-maiM nahIM jaantii| yaha suna kara putra atyanta lajjita hokara marane ko utAru huaa| usa samaya sUryane sAkSAt prakaTa ho kara kahA ki-he vatsa ! maiM terA pitA hU~ / jo koI terA parAbhava kareM to tU usako kaMkara se mAranA / vaha kaMkara usako mAra kara tere pAsa AjAyagA / isa ke pazcAt usa putrane kaI bAlakoM tathA anya manuSyoM ko mAra DAlA / isa para vallabhIpura ke rAjAne jaba usako burA bhalA kahA to usane usako bhI mAra DAlA aura svayaM zilAditya nAma se rAjA bana baiThA / anukrama se usane jaina dharma ko aMgIkAra kiyA aura zatrujayagiri para uddhAra kiyaa| zilAdityane apanI bahena kA vivAha bhRgukaccha ke rAjA ke sAtha kiyA, jisake malla nAmaka putra utpanna huA / eka bAra vallabhIpura meM dezatyAga kI pratijJApUrvaka rAjA ke samakSa vAdavivAda hote hue daivayoga se bauddhoMne jainiyoM kA parAbhava kiyA, ataH jaina muni anya pradeza ko cale gaye aura rAjAne bauddhamata aMgIkAra kiyaa| rAjA kI bahinane apane pati ke mara jAne se vairAgya prApta kara usake malla putra sahita dIkSA grahaNa kii| mallamunine mahAprayAsa se nayacakra graMtha prApta kara bauddhoM kA parAjaya kiyA isaliye unako vahAM Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 28: : 249 : se nikAla kara jainiyoM ko vApasa deza meM bulAye aura zilAditya rAjA ko bhI phira se jaina dharma meM dRr3ha kiyA / ___ he bhavya prANiyoM ! jinazAsana ke prabhAva kI unnati karanevAle mallavAdI kA pavitra caritra suna kara tuma ko bhI kAvyAdika kI vicitra labdhidvArA jinazAsana kI unnati karane meM tatpara rahanA cAhiye / ityupadezaprAsAde dvitIyastaMbhe saptaviMzatitamaM vyAkhyAnam // 27 // vyAkhyAna 28 vAM vAdI prabhAvaka devasUri kA dRSTAnta tarkakarkazavAkyena, buddhizAlimahAtmanA / jetavyA vAdinaH sadyaH, zAsanonnatihetave // 1 // bhAvArtha:--buddhizAlI mahAtmA ko zAsana kI unnati ke liye tarka (nyAya) zAstra ke karkaza (dujJeya) vacanoMdvArA vAdI ko parAjaya karanA cAhiye / isa zloka kA bhAvArtha nimnalikhita dRSTAnta se pratyakSa haiN| zrI pATaNa meM jaba siddharAja rAjya karatA thA taba kumuda. caMdra nAmaka digaMbara AcArya usakI sabhA meM Aye / rAjAne Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 250 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : usako apane mAtAmaha ( mAtA ke pitA) kA guru jAna kara satkArapUrvaka Thaharane ko makAna kA prabandha kiyA / phira vAda karane ke liye rAjAne hemacaMdrasUri se kahA to usane uttara diyA ki vAdI kI vidyA ko nAza karanevAle aura vAdIrUpa hAthI ke liye siMhasamAna zrIdevasUri ko bulavAiye / isa para rAjAne apane sevakoM ko bheja kara devasUrine bulavAyA aura vAdavivAda karane ko kahA / rAjA ke Agraha se devasUrine sarasvatI kI ArAdhanA kI jisane pratyakSa hokara kahA ki - vAdIvaitAle zrI zAntisUrikRta uttarAdhyayana sUtra kI vRtti meM digaMbara ke matakhaNDana ke viSaya meM batalAye corAzI vikalpoM kA vistAra karane se digaMbarAcArya kA muMha banda ho jAyagA / aisA kaha kara devI adRzya ho gii| sUrine apane ratnaprabhAva nAmaka mukhya ziSya ko digaMbarAcArya ke pAsa guptarUpa se yaha jAnane ke liye bhejA ki unakI kauna se zAstra meM kuzalatA hai / vaha rAtrI ke samaya gupta veSa meM deva ke samAna unake pAsa gayA / kumudacaMdrane usase pUchA ki tU kauna hai ? usane uttara diyA ki maiM deva hU~ / kumudacaMdra ne pUchA ki- maiM kauna hU~ ? usane uttara diyA ki tUM zvAna hai / kumudacandrane pUchA ki - zvAna kauna hai ? usane kahA ki- tUM / kumudacandrane pUchA ki tU kauna hai| usane uttara diyA ki maiM deva 1 aisI unako upAdhi milI huI thI / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 28 : : 251 : huuN| isa prakA cakrabhramaNa vAda dvArA apane ko deva aura usako zvAna sthApita kara vaha vApasa apane upAzraya ko lauTa gayA / isa prakAra cakradoSa pragaTa karane se khedita digaMbarAcAryane, yaha jAna kara ki zvetAmbara ke kisI sAdhune Akara merI nindA kI hai, devari ko eka zloka likha kara bhejA kihaMho zvetaparAH kimeSa vikaTATopAktisaMTaMkitaiH, saMsArAvaTakoTare'tivikaTe mugdho janaH pAtyate / tattvAtattvavicAraNAsu yadi vA hevAkalezastadA satyaM kaumudacandramaMghriyugalaM rAtrindivaM dhyaayt||1 bhAvArtha:-are zvetAmbaro! khoTe ADambaravAle vAkyoM ke prapaMcadvArA tuma ina mugdha logoM ko ati vikaTa saMsArarUpI aMdhakUpa ke koTara meM kyoM DAlate ho ? yadi tumhArI tattva aura atatva ke vicAra meM leza mAtra bhI icchA ho to tuma sacamuca rAtrIdina kumudacandra ke caraNayugma kA dhyAna dhAraNa kro| digambarAcArya dvArA bheje hue isa zloka ko par3ha kara buddhivaibhava meM cANakya se bhI bar3hakara devasUri ke ziSya mANikya munine nimnastha zloka likhA x kastvaM ? ahaM devaH / devaH ko ? ahaM / ahaM kaH ? tvaM zvA / zvA kaH ? tvam / tvaM kaH ? ahaM devH| isa prakAra cakrabhramaNavAda samajhanA cAhiye / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 252 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kaH ka~ThIravakaMThakesarasaTAbhAraM spRzatyaMghriNA, . kaH kuntena zitena netrakuhare kaNDUyanaM kAMkSati / kaH sannahyati pannagezvaraziroratnAvataMsazriye, yaH zvetAmbarazAsanasya kurute vandyasya nindAmimAm bhAvArtha:-aisA kauna puruSa hogA ki-jo siMha ke gardana kI kezavAlI ko pairoM se sparza karegA ? aisA kauna puruSa hogA ki-jo tIkSNa bhAle se netra ke golaka kI khAja ko miTAne kI icchA karegA ? aura aisA kauna puruSa hogA ki-jo zeSanAga ke mastaka kI maNi ko lekara alaMkAra banAne ko taiyAra hogA ? aisA puruSa vaha hI ho sakatA hai kijo zvetAmbara ke pUjya zAsana kI isa prakAra nindA karatA ho / phira ratnAkara nAmaka sAdhune bhI eka zloka likhA kinagnairniruddhA yuvatIjanasya, yanmuktiratnaM prakaTaM hi tattvam / tatkiM vRthA karkazatarkakelau, tavAbhilASo'yamanarthamUlam // 2 // bhAvArtha:-aho nagna logoMne striyoM kA muktirUpI ratna baMdha kara ke hI apanA jo tacca pragaTa kiyA hai vaha hI kAphI hai, aba tU kyoM kaThina zAstra kI krIr3A meM vyartha ami Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 28 . : 253 : lASA karatA hai ? kyoM ki-aisI abhilASA tere anartha kA hI kAraNa hogI ise tU bhalIbhAMti samajha lenaa| ina donoM zlokoM ko unhone upahAsapUrvaka digaMbarAcArya ke pAsa bheja diye| rAjA kI rAnI digaMbara ke pakSa meM thI isaliye usane sabhyajanoM ko AgrahapUrvaka aisA kaha rakkhA thA ki-tuma aisA kArya karanA ki-jisa se kisI bhI prakAra se digambara kI jaya ho / phira kumudacaMdrane apane vAda kA viSaya likha kara isa prakAra bhejA ki-- kevali huo na bhuMjai, cIvarasahiassa natthi nivvANaM / itthI huvA na sijjhaI, iyamayaM kumudacaMdassa // 1 // bhAvArtha:--tIrthaMkara kevalajJAna prApta hone ke pazcAt AhAra nahIM karate, vastra dhAraNa karanevAle kA mokSa nahIM hotA aura strI koI siddhi prApta nahIM kara sakatI yaha kumudacandra digambara kA mata hai| isa zloka ke javAba meM zvetAmbaroMne uttara diyA ki-- kevali huo vi bhuMjai, cIvarasahiassa asthi nivvANaM / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 254 : - zrI upadezaprAsAda bhASAntara : itthI huvA vi sijjhaI, iyamayaM siyavayassax // 1 // bhAvArtha:-tIrthakara kevalI hone para bhI AhAra karate haiN| vastra dhAraNa karanevAlA kA mokSa hotA hai aura strI bhI siddhi ko prApta kara sakatI hai aisA zvetAmbara mata hai athavA devasari kA yaha mata hai| phira nirNaya ke dina siddharAjA kI sabhA meM cha hI darzana ke paMDita sabhyarUpa se baitthe| usa samaya kumudacandra vAdI gAjebAje sahita rAjasabhA meM AyA aura rAjAdvArA mAnapUrvaka diye hue UMce siMhAsana para car3ha kara baitthaa| zrI devamUri bhI zrI hemacandrAcArya sahita rAjasabhA meM Akara eka hI siMhAsana para donoM baiThe / bAlAvasthA se kucha mukta hue zrI hemacandrasUri ko dekha kara vRddhAvasthA ko pahuMce hue digambarAcAryane ha~sI meM kahA ki-"pItaM takaM bhavatA-tUne chAza pI hai|" yaha suna kara hemAcAryane turanta hI uttara diyA ki"are jar3amati ! aisA asamaMjasa bhASaNa kyoM karatA hai ? zvetaM takraM, pItA haridrA / chAza to zveta sapheda hotI hai aura pIta (pIlI) to haladara hotI hai (yahAM para digambarane pIta x 'isa cothe pada ke sthAna meM mayameyaM devasUriNaM' esA pada bhI kisI prata meM hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna : 28 : 255 : zabda pIne ke artha ke liye upayoga kiyA thA lekina usa kI ha~sI ur3Ane ke liye hemAcAryane pIta zabda kA pIlA artha kara uttara diyA ) yaha sunakara digambarAcArya lajjita hokara nIce kI ora dekhane lagA / phira digambarAcAryane pUchA ki - " tuma dono meM vAdI kauna hai ?" taba devasUrine usakA tira - skAra karane ke liye uttara diyA ki - " tumhArA parAjaya karane ke liye ye hemacandra prativAdI hogA / " digambarAcArya ne uttara diyA ki - " isa bAlaka ke sAtha maiM vRddha kyA vAdavivAda karUM ?" yaha suna kara hemAcAryane kahA ki - " he kumudacandra ! maiM to bar3A hU~ aura tU hI bAlaka hai kyo ki tUne abhI taka apanI kamara para Dora taka nahIM bAMdhA hai aura vastra pahanA bhI nahIM sikhA hai to phira bAlaka tU hai yA maiM hU~ ?" usa prakAra una donoM meM honevAle vitaMDAvAda kA rAjAne niSedha kiyA / phira donoM pakSa ke bIca yaha zarta ThaharI kiyadi zvetAmbara kA parAjaya ho to unako digambarapana aMgI - kAra karanA hogA aura digambara kI parAjaya ho to unako deza kA tyAga karanA hogaa| isa prakAra kI pratijJA hone para svadezakalaMka bhIru zrIdevasUri sarva prakAra ke anuvAda kA parihAra karAne meM tatpara hokara kumudacandra ko kahA ki - "tuma prathama pakSa karoM " isa para digambarane prathama rAjA ko AzIrvAda diyA ki - Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 256 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : khadyotadyutimAtanoti savitA jIrNorNanAbhAlayacchAyAmAzrayate zazI mazakatAmAyAnti ytraadryH| itthaM varNayato nabhastava yazo jAtaM smRtergocaraM, tattasmin bhramarAyate narapate! vAcastato mudritA // 1 bhAvArtha:--he rAjA! tumhAre yaza ke sAmane sUrya khadyota (pataMgiye) ke samAna, candra jIrNa karor3IyA ke par3a ke samAna aura parvata macchara ke samAna pratIta hotA hai| anta meM tumhAre yaza kA varNana karate hue AkAza mere smaraNapatha meM AyA parantu vaha AkAza bhI tumhAre yaza ke sAmane eka bhramara sadRza choTA jAna par3atA hai, ataH tumhAre yaza ke varNana ke liye koI bhI vastu najara nahIM Ane se merI jihvA hI mUka raha jAtI hai| isa zloka ke anta meM-vAcastato mudritA-merI vANI banda ho jAtI hai-aisA apa zabda bolane se sabhAsthita praviNa paMDitoMne vicArA ki-"yaha vAdI apane hAthoM se hI baMdha jAyagA-hAra jAyagA / " aisA vicAra kara unako Ananda huaa| tatpazcAt devAcAryane rAjA ko isa prakAra AzIrvAda diyA / . nArINAM vidadhAti nivRtipadaM zvetAmbaraprollasatkIrtisphAtimanoharaM nayapatho vistArabhaMgIgRham / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 28 : : 257 : yasmin kevalino vinirmitaparocchekAH sadA dantinox rAjyaM tajinazAsanaM ca bhavatazcaulukya jiiyaacirm| bhAvArtha:--he cAlukya rAjA! jo jinazAsana striyoM ke mokSa prApti kA vidhAna karatA hai, jo zvetAmbara (sAdhuoM) kI ullAsIta kIrti se jAjvalyamAna hai, jo sapta naya samba. ndhI mArga ke vistArarUpa bhAgoM kA sthAna hai tathA jisa meM - kevalI ko bhI AhAra karane kA vidhAna kiyA gayA hai aise jinazAsana tathA tumhAre rAjya kI cirakAla jaya ho / isa zloka meM kahe sarva vizeSaNa rAjya ke pakSa meM bhI isa prakAra upayukta hai-jo rAjya zatruoM ko ArAma se nahIM rahane detA, jo gaganatala ko zveta kara ullAsa pAtI huI kIrtidvArA manohara hai, jo nyAya vistAra kI racanA karane kA ghara hai tathA jisa meM zatruoM ke uccheda karane meM nipuNa hAthI maujudra / / aise Apa ke rAjya kI cirakAla jaya ho| ____ tatpazcAt digambara se skhalita vANIdvArA kaI prakAra se apane mata kI puSTi kara zrI devasUri ko usakA uttara dene x yasmin kevalino vinirjita parIcchekAspadA dAtanAaisA pada bhI hai / 17 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 258 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ko kahA / isa para devasUrine uttarAdhyayana kI vRtti meM varNita corAzI vikalpa uttara meM rakkheM / una vikalpoM ko samajhane meM bhI azakta digambarAcAryane ghumA phirA kara phira se apanA pakSa peza kiyaa| sarine usake sarva pakSoM kA aneka yuktiyoM dvArA khaNDita kara diyA isa se vaha atyanta tiraskRta huaa| ataH digambarane svayaM hI sabhA ke samakSa kahA ki-isa devasUri se merA parAjaya huA / yaha suna kara rAjAne parAjita ko dUsarA mArga batalAne ke liye usa digambara ko sabhA ke pIchale mArga se nikAla diyA / kucha samaya pazcAt kumudacandra ArtadhyAnadvArA mRtyu ko prApta huA / rAjAne zrI devasUri ko bar3e utsavapUrvaka atyanta Adara satkAra kara upAzraya kI ora vidA kiyaa| usa samaya jinazAsana kI bar3I bhArI prabhAvanA huii| "syAdvAdaratnAkara" nAmaka grantha ke racanevAle aura vAdIrUpa hAthIyoM ke parAjaya karane meM siMha samAna zrIdevasUrine digambarAcArya kumudacandra kI parAjaya kara jinazAsana kI zobhA ko bar3hAyA / isI prakAra saba ko apanI zaktianusAra jinazAsana kI zobhA bar3hAne kA prayAsa karanA cAhiye / ityupadezaprAsAde dvitIyastaMbhe aSTaviMzatitamaM vyAkhyAnam // 28 // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 29 : : 259 : vyAkhyAna 29 vAM vAda ke yogya puruSa ke lakSaNoM ke viSaya meM nayanyAsapramANAni, proktAni yAni zAsane / tAni tathaiva jAnAti, sa vAde kuzalI bhavet // 1 // bhAvArthaH-zAsana ke viSaya meM jo naya, nikSepa aura pramANa kahe gaye haiM, una saba ko yathArtharUpa se jAnanevAlA vAda karane meM kuzala hotA hai / isa viSaya meM vRddhavAdI mUri kA dRSTAnta prasiddha hai, jo isa prakAra hai vRddhavAdI sUri kA dRSTAnta vidyAdhara gaccha meM zrI pAdaliptasUri kI paraMparA meM khaMdilAcArya ke pAsa mukunda nAmaka eka vRddha brAhmaNane dIkSA grahaNa kI / vaha muni rAtrI ko jora se svAdhyAya karane lagA isa para gurune kahA ki-he vatsa! rAtrI ko ucca svara se par3hanA anucita hai to usane dina meM ucca svara se par3hanA Arambha kiyA, jisa ko suna kara zrAvakoMne haMsate haMsate kahA kikyA yaha vRddha muni par3ha kara mUsala ko navapallavita kareMge? yaha bAta vRddha muni ko cubhajAne se usane vidyAprApti ke liye sarasvatI devI kI upAsanA kara ikavIza upavAsa kiye| usakI bhakti se tuSTamAna hone para brAhmI devI se usako sarva vidyA siddha hone kA varadAna milaa| yaha varadAna prApta kara vRddha Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 260 zrI upadezaprAsAdabhASAntara : munine cauka (maidAna) meM jA eka mUsala ko jamIna para khar3A kara prAsuka jala se siMcanA Arambha kiyA auraasmAdRzA api jar3A, bhArati! tvtprsaadtH| bhaveyuvAdinaH prAjJA, muzalaM puSpyatAM tadA // 1 // bhAvArtha:-he sarasvatI devI ! hamAre sadRza jar3a manuSya bhI jaba tere prasAda se vidvAna vAdI ho jAte haiM to isa mUsala ko bhI puSpita banA / yaha zloka par3ha kara usane usa mUsala ko patra, puSpa aura phalavAlA (navapallavita) banA diyaa| usake isa camatkAra ko dekha kara garur3a ke nAma se sarpa ke sadRza vAdI loga unakA nAma sunate hI bhagane lgeN| unakI yogyatA dekha kara gurune unako sUripada pradAna kiyaa| usa samaya devarSi nAmaka brAhmaNa ke devazrI nAmaka strI se utpanna hue siddhasena nAmaka brAhmaNa paMDita kA rAjA vikrama kI sabhA meM kAphI mAna thA / usake mithyAtvI hone se apanI buddhi ke atizayapana ke kAraNa vaha samasta saMsAra ko usake sAmane tRNa samAna samajhatA thA / kahA bhI hai kivRzciko viSamAtreNApyUz2a vahati kaMTakam / viSabhArasahasre'pi, vAsukina~va garvitaH // 1 // . Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 29 : : 261 : ___ bhAvArtha:-bicchu thor3e se viSa ke hone para bhI apane DaMka ko Upara kI ora uThA kara garva se calatA hai jaba kivAsuki nAga usase hajAroMguNA adhika viSa hone para bhI garva nahIM krtaa| isa siddhasenane yaha pratijJA kI thI ki-mujhe jo koI vAdavivAda meM harA degA maiM usIkA ziSya ho jAuMgA / eka bAra vRddha vAdI kI prazaMsA sunakara usako sahana karane meM asamartha siddhasenane pAlakI meM baiTha kara apane aneka chAtroM sahita bhRgupura (bharuca) kI ora kUca kiyaa| mArga meM hI usakI vRddhavAdI se bheTa hogaI / paraspara vAtacIta karate hue siddhasenane usako vAdavivAda karane ko kahA / vRddha vAdIne usakI bAta svIkAra karate hue kahA ki-maiM vAdavivAda karane ko taiyAra hU~ lekina yahAM para koI aisA sabhya puruSa dRSTigocara nahIM hotA ki jisa ko madhyastha kAyama kiyA jAsake aura binA kisI madhyastha ke jaya parAjaya kA nizcaya kyoM kara ho sakegA ? isa para garva se uddhRta siddhasenane kahA ki-ye gvAla loga hI madhyastha hoge / gurune yaha bAta svIkAra kara gvAloM ko madhyastha banA kara siddhasena ko prathama vAda Arambha karane ko kahA / taba siddhasenane tarka zAstra kI avacchedakAvacchinna prasaMgavAle zabdoMdvArA kaThora saMskRta vANI ko ucca svara se bolanA AraMbha kiyA aura adhika dera taka bolate rhe| isa se gvAloMne kahA ki-are! yaha to koI Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 262 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bakavAdI jAna par3atA hai, samajhatA bUjhatA to kucha nahIM, kevala bhaiMsa ke samAna jora jora se cillA kara kAnoM ko baharA banA detA hai, ataH yaha to mUrkha hI pratIta hotA hai isaliye he vRddha ! Apa kucha karNapriya vArtA sunAiyeM / yaha suna kara avasara ko jAnanevAle sUrine nATaka ke yogya saMgIta ke anusAra gaNa, chanda, tAladvArA U~ce svara se tAlI bajAte hue kahA ki-- na vi mAriiM na vi coriiM,paradArAgamaNa nivaariiN| thovA thovaM dAiI, tau samgi TagATaga jAiyaiM // 1 // gehu gorasa gorar3I, gaja guNiaNa ne gAna / cha gaggA jo ihAM mIle, to saggaha zuM zuM kAma // 2 // cUr3o camarI cuMdaDI, colI caraNo cIra / chahuM cacce sohe sadA, sohava taNuM sarIra // 3 // bhAvArtha:--kisI prANI ko nahIM mArane, kisI kA dhana nahIM curAne, parastrIgamana nahIM karane aura thor3e meM se thor3A bhI dAna dene se zIghra hI svarga kI prApti hotI hai| godhama (gauM), gorasa (dUdha, dahIM Adi), gorar3I (strI), gaja (hAthI), guNIjana kI goSTi aura gAna (saMgIta) ye cha gakAra yadi yahIM para kisI ko upalabdha ho to phira svarga se use kyA prayojana ? cUDA, camarI (keza), cuMdar3I, Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 29 : .: 263 : colI, caraNoM (ghAgharA) aura cIra ina cha cakAroM se saubhAgyavatI strIyoM kA zarIra sadaiva zobhita hotA hai| isa prakAra mUri ke bolane para unake zabdoM ke sAtha sAtha ve gvAla bhI gAte hue nAcate kUdate jAte the aura kahate the ki-sacamuca ina sUrine isa brAhmaNa ko harA diyaa| isa prakAra apanI nindA suna kara siddhasenane sUri se kahA ki-he pUjya mujhe dIkSita kijiye / isa para sUrine kahA kiaba hameM vAdavivAda karane ke liye rAjasabhA meM calanA cAhiye / aisA kaha kara ve rAjasabhA meM gaye / vahAM para bhI avasara ko samajhanevAle sUrine siddhasena ko parAjita kiyA isa se satyapratijJa siddhasenane sUri ke pAsa dIkSA grahaNa kI aura anukrama se jaina zAstra meM pravINa hone para gurune unako siddhasena divAkara kI upAdhi pradAna kara apanA sthAna diyA arthAt sUripada para sthApita kiyaa| ___bhavya prANiyoMrUpI kamala ko prabodha karane meM sUrya samAna vAdIndra siddhasenasUri avantI nagarI meM pdhaareN| unako sarvajJaputra kahate hue suna kara unakI parIkSA karane ke liye vikramArka rAjAne unako mana se hI namaskAra kiyaa| sUrine unako ucca svara se dharmalAbha diyaa| isa para rAjAne una se pUchA ki-he sUrIndra ! maiMne namaskAra to kiyA bhI nahIM thA phira apane mujhe dharmalAma kyoM kara diyA ? sUrine Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 264 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : uttara diyA ki he rAjA ! yaha dharmalAbharUpa AzIrvAda karor3oM cintAmaNi se bhI adhika durlabha hai jo hamane tumako mana se namaskAra karane ke badale meM diyA hai / kyoM ki-- xdIrghAyubhava varNyate yadi punastannArakANAmapi, santAnAya ca putravAn yadi punastatkurkuTAnAmapi / tasmAtsarvasukhaprado'stu bhavatAM shriidhrmlaabhHshriye| ___ bhAvArtha:--he rAjA ! tU dIrgha AyuSyavAna ho, aisA yadi AzIrvAda diyA jAya to dIrgha AyuSya to nArakIya jIvoM ko bhI ho sakatA hai, santAna ke liye putravAn ho yadi aisA AzIrvAda diyA jAya to murge murgIyoM ke bhI aneka bacce hote haiM, x x x x ataH sarva prakAra ke sukhoM ko denevAlA dharmalAbharUpI AzIrvAda tumhArI lakSmI ko bddh'aao| U~cA hAtha kara dharmalAbharUpI AzIrvAda dene se sUri para saMtuSTa hokara rAjAne usako karor3oM dravya bheTa kiyA parantu unake niHspRha hone se usane usa dravya ko asvIkAra kiyA isa se rAjAne vaha dravya zrAvakoM ko bheTa kiyA jinhoMne usakA jIrNoddhArAdika kArya meM upayoga kiyaa| x isa zloka kA tIsarA pada hamAre pAsavAlI mUla pratoM meM nahIM hai / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 29 : : 265 : . eka bAra sUri vihAra karate karate citor3agar3ha phuNce| vahAM eka aisA staMbha thA ki jisake andara pUrva kI AmnAyavAloMne pustakoM ko guptarUpa se chipA rakkhA thaa| usako jala, agni, zastra Adi se abhedya auSadhiyoM se lipta kiyA dekha kara sUrine una saba auSadhiyoM kA unakI gaMdhadvArA pattA calAkara unakI pratispardhI auSadhiyoMdvArA mizrita jala chir3aka kara usa staMbha ko kamala ke sadRza vikasita kiyA (kholaa)| phira usa meM se eka pustaka nikAla kara usakA prathama pattA par3hA to usa meM sarasava vidyA aura svarNa vidyA ina do vidyAoM kA hAla pddh'aa| prathama vidyA kA yaha camatkAra thA ki-usa maMtradvArA maMtrita jitane sarasava ke dAne jalAzaya meM DAle jAte utane hI ghur3asvAra usa meM se nikala kara zatrusainya kA vinAza kara vApIsa adRzya hojAte the / dUsarI vidyA aisI thI ki-usa maMtra se maMtrita cUrNa ke yoga se koTI svarNa utpanna hotA thaa| phira dUsarA pattA par3ane lage ki-eka devIne mUri ko par3hane se niSedha kara unake hAtha se pustaka chIna lI aura vaha staMbha bhI jyoM kA tyoM vApasa mIla gayA / vahAM se vihAra kara sUri kumArapura pahuMce jahAM ke rAjA devapAlane bhUri ko namana kara prArthanA kI ki-he guru ! mere sImAprAnta ke rAjA mere rAjya ko lene kI koziSa meM hai isaliye kRpayA mujhe mere rAjya kI rakSA karane kA upAya Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 266 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : batalAiye / isa para gurune sarasava maMtradvArA usake zatrusainya kA vinAza kiyA aura devapAla rAjAne jainadharma aMgIkAra kara AcArya kA ekAnta bhakta banA / bAda meM rAjA ke Agraha se sUri sadaiva sukhAsana meM baiTha kara baMdIjanoM se stuti karAte hue rAjasabhA meM jAne lge| isa prakAra ke unake pramAda kI bAta suna kara unake guru vRddhavAdI veSa badala kara vahAM aaye| unhoMne usa samaya siddhasenamari ko rAjasabhA meM jAne ko taiyAra dekhA isa liye unhoneM usake sukhAsana ke eka daMDa ko apane kaMdhe para uThA liyA / usa vRddha ko astavyasta calate hue dekha kara mUrine garviSTa zabdoM meM kahA ki-he vRddha! bhUribhArabharAkrAnte, skandho'yaM tava bAdhati / na tathA bAdhate skandho, bAdhati bAdhate yathA // 1 // bhAvArtha:--kyA adhika bhAra hone se tere kaMdhe meM pIr3A hotI hai ? yaha suna kara vRddha vAdI bolA ki-he sari ! jaisA tumhArA 'bAdhati' prayoga mujhe bAdhA pahuMcAtA hai vaisA merA kandhA mujhe bAdhA nahIM pahuMcAtA / isa se vRddhaH vAdIne aisA uttara diyA ki-he sUri ! tumane jo 'bAdhati' aise azuddha zabda kA prayoga kiyA hai usa se mujhe bar3A duHkha hotA hai kyoM ki-"bAdhate" bolanA cAhiye / yaha suna kara sUri ko zaMkA huI ki-avazya ye merA guru honA cAhiye kyoM ki-mere guru ke atirikta anya koI Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 29 : bhI merI ye truTI nahIM nikAla sakatA haiM / aisA vicAra kara vaha turanta hI sukhAsana se uttara kara guru ke pairoM meM gira pdd'aa| apane pramAda kI alocanA kara rAjA kI AjJA le apane guru ke sAtha vahAM se vihAra kiyA / : 267 . . kucha samaya pazcAt vRddhavAdI svarga ko sidhAre, phira eka bAra " maggadayANaM " ityAdi prAkRta bhASA ke sUtra bolate hue logoMne ha~sI uDAI jisa se lajjita hokara tathA bAlyakAla se hI saMskRta kA abhyAsa hone se aura kucha karma ke vaza se garvita siddhasena sUrine saMgha ke samakSa kahA ki- maiMne saMgha kI anumati se prAkRta bhASA meM race hue siddhAntoM kI saMskRta bhASA meM racanA kI hai| isa para saMghane kahA ki- bAlastrImandamUrkhANAM nRNAM cAritrakAMkSiNAm / anugrahArthaM tattvajJaiH, siddhAntaH prAkRtaH kRtaH // bhAvArtha:-- cAritra ke abhilASI bAla, strI, manda aura mUrkha manuSyoM ke upakAra ke liye tattvajJoMne siddhAnta ko prAkRta bhASA meM racA hai / " aura buddhimAna ke liye to caudaha hI pUrva saMskRta bhASA meM hI race hue hamane sunA hai, ataH he sUri ! tumane zrI jinezvara Adi kI bar3I bhArI AzAtanA kI hai, jisake lie tumako bar3A bhArI prAyazcit karanA hogA / isa para sUrine Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :268 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara: saMgha kI AjJA se mAdhuveSa ko chipA kara, avadhuta kA veSa dhAraNa kara, saMyama sahita mauna vrata dhAraNa kara manuSya nahIM pahacAna sake isa prakAra vicarane lage / isa prakAra sAta varSa vyatIta ho gaye taba sUri ujjaina phuNce| vahAM mahAkAlezvara mahAdeva ke mandira meM Thahare / mahAdeva ko binA praNAma tathA vandana kara una para paira rakha baiTha rahe jisa ko dekha kara unake pujArIne sUri ko paira uThA namana karane ko kahA parantu ve maunadhArI sUri kucha bhI na bole aura na usake kahane para hI dhyAna diyA / pujArIne isa kA hAla rAjA se jAkara khaa| rAjA Azcaryacakita ho vahAM AyA aura avadhUta se kahA ki-tU mahezvara ko namana kyoM nahIM karatA ? sUrine uttara diyA ki-jisa prakAra jvarArdita manuSya modaka nahIM pacA sakatA isI prakAra ye devatA bhI merI stuti ko sahana nahIM kara sakatA hai / yaha suna kara rAjAne kahA ki-he jaTila ! aisA asaMbhavita vacana kyoM bolate ho? tuma stuti karo, hama bhI dekhate hai ki-yaha deva use kisa prakAra sahana nahIM kara sakate 1 phira sUri bole* svayaMbhuvaM bhUtasahasranetra manekamekAkSarabhAvaliMgam / avyaktamavyAhatavizvalokamanAdimadhyAntamapuNyapApam // 1 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 29 : : 269 : bhAvArtha:-svayaM jJAna ko pragaTa karanevAle, jJAnarUpI hajAroM netra ke dhAraka, aneka guNoM se yukta, advitIya aura avinAzI bhAvaliMga ke dhAraka, avyakta, samasta jIvoM ko vyAghAta nahIM karanevAle, Adi, madhya aura anta rahita tathA punya pApa rahita he deva ! tuma ko namaskAra ho| ityAdi kAvyoMdvArA sUrine zrI mahAvIrasvAmI kI battIsa battIsIdvArA stuti kii| phira bar3e mahimAvAle zrI pArzvanAthasvAmI kI stuti kI jisa meM kalyANamaMdira nAmaka stotra ke gayAravAM kAvya ko bolane para vaha zivaliMga phaTa gayA aura usake andara se bIjalI ke sadRza kAntivAna zrI avanti pArzvanAtha kA bimba pragaTa ho gayA jisa ko dekha kara vismita hue rAjA vikramane sUri se pUchA ki-he svAmI! isa deva ko kisane nirmANa kiyA hai ? sUrine uttara diyA ki- yaha avanti nagarI meM hI bhadrazreSThI kI bhadrA nAmaka strI se utpanna huA avaMtIsukumAla nAmaka putra thaa| isake yuvA hone para isake mAtApitAne isakA battIsa striyoM ke sAtha vivAha kiyaa| una sarva ke sAtha kAmavilAsa karate hue vaha kAla nirgamana karatA thA ki-eka bAra jaba vaha gavAkSa meM baiThA huA thA to usane Arya suhastIsUri ke muMha se nalinIgulma vimAna ke varNanavAlA adhyayana sunA, jisa se usako jAtismaraNa jJAna ho gyaa| usane sUri ko jAkara pUchA ki-he svAmI! kyA tuma nalinIgulma vimAna se yahAM Aye Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 270 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ho ? gurune uttara diyA ki-nahIM, parantu usakA svarUpa hama zrIsarvajJa ke kahe vacanoM(zAstroM dvArA jAnate haiM / usane pUchA ki-he guru ! usa vimAna kI prApti kyoM kara ho sakatI hai ? gurune uttara diyA ki-cAritra se usakI prApti ho sakatI hai / yaha suna kara usane turanta hI dIkSA grahaNa kI parantu sadaiva tapasyA karane meM azakta hone se usane guru kI AjJA lekara smazAna meM jAkara anazana grahaNa kiyA / usa samaya usakI pUrva bhava kI apamAnita strI jo zIyAlaNI hogaI thI vaha usake bacce sahita vahAM AI aura pUrva bhava ke vaira ke kAraNa usa muni ke zarIra ko noMca noMca kara khAne lgii| tIna prahara meM usane samasta zarIra ko khADAlA arthAt cothe prahara meM vaha muni zubha dhyAna ke yoga se mRtyu prApta kara nalinIgulma vimAna meM utpanna hue / prAtaHkAla vaha sarva vRttAnta suna kara usakI mAtA bhadrAne vairAgya se avaMtI sukumAla kI eka garbhiNI strI ko chor3a kara zeSa ikattIsa striyoM sahita dIkSA grahaNa kii| ucita samaya para garbhiNI strIne putra prasava kiyA, jisane apane pitA ke mRtyusthAna para yaha prAsAda banA kara isa meM yaha pArzvanAthasvAmI kA biMba sthApana kiyA thA kintu anukrama se kucha samaya pazcAt brAhmaNoMne isa biMba para zivaliMga sthApana kara diyA thA isaliye he rAjA! vaha ziva hamArI kI huI stuti ko kyoM kara sahana kara sakatA hai ? yaha vRttAnta suna kara rAjA bahuta khuza huA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 29 : : 271 : aura usa biMba kI pUjA ke liye usane so gAMva bheTa kiye / phira vikrama rAjAne sUri kI prazaMsA karate hue kahA ki - he guru ! tumhAre sadRza maharSi duniyAM meM kaise ho ? koI bhAgya se hI hogA kyoM ki ahayo bahavaH santi, bhekabhakSaNadakSiNAH / ekaH sa eva zeSaH syAt, dharitrIdharaNakSamaH // 1 // bhAvArtha:-- mer3a ko bhakSaNa karane meM pravINa sarpa to duniyAM meM bahuta se haiM parantu pRthvI ko dhAraNa karane meM samartha zeSanAga to eka hI hai / Adi guru kI stuti kara rAjA apane sthAna ko calA gayA / isa prakAra zrI jainazAsana kI bahuta unnati hone se zrI saMgha sUri para prasanna huA aura sUri kI AloyaNA ke zeSa pAMca varSoM kI mAphI dekara unako vApisa sUripada para sthApana kiye / eka bAra kuvAdIrUpI aMdhakAra kA nAza karane meM sUrya sadRza sUri oMkArapura gaye / vahAM ke zrAvakoMne kahA ki - he svAmI ! yahAM mithyAtviyoM kA adhika jora hone se ve jinacaitya nahIM banAne dete / isa para sUri cAra zloka banA kara unako apane hAtha meM lekara rAjA vikrama ke sabhA meM gaye aura dvArapAla ke hAtha meM eka zloka dekara rAjA ko bheTa karane ko khaa| usane vaha zloka rAjA ko jAkara diyA jo isa prakAra thA / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 272 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhikSurdidRkSurAyAtastiSThati dvAravAritaH / hastanyastacatuHzlokaH kiMvAgacchati gacchati // 1 // bhAvArtha:--koI bhikSuka Apa se milanA cAhatA hai| dvArapAla ke roka dene se vaha dvAra khar3A huA hai| usake hAtha meM cAra zloka haiM ataH uttara dIjiye kI vaha sabhA meM Ave yA vApasa lauTa jAve ? isa ke uttara meM gajAne eka zloka likha kara bhejA kidIyate dazalakSANi, zAsanAni caturdaza / hastanyastacatuHzlokaH yadvAgacchatu gacchatu // 1 // bhAvArtha:-jisa ke hAtha meM cAra zloka hoM usako daza lAkha rupaye aura caudaha grAma diye jAte haiM ataH aba AnA cAhate ho to Aiye aura jAnA cAhate ho to jaaiye| use par3ha kara sUri rAjasabhA meM gaye aura rAjAdvArA batalAye hue Asana para usake sanmukha baiTha kara cAroM dizAyoM meM ghUma kara eka eka zloka pddh'aa| rAjA pratyeka zloka ke bolane para dizA badala badala kara baiThA arthAt cAroM zlokoM ke bolane para usane cAroM dizAoM meM muMha kiyaa| vaha zloka isa prakAra thA / apUrveyaM dhanurvidyA, bhavatA zikSitA kutaH / mArgaNaughaH samabhyeti, guNo yAti digantaram // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 29 : : 273 : bhAvArtha:- he rAjA ! tumane aisI apUrva dhanurvidyA kahAM se sikhI ki - jisa se mArgaNaM kA samUha samIpa AtA hai aura guNa diganta meM jAte haiM ? sarasvatI sthitA vaktre, lakSmIH karasaroruhe / kIrtiH kiM kupitA rAjan ! yena dezAntaraM gatA // 2 // bhAvArtha:- he rAjA ! sarasvatI to tumhAre muMha meM vAsa karatI hai, lakSmI hastakamala meM vidyamAna hai parantu kIrti tuma se kopAyamAna ho kara dezAntara meM kyoM calI gaI ? sarvadA sarvado'sIti, mithyA tvaM stUyase budhaiH / nArayo lebhire pRSThaM, na vakSaH parayoSitaH // 3 // bhAvArtha:- he rAjA ! paMDita gaNa jo Apa kI prazaMsA karate hai ki Apa sarvadA sarva kA dAna karate hoM yaha jhUThI hai, kyoMki tuma apane zatru ko pITha nahIM dikhAte, aura parastrI ko vakSaHsthala arpaNa nahIM karate, ataH tuma sarva kA dAna karanevAle nahIM kahalA sakate / 1 mArgaNa arthAt bANa kA samUha samIpa AtA hai aura guNa-dhanuSa kI DorI dizAntara meM jAtI hai / yaha virodha huA / usake parihAra meM mArgaNa - mAgaNa kA samUha pAsa meM AtA hai aura dayAdika guNa arthAt guNoM kI kIrti diganta meM jAtI hai / 18 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 274: zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kIrtiste jAtajADyeva, caturaMbhodhimajanAt / AtapAya dharAnAtha ! gatA mArtaMDamaMDalam // 4 // ___ bhAvArtha:-he rAjA ! tumhArI kIrti cAroM samudro meM magna hone se mAre ThaMDaka ke mAno garmI grahaNa karane ko sUryamaNDala ko calI gaI hai arthAta tumhArI samudra paryaMta vistRta kIrti kA svargaloka meM bhI gAna hotA hai| ina cAroM zloka ko cAroM dizAo meM ghUma kara sunane se rAjA atyanta prasanna ho sUri se bolA ki-he sUri ! maiMne cAroM dizAo meM ghUma kara apanA cAroM dizAoM kA rAjya tuma ko de diyA hai isa liye tuma use grahaNa karo / sUrine uttara diyA ki-he rAjA ! hama nigraMtha ko rAjya se kyA prayojana ? isa para rAjAne pUchA ki-to Apa kyA cAhate hai ? sUrine uttara diyA ki-merI yaha abhilASA hai kioMkArapura meM mahAdeva ke prAsAda se UMcA eka cAra dvAra kA prAsAda banA kara usameM zrI pArzvanAtha ke biMba kI sthApanA kiijiye| rAjAne isa ko saharSa svIkAra kara vaisA hI kiyaa| phira sUri vicarate vicarate dakSiNa dizA meM gaye, jahAM pratiSThAnapura meM apane AyuSya kA anta samIpa AyA huA jAnakara anazana grahaNa kara svarga sidhAre / sUri ke mRtyu ke samAcAra citor3agar3ha bhejane ke liye vahAM ke saMghane eka Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 29 : : 275 : hoziyAra brAhmaNa ko bhejA jo citor3agar3ha pahuMca kara grAma meM ghUmatA huA ardhazloka bola bola kara pukArane lagA ki idAnIM vAdikhadyotA, dyotante dakSiNApathe / ___ aba dakSiNa deza meM vAdIrUpI pataMgiye prakAza karate haiN| ina do padoM ko suna kara siddhasena divAkara (sUrya) kI bahina sarasvatIne sUri ke maraNa kA nizcaya kara kahA kinUnamastaMgato vAdi, siddhaseno divAkaraH // 1 // ahoM ! isa brAhmaNa ke do padoM se nakkI vAdI siddhasena divAkara (sUrya) kA asta honA siddha hotA hai / phira brAhmaNane sarva vRttAnta sacamuca kaha sunAyA jisa ko suna kara sarva saMgha atyanta zokAtura huaa| jisa prakAra siMha kI dahAr3anI (garjanA) suna kara bar3e bar3e hAthiyoM kA mada jhara par3atA hai usI prakAra siddhasena divAkara ke zabda suna kara nyAyazAstra meM praviNa vAdiyoM kA bhI garva naSTa ho jAtA thaa| ityupadezaprAsAde dvitIyastaMbhe ekonatriMzattama vyAkhyAnam // 29 // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 276 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vyAkhyAna 30 vAM nimitta zAstra ke jAnakAra cothe prabhAvaka ke viSaya meM yo'STAMganimittAni, zAsanonnatihetave / procyate prayujyamAnazcaturtho'yaM prabhAvakaH // 1 // bhAvArtha:-aSTAMga nimitta kA zAsana kI unnati ke liye upayoga karanevAle muni cothe prabhAvaka kahalAte haiM / isa prasaMga para bhadrabAhusvAmI kA dRSTAnta prasiddha hai bhadrabAhusvAmI kA dRSTAnta dakSiNa deza meM pratiSThAnapura nagara ke bhadrabAhu aura varAhamihara nAmaka do paMDita bhAiyoMne yazobhadrasUri ke pAsa dIkSA grahaNa kii| anukrama se jyeSTha bhrAtA bhadrabAhu ke caudaha pUrva kA abhyAsa karane se gurune use sUripadavI pradAna kI / usane dazavaikAlika, Avazyaka Adi dasa sUtroM para niyukti kI / eka bAra varAhamiharane jJAna ke garva se apane jyeSTha bhrAtA ko use sUripada dene ko kahA isa para usane uttara diyA ki-he bhAI ! tU vidvAna to avazya hai kintu tere abhimAnI hone se tU abhI saripada ke ayogya hai / isa se varAhane krodhita ho kara sAdhu kA veSa tyAga kara phira se brAhmaNa veSa ko dhAraNa kara liyA / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 30 : : 277 : phira logoM meM apanI prazaMsA ke liye vaha aisI bAta karane lagA ki-maiM bAlyakAla se hI nirantara lagne nikAlane ke vicAra meM rahatA thaa| eka bAra grAma ke bAhara eka zilA para maiMne siMha lagna nikAlA / usa lagna ko jyoM kA tyoM chor3a kara maiM apane ghara para Akara so rhaa| usa samaya mujhe smaraNa huA ki-maiM usa siMha lagna ko miTAnA bhUla gayA huuN| maiM usako miTAne ke liye zIghratayA vApasa vahAM gayA to kyA dekhatA hU~ ki usake Upara eka siMha Akara baiThA huA hai / maiMne siMha se kizcit mAtra bhI bhaya na pAkara usa ka nIce hAtha DAla kara usa lagna ko miTA diyaa| merI isa himmata ko dekha kara usa lagna ke svAmI sUryane pratyakSa ho kara mujha se kahA ki--he vatsa ! maiM tere para atyanta prasanna hU~ ataH koI varadAna maaNg| maiMne uttara diyA ki-yadi Apa mere se prasanna haiM to mujhe apane vimAna meM baiThA kara sarva jyotizcakra ko btlaaiye| isa para usane mujhe apane vimAna meM biThA kara sarva graha, nakSatra Adi kI gati, mAna Adi batalAyA / jisa ko jAna kara maiM kRtArtha huA aura aba logoM ke upakAra ke liye hI maiM idharaudhara ghUmatA rahA hU~ / logoMdvArA yaha saba vRttAnta sunane para rAjAne use rAjyapurohita bnaayaa| 1 jyotiSa zAstra kA muhUrta / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 278 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : varAha garva ke kAraNa zvetAmbaroM para dveSa rakha nirantara usakI nindA kiyA karatA thaa| isa rAtadina honevAlI nindA se ukatA kara kucha zrAvaka bhaktoMne bhadrabAhusvAmI ko dekha kara utsavapUrvaka usa nagara meM praveza karAyA jina kA Agamana suna kara varAha ko bar3A bhArI kheda huaa| kucha dina pazcAt rAjA ke eka putra utpanna huA / varAhane usakI janmapatrikA banA kara usako sau varSa kI Ayu honA kahA / anya paMDitoMne bhI usake zubha yogoM kA varNana kiyA jisa ko suna kara jaba rAjA atyanta prasanna huA to varAhane kahA ki-he rAjA! Apa ke ghara putraprasava kA harSa pragaTa karane ke liye grAma ke sarva loga Agaye haiM kintu irSAlu bhadrabAhu zvetAmbara nahIM AyA hai ataH usa harSa rahita bhadrabAhu ko nirvAsita kA daMDa denA cAhiye / yaha suna kara rAjAne apane maMtrI ko sUri ke pAsa bheja kara usake nahIM Ane kA kAraNa pUchA isa para sUrine uttara diyA ki-do vakta Ane jAne kA kaSTa kyoM karanA cAhiye kyoM ki-Aja ke sAtaveM dina usa putra kI billI ke muMha se mRtyu hogii| bhaMtrIne yaha bAta rAjA ko jAkara nivedita kiyA / usa para rAjAne putra kI rakSA ke liye grAma kI samasta billiyoM ko nagara ke bahAra nikAla dene kI AjJA dI / sAtaveM dina jaba rAjaputra ko usakI dhAya daravAje meM baiThI huI dUdha pilA rahI thI ki-ekAeka usa daravAje kI argalA jisa ko Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 30 : : 279 : bilAr3I (billI) kahate haiM vaha usa bAlaka ke mastaka para A giri aura vaha zIghra hI mRtyu ko prApta huaa| isa se rAjAne varAha kA tiraskAra kara guruM se pUchA ki-he svAmI ! Apane usakA sAta dina kA AyuSya honA kayoM kara jAnA? apitu Apane usakA billI ke muMha se mRtyu honA kahA thA kintu aisA nahIM huA isakA kyA kAraNa hai ? gurune uttara diyA ki-billI ke muMha se hI usakI mRtyu huI haiN| yadi Apa ko yakIna na ho to usa argalA ke agrabhAga ko dekhiye ki usa para billI kA citra banA huA hai yA nahIM ? AyuSya ke viSaya meM hamane pUrva kI AmnAya anusAra lagna lekara zAstrAnusAra nizcaya kiyA thA jaba ki varAhane putrajanma hone pazcAt jaba dAsIne rAjyaprAsAda ke UMce bhAga para car3ha kara ghaMTA bajAyA thA taba putrajanma honA mAna kara lagna liyA thA isa se mere va usake lagna meM antara rahA hai / yaha suna kara barAha ko bar3A kheda huA aura usane samasta pustakoM ko jala meM phaika denA cAhA, parantu sUrine usako aisA karane se niSedha kara kahA ki-he bhAI ! ye sarva zAstra sarvajJapraNIta hone se zuddha hI haiM / amaMtramakSaraM nAsti, nAsti mUlabhanauSadham / anAthA pRthvI nAsti,AmnAyAH khalu durlbhaaH||1|| binA maMtra kA koI akSara nahIM hotA, binA auSadha kA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 280 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : koI mUla nahIM hotA aura na binA svAmI ke koI pRthvI kA hissA hI hotA hai parantu unakI AmnAya honA durlabha hai| ___ Adi bAteM samajhAbUjhA kara sUrine usako zAnta kiyaa| phira eka dina rAjAne sUri tathA brAhmaNa ko pUchA ki-Aja kyA naI bAta hogI yaha batalAiye ? varAhane uttara diyA ki-Aja sAyaMkAla ko amuka sthAna para akasmAt jalavRSTi hogI aura nizcita maMDala meM eka bAvana pala kA matsya AkAza se giregA / phira mUrine uttara diyA ki-inakA kahanA satya hai parantu ikkAvana pala kA matsya giregA aura vaha maMDala ke bAhara pUrva dizA meM giregA / sAyaMkAla ko guru ke kathanAnusAra hI huA ataH rAjAne jaina dharma ko aMgIkAra kiyA, varAhane khedita ho tApasI dIkSA grahaNa kI aura ajJAna kaSTa kara AyuSya ke kSaya hone para mara kara vyaMtara huA / pUrva ke dveSa ke kAraNa usane sAdhuoM ko upadrava karane kA vicAra kiyA kintu aisA karane meM apane Apa ko azakta pAkara usa duSTane zrAvakoM meM roga utpanna karanA Arambha kiyA / zrAvakoMdvArA yaha vRttAnta suna kara gurune upasarga mAtra ko nAza karanevAle upasargahara stotra banA zrAvakoM ko madaiva usakA paThana karane ko kahA jisase vaha vyaMtara zrAvakoM ko mI koI kaSTa na pahuMcA sakA / usa "uvasaggahara" stotra kA Aja Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 30 : : 281 : mI pATha karane se upadrava kA nAza hojAtA hai| anukrama se anekoM bhavya jIvoM ko pratibodha kara bhadrabAhusvAmI svarga sidhAre / bhadrabAhusvAmIne zubha nimitta ke bala se rAjA ko jaina dharmI banAyA, usI prakAra anya ko bhI zAsana kI unnati ke liye prayAsa karanA caahiye| . ityupadazaprAsAde dvitIyastaMbhe triMzattamaM vyAkhyAnam // 30 // // iti dvitIyaH staMbhaH // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // tRtIyaH stNbhH|| vyAkhyAna 31 vAM pAMcavA tapasvI prabhAvaka ke viSaya meM vividhAbhistapasyAbhijainadharmaprakAzakaH / vijJeyaH paJcamo bhavyaiH, sa tapasvI prabhAvakaH // 1 // arthaH-vividha prakAra kI tapasyAoMdvArA jainadharma ke prakAza karanevAle tapasvI ko bhavya prANI pAMcavA prabhAvaka kahate haiM / isa prasaMga para nimnalikhita kASThamuni kA dRSTAnta prasiddha hai ___ kASThamuni kA dRSTAnta rAjagRha nagarI meM kASTha nAmaka eka zreSThI rahetA thA jisa ke vajA nAmaka eka kulaTA strI thii| usa strI se utpanna huA devapriya nAmaka usake eka putra thaa| vaha pAThazAlA meM abhyAsa karatA thaa| usa zreSThI ke ghara meM putra ke sadRza Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 31 : : 283 : pAle hue totA, menA aura murgA ye tIna pakSI the| usa zreSThIne eka brAhmaNaputra ko ghara kI dekharekha ke liye rakkhA thaa| eka bAra zreSThI apane ghara kA bhAra usakI strI tathA menA ko sauMpa kara lakSmI upArjana nimitta paradeza gyaa| piche se brAhmaNaputra ke yuvA hone para vajA usake sAtha viSayasukha bhogane lagI / eka vAra una donoM ko viSayAsakta dekhakara mainAne totA se kahA ki-pApakarma meM ratta ina donoM ko hame zikSA denI cAhiye / isa para totAne kahA kiupadezo hi mUrkhANAM, prakopAya na zAntaye / payaHpAnaM bhujaMgAnA, kevalaM viSavardhanam // 1 // bhAvArtha:--mUrkha ko upadeza denA usako zAnti pahuMcAne ke sthAna meM usa se jhagar3A mola lenA hai kyoM kisarpako dudha pilAnA kevala usake viSa kI vRddhi karanA mAtra hai| ataH he priyA! yaha samaya unako upadeza karane yogya nahIM hai / isa para mainAne uttara diyA ki-yadi satya bolane se kadAca merI akAla mRtyu bhI hojAya to maiM use zreSTha samajhatI hU~ parantu isa pitA tulya zreSThI ke ghara meM aisA akArya hote dekhanA azreSTha hai ki-jisa ko maiM nahIM dekha sakatI / isa prakAra una mainA ko bolate hue suna kara vajrAne Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 284 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : krodha meM bhara kara usa mainA ko pakar3a agni meM DAla dii| yaha dekha totA mauna dhAraNa kara baiThA rahA / _____eka bAra vajrA ke yahAM do muni bhikSArthe gaye una meM se vRddha munine laghu muni se kahA ki-isa murgI kI mastaka ko usakI kalaMgI sahita jo koI khAyagA baha rAjA hogaa| brAhmaNaputra jo divAra ke sahAre khar3A thA usane muni ke zabda sunaliye isaliye usane vajrA se kahA ki-isa murgI kA mastaka isa kI kalaMgI sahita pakA kara mujhe khilA / vajrAne pahele to inakAra kiyA kintu bAda meM usake atyanta Agraha se vaisA karanA svIkAra kiyaa| vajrAne murge ko mAra kara jaba pakAnA Arambha kiyA usa samaya brAhmaNaputra to snAna ke liye bAhara gayA huA thaa| aura vajA ke putrane pAThazAlA se Akara khAne ko mAMgA / vajrA apane jhAra kA kahanA bhUla jAne se usa murgI kA mastaka apane lar3ake ko khAne ko de diyA / lar3akA usako khA kara vApasa pAThazAlA ko loTa gyaa| thor3I dera bAda brAhmaNaputra snAna kara lauTA aura khAne ko baitthaa| usa samaya usane binA mastaka ke kevala murgI ke zarIra kA mAMsa dekha kara vajrA se mastaka ke liye pUchA isa para usane uttara diyA ki-mastaka to bhUla se maine mere putra ko khilA diyA hai| isa para brAhmaNaputrane krodha meM bhara kara kahA ki-yadi tu Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 31 : : 285 . tere putra " ko mAra kara usake peTa se murgI kA mastaka nikAla kara mujhe khAne ko nahIM degI to hamArI prIti kA bhaMga hogA aura bhaviSya meM maiM tere sAtha prIti nahIM rakhUMgA / vajrAne vaisA hI karanA svIkAra kiyA ( kAmI puruSa kyA kyA akArya nahIM kara baiThate 1 ) yaha bAta usa putrakI dhAtrI ( dhAya) ke kAna taka pahuMcI to vaha usa putra kI rakSA ke liye use lekhazAlA se lekara sidhI hI grAma ke bAhara nikalI aura anukrama se calatI huI pRSThacaMpAnagarI ke udyAna meM pahuMcI / usa samaya usa nagarI ke rAjA putra rahita mRtyu ko prApta ho jAne se pradhAnoMne paMca divya kiye the / una paMca divyoMne udyAna meM sote hue usa putra ko praNAma kiyA ataH pradhAnoMne usakA rAjyAbhiSeka kiyA aura vaha usa dhAtrI sahita vaha rahAM kara rAjya kA pAlana karane lagA / kucha samaya pazcAt kASTha zreSThI jaba paradeza se loTa kara ghara AyA to usane putra, dhAtrI, mainA aura murgI ina cAroM ko na dekha kara tote se pUchA to usane uttara diyA ki - he zreSThI ! mujhe pIMjare se bAhara nikAlo ki maiM nirbhaya hokara tuma ko saba vRttAnta sunA sakuM / zreSThIne jaba usako pIMjare se bAhara nikAlA to usane vRkSa para baiTha kara vajrA tathA brAhmaNa ke ayogya sambandha kI sarva bAta kaha sunAI jisa ko suna kara zreSThI ko vairAgya ho gayA aura usane turanta hI dIkSA grahaNa kI / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 286 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : __ rAjA ke bhaya se vajrA bhI brAhmaNa ke sAtha vahAM se calI gaI kintu calate calate devayoga se putra ke rAjyAdhIna nagara meM hI Akara Thahare / kASTha sAdhu bhI vihArakrama se ghUmate ghUmate usI nagara meM A pahuMce aura akasmAt usI vajrA ke ghara bhikSA mAMgane gaye / vajrAne apane pati ko dekhakara vicAra kiyA ki-yadi yaha mujhe pahacAna legA to merI nindA karegA ataH usane bhikSA ke sAtha mikSApAtra meM gupta rUpase apanA eka AbhUSaNa muni ko baharA kara jora jora se pukArane lagI ki-isa sAdhune merA AbhUSaNa chIna liyA hai| rAjasevakone yaha hallA suna, sAdhu ko cora samajha kara use pakar3a kara rAjA ke pAsa le gye| usa samaya rAjA ke samIpa baiThI huI dhAtrIne usako pahacAna kara kahA ki-he rAjA ! yaha terA pitA hai| yaha suna rAjAne sarva vRttAnta jAna kara apane pitA ko maravAne kI icchuka mAtA ko nirvAsita karA diyA aura svayaM zrAvaka bana apane pitA ko atyanta Agraha se vahAM rakkhA / rAjA sadaiva sarva samRddhi sahita guru ko vandana karane nimitta jAne lgaa| jainazAsana ko isa prakAra unnata hote dekha kara brAhmaNa loga dveSa karane lage / unhoMne muni ke chidra DhUMr3hane kA bahuta prayAsa kiyA kintu jaba ve usa lapasvI muni meM eka bhI dUSaNa na pA sake to nirAza hokara unhoMne eka prapaMca rcaa| eka garbhavatI dAsI ko bahuta dravya dekara usa sAdhu ko kalaMkita karane Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 31 : ko use taiyAra kiyA / isa para usane kASTha sAdhu ke usa nagara se vihAra karane samaya jaba rAjA Adi anekoM strI-puruSa ekatrita hue, eka sAdhvI kA veSa banA muni ke pAsa Akara saba ke samakSa jora se pukArane lagI ke - he pUjya ! tumhAre . dvAre rakkhe hue isa garbha ko jyoM kA tyoM chor3a kara tuma vihAra karate ho so ayukta hai / aisA kaha kara usane muni ke vastra ko pakar3a liyA / isa se Azcaryacakita ho munine uttara diyA ki - he mugdhA ! tU vyartha jhUTha bola kara hame kyoM krodhita karatI hai ? usane uttara diyA ki maiM asatya bhASaNa kabhI nahIM karatI / yaha suna kara zAsana kI unnati ke liye labdhivAn munine saba ke samakSa kahA ki - yadi yaha garbha mere dvArA rakkhA huA hogA to jyoM kA tyoM kAyama rahegA kintu yadi mere dvArA rakkhA huA nahIM hogA to yaha tatkAla saba ke samakSa usakI kukSi bheda kara nikala par3egA | yaha kahate hI vaha garbha usakI kukSi se nikala kara pRthvI para A girA, ataH bhaya se kAMpatI huI dAsIne kahA ki he pUjya ! maiMne brAhmaNoM ke kahane se aisA akRtya kiyA hai ataH mujhe kSamA kIjiye / aisA kaha kara vaha muni ke pairoM meM lauTane lagI / brAhmaNa loga bhI kaMpAyamAna ho kara muni ke pairoM meM A gire| phira rAjA Adi ke anunaya vinaya se muni kA krodha zAnta huA / sarva logoMne muni ke upadeza se dharmatatva grahaNa kiyA aura brAhmaNa : 287 : Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrA upadazanAsAra : 288 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : logoMne jainadharma kI nindA karanA tyAga diyA / munine bhI utkRSTa tapadvArA sarva karmoM kA kSaya kara mokSa pada ko prApta kiyaa| he bhavya jIvoM ! tuma ko bhI yadi mokSasukha kI abhi. lASA ho to isa kASTha muni ke adbhuta caritra ko par3ha kara vividha prakAra kI tapasyA kara jinadharma kI unnati karanA cAhie / ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe ekatriMzattamaM vyAkhyAnam // 31 // vyAkhyAna 32 vAM chaThA vidyAprabhAvaka viSaya meM maMtrayantrAdividyAbhiyukto vidyAprabhAvakaH / saMghAdyarthe mahAvidyA, prayuJjayati nAnyathA // 1 // bhAvArtha:--jo maMtra, yaMtra Adi vidyA se yukta hoM una ko vidyAprabhAvaka kahate haiM / vidyAprabhAvaka unakI vidyA kA upayoga kevala saMgha Adi kArya ke liye hI karate haiM anyathA nhiiN| isa para nimna likhita zrIhemacandrAcArya kA dRSTAnta prasiddha hai zrI hemacandrasUri kI kathA dhaMdhukA grAma meM mor3ha jJAti meM utpanna cAMgadevane devacandrasUri ke pAsa dIkSA grahaNa kii| gurune anukrama se usa Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 32 : : 289 : kA nAma hemacandrasUri rakkhA / anukrama se pATaNa meM kumArapAla rAjA ke rAjyakAla meM ve vahAM pahuMce aura usake maMtrI udayama se pUchA ki-kyA rAjA kabhI hamArA bhI smaraNa karatA hai yA nahIM ? udayanane uttara diyA ki-kabhI nahIM / isa para sUrine kahA ki-he maMtrI ! Aja tU rAjA ko ekAnta meM jAkara kahanA ki-Aja vaha naI rAnI ke mahala meM sone ko na jAya / maMtrIne usI prakAra rAjA ko jAkara kahA / usI rAtrI ko rAnI ke mahala para bIjalI girI jisa se mahala naSTa ho gayA aura rAnI bhI mRtyu ko prApta huii| yaha dekha kara rAjA ko bar3A bhArI Azcarya huA aura usane maMtrI se pUchA ki-tumako pahale se yaha sUcanA kisane dI? aise utkRSTa jJAnavAlA kauna puruSa hai ? isa para maMtrIne hemacandrasUri se yaha bAta sunanA jAhira kiyaa| yaha suna kara rAjA zIghratayA hemasUri ke pAsa pahuMcA aura usako praNAma kara kahane lagA ki-he pUjya ! maiM Apa kA atyanta kRtajJa hU~ ataH mere rAjya ko svayaM grahaNa karane kI kRpA kIjiye / sUrine kahA ki-he rAjA ! hama ko rAjya grahaNa karanA manA hai, parantukRtajJatvena rAjendra !, cetpratyupacikIrSasi / AtmanIne tadA jainadharme dhehi nijaM manaH // 1 // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhAvArtha:--he rAjendra ! yadi tU kRtajJa ho kara pratyupakAra karanA cAhatA ho to AtmahitakAraka jainadharma meM apanA mana sthira kara arthAt jainadharma ko svIkAra kara / rAjAne 'tathAstu' kaha kara jainadharma ko svIkAra kiyaa| eka bAra rAjA sari ko sAtha lekara somezvara kI yAtrA ke liye gayA / vahAM rAjAne mahAdeva ko vandanA kI isa para brAhmaNoMne rAjA se kahA ki-he rAjA ! jainAvalambI to apane tIrthaMkara ke atirikta anya devatA ke sAmane sira nahIM jhukAte / yaha suna kara rAjAne sUri ko zivajI kI vandanA karane ko kahA to sUri bole ki bhavabIjAkurajananA, rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNuvA, haro jino vA namastasmai // 1 // yatra tatra samaye yathA tathA, yo'si so'syabhidhayA yathA tathA / vItadoSakaluSaH sa cedbhavAneka, eva bhagavannamo'stu te // 2 // bhAvArtha:--jisa ke bhavabIja ke aMkura ko utpanna Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 32 : : 291 : karanevAle rAgAdika kA kSaya ho gayA hai, aise brahmA, viSNu, ziva yA jina jo hoM unako merA namaskAra ho / jo usa samaya jo usa prakAra, jo usa nAma se jo hai vaha tU hI hai| sarva doSa aura pApa rahita jo koI ho to tU eka hI hai, ataH he bhagavAn ! Apa ko namaskAra ho! isa stuti se Azcaryacakita ho rAjAne sUri se pUchA ki-he pUjya ! matamatAntara kA Agraha tyAga kara mujhe sacA tatva batalAiye / mUrine uttara diyA ki-he rAjA ! zAstra ke saMvAda ko jAne dijiiye| yaha zivajI hI tujhe jo tattva batalAye to usIko satya samajha svIkAra krnaa| madhya rAtri ko zivajIne sUri ke dhyAna se pratyakSa ho rAjA se kahA kihe rAjA! zrI tIrthaMkaradvArA prarUpita syAdvAda tatva kA Aca. raNa karane mAtra se hI tujhe icchita phala kI prApti ho skegii| yaha suna kara rAjAne samakita dhAraNa kiyA / eka bAra vAyusthaMbhana kriyA arthAt zarIra meM calanevAlI vAyu ko roka kara zarIra ko halakA banAne kI kriyA meM nipuNa koI devabodhi nAmaka brAhmaNa kamalanAla ke daMDa banA, kaila ke pattoM kA Asana (zibikA-pAlakI) banA, kacce suta ke dhAgoM se una daMDoM tathA pattoM ko bAMdha kara usa zivikA ko choTe choTe ziSyoM ke kaMdhoM para rakha svayaM usa meM baiTha kara rAjasabhA meM gyaa| rAjAne use dekha Azcarya Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 292 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : cakita ho use sanmAna diyaa| pUjA ke samaya devabodhine . rAjA ko jinezvara kI pUjA karate dekha kara kahA ki-he rAjA! tujhe tere kuladharma kA ullaMghana karanA ayukta hai / kahA bhI hai kinindantu nItinipuNA yadi vA stuvaMtu, lakSmIH samAvizatu gacchatu vA yatheSTam / adyaiva vA maraNamastu yugAntare vA, nyAyyAtpathaH pravicalanti padaM na dhIrAH // 2 // bhAvArtha:-nItizAstra ke nipuNa puruSa nindA kare cAhe stuti kare, lakSmI prApta ho yA apanI icchAnusAra calI jAve, Aja hI mRtyu ho yA yugAntara ke bAda phira bhI dhIra puruSo binA kisI kI paravAha kiye, nyAya patha se paga bhara bhI vicalita nahIM hote / ataH he rAjA ! tujhe kulaparaMparAgata zivadharma kA tyAga karanA ayogya hai / yaha suna kara rAjAne kahA ki-sarvajJa dvArA praNIta eka jainadharma hI satya hai / devabodhine uttara diyA ki-he rAjA ! yadi tujhe zivadharma kI pratIti na hotI ho to mahezvarAdika tInoM devatAoM kI pUjA karate hue tere pUrvajoM ko sAkSAt yahAM AyA dekha kara tere muMha se hI unako pUchA kara nizcaya karaleM aisA kaha kara usane apanI vidyAdvArA una devatAoM tathA kumArapAla Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 32 : : 293 : ke pUrvajoM ko pratyakSa kiye / una devatAoM aura pUrvajoMne kahA ki-he vatsa ! tU devabodhi kI AjJAnusAra vartana kr.| yaha suna kara jaba rAjA vismaya ke mAre jar3a bana gayA to udayana maMtrIne kahA ki-he rAjA ! hemasUri bhI aneka vidyA meM kuzala hai / isaliye rAjA prAtaHkAla devabodhi Adi ko lekara sUri ke pAsa vandanA karane ko gaye / usa samaya hemacandrasUri zarIrastha pAMcoM (prANa, apAna, vyAna, udAna aura samAna) vAyu ko roka kara Asana se kucha Upara uTha kara vyAkhyAna dene lge| usa samaya pUrva se saMketa pAye hue ziSyoMne sUri ke nIce se Asana haTA liyaa| ataH sUri jamIna se bahuta U~ce uTha vyAkhyAna dene lgaa| yaha dekha kara rAjA Adi ko bar3A Azcarya huaa| phira bhUri mahArAjane "hamAre devoM ko dekha" aisA kaha kara kumArapAla rAjA ko eka makAna meM le gaye / vahAM samavasaraNa meM sthita covIza tIrthaMkaroM kI pUjA karate hue usake ikavIza pIr3hI ke pUrvajoM ko use btlaayaa| ve (tIrthakara ) bole ki-dayAdharma kA pAlana karane se tuma vivekI ho, ye hemasUri tere guru haiM ataH unakI AjJA kA pAlana karanA, tathA usake pUrvajoM ne bhI kahA ki-he vatsa ! tU ne jainadharma ko svIkAra kiyA isaliye hame sugati ke bhAjana ho kara aisI mahARddhi ko prApta kiyA hai| aisA kaha kara ve saba antardhyAna ho gye| yaha dekha kara kiMkartavyavimUr3ha ho rAjAne sUri se pUchA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 294 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ki-he mahArAja ! devabodhine batalAyA use satya mAnu yA isako ? isa viSaya meM merA mana DAvADola hai / sUrine uttara diyA ki-he rAjA ! prathama devabodhine jo tujhe batalAyA tathA maiMne jo tujhe abhI batalAyA yaha saba indrajAla hai| AkAzapuSpa ke sadRza asatya hI hai; parantu tattva to tujhe somezvara mahAdevane batalAyA vaha hI hai / yaha suna kara rAjA mithyAtva kA tyAga kara anukrama se bAraha vratadhArI huA / bhaviSya meM Azvina mAsa ke Ane para navarAtri ke dina devI ke pUjAriyoMne Akara rAjA se kahA ki-he rAjA ! kuladevI ke sAmane balidAna ke liye sAtama ke dina sAta so, AThama ke dina ATha so aura navamI ke dina no so pAr3o ke vadha karane kA terA vaMzaparaMparAgata niyama hai ataH yadi aisA nahIM karegA to devI vighna karegI / yaha suna kara rAjAne yaha saba hAla sUri ko jAkara kahA jisane uttara diyA kihe rAjA ! jisa dina jitane prANI mAre jAte haiM usa dina utane hI prANI usa devI ke sAmane dhara kara kahenA ki-he devI ! ina zaraNa rahita prANiyoM ko tumhAre sAmane rakhatA hU~ ataH tujhe jesA ucita pratIta ho vaisA karanA / rAjAne sUri ke kathanAnusAra hI kiyA ataH devIne eka bhI prANI kA bhakSaNa nahIM kiyaa| parantu navamI kI rAtrI ko hAtha meM trizUla dhAraNa karanevAlI kaMTezvarI devIne pratyakSa hokara Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 32 : : 295 : rAjA se kahA ki-he rAjA ! tUne paraMparAgata rIti ko kyoM chor3a diyA ? rAjAne uttara diyA ki-he devI ! maiM jItejI to eka kor3I mAtra kA bhI vadha nahIM kruuNgaa| yaha suna kara devI krodhita ho rAjA ke mastaka trizUla mAra adRza ho gii| usa devI ke prahAra se rAjA ke zarIra meM tatkAla kuSTa vyAdhi utpanna ho usakI asahya vedanA hone lagI, isa se rAjAne agni meM praveza karane kA vicAra kiyaa| udAyana maMtrIne isakA niSedha kara vaha saba vRttAnta sUri ko jAkara kahA / sUrine jala maMtra kara udAyana ko diyA jisa ko rAjA para chir3akane se rAjA kA deha svarNa kI kAnti sadRza sundara ho gyaa| prAtaHkAla rAjA guru ko vandanA karane ko gayA to upAzraya meM praveza karate hue rAjAne eka strI kA karuNAjanaka rudana sunA isaliye vaha usake pAsa gayA to kyA dekhatA hai ki-rAtrI ko pratyakSa honevAlI devI svayaM vahAM rudana kara rahI hai| rAjAne guru se jAkara kahA ki-he pUjya ! sthaMbha meM baMdhI huI isa strI ko chor3a dIjiye / sUrine uttara diyA ki-he rAjA ! isa se jo kucha mAMganA ho vaha mAMga leM / isa para rAjAne apane aDhAraha dezoM meM jIvarakSA ke liye kotavAla( rakSaka)kA kArya karane ko kahA / devIne aisA karanA svIkAra kiyA ataH usako baMdhanamukta kiyA gayA aura vaha rAjabhavana ke dvAra para jAkara rakSaka kA kArya karane lgii| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : - eka bAra sarine rAjasabhA meM sthUlabhadrasUri kI prazaMsA kI kivezyA rAgavatI sadA tadanugA SaDbhI rasairbhojanaM, saudhaM dhAma manoharaM vapuraho navyo vayaHsaMgamaH / kAlo'yaM jagadAvilastadapi yaH kAmaM jigAyA darAt, taM vaMde yuvatiprabodhakuzalaM zrIsthUlibhadraM munim // bhAvArthaH-vezyA jisapara rAga rakhanevAlI aura nirantara usIkA anusaraNa karanevAlI thI, sadaiva SaDsa bhojana khAne ko milatA thA, kAmazAstra ke citroM se citrita mahala meM nivAsa thA, manohara zarIra, yuvAvasthA aura varSARtu thI phira bhI jisane kAmadeva para Adara sahita vijaya prApta kI aise strIjana ko pratibodha karane meM kuzala zrI sthUlabhadra muni ko maiM vandana karatA huuN| ' isa ko suna kara rAjA ke samIpastha dveSI brAhmaNa bole kivizvAmitraparAzaraprabhRtayo ye cAmbupatrAzinaste'pistrImukhapaDkajaM sulalitaM dRSTvaiva mohaM gatAH AhAraM saghRtaM payodadhiyutaM bhuJjanti ye mAnavAsteSAmindriyanigrahaH kathamaho dambhaH samAlokya tAm // 1 // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 32 : : 297 : bhAvArtha:-vizvAmitra aura parAzara Adi RSi bhI jo ki kevala jala aura pattoM mAtra kA AhAra karate the ve yadi strI ke sundara mukhakamala ko dekha kara mohita ho gaye to jo loga ghRta, dUdha aura dahI saMyukta AhAra karate haiM ve indriyoM kA nigraha kisa prakAra kara sakate hai ? ahoM ! dekhoM ! kitanA bhArI daMbha hai ? arthAt jainI kitanA daMbha karate haiM ! yaha suna kara sUrine uttara diyA ki-he rAjA ! zIla kA pAlana karane meM AhAra yA nIhAra kAraNabhUta nahIM parantu mana kI vRtti hI kAraNa hai; kyoM ki siMho balI dviradasUkaramAMsabhojI, saMvatsareNa ratimeti kilaikavAram / pArApataH kharazilAkaNamAtrabhojI, kAmI bhavatyanudinaM nanu ko'tra hetuH // 1 // bhAvArtha:--balavAna siMha, hAthI aura sUkara kA mAMsa khAtA hai phira bhI vaha eka varSa meM eka hI bAra kAmakrIr3A karatA hai aura murge maraDiyA kaMkara aura juAra ke dAne khAte haiM phira bhI ve sadaiva kAmI hI rahate haiM / batalAiye kiusakA kyA kAraNa hai ? yaha suna kara kuvAdiyoM kA muMha zyAma ho gyaa| isa Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 298 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : prakAra ke anekoM anya prabandha kumArapAla caritra meM par3hiye / phira sUri bhI anukrama se anekoM bhavya jIvoM ke pratibodha kara tathA jainadharma kI prabhAvanA kara svarga sidhAre / vidyArUpa kAntivAle, jainadharmarUpa jagata meM sUrya samAna, ajJAnarUpa andhakAra kA nAza karanevAle aura caulukya vaMza meM siMha samAna kumArapAla rAjA ko pratibodha karanevAle zrI hemacandra guru ko maiM namana karatA huuN| ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe dvAtriMzattamaM vyAkhyAnam // 32 // vyAkhyAna 33 vAM sAtavAM siddhaprabhAvaka viSaya meM aJjanacUrNalepAdisiddhiyogaiH samanvitaH / jinendrazAsane patra, saptamaH syAtprabhAvakaH // 1 // ___ bhAvArtha:--aMjana, cUrNa aura lepa Adi siddhi kiye hue yogoM se yukta ho unako jinazAsana meM sAtaveM prabhAvaka kahate haiM / arthAt zAsana kI unnati ke liye jo aMjanAdika kA upayoga kareM unheM siddha prabhAvaka kahate haiN| isa zloka kA bhAvArtha zrI pAdaliptasUri ke dRSTAntadvArA dRr3ha kiyA gayA hai| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 33 : : 299 : pAdaliptasUri kA dRSTAnta ayodhyA nagarI meM nAmahastI nAmaka sUri ke pAsa par3imA nAmaka zrAvikA ke putrane ATha varSa kI vaya meM dIkSA grahaNa kii| eka bAra vaha kSullaka (bAlaka) sAdhu zrAvaka ke ghara se kAMjI ( cAvala kA pAnI ) behara lAkara guru ke pAsa Akara khar3A huA / usako guru mahArAjane pUchA ki - he vatsa ! kyA tU AlocanA jAnatA hai ? ( yahAM guru ke prazna karane kA yaha hetu thA ki - sarva prakAra kI kAMjI acitta nahIM hotI, ataH yaha kAMjI sacitta acitta kA vicAra kara lAyA hai yA kyoM kara 1 ) yaha suna kara kSullakane kahA kihe pUjya guru ! maiM AlocanA jAnatA hU~ jisa meM ( AlocanA zabda meM ) 'A' yaha upasarga hai aura isakA arthaiSadarthe kriyAyoge maryAdA'bhividhau ca yaH / arthAt thor3A cAroM ora, maryAdA, abhividhi Adi hotA hai tathA yaha kriyA ke sAtha bhI AtA hai aura locanA arthAt dekhanA arthAt cAroM ora dekhanA isa prakAra AlocanA kA artha maiM jAnatA hU~ aura bhI / aMtaMvatthIe, apuSphiyaM puSpadaMtapaMtIe / navasAlikaMjiyaM navaDDha hUi kuMDa eNa maha dinnaM // 1 // * X isa gAthA kA artha barAbara nahIM hai / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 300 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhAvArtha:-lAla varNa ke vastravAlI ApuSpita (rutu meM nahIM Ai huI) aura puSpa kI kalI sadRza dAMtavAlI navor3hA strIne yaha navIna urmikA ke bhAta kI kAMjI mujhe baharAI hai| isa prakAra zrRMgAra ke vacana suna kara gurune krodhita hokara kahA ki-are palitta (pralipta) arthAt prakarSadvArA (pApa se) lipta ! tU yaha kyA bolatA hai ? isa para usa kSullaka sAdhune guru ke caraNakamaloM meM namana kara kahA kigurucaraNe namiUM, vinnavai deha pasiUNa / ahiyaM egaM mattaM, jeNaM havomi pAlittaM // 1 // bhAvArtha:-he pUjya ! mere para kRpA kara palitta zabda meM eka "A" kI mAtrA aura lagAIe ki-jisa se maiM pAlitta (pAdalipta) banUM / arthAt pAda arthAt paira, lipta arthAt liyA huA, arthAt paira ke lepa karane se AkAza meM ur3a sakU~ aisI vidyAvAlA banUM / yaha suna kara usakI buddhi se prasanna hokara gurune usako pAdalepanI vidyA pradAna kI aura anukrama se usako yogya samajha sUripadavI pradAna kara usakA nAma pAdaliptasUri rakkhA / pAdaliptasari vihAra karate hue eka bAra kheTakapura meM pahuMce, jahAM para use jIvAjIvotpattiprAbhRta, nimittaprAbhRta, vidyAprAbhRta aura siddhiprAmRta ye cAra zAstre mIle / sUrine Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 33 : : 301 : sadaiva pAdalepa vidyAdvArA pAMco tIrthoM meM jA vahAM ke jinabiMboM ko vandanA kara tatpazcAt bhojana karanA Arambha kiyaa| eka bAra sUri DhaMkapura gaye vahAM anekoM logoM ko vaza meM karanevAlA nAgArjuna nAmaka yogI sUri ke pAsa jA una se vidyA sikhane kI icchA se zrAvaka bana nirantara unake caraNoM kI sevA karane lgaa| nirantara guru ke caraNakamaloM kI sevA karane se auSadhiyoM kI gandha se eka so sAta auSadhiyoM ko usane pahacAna liyaa| phira una saba auSadhiyoM ko jala meM milAkara unakA lepa kara AkAza meM ur3anA cAhA parantu thoDI dUra ur3a kara vaha idhara udhara vApasa girane lagA isa se usake zarIra para kaI sthAna para nizAna bana gaye / gurune usako dekha kara usa se pUchA ki-he bhadra ! tere zarIra para yaha nizAna kisa ke haiM ? isa para yogIne saba hAla sacasaca guru se nivedana kiyaa| usakI satyatA tathA buddhi se raMjita ho gurune usako zuddha (satya) zrAvaka bnaayaa| vihAra samaya gurune usase kahA ki-he zrAvaka ! yadi tujhe AkAza meM ur3ane kI icchA ho to eka so sAta auSadhiyoM ko sAThI cokhA ke osAmaNa meM ekatra kara usakA lepa karanA ki-jisa se skhalanA na ho / isa prakAra guruvacana se apanA manoratha pUrNa kara vaha apane sthAna ko lauTa gyaa| eka bAra usa nAgArjunane bahuta sA dravya kharca kara svarNasiddhi prApta kI aura guru ke upakAra kA pratyupakAra Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 302 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : karane ke liye usa rasa kI eka kuMpI bhara apane ziSya ke sAtha guru ko bheTa karane ko bhejA / gurune usako dekha kara uttara diyA ki hamAre liye tRNa aura svarNa eka samAna hai ataH hameM isa anarthakAraka rasa kI AvazyakatA nahIM haiN| aisA kaha kara gurune bhasma maMgA usa rasa ko usa meM DAla diyA aura usa kuMpI se apanA mUtra bhara vApasa kara diyA jisa ko ziSyoMne vApasa nAgArjuna ke pAsa le jAkara sarva vRttAnta khaa| jise suna kara krodha se Aga babUlA ho yogIne vicAra kiyA ki-aho ! vaha sAdhu kaisA avivekI hai ? aisA vicAra kara usane usa kuMpI ko patthara para phaiMka diyA parantu jyoMhi vaha kuMpI patthara se TakarAI kI vaha zilA kSaNa bhara meM svarNamaya ho gaI / usako dekha Azcaryacakita ho yogIne vicAra kiyA ki aho ! mayA klezasahasreNa, rasasiddhi vidhIyate / amISAM tu svabhAvena, svavapusthaiva vidyate // 1 // bhAvArtha:--" maiMne jisa siddhi ko hajAroM kleza sahana kara utpanna kI hai vaha siddhi guru ke zarIra meM to svabhAva se hI vidyamAna hai|" ataH nAgArjuna kalpavRkSa tulya guru kI vandanA aura stutidvArA cirakAla paryanta sevA karane lgaa| isa samaya cAra RSiyoMne lAkha lAkha zlokoM ke grantha banA kara rAjA zAlivAhana kI sabhA meM Akara kahA ki Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 33 : : 303 : he rAjA ! hamAre grantha ko suniyeM / rAjAne itane bRhad grantha ko sunane kA avakAza nahIM honA khaa| isa para unhoMne pacAsa pacAsa hajAra zlokeM ke grantha banAye kintu phira bhI rAjAne bAra bAra itane bRhad grantha ke sunane meM AnAkAnI kI to anta meM ve eka eka zloka banA kara lAye / isa para rAjAne anumati pradAna kI to sarva prathama Atreya nAmaka RSine cikitsA (vaidaka ) zAstra ke rahasyarUpa eka pada kA uccAraNa kiyA ki - " jIrNe bhojana mAtreyaH " arthAt eka cAra kA khAyA huA bhojana pacajAne para dUsarI bAra bhojana karanA cAhiye / tatpazcAt kapilane kahA ki - " kapila : prANinAM dayA " prANI mAtra para dayA karanA hI saccA dharma haiM / isa para kapilane dharmazAstra kA sAra batalAyA / tatpazcAt bRhaspatine nItizAstra kA sAra batalAyA ki - " bRhaspatiravizvAsaH " arthAt bRhaspati kA kahanA hai ki kisI kA vizvAsa nahIM karanA cAhiye / cothe paMcAlane kAmazAstra kA rahasya batalAyA ki - " pAJcAlaH strISu mArdavam " arthAt pAMcAla kA kahanA hai ki striyoM ke prati mRdutA ( komalatA ) rakhanA cAhiye / isa prakAra cAra lAkha zlokoM kA rahasya kevala mAtra eka zloka meM hI batalA diyA / jisa ko suna kara rAjAne unakA bar3A AdarasanmAna kara bAraMbAra unakI prazaMsA kI / usa samaya rAjarAnI bhogavatIne kahA ki Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 304 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : tA gar3ayaMti vAiMdagayaghar3A mayabhareNa uppicchaa| jAvanna pAyalittayaM, paMcavayaNanAU samullasaI // 1 // bhAvArtha:-jaba taka pAdaliptAcAryarUpI siMha kI pUcha ullasita nahI huI (siMha kI garjanA nahI huI) taba taka hI mada ke samUha se garviSTa duHprekSya bar3e bar3e vAdIrUpI hastiyoM kA samUha garjana karatA hai| yaha suna kara rAjAne apane pradhAna ko pAdaliptAcArya. ko bulAne bhejA / ve sUri ko lekara Arahe the ki-sarva vidvAnoMne ekatrita ho kara eka ghRta se bharA huA thAla mUri ke sAmane bhejA / sUrine usa meM eka maI DAla kara vApasa lauTA diyA / isa para rAjAne paMDito se usakA bhAva batalAne ko kahA to unhoMne uttara diyA ki-he rAjA ! isa meM hamArA yaha abhiprAya thA ki-yaha nagara ghRta se paripUrNa thAla ke sadRza vidvAnoM se paripUrNa hai ataH isa meM tumhArA praveza kyoM kara ho sakegA ? isa ke uttara meM sUrine usa ghRta se paripUrNa thAla meM sUI DAla kara vApisa lauTA kara apanA abhiprAya jAhira kiyA ki-jisa prakAra ghRta se paripUrNa thAla meM sUkSmatA ke kAraNa isa sUI kA praveza ho gayA hai usI prakAra maiM bhI isa nagara meM praveza kara skuuNgaa| yaha suna kara rAjA ko bar3A Azcarya huaa| vaha sarva paMDito sahita sUri kA Agamana karane ko gayA aura atyanta samAroha ke sAtha Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 34: : 305 : usakA nagara meM praveza karAyA / gurune nirvANakalikA, praznaprakAza Adi zAstra banA kara rAjA ko sunAye jisa se rAjAne prasanna ho jainadharma aMgIkAra kiyA tathA sarva brAhmaNa gaNa bhI apane apane garva ko chor3a kara zrIguru ke caraNakamaloM meM bhramararUpa ho kara raheM / sUri bhI jainazAsana kI prabhAvanA kara zrIzatrujayagiri para jA kara battIsa divasa kA anazana kara svarga sidhAre / isa prakAra zrIpAdaliptasUri kA amRta samAna kathA kA zrotrarUpa pAtradvArA pAna kara (suna kara) zaktizAlI puruSoM ko aMjanAdi guNoMdvArA zAsana kI mahimA bar3hAnI cAhiye / yaha dRSTAnta darzanasaptatikA grantha meM vistArapUrvaka varNita hai| ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe trayastriMzattamaM . vyAkhyAnam // 33 // vyAkhyAna 34 vAM AThavAM kaviprabhAvaka viSayameM atyadbhutakavitvasya, kRtau zaktirbhavedyadi / samyaktve sa kavirnAma, prokto'STamaHprabhAvakaH // bhAvArtha:-ati adbhuta kavitA karane kI zaktivAle Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara / ko samakita ke viSaya meM kavi nAmaka AThavAM prabhAvaka kahA jAtA hai| kavi do prakAra ke haiN| eka satya artha kA varNana karanevAle aura asatya artha kA varNana krnevaale| una meM se jina mata ke rahasya ko jAna kara sadbhuta arthavAle zAstra ke racayitA ko satyArtha kA varNana karanevAle jAnanA cAhiye / isa prakAra ke satyArthavAle zrIhemacandrasarine tresaTha zalAkA-puruSa caritra, aura zabdAnuzAsana vyAkaraNa Adi tIna karor3a grantha banAye haiM / zrIumAsvAti vAcakane taccArtha Adi pAMca so grantha, vAdI devamUrine corAsI hajAra zlokavAlA syAdvAdaratnAkara grantha tathA zrIharibhadrasUrine caudaha so cavAlIsa grantha banAye haiN| zrI haribhadrasUri kI kathA nimna likhita prakAra se hai| zrIharibhadrasUri kI kathA citrakUTa (citor3agaDha) meM haribhadra nAmaka eka brAhmaNa rahatA thaa| vaha caudaha vidyA meM nipuNa aura sarva zAstroM kA jJAtA thA, ataH mAnoM apanA peTa na phUTa jAya isa bhaya se apane peTa para lohe kA paTTA bAMdhe rahatA thA aura yaha pratijJA kara idhara udhara bhramaNa kiyA karatA thA ki-yadi maiM kisI kA 1 grantha zabda zlokavAcaka hai aisA kaI puruSa kahate haiM, anyatra sAr3he tIna karor3a bhI likhe gaye haiN| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 34 : : 307 : bolA huA na samajhaMgA to usakA ziSya ho kara usakI sevA kruNgaa| eka samaya vaha jaba nagara meM ghUma rahA thA to usane yAkinI nAmaka sAdhvI ke muMha se yaha gAthA sunI kicakkidugaM haripaNagaM, paNagaM cakkINa kesavo cakkI / kesava cakkI kesava, ducakkI kesi a cakkI a // 1 // bhAvArtha:-prathama do cakravartI, bAda meM pAMca vAsudeva, bAda meM pAMca cakrI, bAda meM eka kezava (vAsudeva), bAda meM eka cakrI, bAda meM eka kezava (vAsudeva), bAda meM eka cakrI, bAda meM eka kezava, bAda meM do cakrI, bAda meM eka kezava aura tatpazcAt eka cakrI-isa prakAra bAraha cakrI aura no vAsudeva isa covIzI meM hue haiN| ___ yaha gAthA suna kara isa kA artha nahIM samajhane se usa haribhadrane sAdhvI ke pAsa jA kara kahA ki-"he mAtA! ye kyA bakabaka karatI ho ?" sAdhvIne uttara diyA ki-"jo nayA hotA hai vaha bakabaka karatA hai parantu yaha to purAnA hai|" yaha suna kara haribhadrane vicAra kiyA ki-aho ! isa sAdhvIne to mujhe uttara dene mAtra se parAsta kara diyA hai| phira usane sAdhvI se kahA ki-"he mAtA ! mujhe isa gAthA kA artha btlaaiye|" usane uttara diyA ki-"mere guru tujhe isa kA artha btlaaveNge|" usane pUchA ki-"ve guru kahAM para Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 308 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : hai ?" taba vaha sAdhvI usako apane guru ke samIpa le gii| vahAM ve pahale derAsara meM ho kara gaye / usa meM haribhadrane zrI. vItarAga deva kI mUrti ko dekha kara stuti kI ki vapureva tavAcaSTe, bhagavan ! vItarAgatAm / na hi koTarasaMsthe'nau, tarurbhavati zADavalam // 1 // bhAvArtha:--he bhagavan ! tumhAre zarIra (mUrti) se hI tumhArA vItarAgapana jalakatA hai kyoM ki-yadi vRkSa kI koTara meM agni mojUda ho to usa para navapallava dikhAI bhI nahIM de skte| ___ isa prakAra stuti kara ve guru ke pAsa pahuMce / guru ko namana kara usane usa gAthA kA artha pUchA / gurune usako usakA artha batalAyA isa para usane apanI pUrvakRta pratijJAnusAra unako guru banA dIkSA grahaNa kii| jaina zAstroM kA abhyAsa kara samakita ko dRr3ha kiyA / anukrama se gurune usako yogya samajha AcAryapada pradAna kiyaa| usa haribhadrasUrine Avazyakaniyukti kI bar3I vRtti (TIkA) kara usa meM "cakidugaM" isa gAthA kA uttama prakAra se vivaraNa (spaSTIkaraNa) kiyA / _____eka bAra haribhadrasUri ke haMsa aura paramahaMsa nAmaka do ziSyoMne, jo jaina darzana ke acche jJAtA the, sUri ko kahA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 34: : 309: ki-he pUjya ! hama bauddha dharma ke zAstra kA rahasya jAna kara unakA parAjaya karanA cAhate hai ataH hama ko unake pAsa jJAnopArjana ke liye jAne kI AjJA pradAna kIjiye / sUrine veSAntara kara jAne kI AjJA pradAna kI ataH isa liye ve donoM veSa parivartana kara bauddhazAlA meM jAkara bauddhazAstroM ke pAraMgata bneN| eka bAra bauddha guru ko unakI kriyA pravRtti dekha kara yaha zaMkA utpanna huI ki-ye zvetAmbarI jAna par3ate haiM ataH isakI puSTi ke liye jaba saba chAtra vidyAbhyAsa kara rahe the usane jIne (staircase) ke pagathIye para khar3iyA (Chalk) dvArA ahaMta kA citra banAya diyA / lauTate samaya sarva chAtra usa biMba para paira rakha rakha kara utare parantu una donoM chAtroMne to prathama usa biMba ke kaMTha para tIna rekhA banAI va tatpazcAt usa para paira rakha kara utare / isake pazcAt una donoM ko bhaya utpanna huA kiavazya isane hamArA zvetAmbarI honA jAna liyA hai ataH aba hamArA yahAM adhika rahanA anucita hai / aisA vicAra kara ve donoM apanI apanI pustakeM uThA kara vahAM se cala diye| unake bhaga jAne kI khabara suna kara guruAjJA se vahAM ke bauddha rAjAne unako pakar3ane ke liye unake pIche apanI sainA ko dauDAyA / haMsane mukAbalA hone para sainya ke bahuta bar3e bhAga ko mAra DAlA kintu anta meM vaha bhI kheta rahA / paramahaMsa bhagatA huA citrakUTa ke samIpa taka A Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 310 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : pahuMcA kintu vahAM thakAna ke mAre kisI sthAna para vizrAma ke liye so rhaa| jahAM bauddha sainAne Akara usako bhI mAraDAlI / isa vRtAnta ko suna kara haribhadrasari atyanta kopA. yamAna hue ataH ubAle hue taila kI kar3AhI meM caudaha so cavAlIsa bauddhoM kA homa karane ke liye unako AkarSaNa karane ko maMtrajApa karane lge| unake gurune yaha vRttAnta suna kara nimna likhita gAthA likha do sAdhuoM ko pAsa bhejA / unhoMne vaha gAthA sUri ko jAkara sunAI ki guNasena aggisammA, sIhANaMdAya taha piA puttA / sihi jAliNI mAi suo, dhaNa dhannasirimo a paibhajjhA // 1 // jaya vijayAya sahoyara, dharaNo lacchI a tahapaibhajA / seNa viseNA pitti, uttA jamami sattamae // 2 // 1 ina donoM kI mRtyu kA varNana anyatra anya prakAra se bhI varNita hai| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 34 : : 311 : guNacaMda vANamaMtara, samarAicca giriseNa paannou| ekkassa tao musko-'NaMto bIassa saMsAro // 3 // jaha jalai jalaM loe, kusasthapavaNAhao kasAyaggI / taM juttaM na jiNavayaNaamiasittovi pajalai // 4 // bhAvArtha:-guNasena rAjAne anizarmA RSi ko mAsakSapaNa ke pAraNe kA nimaMtraNa diyA thA kintu kisI kAraNavaza vaha usako pAraNA na karA sakA ataH agnizarmAne usa para vairabhAva rakha niyANA kiyaa| yaha pahalA bhava / dUsare bhava meM siMha rAjA ko Ananda (agnizarmA kA jIva) nAmaka putrane viSa dekara mArA / tisare bhava meM zIkhI putra ko jAlaNI mAtAne viSa khilA kara mArA / cothe bhava meM dhannA ko dhanazrI strIne mArA / pAMcave bhava meM jaya ko vijaya bhAI ne mArA / chaThe bhava meM dharaNa nAmaka pati ko lakSmIvatI strIne dAruNa duHkha phuNcaayaa| sAtaveM bhava meM sena kA visane nAmaka pitrAi bhAIne parAbhava kiyaa| AThaveM bhava meM guNacandra vidyAdhara ko vANamaMtarane kaSTa phuNcaayaa| aura navaveM bhava meM samarAditya (guNasena kA jIva) mokSa sidhAre aura girisenane (agnizarmA kA jIva) caMDAla bana kara ananta Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 312 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : saMsAra meM bhramaNa kiyA, ataH he bhadra ! jisa prakAra loka meM kuzAstrarUpI pavana se Ahata vRddhi pAI huI kaSAyarUpI agni jala ko (jar3a-mUrkha ko) bhI jalA detI hai, usI prakAra jinavacanarUpa amRta se siMcita tumako kArya karanA ayukta hai| __ isa prakAra kI gAthA ko suna kara zrI haribhadrasUri usa pApakarma se nivRtta hue aura mAnasika pApa ke prAyazcitta ke rUpa meM bauddha jitane arthAt caudaha so cavAlIsa granthoM ko naye racane kI pratijJA kii| usameM se prathama uparokta cAra gAthA kA anusaraNa kara krodha ko sarvathA nirAza karanevAlA zrIsamarAditya kevalI kA caritra mAgadhI bhASA meM gAthAbaMdha banAyA / mAlapura nagara meM dhana nAmaka eka jaina dharmAvalaMbI zreSThI rahatA thaa| usI nagarI meM siddha nAmaka eka rAjaputra (rajapUtakSatriya) rahatA thaa| vaha juArI logoM ke sAtha juA khelate hue hAra gyaa| usake pAsa unako dene ke liye dhana nahIM thA ataH una logoMne usako eka bar3e khaDDe meM Dhakela diyaa| dhanazreSThI ko isa kI sUcanA milane para usane una juArIyoM ko usakI ora se dhana dekara use mukta karAyA aura usako apane ghara le jAkara nokara rakkhA / anukrama se buddhimAna siddhakumAra ko zreSThIne apanA sarva kAryabhAra sauMpa diyA aura usakA eka kanyA ke sAtha vivAha bhI kara diyaa| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 34 : : 313 : 1 vaha siddhakumAra zreSThI kA sarva kAma kara bar3I rAta gujare apane ghara para sone ko jAyA karatA thA / eka bAra vaha bahuta dera se sone ko gayA to nidrAgrasita usakI mAtA tathA strIne pUchA ki - itanA dera se kyoM AyA ? isa samaya koI daravAjA nahIM kholatA ataH jahAM daravAjA khulA ho vahAM calA jA / yaha suna kara siddhakumArane " bahuta acchA " kaha kara grAma meM bhramaNa karanA Arambha kiyA ki usane zrIhari - bhadrasUri ke upAzraya kA daravAjA khulA huA dekhA, ataH vaha sUri ke pAsa pahuMcA aura pratibodha prApta kara dIkSA grahaNa kI / phira anukrama se zAstra kA abhyAsa kara acchA vidvAn hone para tarkazAstra kI jijJAsA hone se usane bauddha dharma kA rahasya jAnane ke liye haribhadrasUri se AjJA mAMgI | sUrine usako AjJA dekara kahA ki yadi bauddha ke saMga se terA mana phira jAyeM aura tujhe vaha dharma meM zraddhA ho jAya to hamArA veSa vApasa hamako dejAnA / siddhamuni vaha zarta svIkAra kara bauddha logoM ke pAsa vidyAbhyAsa ke liye gayA / bauddhoM ke kutarka se usakA mana vicalita ho jAne se vaha veSa lauTAne ke liye sUri ke pAsa jAne lagA to usa samaya bauddha logoMne bhI usa se kahA ki yadi kadAca haribhadrasUri tumhArA mana phirA de to hamArA veSa bhI hamako vApIsa Akara lauTa jAnA / unakI zarta bhI maMjUra kara vaha haribhadrasUri ke samIpa gayA to sUrine usake kutarka kA nivAraNa kara usako phira se samakita Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : pradAna kiyaa| isa para vaha bauddhoM kA veSa lauTAne ko vApasa gyaa| usa samaya bhI murine kahA ki-yadi terA mana vicalita ho jAya to hamArA veSa vApasa lauTAne ko yahAM aanaa| yaha bAta svIkAra kara siddhamuni bauddhoM ke pAsa gayA parantu unhoMne phira se kutarkadvArA usakA mana phirA diyA, ataH vaha muni veSa lauTAne ke liye vApasa sUri ke pAsa pahuMcA / usa samaya bhI bauddhoMne use apanA veSa vApasa lauTAne ko Ane kI zarta para use jAne diyA thaa| isa prakAra vaha ikavIza vAra AyA aura gayA to mUrine yaha vicAra kiyA ki-ye becArA mithyAdRSTi hokara durgati meM na paDa jAya, usako atyanta tarkamaya lalitavistarA nAmaka zakastava kI TIkA banAkara dii| usako par3ha kara saMtuSTa ho dRr3ha samakitayukta vaha bolA kixnamo'stu haribhadrAya, tasmai pravarasUraye / madarthaM nirmitA yena, vRttilalitavistarA // 1 // bhAvArtha:--jisa gurune mere hI liye lalitavistarA nAmaka vRtti racA hai usa haribhadra nAmaka zreSTha sUri ko maiM namaskAra karatA huuN| . phira usa siddhamunine solaha hajAra zloka ke pramANa x yaha loka upamiti bhava prapaMca meM diyA gayA hai / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 35 : : 315 : vAlI upamitibhavaprapaMca nAmaka kathA banA kara anta meM donoM sUri svarga sidhAre / zAstrarUpa maMdira kA nirmANa karane meM sUtradhAra samAna zrIharibhadrasUrine kuzAstra aura kudeva kA tyAga kara pUjyapada ko prApta kiyA ve gurumahArAja hamako kavitA ke viSaya meM uttama zakti pradAna kareM / ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe catustriMzattamaM vyAkhyAnam // 34 // vyAkhyAna 35 vAM dUsare atizayavAle kavi kA svarUpa sAtizayADhya kAvyAnAM, bhASaNe kuzalIbhavet / so'pyatra zAsane jJeyo, vismayakRtprabhAvakaH // 1 // ! bhAvArtha:- atizaya yukta vAkya kahane meM jo catura ho usako bhI jainazAsana meM vismayakAraka prabhAvaka kahA gayA hai / isa viSaya para nimnastha mAnatuMgasUri kA prabaMdha haimAnatuMgasUri kA prabandha dhArAnagarI meM bANa aura mayUra nAmaka do vidvAn paMDita rahete the / bANa mayUra kA sAlA thA / una donoM meM aisA najadIkI sambandha hone para bhI ve paraspara eka dUsare Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 316 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kI spardhA kiyA karate the aura apanI apanI vidvattA pragaTa kara ve donoM rAjasabhA meM kAphI pratiSThita the / eka bAra bANa apanI bahina se milane ke liye mayUra ke ghara gyaa| rAtrI ke adhika ho jAne se vaha vahIM para bAhara ke kamare meM so rahA / mayUra apanI strI sahita andara ke kamare meM soyaa| rAtrI meM dampatI ke kucha prema-kalaha hone se strI krodhita ho gaI / mayUrane usako kaI prakAra se smjhaayaa| sampUrNa rAtrI usake manAne meM hI vyatIta ho gaI parantu vaha strI nahIM samajhI (bAhara soyA huA bANa yaha sarva hAla sunatA rhaa)| anta meM prAtaHkAla hone AyA to mayUrane apanI strI ko mAnatyAga karane ke liye kahA kigataprAyA rAtriH kRzatanu zazI zIryata iva, pradIpo'yaM nidrAvazamupagato ghUrmita iva / praNAmAnto mAnastyajasi na tathApi kruddhamaho, ___ artha:-he kRzatanu strI ! (jisa kA zarIra kRza hai aisI) rAtrI lagabhaga pUrNa hone AI hai, candra bhI kSINa honevAlA hai, yaha dipaka nidrA ke vazIbhUta hone se ghUrmita huA dIkha par3atA hai, isI prakAra maiM bhI tujhe anta meM praNAma karatA hU~ kintu phira bhI tU apanA mAna tyAga nahIM krtii| aho ! terA kaisA krodha hai ? Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 35 : : 317 : ina tIna padoM ko sunate hI bANa bola uThA kikucapratyAsattyA hRdayamapi te caNDi ! kaThinam // " he canDikA ! (krodhI strI ! ) stana ke pAsa rahane se terA hRdaya bhI unake sadRza kaThIna ho gayA hai / 99 isa prakAra apane bhAI ke muMha se cothA pada suna kara krodha tathA lajjA se bhara kara usa pativratA strIne usako zApa diyA ki - " tU kuSThI hojA " isa se bANa zIghra hI kuSThI ho gayA | prAtaHkAla jaba ve donoM paMDita rAjasabhA meM ekatrita hue to mayUrane bANa ko kuSThI kaha kara pukArA isa se bANane atyanta lajjita ho sabhA se uTha kara nagara ke bAhara jA kara eka bar3A staMbha khar3A kiyA | usake sAtha eka kASTha bAMdha kara nIce eka bar3A khar3A khoda kara usa meM khera ke aMgAra bhara diye / phira staMbha ke sire para bAMdhe hue kASTha meM jhUlA DAla kara vaha usa meM baiThA aura naye zlokadvArA sUrya kI stuti karane lagA | eka zloka bola kara jhUle kI eka DorI ko kATa DAlA / isa prakAra pAMca zloka bola kara usane pAMca DoriyoM ko kATa DAlA / anta meM chaTThe zloka bolane para chaTThI DorI ko kATane se jhUlA tamAma TUTa jAne se vaha khera ke aMgAra meM par3ane kI taiyArI meM thA ki sUryane pratyakSa ho kara usake deha kI vyAdhi ko haTA kara use banA diyaa| phira dUsare dina bANa paMDita bar3e svarNa sadRza ADambara se Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 318 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : rAjasabhA meM Akara mayUra paMDita ko kahane lagA ki-"he kSudra pakSI! garur3a ke sAmane kAle kaue ke samAna mere sAmane kyA zakti hai ? yadi ho to mere samAna pratyakSa batalA, merI zakti to maine tujhe pratyakSa batalAdI hai|" yaha suna kara mayUrane uttara diyA ki-"nirogI ko vaidya se kyA prayojana ? phira bhI tere vacana ko pUrA karane ko taiyAra huuN|" aisA kaha kara usane zIghra hI eka churIdvArA apane hAtha paira kATa DAle / phira caMDIdevI kI stuti karane para prathama zloka ke chaThe akSara ke bolate hI caMDIdevIne prasanna ho kara usake hAtha paira ko ThIka kara usake sampUrNa zarIra ko vajramaya banA diyA / yaha dekha kara rAjAne Azcaryacakita ho mayUra kA atyanta sammAna kiyA / usa samaya jainadharma ke dveSI brAhmaNoMne rAjA se kahA ki-" yadi jainoM meM koI bhI aisA prabhAvazAlI ho to una ko isa deza meM rahane dIjiye; anyathA una saba ko apane deza se bAhara nikAla dIjiye / " yaha vacana jaba mAnatuMga AcAryane sunA to unako jainazAsana ke prabhAva ko batalAne kI icchA huI, ataH unhone rAjasabhA meM jAkara rAjA ko unake zarIra para cavAlIsa ber3iye DAlane ko kahA tathA eka makAna ke aMdara dUsarA aura dUsare meM tIsarA isa prakAra cavAlIsaveM makAna meM jAkara rahe aura una meM se pratyeka kamare para tAlA lgvaayaa| phira mUrine bhaktAmara stotra racA Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 35 : : 319 : jisake eka eka zloka ke uccAra para eka eka ber3I TUTane lagI aura eka eka tAlA TUTa kara eka eka kamarA khulane lagA / anta meM cavAlIsaveM zloka ke bolane para sarva ber3iye tathA sarva tAle TUTa gaye jisa se sUrimahArAja sabhA meM A pahuMce aura jainazAsana kA bar3A bhArI prabhAva pragaTa huA / isa viSaya para bappabhaTTasari kA prabandha bhI isa prakAra hai ki bappabhaTTasUri kA prabandha mor3herA grAma meM siddhasenamUri jaba zrI vIrasvAmI. ko vAMdane ke liye padhAre to unake pAsa eka cha varSa kA bAlaka AyA jisa ko unhoMne pUchA ki-tU kauna hai ? aura kaise AyA hai ? isa para usa bAlakane uttara diyA ki-pAMcAla deza meM DUba nAmaka eka grAma hai jisa meM bappa nAmaka eka kSatriya rahatA hai jisa ko bhaTTI nAmaka eka strI hai, maiM usakA sUrapAla nAmaka putra huuN| maiM jaba mere pitA ke zatru ko mArane ko taiyAra huA to mere pitAne mujhe aisA karane se roka diyA aura vaha svayaM usake zatru ko mArane ko gayA, isa se mujhe bar3A krodha AyA, ataH maiM gusse meM bhara kara binA merI mAtA ko kahe hI yahAM calA AyA hU~ / yaha suna kara sarine vicAra kiyA ki-yaha bAlaka koI teja (pratApI) manuSya hokara koI daivI aMzavAlA jAna par3atA hai / ata: gurune usa se kahA ki-he vatsa ! yadi aisA hai to tU hamAre pAsa Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : raha | yaha suna kara vaha bAlaka unake pAsa rahane lagA / sUri ne usako vidyAbhyAsa karAnA zaru kiyA to vaha sadaiva eka hajAra zloka kaMThastha karane lgaa| usakI aisI tIvra buddhi dekha kara guru usa para atyanta prasanna hue aura usake mAtApitA ko bulavA kara use dIkSita kiyA / usa samaya usake mAtA pitAne unakA nAma rakhane kI prArthanA kI isa para usakA nAma bappabhaTTI rakkhA gayA / gurune bAda meM usako sarasvatI devI kA maMtra sikhAyA jisake yathAvidha jApa karane se devIne pratyakSa hokara use varadAna diyA aura adRzya ho gaI / : 320 : eka bAra bappabhaTTI muni devakula ( derAsara) meM jA kara prabhu kI stuti kara rahe the ki - gopagirI ( gvAlIyara gar3ha ) ke rAjA yazovarmA kA Ama nAmaka kumAra apane pitA se krodhita hokara unake pAsa AyA aura bappabhaTTI ke sAtha sAtha prazasti kAvya par3hane lagA | Ama kumAra ke rasika hone se bappaTTI ke sAtha usakA atyanta prema ho gayA / phira vaha bappabhaTTI ke sAtha upAzraya meM AyA aura vahAM guru ke pUchane para apanA sampUrNa vRttAnta unheM kaha sunAyA / usameM apane nAma batalAne kA samaya Ane para usane khar3iyA ( Chalk ) dvArA apanA nAma likha kara guru ko batalAyA parantu apane muMha se apane nAma kA uccAraNa nahIM kiyA isa se guru usa para atyanta prasanna hue / gurune bappabhaTTI ke sAtha sAtha usa Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 35 : . : 321 : ko bhI zAstrAbhyAsa kraayaa| eka bAra Ama kumArane apane mitra bappabhaTTI muni se kahA ki-mujhe jaba rAjya milegA to vaha rAjya maiM tumheM de dUMgA / phira use rAjya milane para usane bappabhaTTI ko bulavA kara siMhAsana para baiThane kI prArthanA kii| isa para bappabhaTTIne uttara diyA ki-hama ko sUri pada milane ke pazcAt siMhAsana para baiThane kA adhikAra hai / usake pahale hama nahIM baiTha sakate / yaha suna kara usane zrIsiddha. senasUri se prArthanA kara use sUripada pradAna kraayaa| phira bappabhaTTIsari ko siMhAsana para baiThA kara rAjAne prArthanA kI ki-he svAmI ! yaha rAjya Apa grahaNa kIjiye / sUrine uttara diyA ki-he rAjA ! jaba hama apane deha ke viSaya meM bhI niHspRha haiM to phira hameM rAjya se kyA prayojana ? yaha suna kara rAjA ko atyanta Azcarya huA aura usane guru ke upadeza se eka so ATha hAtha U~cA eka jaina prAsAda banA kara usa meM aDhAraha bhAra svarNa kI zrImahAvIrasvAmI kI mUrti ko sthApita kiyA / ___ eka bAra rAjAne apanI rANI kA mlAna mukha dekha kara isa viSaya meM guru se samasyA pUchI ki-"ajavi sA paritappar3a, kumalamuhI appaNo pamAeNa" (vaha kamalamukhI strI abhI taka apane pramAda se paritApita hai)| yaha Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 322 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : suna kara sarasvatI devI jisa para prasanna hai ve AcArya bole ki-" puvva vibuddhaNa tae, jA se pacchAiyaM aMgaM" (he rAjA ! Aja prAtaHkAla tuma rAnI ke pahile jage the usa samaya rAnI kA koI aMga ugAr3A thA jisa ko tumane khudane Dhaka diyA jisa se mAre lajA ke vaha abhI taka mlAnamukhI hai) yaha suna kara rAjA AzcaryAnvita ho kara lajita huaa| phira eka bAra rAjAne rAnI ko pairoM pairoM manda manda cAla se calatI huI dekha kara sUri se pUchA ki"bAlA caMkamatI pae pae kIsa kuNai muhabhaMgaM" (he pUjya ! vaha strI calate samaya paga paga para muMha ko Dher3A karatI hai isakA kyA kAraNa hai ?) isa para gurune uttara diyA ki-" nUNaM ramaNa paese mehaliyA libai naha. paMti" (he rAjA ! sacamuca usake ramaNapradeza meM-guhya sthAna meM nakhakSata ho gaye haiM, usa sthAna para usakI kaTImekhalA ghisAtI hai, ataH vaha calate samaya muMha ko Dher3A banAtI hai) yaha suna kara rAjA ke mana meM kucha kopa pragaTa huA aura vaha guru se aprasanna huaa| gurune rAjA ke gupta kopa ko jAna kara upAzraya ke daravAje para eka zloka likha kara vahAM se vihAra kara diyA / vaha zloka isa prakAra thaa| . Ama svasti tavAstu, rohaNagire mattaH sthitiM pracyutA / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 35: : 323 : vartiSyanta ime kathaM kathamapi, svapne'pi maivaM kRthAH // zrImatte maNayo vayaM yadi, bhavallabdhapratiSThastadA / ke zrRMgAraparAyaNAH kSitibhujo, maulau kariSyanti na // 1 // ' bhAvArtha:--he AmarAjA ! terA kalyANa ho ( yahAM anyokti se rAjA para ghaTAte haiM) maNiye rohaNagiri se kahatI hai ki-he rohaNagiri! terA kalyANa ho aura tU isa bAta kI svapna meM hI cintA na kara ki-mere se bichur3I huI ye maNiya aba kahAM jAyagI? inakI kyA dazA hogI ? kyoMki tere se pratiSThita hama zrImAn maNiye haiM ataH alaMkAra ke lAlAyita aise kauna se rAjA nahIM hoMge jo hamako unake mukuTa para dhAraNa nahIM karegeM ? arthAt saba kregeN| (isa anyokti se Ama rAjA ko sUrine samajhAyA ki-tU isa bAta kI cintA na karanA ki-tere se judA hone para hamArA kyA hogA? kyoMki hama maNitulya haiM ataH hamako kaI rAjA sammAnita karegeM aadi)| vahAM se vihAra kara zrIvappabhaTTImUri gaur3adeza meM gaye jahAM dharmarAjA rAjya karatA thA / sUri ko AyA huA suna Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 324 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kara usane unako apane nagara meM rahane ke liye AgrahapUrvaka anunaya - prArthanA kara vahAM tthhraayaa| usake Agraha se sUrine jaba taka ki - AmarAjA svayaM bulAne na Ave taba taka vahAM se vihAra na kara vahIM rahane kI pratijJA kara vahIM rahe / isa ora AmarAjA ko yaha sUcanA milI ki guru mahArAja dvAra para eka zloka likha kara vahAM se vihAra kara kahIM anyatra cale gaye haiM / yaha suna kara usane usa zloka ko par3hA aura mana meM atyanta duHkhI huA / eka bAra Ama rAjA eka bana meM gayA to vahAM usane eka kRSNa sarpa ko dekhA / usane usa sarpa kA mukha dRr3ha muTThI se pakar3a usako eka vastra se Dhaka sabhA meM lA kara sarva paMDitoM se samasyA pUchI kizastraM zAstraM kRSirvidyA'nyadvA yo yena jIvati / zastra, zAstra, kRSi (khetI), vidyA athavA dUsarA kyA ki- jisake dvArA manuSya jItA hai ( arthAt Ina saba se kyA karanA ? aisA isa samasyA kA prazna hai / ) isa samasyA kI kisI bhI paMDitane rAjA ke abhiprAya ' ke anusAra pUrti nahIM kI to rAjAne DhiDhorA piTavAyA ki - jo koI isa samasyA kI pUrti mere mana ke abhiprAya ke anusAra karegA usako eka lakSa svarNamohara inAma meM dI jAyagI / yaha suna kara kisI dyUtakAra ( juAriye ) ne sUri Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 35 : : 325 : se isakI pUrti ke liye prArthanA kI, isa se sarasvatI kI kRpA se sarine isa prakAra isakI pUrti kI kisugRhItaM ca kartavyaM, kRSNasarpamukhaM yathA // 1 // una zAstra Adi ko (AjIvikA ke heturUpa ko) kRSNa sarpa ke muMha ke sadRza acchI taraha se grahaNa karanA cAhiye arthAt rAjAne jisa prakAra kRSNa sarpa kA mukha acchI taraha se grahaNa kiyA usI prakAra zAstrAdika AjIvikA ke kAraNoM ko bhI acchI prakAra grahaNa karanA cAhiye ki-jisa se AjIvikA barAbara cala sake / . phira usa dyUtakArane AmarAjA ke pAsa jA kara usa samasyA kI pUrti kI / yaha suna kara usa rAjAne usa dyUtakAra ko atyanta Agraha se dhamakI dekara pUchA ki-satya satya batalA ki-isa samasyA kI pUrti kisane kI ? isa para usane saba bAta sacasaca batalA dii| yaha suna kara rAjA ko vicAra huA ki-guru ke itane dUra hone para bhI jo usane kRSNa sarpa kI bAta batalA dI to phira maine jo usa para jhUThA zaka kiyA thA vaha nitAnta anucita hai Adi vicAroM ke Ane se rAjA ko atyanta pazcAttApa huA aura usane guru ko vApasa loTA lAne ke liye apane pradhAna maMtrIyoM ko bhejA aura unake dvArA yaha kahalAyA kichAyAkAraNa zira dhA~, patta vi bhUmi par3ata / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 326 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : pattaha ehu par3attaNaM, varataru kAMi karaMta // 1 // bhAvArtha:-he guru ! vRkSoMne to musAphiro para chAyA karane ke liye hI apane zira para pattoM ko dhAraNa kiye haiM kintu tisapara bhI yadi ve patte bhUmi para gira par3e to isa meM vRkSa kA kyA doSa hai ? vaha patte to stra stra icchA se hI girate haiN| Adi anyoktidvArA guru ko vijJapti karane ke liye pradhAnoM ko bhejA / pradhAnoMne usI prakAra guru ke pAsa : jA kara vijJapti kI isa para gurune kahA ki-tuma AmarAjA ko isa prakAra jA kara kahanA kiasmAbhiryadi kArya vastadA dharmasya bhUpateH / sabhAyAM channamAgatya, svayamApRcchyatAM drutam // 1 // jAte pratijJAnirvAhe, yathAyAmastavAntikam / pradhAnAH prahitAH pUjyairiti zikSAMpurassaram // 2 // __bhAvArtha:-he AmarAjA ! yadi tumako hama se kAma ho to tuma svayaM dharmarAjA kI sabhA meM guptarUpa se Akara hameM AmaMtraNa karo kyoMki aisA karane se hamArI pratijJA pUrNa hogI aura hama tumhAre pAsa A sakeMge / isa prakAra zikSA dekara pUjya gurune pradhAnoM ko vApasa lauTAye / pradhAnoMne jA kara vAkya rAjA ko sunAyA isa para gurudarzana ke liye utkaMThita AmarAjA zIghra hI UMTa para svAra Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 35 : : 327 : hokara dharmarAjA ke nagara meM pahuMcA / prAtaHkAla meM jaba rAjA aura sUri sahita sarva samA bharI huI thI to usa samaya AmarAjA sthagIdhara kA rUpa dhAraNa kara apane anekoM sAthiyoM sahita rAjasabhA meM pahuMcA / usako dUra se AtA huA dekha kara sUrine dharmarAjA se kahA ki-" ete AmanRpA narAH-ye saba AmarAjA ke AdamI hamako bulAne ke liye Ate haiN|" itane hI meM una saboMne sabhA meM praveza kiyaa| una meM prathama sthagIdhara (AmarAjA) thA jisako dekha kara sUrine kahA ki-"AgacchAma-idhara AoM / (isakA gUr3ha artha yaha thA ki-he AmarAjA ! tuma aao)| aisA bola kara usako sanmAna diyA isa para vaha sthagIdhara guru kI samIpa baiThA aura isane guru ke hAtha meM vijJaptipatra bheTa kiyA jisako gurune dharmarAjA ko batalAyA / dharmarAjAne dUta se pUchA kitumhArA AmarAja rUparaMga meM kaisA hai ? isa para usane uttara diyA ki-he rAjA ! ve isa sthagIdhara ke sadRza hai| phira sthagIdhara ke hAtha meM bIjorA dekha kara gurune pUchA ki-yaha tumhArA hAtha meM kyA hai ? usane uttara diyA ki-"bIjorA" (bIjo-rA arthAt rAjA arthAt maiM dUsarA rAjA hU~) phira isane tuara ke patra meM lipaTA huA patra dikhAyA jisako dekha kara rAjAne guru se pUchA ki-yaha kyA hai ? gurune sthagIdhara kI ora saMketa kara kahA ki-" tuari Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 328 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : patre" (tuara ke patte meM lipaTA huA patra-isakA dUsarA artha tuM-ari arthAt tere zatru kA patra yAne kAgaja hai|) isa prakAra saba gur3hArtha se batalAyA kintu dharmarAjAne saralatA ke kAraNa kucha bhI nahIM samajhA / anta meM AmarAjA sabhA se uTha dharmarAjA kI vezyA ke ghara gayA aura usako apanA eka kaMkaNa (kar3A) rAtrI bhara rahane ke lie inAma meM de kara prAta:kAla vahAM se nikala dUsarA kaMkaNa rAjadvArapAla ko de kara AmarAjAne apane nagara kI ora kUca kara diyA / dUsare dina rAjasabhA meM jAkara gurune dharmarAja se kahA ki-he rAjA! hamArI pratijJA pUrNa ho gaI hai, ataH aba hama AmarAjA ke pAsa jAyeMge / yaha suna kara dharmarAjAne pUchA ki-he guru ! AmarAjA ke binA Aye Apa kI pratijJA kyoM kara pUrNa ho gaI ? isa para gurune " Ama svayaM AyA thA" aisA kaha kara saba guhya vAkyoM kA dUsarA artha rAjA ko samajhAyA / usI samaya vezyA tathA dvArapAlane bhI Akara AmarAjA ke nAmAMkita donoM kaMkaNa dharmarAjA ke sAmane rakkheM isa se dharmarAjA ko usa bAta kA pUrNatayA vizvAsa ho gyaa| dharmarAjAne guru se kahA ki-he guru ! maiM kapaTa vacanoM - 1 dharmarAjA aura AmarAjA paraspara zatru the isaliye unake sAmane aise anyoktiyuta vacana kahe jAte the parantu dharmarAja gUDha artha nahIM samajhatA thA / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna : 329 : se chalA. gayA huuN| phira dharmarAjA se vidA le kara guru vahAM se vihAra kara AmarAjA se mArga meM hI mile aura una ke sAtha sAtha gvAliyara padhAre jahAM pahale kI taraha AmarAjAne guru ko bhaktipUrvaka rakkhA / eka bAra vahAM gAyakoM kI maMDalI AI / jisa meM eka sundara mAtaMgIvAlA ati madhura svara se gAyana karane lgii| usa ke gAyana se AmarAjA kAmAtura ho kara bolA kivaktraM pUrNazazI sudhAdharalatA dantA maNizreNayaH, kAntiH zrIgamanaM gajaH parimalaste paarijaatdrumH| vANI kAmadudhA kaTAkSalaharIsA kAlakUTacchaTA, tatkiM candramakhi! tvadarthamamarairAmanthi dugdhoddhiH|| bhAvArtha:-candra sadRza mukhavAlI he strI ! terA mukha pUrNimA ke candra sadRza hai, terA adhara sudhA (amRta) sadRza hai, tere dAMta maNipaMkti sadRza hai, terI kAnti lakSmI sadRza hai, terI gati (cAla) airAvata hastI sadRza hai, tere zvAsa kI gaMdha pArijAtaka vRkSa tulya hai, terI vANI kAmadhenu sadRza hai aura tere netroM ke kaTAkSa kI lahara kAlakUTa viSa kI chaTA tulya hai (kAmI puruSoM ko hata prahata karanevAlI hai) ataH he mugdhA ! kyA tere liye hI devatAoMne kSIra samudra kA maMthana kiyA thA ? arthAt devatAoMne kSIra samudra kA maMthana kara Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : jo ratna nikAle the ve saba tere zIra ke avayavoM meM hI dRSTigocara hote haiN| ___ yaha suna kara mUrine vicAra kiyA ki-aho ! mahApuruSoM kI mati bhI kaisI bhramita ho jAtI hai ? / gAyana banda huA aura sabhA bhI visarjita ho gaI parantu rAjA kA citta usa mAtaMgI para mohita thA ataH usake sAtha rahane ke liye usane grAma ke bahAra tIna hI dina meM eka sundara prAsAda banavAyA / usa prAsAda ke banavAne kA hetu samajha kara gurune vicAra kiyA ki-aho! yaha rAjA merI saMgata meM rahane para bhI aise kukarmoM meM pravRtta hotA hai jisake phalasvarUpa vaha avazya narkagAmI hogA ataH mujhe kisI bhI prakAra se use pratibodha karanA cAhiye ki-jisa se vaha aise narkagAminI kukarmoM meM phaMsane se baca sake / aisA vicAra kara sUrine rAtri ke samaya guptarUpa se jAkara usa nava prAsAda ke bhAravaTa para khaDiyA se usako pratibodha karane ke liye jala ke bahAne anyoktiyuta zloka likhe ki zaityaM nAma guNastavaiva, bhavati svAbhAvikI svacchatA / kiM brUmaH zucitAM bhavanti, zucayastvatsaGgato'nye yataH // Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 35 : :331 kiM cAtaH paramasti te, stutipadaM tvaM jIvitaM dehinAM / tvaM cennIcapathena gacchasi payaH kastvAM nirodhdhuM kSamaH // 1 // bhAvArtha:--he jala ! tere zItalatA kA ekAnta guNa hai, terI svacchatA (nirmalatA) svAbhAvika hai, tere nirmalatA ke liye adhika kyA kaheM ? parantu tere saMga se anya loka bhI nirmala-pavitra hote haiM apitu tU prANiyoM ke jIvana kA AdhAra hai phira isa se adhika hama terI kyA stuti kare ? parantu he jala ! yadi tU svayaM hI nIca mArga kA avalambana kara le to phira tujhe rokane meM kauna smartha hai ?" lajijai jeNa jaNe, --- mailijaI niakulakamo jeNa / / kaMThaThie vi jIe, taM na kulINehiM kAyavvaM // 2 // bhAvArtha:-jisa akArya ke karane se laukika nindA ho, aura apane kulakrama meM malinatA. AyeM aisA akArya kulIna puruSoM ko kaMThastha prANa Ane para bhI nahIM karanA cAhiye / aadi| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 332 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : prAtaHkAla rAjA usa prAsAda ko dekhane gayA to vahAM una zlokoM ko par3ha kara vicAra karane lagA ki-mere mitra ke atirikta anya aisA bodha kona de sakatA hai ? are! maiM kaisA akArya karane ko taiyAra ho gayA hU~ ? mere jIvana ko dhikkAra hai ! aba maiM mere guru ko mukha kisa prakAra batalAU~ ? aba to mere isa kalaMkita janma ko hI dhikkAra hai ! Adi anekoM prakAra se pazcAttApa kara rAjAne agni meM praveza karane kA nizcaya kiyaa| pradhAnAdine isakI sUcanA sUri ko dI to unhoMne jAkara rAjA se kahA ki-he rAjA ! isa prakAra AtmahatyA karane se kyA phala milegA ? mana se bAMdhe hue karma kA mana se hI nAza kiyA jAtA hai athavA isa viSaya meM tU smAta dharmAnuyAyI brAhmaNoM se pUchanA kyoMki smRtiyoM meM bhI pApa kA prAyazcitta karanA batalAyA gayA hai / yaha suna kara rAjAne brAhmaNoM ko bulA kara usakA prAyazcitta pUchA to unhoMne uttara diyA kiAyaHputtalikAM vahnidhmAtAM tadvarNarUpiNIm / AzliSyanmucyate sadyaH pApAccAMDAlIsaMbhavAt // bhAvArtha:--lohe kI putalI ko agni meM tapA kara agni ke varNa sadRza lAla kara usako AliMgana karane se utpanna hue pApa se manuSya tatkAla mukta ho sakatA hai| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 35 : yaha suna kara rAjA vaisA hI karane ko taiyAra huA to gurune usa se kahA ki-he rAjA! tU ne to saMkalpa mAtra se pApa kiyA hai, tUne usake sAtha saMgama nahIM kiyA ataH tU pazcAttApa karane mAtra se hI mukta ho gayA hai to phira pataMgiyoM ke sadRza vyartha prANanAza se kyA phala hogA ? aba to tU cirakAla paryaMta jainadharma kA AcaraNa kara ki jisa se terI AtmA kA kalyANa ho / yaha suna kara guru kA vacana sirodhArya kara rAjA apane ghara ko lauTa gyaa| ____eka bAra rAjAne guru se pUchA ki-he guru ! maiM pUrva bhava meM kauna thA ? isa para gurune uttara diyA ki isa prazna kA uttara maiM kAla dUMgA / aisA kaha kara guru upAzraya meM Aye aura rAtrI meM sarasvatI devI ko pUcha kara rAjA kA pUrva bhava jaanliyaa| prAtaHkAla jaba rAjasabhA meM gaye to gurune rAjA ko usake pUrva bhava kA vRttAnta sunAyA ki-he rAjA ! pUrva bhava meM tU tApasa thA / tU ne kAliMjara nAmaka giri ke taTa para zAlavRkSa ke nIce ekAntara upavAsa kara Der3ha so varSa taka ugra tapasyA kI aura vahAM se AyuSya kA kSaya kara mRtyu prApta kara rAjA huaa| yadi tujhe isa bAta kI pratIti karanI ho to jAkara dekha A, usa vRkSa ke nIce abhI taka terI jaTA par3I huI hai / yaha suna kara rAjAne apane sevakoM ko bheja kara vaha jaTA maMgavAI jisako dekha kara rAjA ko pratIti Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 334 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : huI aura vaha zuddha zrAkka dharma kA pAlana karane lgaa| phira guru upadeza se bar3e ADaMbara ke sAtha rAjAne siddhAcala kI yAtrA kI aura usako digambariyoM ke kabje se haTA kara phira se zvetAmbara tIrtha bnaayaa| Ama rAjAne rAjya kA nyAya se pAlana kara namaskAra maMtra kA dhyAna kara uttama dharma kI sAdhanA kI aura kaviyoM kI sabhA meM sUrya samAna guru bhI AyuSya ko kSaya kara svarga sidhAre / yaha kathA pUrvasUridvArA racita caturviMzatiprabaMdha meM savistara varNita hai| ___ "kisI se bodhita na ho sake aise AmarAjA ko pratibodha dekara, kavitAdika guNoMdvArA brAhmaNa varga ko parAjita kara vidvAnoM meM cakravartI bappabhaTTImarine zAsana kI unnati kara svarga sukha prApta kiyA / " ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe paMcatriMzattamaM vyAkhyAnam // 35 // Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 36 : : 335 : vyAkhyAna 36 vAM samakita ke pAMca bhUSaNo meM se prathama sthairya nAmaka bhUSaNa dharmAMgamebhirbhUSyante, bhUSaNAnIti kathyate / surAdibhyo'pyakSobhatvaM, tatrAdyaM sthairya bhUSaNam // 1 // bhAvArtha:- sthairyAdikadvArA dharmarUpI aMga suzobhita hotA hai, ataH ve bhUSaNa kahalAte haiM / ina meM devAdika se kSobhita nahIM hone ko sthairya nAmaka bhUSaNa kahate haiM / isa sthairya nAmaka bhUSaNa para nimnastha sulasA caritra prasiddha hai / taddarzanaM kimapi sA. sulasApa yena, prAdA jino'pi mahimAnamamAnamasyai / nairmalyataH zazikalA na ca ketakI ca, mAlAtulAM caharamUrdhni babhAra gaMgA // x bhAvArtha:- alaukika samakita to sulasAne hI prApta kiyA hai ki - jisa se usakI nirmalatA kI sAkSAt zrImahAvIrasvAmIne bhI atyanta prazaMsA kI hai aura yaha ucita bhI X uttarArddha azuddha hai / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 336 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : hai kyoMki mahAdeva ke mastaka para candra rekhA, ketakI aura gaMgA nadI ye tInoM mAlArUpa se vidyamAna haiM kintu ina meM se nirmalatA ke liye jaisI gaMgA nadI suzobhita hai vaisI candrarekhA yA ketakI nhiiN| __ sulasA caritra brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdrAdika se bharapUra tathA zrImaMta logoM se suzobhita ramaNika rAjagRha nagarI meM zreNika rAjA ke rAjatva kAla meM nAga sArathi nAmaka eka zrAvaka rahetA thA jisake sulasA nAmaka strI thii| vaha zIlAdika guNoM se yukta thI kintu daivayoga se usake koI santAna nahIM huii| eka bAra dUsare ke putra ko dekha kara usake pati nAga. sArathi ko atyanta kheda huA jisako unamanA dekha kara sulasAne kahA ki-" he svAmI ! Apa kheda na kIjiye, dharma ke ArAdhana se hamArA manoratha phalIbhUta hogaa"| isa prakAra pati ko zAnta kara sulasA nirantara jinezvara kI trikAla pUjA, brahmacaryapAlana aura AcAmla (AyaMbila) karane lgii| ___eka bAra zakrendra ne apanI sabhA meM sulasA ke satva kI atyanta prazaMsA kI jisako suna kara indra ke senApati hariNegameSIne usakI parIkSA karane ke liye do sAdhuoM kA rUpa dhAraNa kara sulasA ke pAsa jAkara kahA ki-" he zrAvikA ! Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 36 : 337 : rogI sAdhuoM ke liye auSadhi banAne ko lakSapAka taila kI AvazyakatA hai so de / " yaha suna kara atyanta harSita ho sulasA ghara meM daur3I aura lakSapAka taila kA sisA lA kara unako baharAne lagI ki usa devane daivI zakti se usake hAtha se sise ko nIce girA kara phor3a DAlA, ata: sulasA dUsarA sisA lAI parantu usako bhI usa daivane usI prakAra phor3a DAlA / isa prakAra vaha bArI bArI se sAta sise lAI aura devane sAtoM sisoM ko phor3a DAlA kintu phira bhI jaba usake bhAva meM koI parivartana nahIM huA to deva atyanta prasanna ho, pratyakSa ho kahane lagA ki - 'he bhadre ! maiM harinai - gameSI deva terI parIkSA karane ko AyA thA kintu terI dRr3ha bhAvanA dekha kara maiM tere para prasanna hU~ ataH tU koI varadAna mAMga / " isa para sulasAne uttara diyA ki - " he deva ! yadi Apa mujha se prasanna haiM to mujha nIpUtI ko eka putra pradAna kIjiye / " yaha suna kara usa devane harSita ho use battIsa goliyeM dekara kahA ki - " ina meM se tU eka eka golI ko khAnA ki jisa se eka eka golI ke sAtha tU eka eka putra prasava karegI / " aisA kaha kara una TUTe hue sisoM ko vApIsa ThIka kara vaha deva svarga ko lauTa gayA / | sulasAne RtusnAta hone para vicAra kiyA ki ina guTikAoM eka eka kara khAne se to battIsa vakta garbha tathA 22 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 338 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : sUtikA kA kaSTa sahana karanA par3egA ataH yadi maiM eka hI sAtha battIsa hI guTikAoM ko khA jAuMgI to mere battIsa lakSaNayukta eka hI putra utpanna hogaa| aisA vicAra kara usane pattisoM guTikAoM ko eka hI sAtha khA liyA jisake phalasvarUpa usake eka hI sAtha battIsa garbha rahe / una garbho ke atyanta bhAra se use asahya vedanA hone lagI isaliye usane kAyotsarga kara usa deva ko AhvAhana kiyaa| devane zighra hI pratyakSa ho usako vyathA rahita kara kahA ki-" he sulasA ! tune yaha bahuta burA kArya kiyA hai kyoMki una battIsa goliyoM ke eka hI sAtha khA lene se tere eka hI sAtha battIsa putra hoMge jinakA eka hI samAna AyuSya hone se ve saba eka hI sAtha mRtyu ko prApta hoMge parantu bhavitavyatA durlaMghya hai / " kahA bhI hai ki guNAbhirAmo yadi rAmabhadro, rAjyaikayogyo'pi vanaM jagAma // vidyAdharazrIdazakandharazca, prabhUtadAro'pi jahAra sItAm // 1 // . bhAvArtha:-aneka guNoM se sundara aura rAjya ke yogya rAmacandra ko bhI vana meM jAnA par3A tathA vidyAdhara dazakaMdhara(rAvaNa)ne usako anekoM sundara striyoM ke hote hue bhI sItA kA haraNa kiyA (ye saba bhavitavyatA vaza hI huA hai)|" Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 36 : . ': 339 : isa prakAra kaha kara vaha deva svarga ko lauTa gyaa| sulasAne garbhasthiti ke pUrNa hone para eka sAtha battIsa putroM ko prasava kiyaa| nAgasArathine una putroM kA janmotsava kiyaa| anukrama se yuvAvasthA ko prApta hone para usane unakA battIsa kanyAoM ke sAtha vivAha kiyaa| ve saba zreNikarAjA ke aMgarakSaka sevaka bane / ___ eka bAra koI tApasI ceTaka rAjA kI sujyeSThA nAmaka putrI kA citra lekara zreNikarAjA kI sabhA meM gaI / rAjA usa citra se AkarSita ho usake sAtha vivAha karane ko utsuka huA ataH usane abhayakumAra ko isa kArya meM sahAyatA karane kI AjJA dii| abhayakumArane gAMdhI kA veSa banA cer3A rAjA kI vizAla nagarI meM jAkara rAjA ke antaHpura ke samIpa dukAna lgaaii| phira jaba sujyeSThA kI dAsI usakI dukAna para koI vastu kharIda karane ko AtI to abhayakumAra zreNikarAjA ke citra kI pUjA karate hue dikhAI detA / eka bAra dAsIne usa se pUchA ki-" yaha kisIkA citra hai ?" isa para usane uttara diyA ki-zreNikarAjA kA / yaha suna kara ,dAsIne abhayakumAra se vaha citra mAMga kara sujyeSThA ko jAkara batalAyA / use dekha kara sujyeSThA atyanta kAmAtura ho kara bolI ki-"he dAsI! aisA koI upAya kara ki jisase yaha rAjA merA pati bana ske|" Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 340 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara: dAsIne yaha bAta abhayakumAra ko jAkara kahA to usane usake antaHpura se lagA kara rAjagRha nagara taka eka suraMga banavAI aura apane pitA ko usa mArga se eka nizcita dina ko vahAM Ane ko khlaayaa| usI dina rAjA zreNika apane battIsa aMgarakSako sahita vahAM A phuNce| usake vahAM Ane kI sUcanA pAkara mohita huI sujyeSThAne zreNika ke sAtha jAne kI taiyArI kii| usI samaya usakI choTI bahina celaNAne Akara kahA ki-he bahina ! merA bhI yaha hI svAmI ho ! isa prakAra donoM bahine suraMgadvAra para khar3I huI kisujyeSThAne apane AbhUSaNoM kA kaMDiyA (Box ) bhUla jAne se lene jAne ko utsuka ho kara kahA ki-"he bahina ! maiM mere alaMkAra kA kaMDiyA lene jAtI hU~ ataH mere binA lauTa tU Age na jAnA / " aisA kaha kara vaha jyohiM vApasa lauTI ki-sulasA ke putroMne jo rAjA zreNika ke sAtha Aye the kahA ki-"he svAmI ! zatru ke gRha meM adhika ThaharanA ayukta hai|" yaha suna kara rAjA celaNA ko lekara cala diye / thor3I dera pazcAt sujyeSThA apanA kaMDiyA lekara AI parantu rAjA tathA aphnI bahina Adi kisI ko nahIM dekha kara irSyA se bhara cillAne lagI ki-"daur3o, daur3o, merI bahina celaNA ko koI hara kara le jAtA hai|" yaha suna kara ceTaka rAjA kA sainya zIghratayA daur3a AyA aura usI suraMga se zreNikarAjA kA pIchA pakaDA / zreNika ke pAsa pahuMcane para Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 36 : : 341 : yuddha AraMbha huA jisa meM ceTaka rAjA ke senApati bairAMgene sulasA ke eka hI putra ko mArA ki usI samaya anya battIsa putra bhI eka hI sAtha dharAzAyI ho gaye / zreNikarAjA zIghratayA apane nagara meM A pahuMcA aura celaNA ke sAtha vivAha kara liyA / nAgasArathI tathA sulasA jaba apane battIsoM putroM ke mRtyu kA samAcAra suna atyanta rudana karane lagI to abhayakumAra ne kahA ki - jainadharma ke tattva ko jAnanevAle tathA anityAdika bhAvanA ko mAnanevAle tuma ko avivekI manuvyoM ke sadRza zokasAgara meM par3anA ayukta hai| kahA hai ki " kuzakoTigatodakabinduvat, paripakvadrumapatravRndavat / jalabudbudavaccharIriNAM, kSaNikaM dehamidaM ca jIvitam // 1 // bhAvArtha:-darbha ke agrabhAga para sthita jalabindu ke sadRza, vRkSa ke paripakva patra samUha ke sadRza aura jala ke bubude ke sadRza prANiyoM kA deha evaM jIvana kSaNabhaMgura hai / yaha suna kara nAgasArathI tathA sulasA zokarahita hue / eka bAra campAnagarI meM mahAvIra ko namana kara aMbaDa nAmaka parivrAjaka jisane jainadharma ko svIkAra kiyA thA, Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 342 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : rAjagRha nagarI kI ora jA rahA thaa| zrIjinezvarane usase kahA ki-he parivrAjaka! yadi tuma rAjagRha nagarI meM jAo to vahAM sulasA zrAvikA rahatI hai usako hamArA dharmalAbha kahanA / prabhu ke vAkya ko svIkAra kara usane rAjagRha nagarI meM Akara vicAra kiyA ki-bhagavAna svayaM jisa sulasA ko dharmalAbha kahalAte haiM usakI dharma meM kaisI zraddhA hai mujhe usakI parIkSA karanI cAhiye / isaliye usane nagara ke pUrva dizA ke daravAje bAhara vaikriyalabdhi se cAra muMhavAlA, haMsa kI savArIvAlA aura jisake ardhAMga meM sAvitrI sthita hai aisA sAkSAt brahmA kA svarUpa banAyA / usake isa svarUpa kA varNana suna nagara ke saba loga usa brahmA ko vaMdana karane ke liye gaye parantu jainadharma meM dRr3ha anurAga rakhanevAlI sulasA aneko manuSyoM ke kahane para bhI vahAM nahIM gii| phira dUsare dina dakSiNa dizA ke bAhara usa parivrAjakane vRSabha kI savArIvAlA, ardhAMga meM pArvatI ko dhAraNa karanevAlA tathA sampUrNa zarIra para bhasma lagAye hue zaMkara kA svarUpa bnaayaa| vahAM bhI sulasA ke atirikta sarva loga use vandanA karane ko gaye / phira tIsare dina pazcima dizA ke daravAje ke bAhara gurur3a kI svArIvAlA, cAra hAthavAlA tathA sundara striyoM se alaMkRta kRSNa kA svarUpa bnaayaa| vahAM bhI sulasA ke atirikta sarva loga use vandanA karane ko gaye / phira cothe dina uttara dizA ke daravAje bAhara samavasaraNa meM birA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 36 : .343 : jita tIrthaMkara kA svarUpa banAyA phira bhI vaha sulasA use vandana karane ko nahIM gaI / isa para usane usako bulAne ke liye kisI AdamI ko bhejA jisane sulasA ko jAkara kahA ki-apane nagara ke bAhara paccIsaveM tIrthakarane samavasaraNa kiyA hai unako vandanA karane ke liye tU kyoM nahIM jAtI ? isa para sulasAne uttara diyA ki-he bhAI! vaha jinezvara nahIM hai kintu koI pAkhaMDI paccIsaveM tIrthaMkara kA nAma dhAraNa kara logoM ko ThagatA hai| isa prakAra jaba kisI bhI prakAra se vaha sulasA apane dharma se vicalita nahIM huI to phira pAMcaveM dina vaha aMbaDa parivrAjaka zrAvaka kA veSa dhAraNa kara sulasA ke ghara gayA jahAM sulasAne usakA acchA satkAra kiyA / phira usane sulasA se kahA ki-he sulasA ! tuma atyanta punyazAlI ho kyoMki tuma ko mere muMha se svayaM paramAtmA zrImahAvIra prabhune dharmalAbha kahalAyA hai / yaha suna sulasA harSita ho khar3I ho kara bhaktipUrvaka isa prakAra prabhu kI stuti karane lagI kimohamallabalamardanavIra!, paappNkgmnaamlniir!| karmareNuharaNaikasamIra !, tvaM jinezvarapate! jaya viir|| bhAvArtha:-moharUpI malla ke sainya kA mardana karane meM zUravIra, pAparUpI paMka ko dhone ke liye nirmalatA ke sadRza Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 344 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : aura karmarUpI raja ko haraNa karane meM cAyu sadRza he zrIjinezvarapati ! he mahAvIrasvAmI ! Apa kI jaya ho / isa prakAra stuti karanevAlI sulasA kI prazaMsA kara vaha parivrAjaka apane sthAna ko lauTa gayA / zIlaguNa se zobhita sulasA saddharma kI ArAdhanA kara svarga sidhAI jahAM se cava kara AyandA covIzI meM bharatakSetra meM nirmama nAmaka pandaravA tIrthakara hogaa| zrImahAvIrasvAmI ke muMha se sthiratA, udAratA aura mahArthatA se bharA huA tIno jagata ko Azcarya meM DAlanevAlA sulasA kA nirmala caritra suna kara he bhavya prANiyoM! tuma ko bhI aise zreSTha dharma ke viSaya meM sthiratA rakhanI cAhiye ki-samakita se bhUSita ho kara tuma muktirUpI strI ke AliMgana sukha kA anubhava kara sko| ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe SaTtriMzattama vyAkhyAnam // 36 // Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 37 vAM prabhAvanA nAmaka dvitIya bhUSaNa . anekadharmakAryeNa, kuryAttIrthonnatiM sadA / prabhAvanAkhyaM vijJeyaM, dvitIyaM smyktvbhuussnnm||1|| bhAvArtha:-dharma ke anekoM kAryoMdvArA nirantara tIrtha kI (jainazAsana kI) unnati karanA prabhAvanA nAmaka samakita kA dUsarA bhUSaNa kahalAtA hai / isakA bhAvArtha devapAla rAjA ke prabandha se pratyakSa hai devapAla rAjA kI kathA acalapura meM siMha nAmaka rAjA rAjya karatA thA / usa nagara meM jinadatta nAmaka eka zreSThI rahatA thA jo rAjA kA atyanta kRpAbhAjana thaa| usake devapAla nAmaka eka sevaka thA jo sadaiva vana meM zreSThI kI gAyoM ko carAyA karatA thaa| eka bAra devapAlane varSARtu meM nadI ke kinAre para zrIyugAdi jinezvara kA sUrya kI kAnti sadRza eka prakAzita biMba dekhA / usane usako eka ghAsa kI jhopar3I meM sthApita kara puSpAdika se usakI pUjA kara yaha niyama grahaNa kiyA ki-"Aja se sadaiva vinA ina prabhu kI pUjA kiye maiM bhojana kabhI nahIM kruuNgaa|" aisA niyama kara vaha apane sthAna ko lauTa gyaa| eka bAra atyanta varSA hone se nadI bharapUra Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 346 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bahane lagI aura daivapAla nadI ke sAmane kinAre para na jA sakA isa se vaha binA prabhu ke darzana kiye zokAtura ho vApasa ghara ko lauTa AyA / ghara para zreSThine usako bhojana karane ko kahA to usane apane niyama grahaNa kI vArtA batalA kara bhojana karane se manA kiyaa| yaha suna kara zreSThi harSita ho kara usa se kahane lagA ki yadi aisA hai to apane gRhacaitya kI pUjA karale, yaha suna kara usane gRhacaitya kI pUjA karalI parantu bhojana nahIM kiyA / isa prakAra karate karate sAta dina vyatIta ho gaye parantu nadI kA pUra kama nahIM huA isa se vaha sAta dina taka binA bhojana kiye rahA aura AThaveM dina pUra kama hone para vaha prAtaHkAla parNakuTI meM AdinAtha kI pUjA karane ko gayA to vahAM para usane eka bhayaMkara siMha ko dekhA parantu usane usase lezamAtra bhI bhaya na pAkara usakI zIyAla ke sadRza avagaNanA kara prabhu kI pUjA kii| phira vaha bolA ki - tvaddarzanaM vinA svAminmamAbhUtsaptavAsarI / akRtArthA yathAraNyabhUmiruha phalAvaliH ||1|| bhAvArtha:- he svAmI ! Apa ke darzanoM ke binA araNya meM sthita vRkSoM ke phaloM ke sahaza mere sAta dina akAraNa ( niSphala ) gaye haiM / usa samaya usake sacca tathA bhakti se prasanna hokara Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 37 : : 347H kisI devane kahA ki-he bhadra ! maiM tere para prasanna huA hai ataH koI varadAna mAMga / isa para devapAlane uttara diyA ki-he deva ! yadi Apa mujha para prasanna ho to mujhe isa nagara kA rAjya pradAna kIjiye / yaha suna kara devane kahA kiAja se sAtaveM roja tujhe avazya rAjya mIlegA / aisA kaha kara deva adRzya ho gayA aura devapAlane bhI apane sthAna ko lauTa kara bhojana kiyaa| sAtaveM dina usa nagara kA rAjA binA putra ke mara gayA isa se pradhAna Adine paMca divya prakaTa kiye / ve ghUmate ghUmate jaMgala meM jahAM devapAla gAyeM carA rahA thA vahAM pahuMce kihathinIne devapAla para kalaza DholA isa se pradhAnoMne usakA rAjyAbhiSeka kara use gAdI para bitthaayaa| vaha devapAla rAjA ho gayA parantu vaha prathama cAkara thA isa se usakI AjJA koI nahIM mAnatA thA isaliye atyanta dukhita hokara usane rAjya pradAna karanevAle deva kA AhvAhana kiyA aura usake pratyakSa hone para usane kahA ki he deva ! mujhe ApakA pradAna kiyA huA rAjya nahIM cAhiye, mujhe to vApasa merA cAkarapana hI lauTA dIjiye kyoMki jisa rAjya meM merI koI AjJA nahIM mAnatA, usa rAjya se mujhe kyA prayojana ? yaha suna kara devane kahA ki he bhadra ! tU maiM batalAUM vaha upAya kara ki-jisase saba koI terI AjJA kA pAlana karegeM / tuM kumhAra se mITTI kA eka bar3e hAthI ke Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 348 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : AkAra kA hAthI banavAnA aura phira usa para baiTha kara phiranA ki jisase koI terI AjJA kA pAlana karegA / devapAlane vaisA hI kiyA to divya prabhAva se vaha mITTI kA hAthI gaMdhahasta ke sahaza mArga meM calane lagA jisako dekha kara saba loga Azcaryacakita ho usakI AjJA kA pAlana karane lage / phira devapAlane apane pUrva ke svAmI zreSThI ko pradhAnapada pradAna kiyA aura nadI ke kinAre jhopaDI meM sthApita biMba ko lAkara gAMva meM eka bar3A bhavya AsAda banavA kara usa meM sthApana kiyA / usa jinabiMba kI trikAla pUjA kara devapAla rAjAne jinazAsana kI prabhAvanA kI / vaha devapAla rAjA pUrva ke siMha rAjA kI putrI sAtha vivAha kara bhogavilAsa karane lgaa| eka bAra vaha rAnI rAjA ke sAtha apane mahala ke jharokheM meM khar3I thI ki usa samaya eka vRddha apane sira para kASTha kA bojhA lekara usI ora ho kara nikalA jisako dekha kara rAnI turanta hI mUcchita ho gaI / rAjAne zItopacAradvArA usako saceta kiyA to usane usa vRddha ko mahala meM bulAkara usake samakSa apanA sArA vRttAnta rAjA ko kaha sunAyA ki - he svAmI ! maiM pUrva bhava meM isa puruSa kI strI thI / usa samaya maiMne tuma jisa biMba kI pUjA karate ho usI biMba kI pUjA kI thI isaliye usa pUjA ke prabhAva se isa janma meM maiM rAjA kI Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 37 : / . : 349 : putrI hokara Apa kI rAnI banI huuN| pUrva bhava maiMne isa puruSa ko bahuta kahA thA kintu isane mere kahane para kiMcit mAtra bhI dhyAna dekara dharma ko aMgIkAra nahIM kiyA isa se yaha abhI taka isa avasthA meM hai / yaha suna kara vaha vRddha kASThavAhaka dharmAnurAgI bnaa| devapAla rAjAne anukrama se paramAtmA kI pUjA prabhAvanA kara tIrthakaranAmakarma upArjana kiyA aura anta meM pravrajyA grahaNa kara svarga sidhaaraa| - jaise raMka devapAlane jinezvara kI pUjA ke prabhAva se usI bhava meM azva, hastI Adi sainya se vyApta rAjya ko prAkSa kiyA aura jinamata kI prabhAvanA kara tIrthakaranAmakarma upArjana kiyA usI prakAra anya bhavya prANiyoM ko bhI jinadharma kI prabhAvanA karanI cAhiye ki-jisa se akSaya sukha kI prApti ho sake / ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe saptatriMzattama vyAkhyAnam // 37 // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 38 vAM kriyAkuzalatArUpa tIsarA bhUSaNa kauzalyaM vidyate yasya, kriyAsvAvazyakAdiSu / dvitIyetaramAcaryametatsamyaktvabhUSaNam // 1 // . bhAvArtha:--AvazyakAdika kriyAoM meM kuzalatA ko samakita kA tIsarA bhUSaNa kahate haiM / bhavya prANiyoM ko isakA Adara karanA cAhiye / isa viSaya meM udAyI rAjA kI nimna likhita kathA prasiddha hai| . udAyI rAjA kI kathA rAjagRha nagarI ke rAjA koNika kI padmAvatI nAmaka rAnIne pUrNa samaya para eka putra prasava kiyA jisakA nAma udAyI rakhA gyaa| eka bAra rAjA kuNika udAyIkumAra ko apanI bAI jaMghA para baiThA kara bhojana kara rahA thA kiusake Adhe bhojana karane para usa bAlakane ghI kI dhArA ke sadRza mUtra dhArA rAjA kI thAlI meM calAI / rAjAne vatsalatAvaza usa bAlaka ko kucha bhI nahIM kahA aura jarA bhI nahIM hilA kyoMki usako bhaya thA ki-usake hilane se mUtra kA nirodha ho kara kahI bAlaka ko koI vyAdhi utpanna ho bAya / phira rAjAne usa mUtramizrita bhojana kiyA / aho ! moha kA kaisA vilAsa hai ? phira sneha se paravaza hue rAjAne Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 38 : : 351 : apanI mAtA celaNA se kahA ki - hai mAtA ! isa putra para merA jaisA sneha hai vaisA sneha na to kisI kA thA, na hai aura na kabhI hogA hI / yaha suna kara celaNAdevIne kahA ki he vatsa ! terA sneha kisa ginatI meM hai ? jaisA sneha tere para thA, usa sneha kA eka karor3avA aMza bhI terA tere putra para nahIM hai / koNikane pUchA ki he mAtA ! mere pitA / kA mere para kaisA sneha thA ? isa para celaNAne kahA ki he 1 vatsa ! jaba tU mere garbha meM thA taba mujhe tere pitA kI AMteM khAne kA dohada utpanna huA usako abhayakumArane kisI bhI yukti se tere pitA kI rakSA kara pUrNa kiyaa| phira pUrNa samaya para terA janma huA taba aisA vicAra kara ki - yaha putra isake pitA kA ahita karegA, maiMne tere ko turanta hI dAsI dvArA udyAna meM phikavA diyaa| jahAM para eka murgane terI TacalI aMgulI ko cAMca se kATa khAyA / usa aMgulI meM kir3e par3ane se vaha sar3ane lagI / mere dvArA tere tyAge jAne kA vRttAnta jaba tere pitAne sunA to usane merI nirbhartsanA kara svayaM udyAna meM gayA aura tujhe le AyA / phira sneha ke AdhIna hokara tere pitAne sarva rAjakArya kA tyAga kara terI aMgulI ko ThIka karane kA upacAra karane lagA parantu usa aMgulI kI asahya vyathA ke kAraNa tU bahuta rone cillAne lagA ataH tere pitAne usa aMgulI ko apane muMha meM rakhA taba kahI tU ne ronA baMda kiyA aura kucha pIr3A kI zAnti Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 352 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : huI / isa prakAra rAta dina terI aMgulI ko apane muMha meM rakha kara tere pitAne tere ko ArAma phuNcaayaa| usa samaya maiMne tere pitA ko bahuterA samajhAyA parantu usane mere kahane para kucha bhI dhyAna nahIM diyA / isa prakAra usakA tere para apUrva sneha thA Adi vRttAnta suna kara kuNika rAjA atyanta pazcAttApa karane lagA / vaha apane pitA ko svayaM kaida kara rAjya siMhAsana para baiThA thA isaliye usako kaidakhAne se mukta karane ke liye vaha apane hAtha meM eka bar3A daMDa lekara kaidakhAne kI ora daudd'aa| usako usa prakAra yamarAja kI bhAMti AtA huA dekhakara kuputra ke hAtha se apamRtyu se marane ke sthAna meM apane Apa hI marajAnA ucita samajha kara zreNikane zIghra hI tAlapuTa viSa kA AsvAdana kara mRtyu ko prApta kiyA / pitA ko AtmaghAtadvArA mRtyu ko prApta huA dekha kara apane durAcaraNa kI nindA karatA huA aura pitA ke sneha kA smaraNa karatA huA kuNika atyanta vilApa karane lagA / rAtadina mahAzoka kara atyanta duHkha kA anubhava karate hue kuNika rAjA ko dekha kara usake maMtriyoMne usake zoka ko kama karane ke liye rAjagRha se rAjadhAnI ko haTA kara caMpAnagarI nAmaka naI rAjadhAnI bsaaii| jahAM rahane se kuNika kA zoka kucha kama huA / kuNikarAjA bahuta balavAna thA isaliye usane anukrama' se dakSiNa bharatArtha ke sarva rAjAoM ko parAjita kara apane Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 38 : 353 : bala se kRtrima caudaha ratna banAye aura kahane lagA ki-maiM isa bharatakSetra meM saMvRta nAmaka teravAM cakravartI hU~ / isa prakAra garva se bhara kara vaha vaitADhya parvata kI tamisrA guhA ke dvAra para gayA aura usake baMda kivAr3oM para jora se prahAra kiyaa| isa se usa guphA ke adhiSThAyaka deva kRtamAla ko bar3A krodha huA aura usane usako usI samaya bhasma kara diyaa| maMtrIyoMne usake bAlaka rAjakumAra udAyI ko siMhAsana para baiThAyA / udAyIkumAra bhI nirantara apane pitA ke sneha kA smaraNa kara zokAtura rahane lagA, ataH usake zoka ko dUra karane ke hetu se maMtrIyoMne naI rAjadhAnI banAne kA vicAra kara zilpazAstra meM nipuNa zilpiyoM ko rAjadhAnI ke yogya kSetra (bhUmi) kI khoja meM bhejA / ve zilpI udayavAlI bhUmi kI khoja karate karate gaMgA nadI ke kinAre usa sthAna para pahuMce ki-jahAM arNikAsuta nAmaka muni ke kAla karane para usakI asthiye par3I thI jisa para eka pATala nAmaka vRkSa uga gayA thaa| usa vRkSa para eka totA baiThA huA thA usake muMha meM pataMgiye svayameva A Akara gira rahe the| jisa prakAra meM pataMgiye svayameva A Akara tote ke AhAra ke liye isake muMha meM praveza karate haiM isI prakAra yadi yahAM para nagara basAyA jAya to usake rAjA ke pAsa zatruvarga kI lakSmI anAyAsa hI bhogI jA sakegI arthAt prApta ho skegii| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 354 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : isa prakAra vicAra kara una zilpIyoMne usa sthAna para rAjadhAnI banAne kA khAtamuhUrta kara usakA nAma pATala vRkSa ke nAma se pATalIpura rakkhA / udAyI rAjA vahAM Akara rAjya karane lgaa| * udAyI rAjA ke vahAM Ane pazcAt usake zatrugaNa usake pratAparUpI pracanDa sUrya ke udaya se cakAcauMdha ho andhe (arthAt zaktihIna) ho gaye / udAyI rAjAne pratidina dAna, yuddha aura dharma kA bahuta vistAra kara jainadharma kI pRthvI para sarvatra prabhAvanA kI / sadguru se bAraha vrata aMgIkAra kiyA aura unakA kamI khaMDana nahIM kiyaa| usakA samakita atyanta dRr3ha thA / vaha cAra parvaNI ke cAra upavAsa kara, devaguru kI vandanA kara, cha Avazyaka kI kriyA kara, pauSadha grahaNa kara AtmA ko pavitra karatA thaa| usane apane antaHpura meM hI eka pauSadhazAlA banavAI jisa meM rAtri ke samaya vizrAMti lekara sAdhu ke samAna saMthArA karatA thaa| isa prakAra vaha jainadharma kI sarva kriyAoM meM atyanta kuzala thaa| .. udAyI rAjAne raNasaMgrAma meM kisI rAjA ko mArA hogA isaliye usakA putra apane pitA kA vaira lene ke liye aharniza cintA karatA rahatA thA parantu vaha udAyI rAjA ko mArane meM azakta thA, ataH kahI sthAna nahIM milane se vaha ujjaina meM jAkara vahAM ke rAjA kI sevA karane lgaa| eka Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 38 : : 355 : bAra usane avantI ke rAjA se vinati kI ki-he svAmI ! yadi ApakI AjJA ho to Apake zatru udAyI rAjA ko maiM mAraDAlUM parantu yadi maiM aisA kara sakU~ to Apa mujhe kRpA kara mere pitA kA rAjya vApasa jIta lene meM merI sahAyatA karanA / yaha suna kara rAjAne usake vacanoM ko harSapUrvaka svIkAra kiyA aura usako bahutasA dravya dekara vahAM se bidA kiyaa| vaha rAjaputra pATalIpura jAkara udAyIrAjA kA sevaka bana nirantara usake chidra khojane lagA parantu usako koI chidra nahIM milA | rAjA ke gRha meM usane, nirantara askhalita gati se jaina muniyoM ko Ate jAte dekhA, unake atirikta anya kisI ko bhI vahAM jAte nahIM dekhA ataH usane udAyIrAjA ke gRha meM praveza karane kA vicAra kara guru ke samIpa jAkara vandanA kara vijJapti kI ki-he pUjya ! mujhe saMsAra se vairAgya ho gayA hai ataH mere para kRpA kara mujhe dIkSita kara kRtArtha kIjiye / yaha suna kara kRpAlu mahAtmAne usake hRdayagata bhAvoM ko na jAna kara use dIkSita kiyA / usa mAyAvIne kapaTa se apane oghe meM gupta rUpa se eka kaMkaloha kI chUrI chipA rakhI thii| isa prakAra usane mAyA se solaha varSa paryanta vrata kA pAlana kiyA, phira bhI kisI ko usakI mAyA kA patA na calA / kahA bhI hai kidattaM pradhAnaM zrAmaNyaM, na taccAlakSi kenacit / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 356 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : suprayuktasya daMbhasya, brahmApyantaM na gacchati // 1 // bhAvArtha:-utkRSTa cAritra pradAna kiyA, phira bhI usakI mAyA ko kisIne nahIM jAnA kyoMki atyanta gupta kapaTa ko brahmA bhI nahIM jAna sakate / kapaTa meM hI mana kI ekAgratA rakhanevAle, asthira / cittavAle usa mAyAvI sAdhune yathAsthita vrata kA cirakAla taka pAlana kiyA, phira bhI kAMgaDu maga ke sadRza usakA eka bAla bhI dayA ke rasa se AI nahIM huA | eka bAra guru pATalIpura padhAre jinakA Agamana sunakara udAyI rAjA guru ko vandanA karane ko AyA aura guru tathA anya sAdhuoM ko vandanA kara phira guru ke muMha se vyAkhyAna suna kara apane sthAna ko lauTA / bAda meM parvaNI ke dina rAjA prAtaHkAla uTha, vidhipUrvaka pratikramaNa kara, aSTa prakAra se jinapUjA kara guru ke pAsa gayA, vahAM guru ko cAraso unnatIsa sthAnakadvArA upazobhita dvAdazAvarta vandanA kara, aticAra kI Alo. canA kara, guru ko khamA kara caturtha (upavAsa) kA paJcakhAna liyA / phira sAyaMkAla ko apane antaHpura kI pauSadhazAlA meM pauSadha grahaNa karane kI icchA se rAjAne guru ko bulvaayaa| kahA bhI haiM kijaM kiMci aNuTThANaM, AvassayamAiyaM caraNaheu / taM karaNaM gurumUle, guruvirahe ThavaNApurao // 1 // Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 38 : bhAvArtha:-caraNa ke heturUpa yadi koI AvazyakAdika anuSThAna karanA ho to guru ke samakSa karanA cAhiye, guru ke abhAva meM sthApanAcArya ke pAsa karanA cAhiye / rAjA ke AmaMtraNa se sUrimahArAja mahela meM padhAre aura solaha varSa se cAritra grahaNa kara vinayapUrvaka guru kI. ekAnta sevA karanevAle usa mAyAvI vinayaratna nAmaka sAdhu ko bhI apane sAtha le gyaa| rAjAne guru ko abhivandanA kara zAstrokta vidhipUrvaka pauSadha le guru ke sAtha hI pratikramaNa kiyA aura prathama pahara ke bItane para pratilekhanA kara saMthArA bichA kara usa para kurkuTa ke samAna caraNa ko saMkoca kara so rahA / sUri bhI dharmadezanA dekara dUsare pahara meM so rahe / usa samaya vaha duSTa mAyAvI bhI thor3I sI dera kapaTa se so kara " Aja pitA ke vairI kA vaira lene kA acchA avasara hai|" aisA vicAra kara nidrAgrasita rAjA ke kaMTha para kaMkaloha kI chUrI calAdI / phira vaha pApI abhavya pauSadhazAlA meM se nikala kara dazAjaMgala jAne kA bahAnA batA kara dvArapAla ke nahIM rokane se rAjamahala se nikala kara anukrama se nagara se bahAra cala gyaa| idhara rAjA ke kaMTha se rudhira kA pravAha cala kara guru ke saMthAre taka AyA to mAno sAkSAt Apatti kA pravAha ho isa prakAra usa..rudhira ke sparza se gurumahArAja jAgRta hue aura usa prakAra mRtyu prApta hue rAjA Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 358 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ko dekha kara guru vicAra karane lage ki-aho! usa duSTa AtmAne jinazAsana ko malina karanevAlA aura yuga ke anta taka apakIrti karanevAlA mahAduSTa kArya kiyA hai parantu aba maiM AtmaghAta kara zrIarihaMta darzana kI manAnI kA rakSaNa karUM / aisA vicAra kara bhavacarima paccakhkhANa kara usI chUrI ko apane kaMTha para rakkhA jisase tatkAla deha kA tyAga kara svarga sidhAre / prAtaHkAla rAjyasevakone aisA amaMgala kArya dekha kara pukAra macAI jisase saba ekatrita ho gaye aura khoja karane para pattA calA ki usa duSTa sAdhu veSadhArI kI yaha sArI karatUta hai, ataH usakI bahuta kuccha khoja kI parantu usakA kahIM bhI pattA na claa| vaha duSTa abhavya vahAM se bhaga kara ujjaina pahuMcA aura vahAM ke rAjA ko apane udAyI rAjA ke mAra DAlane kA sarva vRttAnta yathAsthita kaha sunAyA jisako suna kara rAjAne usakA atyanta tiraskAra kara kahA ki-are duSTa! tujhe dhikkAra hai / are aprArthya (mRtyu) kA prArthI ! kAlI cavadasa kA janma huA mahApApI ! terA muMha kAlA kara / he pApISTa ! dharma ke bahAne dharma karate hue udAyI rAjA kA tUne ghAta kiyA hai| aisA adharma kArya karanevAlA tU mere deza meM se hI calA jA / isa prakAra atyanta nirbhartsanA kara usako apane deza se bAhara nikalavA diyA / pApI puruSa ko kisI Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 38 : : 359 : bhI sthAna para apanI icchA kI siddhi nahIM ho sakatI / vaha duSTa abhavya thA isa se bAraha varSa taka Agama kA zravaNa kiyA, karAyA aura aneka prakAra kI dharmakriyA kI parantu vaha saba niSphala huA / udAyI rAjA usa prakAra kI dharmakriyA meM kuzala hone se mRtyu ko prApta kara devaloka meM gayA aura usake gaddI para naMda rAjA banA / isa prakAra bRhad pRthvI ko bhoganevAle zrIudAyI rAjA haaree manohara caritra ko kamala sadRza karNa meM dhAraNa kara he paMDita puruSoM ! tuma bhI zrIjainadharma kI kriyAoM meM kuzalatA prApta kara samakita prApta karo ki jisase tuma ko bhI manovAJchita lakSmI kA AnandapUrvaka AliMgana ho sake / ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe aSTatriMzattamaM vyAkhyAnam // 38 // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 39 vAM arihaMtAdika ke viSaya meM aMtaraMga bhaktirUpa cothA bhUSaNa. yathArhamahadAdInAM yadbhaktirAntarIyakI / alaMkArazcaturthaH syAtsamyaktvaguNadyotakaH // 1 // " bhAvArtha : - yathAyogya ahiMsAdika kI abhyantara bhakti karanA samyaktva guNa kA udyotaka cothA bhUSaNa kalahAtA haiN| dharma para aMtaraMga prIti ke viSaya meM eka strI kA dRSTAnta prasiddha hai eka strI kA dRSTAnta. rAjapura nagara meM amitateja rAjA ke rAjyatvakAla meM eka parivrAjaka rahatA thA / vaha maMtroM kA jAnanevAlA thA aura vidyA ke bala se nagara meM sarvatra corI kiyA karatA thA tathA logoM kI svarUpavatI striyoM kA haraNa kiyA karatA thA / kahA bhI hai ki jaM jaM pAsaI juvamaNateNiM, aliUlasAmalakuMtalaveNiM / bhAlatthalaaThThamisasikaraNiM, mayaNaMdolattoliyasavaNiM // 1 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 39 : : 361 : rUvaviNijjiya suravara taruNiM, rairasasAyaratAraNataraNiM / taNu pahadAsIkayanavataraNiM, taM taM sAmiya harai sa ramaNiM // 2 // bhAvArtha:- bhramara ke sadRza zyAma kezapAsavAlI, aSTamI ke candra sadRza zobhita kapAlavAlI, kAmadeva ke AMdolana (jhUle) sadRza karNavAlI, svasvarUpa se devAMganAoM ko lajjita karanevAlI, krIr3Arasa ke sAgara ko pAra karane meM pravahaNa sadRza, svazarIra kI kAnti se naye uganevAle sUrya ko bhI malina karanevAlI, Adi jina jina striyoM ko vaha dekhatA thA una unakA vaha avazya apaharaNa karatA thA / usake duHkha se vyAkula hokara puravAsiyoMne jaba rAjA ke pAsa jAkara pukAra kI to rAjA svayaM usa cora kI khoja karane ko nikalA | pAMcaveM dina rAjAne kisI puruSa ko grAma se sugandhita vastue taila, tAmbUla Adi kharIda karate hue 'dekhA / usIko cora jAna kara rAjA usake pIche pIche hI calA / araNya meM pahuMcane para vaha puruSa eka bar3I zilA se Dhake hue apane gupta gRha meM jAne ke liye zilA ko haTAne lagA ki - rAjAne apane khaDga se usakA sira dhar3a se alaga kara diyA aura puravAsiyoM ko bulA kara usa gupta gRha meM se Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 362 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara / saba ko apanI apanI vastuai lauTA dI tathA sarva striyoM ko bahAra nikAla kara jisa jisakI jo jo strI thI usa usako sipurda kara diyaa| una meM se eka strI usa parivrAjaka ke kAmaNa se asthi majA paryaMta usa para rAgI ho gaI thI ataH usane parivrAjaka ke sAtha jala maranA nizcaya kiyA kintu apane svAmI ke pAsa rahanA usane svIkAra nahIM kiyA, isa para kisI maMtra ke jAnanevAlene usake svAmI se kahA ki-yadi usa parivrAjaka kI asthi ko pAnI meM pIsa kara usako pilAyA jAya to usa parivrAjaka kA kiyA huA kAmaNa dUra ho jAyagA aura isako apanI svasthiti kA bhAna ho jAyagA / yaha suna kara usa strI ke svAmIne vaisA hI kiyA jisase usakA sneha parivrAjaka se haTha kara vApasa usake svAmI para ho gayA / ___ isa dRSTAnta kA upanaya (tAtparya) yaha hai ki-jisa prakAra usa strIne parivrAjaka para dRr3ha anurAga kiyA thA usI prakAra yadi jainadharma para dRr3ha anurAga rakhA jAya to avazya mokSapada kI prApti ho sakatI hai / isa sambandha meM jIrNazreSThI kI nimnalikhita kathA bhI prasiddha hai dhyAtaH parokSe'pi jinastribhaktyA, jIrNAbhiSazreSThIvadiSTasiddhayai / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 39 : : 363 : sindhupravRddhayai kumudaughalakSmyai, cakoratuSTayai vidhurabhrago'pi // 1 // bhAvArtha:-jisa prakAra bAdaloM se AcchAdita hone para bhI candramA sAgara kI vRddhi, kumuda samUha kI lakSmI (vikAza) aura cakora pakSI kI prIti kA hetu hotA he usI prakAra parokSa jinezvara kA bhI yadi mana, vacana aura kAyA dvArA zuddha bhakti se dhyAna kiyA jAya to vaha jIrNazreSThI ke sadRza iSTasiddhi kI prApti kA hetu hotA hai / vizAlA nagarI ke udyAna meM zrImahAvIrasvAmI cAturmAsI tapa kara pratimA dhAraNa kara rahe the ki-usa nagara ke nivAsI jIrNazreSThIne prabhuse prArthanA kI ki-he prabhu ! Aja mere ghara padhAra kara mujhe pAraNe kA lAbha dIjiye / aisA kaha kara vaha zreSThI apane ghara calA gyaa| bhojana ke samaya usane bahuta dera taka prabhu kI rAha dekhI kintu prabhu nahIM Aye to dUsare dina yaha vicAra kara ki-Aja chaTha kA pAraNA hogA, prabhu ke pAsa jAkara bolA ki-he kRpAsAgara svAmI ! Aja mujhe tathA mere ghara ko pavitra karane ko padhAranA / usa samaya svAmI mauna hI rahe (arthAt kucha bhI nahIM bole)| isa prakAra jIrNazreSThI sadaiva AAkara prabhu ko nimantraNa karatA rahatA thaa| aisA karate karate jaba cAturmAsa pUrNa huA to cAturmAsa Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 364 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ke anta meM usane yaha vicAra kara ki-avazya Aja jinezvara * kA pAraNe kA dina honA cAhiye / prabhu se kahA ki duHsAdhya saMsArarUpI vyAdhi ko nivAraNa karane meM dhanvantarI vaidya ke sadRza he svAmI ! kRpAdRSTi se mere sAmane dekha kara Aja to avazya merI prArthanA ko svIkAra krnaa| aisA kaha kara apane ghara calA gyaa| madhyAhna samaya hAtha meM motiyoM kA thAla lekara prabhu ko bAMdane ke liye ghara ke dvAra para khar3A hokara vicAra karane lagA ki-Aja vizvabandhu bhagavAn yahAM padhAreMge, unako maiM parivAra sahita vandanA kara ghara meM le jAuMgA aura zreSTha bhojana tathA jaladvArA maiM unakA satkAra kara zeSa anna ko maiM khAuMgA Adi manoratha kI zreNi para Arur3ha ho kara usane bAraveM devaloka ke yogya karma kA upArjana kiyaa| usa samaya zrIbhagavAn abhinava nAmaka zreSThI ke ghara bhikSArtha padhAre / usa zreSThI ke yahAM samaya ho bAne se saba bhojana kara rahe the ataH kucha bhI bhojana nahIM hone se thor3e se bace hue ur3ada ke bAkale baharAyeM / usa dAna ke prabhAva se vahAM paMca dravya prakaTa ho gaye / usa samaya dundubhI kA zabda suna kara jIrNazreSThIne vicAra kiyA kiaho ! mujhe dhikkAra hai / maiM adhanya hU~ ki-jisase prabhu mere ghara para nahIM padhAre / aisA vicAra karate hue usako dhyAna bhaMga huA / phira usa grAma meM koI jJAnI muni. padhAre jina ko Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 39 H : 365 : rAjAne kahA ki - he pUjya ! merA nagara dhanya hai ki- jahAM zrImahAvIra prabhu ko pAraNA karAnevAlA bhAgyazAlI abhinava zreSThI rahatA hai / yaha suna kara munine kahA ki - he rAjA ! aisA na kahIM / yadyapi abhinava zreSThine prabhu kI dravyabhakti kI phira bhI bhAvabhakti to jIrNa zreSThIne hI kI hai ataH saccA puNyavAna to jIrNazreSThI hai| yadi jIrNazreSThIne usa samaya bhAvanA bhAte hue devadundubhI kA zabda nahIM sunA hotA to usako usI samaya ujvala kevalajJAna prApta ho jaataa| isa prakAra guru ke vacana suna kara rAjA Adi anya saba loga devagurubhakti ke viSaya meM AdaravaMta ho apane sthAna ko lauTa gaye / zrIvaraprabhu ke viSaya meM bhaktiyukta cittavAlA jIrNa zreSThI bArahaveM svarga kA sukha bhoga kara anukrama se zivapada (mokSapada ) ko prApta karegA / ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe ekonacatvAriMzattamaM vyAkhyAnam // 39 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 40 vAM pAMcavA tIrthasevArUpa samakita kA bhUSaNa tIrthAnAM satataM sevA, saMgaH saMvijJacetasAm / kathitA tIrthasevA sA, paMcamaM bodhibhUSaNam // 1 // bhAvArtha:--nirantara tIrthasevA karanA tathA saMvita cittavAle muniyoM kA saMga karanA tIrthasevA nAmaka pAMcavA samakita kA bhUSaNa kahalAtA hai| jisase saMsArarUpa sAgara tairA jAsake use tIrtha kahate hai| zrIzatrujaya, aSTApada Adi jo tIrtha haiM unakI nirantara sevA arthAt yAtrA karanI cAhiye / saMvijJa cittavAle sAdhuoM kA saMsarga karanA cAhiye / kahA bhI hai kisAdhUnAM darzanaM puNyaM, tIrthabhUtA hi sAdhavaH / tIrthaH phalati kAlena, sAdhavastu pade pade // 1 // bhAvArtha:-sAdhuoM kA darzana karanA punyarUpa hai kyoM ki-sAdhu jaMgama tIrtharUpa hai| sthAvara tIrtha to kAla ke Ane para phaladAyaka hotA haiM parantu jaMgama tIrtha sAdhu to pada pada para phaladAyaka hai / isa prakAra satIrtha kI sevA se bar3A bhArI lAbha hotA hai parantu aprazasta tIrtha kI sevA se koI lAbha nahIM hotaa| isa para eka dRSTAnta kahA gayA hai ki Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 40 : : 367 : laukika tIrthasevA para tuMbaDI kA dRSTAnta na zlAdhyatIrthairamalIbhavantI, | jIvAdurantairduritaH praliptAH / mISThA sutIrthe snapitApi, mAturvAgbhistanUjana na tuMbikAsIt // 1 // bhAvArtha:-duranta pApoM se lipta hue jIva prazasta tIrthoM ke karane se bhI nirmala nahIM hote / mAtA kI AjJAnusAra putrane tuMbaDI ko sutIrtha meM snAna karAyA parantu phira bhI vaha mIThI nahIM huii| viSNusthala nagara meM gomatI nAmaka eka sArthavAha kI strI parama zrAvikA thii| usake govinda nAmaka eka putra thA / vaha bar3A bhArI mithyAtvI thA / mAtAne use jainadharma kI zikSA dene kA atyanta parizrama kiyA parantu usane mithyAtva kA tyAga nahIM kiyaa| eka bAra goviMda tIrthayAtrA karane ko taiyAra huA to usakI mAtAne usase kahA ki he vatsa ! gaMgA, godAvarI, triveNIsaMgama, prayAga Adi laukika tIrthoM meM jala, darbha aura miTTI AdidvArA snAna karane se hiMsA, asatya, corI Adi se upArjana kiye hue pApa kA nAza nahIM hotA hai / isa prakAra aneka prakAra se samajhAne bujhAne para bhI jaba usa putrane apanA haTha nahIM chor3A to usako Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 368 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bodha karane ke liye usane eka kar3avI tuMbar3I dekara kahA ki-he putra ! merA eka bacana avazya svIkAra saba tIrthoM meM phiranA ki-tere sAtha sAtha vidhipUrvaka isa tumbar3I ko bhI snAna karAnA / yaha suna kara mAtA kI AjJA sirodhArya kara govinda apanI icchAnusAra tIrthayAtrA ko nikalA aura anekoM tIrthoM meM jAkara mAtA ke kathanAnusAra apane sAtha sAtha usa tumbar3I ko bhI vidhipUrvaka snAna karAyA aura aneka sthAna para muMDana karA, hAthoM para anekoM chApeM lagavA apane grAma ko lauTA aura apane ghara Akara mAtA ko vinayapUrvaka vandanA kara tumbar3I kA saba vRttAnta kaha kara use lauTA diyaa| bhojana karane ke samaya govinda jaba bhojana karane baiThA to usakI mAtAne usa kar3I tumbar3I kA zAka banA kara rakkhA / govindane usa zAka meM se lezamAtra hI cakhA ki-zIghra hI cillA uThA are ! yaha zAka to viSa tulya kar3avA hai, yaha nahIM khAyA jA sktaa| isa para mAtAne uttara diyA ki-hai putra ! jisa tumbar3I ko tUne sarva tIrthoM meM snAna karAyA hai usa meM kaMDuvApana kyoM kara raha sakatA hai ? govindane uttara diyA ki-he mAtA ! jala meM snAna karAne se isake andara kA kaDuvApana kyoM kara dUra ho sakatA hai ? mAtAne pUchA ki-he vatsa ! jaba isakA kaDuvApana kA doSa nahIM gayA to phira hiMsA, mRSAvAda, corI, maithuna Adi AtmA ko lage hue pApasamUha kevala Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 40 : : 369 : snAna mAtra se kyoM kara dUra ho sakate hai ? isa prakAra mAtA ke vacanoM kI satyatA se AkarSita hokara govindane mAtA ke sAtha guru ke pAsa jA zrAvaka dharma aMgIkAra kiyA aura anta meM zatrujaya tIrtha para siddhisukha ko prApta kiyaa| isa prasaMga para eka aura nimnastha dRSTAnta haisutIrtha kI yAtrA para trivikrama kI kathA zrAvastI nagarI meM trivikrama nAmaka rAjA thaa| vaha eka bAra araNya meM gayA to vahAM eka pakSI ko apane gosaleM se virala zabda karate sunA use apazukana samajha rAjAne usa para bANa kA prahAra kiyA jisake phalasvarUpa vaha zIghra hI pRthvI para A girA aura chaTapaTAne lagA jisako dekha kara rAjA ko bar3A rahama AyA ataH vaha pazcAttApa karatA huA vahAM se Age bddh'aa| thor3I dUra jAne para usane eka mahAmuni ko dekhA to unako namana kara unake sAmane baiTha gayA / munine jaba usako ahiMsA dharma kA upadeza kiyA to rAjAne vicAra kiyA ki-aho ! maine jo hiMsaka karma kiyA hai usako kisIne nahIM dekhA phira bhI isa munine jAna liyA hai ataH usa pApa kA nAza karane ke liye mujhe aise jJAnI muni ke pAsa dIkSA grahaNa kara lenA cAhiye / aisA vicAra kara rAjya kA tRNavat tyAga kara rAjAne usa muni ke pAsa dIkSA grahaNa kii| anukrama se ugra tapasyA karane para Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 370 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : usa rAjarSi ko tejolezyA utpanna huI aura vaha pRthvI para yatheSTa vihAra karane lgaa| vaha pakSI mara kara bhIla huaa| eka bAra usane usa rAjarSi ko vihAra karate dekha kara pUrva bhava ke vaira ke kAraNa usa para krodhita ho yaSTiprahAra kiyA, isa para rAjarSine munipana kA bhAna bhUla kara use tejolezyAdvArA bhasma kara diyA / vaha mara kara kisI vana meM siMha banA, vahAM bhI vaha rAjarSi ko dekha kara pUcha ghUmAtA huA usa para TUTa par3A to usa samaya bhI munine tejolezyAdvArA usako jalA DAlA / vahAM se mara kara vaha hAthI huaa| vaha hAthI bhI usa muni ko dekha kara usake Upara jhapaTA to usako bhI munine jalA diyaa| phira vaha hAthI vana kA sAMDha huA to usako bhI munine jalA diyaa| vahAM se vaha sAMDha sarpa bana muni ko kATane ko daur3A to usa samaya bhI munine usako mAra DAlA, tatpazcAt vaha sarpa brAhmaNa huA aura muni kI nindA karane lagA to anukrama se munine usako bhI bhasma kara diyaa| aho ! nirvivekI ko saMvara kisa prakAra ho sakatA hai ? ___ isa prakAra mamatA rahita hone para bhI munine sAta hatyAoM kii| yogIzvara ho kara bhI aise pApa karma kiye / aho ! karma kI kaisI vicitra gati hai ? phira vaha brAhmaNa Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 371 : yathApravRtikaraNa ke kAraNa zubha karma ke udaya se vArANasI purI meM mahAbAhuka nAmaka rAjA huaa| vaha rAjA eka bAra apane mahala kI khir3akI ke pAsa khar3A huA thA ki usane kisI muni ko jAtA huA dekha kara ihApoha karane se usa ko jAti smaraNa jJAna prApta ho gayA aura usane apane sAtoM bhavoM ko dekhA, ataH vicAra karane lagA ki aho ! maiM usa muni ke pApa kA kAraNa hU~ / esA vicAra kara usa muni kI parIkSA ke liye usane eka lAkha svarNamudrA dene kI ghoSaNA karAI | vaha zloka isa prakAra thA - vihagaH zabaraH siMho, dvIpI saMdH phaNI dvijaH / isa arddha zloka ko pUrNa karane ke liye saba loga nirantara calate phirate usako bolate rahate the parantu koI bhI usa zloka kI pUrti nahIM kara sake / anta meM ve hI rAjarSi ghUmate phirate vArANasI nagarI meM Aye aura grAma ke bAhara kisI gvAla ke muMha se usa arddha zloka ko uccAraNa karate hue sunA ataH kSaNavAra vicAra kara usa munine isa prakAra usakA uttarArddha pUrNa kiyA ki-- yenAmI nihanAH kopAt, sa kathaM bhavitA hahA // vyAkhyAna 40 : yaha uttarArddha suna kara usa gvAlane rAjA ke pAsa jA usa zloka kI pUrti kI aura dhRSTatApUrvaka rAjA se kahA ki - yaha samasyA maiMne hI pUrNa kI hai / yaha suna kara rAjAne Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 372 : dhI upadezaprAsAda bhASAntara : vismita ho jaba usako dhamakA kara pUchA to usane usa muni kA nAma batalA kara saba bAta satya satya varNana kii| yaha suna kara rAjA usa muni ke pAsa gayA aura unase kSamA yAcanA kii| rAjAne usako sAtoM bhavoM kA vRttAnta sunAyA ataH munine bhI usako khmaayaa| isa prakAra donoM hI para.. spara apane aparAdha kI niMdA gardA karate hue cirakAla taka prIti se bAteM karate rhe| usa samaya usa nagarI meM koI kevalajJAnI muni padhAre jinako bandanA kara una donoMne apane apanI pApa kI AloyaNA mAgI, isa para kevalIne uttara diyA ki tumhAre pApa kA vinA zatrujaya tIrtha kI yAtrA kiye ugra tapoM se bhI nAza nahIM hogA ! yaha suna kara rAjAne bhI dIkSA grahaNa kii| phira una donone zatrujaya tIrtha kI yAtrA kara, bhAva se saMyama kA pAlana kara, hatyAdika pApa kA nAza kara, zatrujaya tIrtha para siddhipada ko prApta kiyaa| isa prakAra samakita ke antima bhUSaNa-tIrthasevA kI prazaMsA sunA kara he bhavya jIvo! tuma ko bhI kuvikalpa samUha kA tyAga kara sutIrtha kI sevA karanI cAhiye / ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe catvAriMzattama vyAkhyAnam // 40 // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 41 vAM samakita ke pAMca lakSaNoM meM se prathama zama ___ nAmaka lakSaNa. zamaiH zAmyati krodhAdInnapakAre mahatyapi / lakSyate tena samyaktvaM, tadAdyaM lakSaNaM bhavet // 1 // 'bhAvArtha:-apane bar3e apakAra karanevAle para bhI zamabhAva rakha kara krodhAdika ko zAnta rakhanA zama nAmaka prathama lakSaNa kahalAtA hai / isI se samakita kI pahacAna hotI hai arthAt jisa meM aisA zama ho vaha samakitavaMta kahalAtA hai / isa prasaMga para nimnalikhita kuragaDu muni kA dRSTAnta prasiddha hai kuragaDa muni kI kathA vizAlA nagarI meM kisI AcArya kA ziSya mAsakSapaNa ke pAraNe ke samaya kisI eka kSullaka sAdhu ke sAtha sthaMDila jAte the / mArga meM pramAda ke kAraNa usa tapasvI ke paira ke nIce eka choTe mer3haka ke AjAne se vaha mArA gayA, jisako dekha kara kSullaka sAdhu usa samaya cupa ho raheM / pratikramaNa ke samaya jaba usa tapasvI sAdhune usa pApa kI AloyamA nahIM lI to usa kSullaka sAdhune saraNa dilAyA ki-he tapastrI ! tuma usa pApa kI trikaraNa zuddhipUrvaka AlocanA Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 374 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : - kyoM nahIM karate ? yaha suna kara usa tapasvIne vicAra kiyA ki yaha duSTabuddhi kSullaka sAdhu sarva sAdhuoM ke samakSa merA tiraskAra karatA hai ataH mujhe ise isakA phala cakhAnA cAhiye | aisA vicAra kara vaha use mArane ko daudd'aa| krodha se andhe usa tapasvI va kSullaka sAdhu ke bIca meM eka sthaMbha ke AjAne se vaha jora se usake sAtha TakarAyA aura turanta hI pRthvI para gira mUrchA khAkara mRtyu ko prApta huA / krodhavaza vrata kI virAdhanA karane se vaha mara kara jyotiSI devatA huA jahAM se AyuSya ke pUrNa hone para cava kara dRSTiviSa sarpa ke kula meM devatAdhiSThita sarpa huA / usa sarpa ke kula meM anya sarva sarpa pUrvabhava ke pApa kI AlocanA nahIM karane se hI utpanna hue the jo jAtismaraNa utpanna hone se AhArazuddhi karate the / unako dekha kara isa naye sarpa ko mI pUrva muni ke bhava meM kI huI AhAra gaveSaNA kA smaraNa karate hue jAtismaraNa jJAna prApta ho gayA, ataH merI dRSTi se kisI bhI jIva kA nAza na ho aisA vicAra kara vaha sarpa sAre dina apane bila meM hI muMha chupA kara par3A rahatA thA aura rAtri meM kevala prAsu vAyu kA hI sevana karatA rahatA thA / eka bAra kuMbha nAmaka rAjA kA putra sarpadaMza se mRtyu prApta ho gayA isase vaha sarpa jAti para krodhita hokara sarpa mAtra ko mArane lagA / usane ghoSaNA kI ki jo koI Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 41 : .375 : puruSa jitane sarpa mAregA usako usake badale meM utanI hI svarNamudrA inAma dI jaaygii| kaI puruSoMne dhana ke lobha se sarpa ko AkarSaNa karane kI vidyA (maMtra) kA abhyAsa kiyA / eka bAra koI puruSa usa dRSTiviSa sarpa ke bila ke samIpa jAkara sarpavidyA ke maMtra kA uccAraNa karane lagA isase usa sarpa kA bila meM rahanA azakya hone se usane vicAra kiyA ki-mere ko dekha kara anya jIvoM kA nAza nahIM honA cAhiye / aisA vicAra kara usane apanA muMha bila hI meM rakha kara kevala pUcha ko bAhara kI ora nikAlA jisako hiMsakone kATa ddaalaa| isa para apanA vaha pIche kA bhAga zanaiH zanaiH bAhara nikAlane lagA parantu usako hiMsakone kATa DAlA / isa prakAra karate hue unhoMne sarpa ke sampUrNa zarIra ke Tukar3e Tukar3e kara diye| usa samaya sarpane vicAra kiyA ki-he cetana ! tere isa deha ke Tukar3e hone ke mISa tere duSkarma ke hI Tukar3e ho rahe haiM ataH he jIva ! pariNAma meM hitakara isa vyathA ko tU samatApUrvaka sahana kara / isa prakAra zubha dhyAna ko dhyAte hue vaha sarpa mRtyu ko prApta kara usI kuMbha rAjA kI rANI kI kukSI meM avatta huaa| nAgadevatAne rAjA ko svama meM Akara kahA ki-he rAjA ! aba tU sapoM kA ghAta na kara, tere eka putraratna utpanna hogA / isa para rAjAne sarpo kI hiMsA kA tyAga kiyA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 376 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : aura anukrama se samaya ke pUrNa hone para rAnIne putra prasava kiyaa| rAjAne svapna ke anusAra usakA nAma nAgadatta rakkhA / usake yuvAvasthA ko prApta hone para eka bAra vaha jaba apane mahala kI khir3akI ke samIpa khar3A huA thA usa samaya usako eka muni kA usa ora jAte dekha kara jAtismaraNa jJAna ho gayA, ataH usane vairAgya utpanna hone se AgrahapUrvaka mAtA pitA kI AjJA lekara suguru ke samIpa jA dIkSA grahaNa kii| usa sAdhu ke tiryaMcayonI se Ane ke kAraNa va kSudhAvedanIya kA udaya hone se porisI kA bhI pratyAkhyAna nahIM kara sakate the ataH gurune unase kahA ki-" he vatsa ! tU kevala kSamA kA phala hI pUrNarUpa se pAlana kara jisase tujhe sarva tapa kA phala prApta ho skegaa|" yaha suna kara vaha guru kI AjJAnusAra calane lgaa| vaha sAdhu sadaiva prAtaHkAla hote hI eka gaDuka pramANa kUra (cAMvala) lAkara apane upayoga meM lAte the taba hI unako zAMti milatI thI, ataH loka meM ve kUragaDu kA nAma se prasiddha hue / usa gaccha meM cAra tapasvI sAdhu the| jina meM pahele sAdhu mAsopavAsI the, dUsare do mAsa ke upavAsI the, tIsare tIna mAsa ke upavAsI the aura cothe cAra mAsa ke upavAsI the| ve cAroM tapasvI kUragaDa muni ko nityabhogI kaha kara Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 41 usakI nindA kiyA karate the| eka bAra zAsanadevIne vahAM Akara kUragaDuka muni ko vandanA kara tathA aneka prakAra se unakI vandanA kara sarva sAdhuoM ke samakSa kahA ki-" isa gaccha meM Aja se sAtaveM dina prathama eka muni ko kevalajJAna prApta hogaa|" yaha suna kara una cAroM sAdhuoMne kahA ki-" he devI ! hamArA anAdara kara tUne isa kUragaDuka sAdhu ko vandanA kyoM kI hai ?" isa para devIne uttara diyA ki-"maiM bhAva tapasvI ko vandanA karatI huuN|" bAda vaha antadhyAna hogaI / __ sAtaveM dina kUragaDa munine jaba zuddha AhAra lAkara guru tathA una tapasviyoM ko dikhAyA to usa tapasviyoM ke muMha se zleSma AyA jisako unhoMne usa AhAra meM pheMka diyaa| isa para kUragaDane vicAra kiyA kidhiGmAMpramAdinaM svalpatapaHkamojjhitaH sadA / vaiyAvRtyamapi hyeSAM, mayA kartuM na zakyate // 1 // bhAvArtha:-" mujha pramAdI ko dhikkAra hai ki-maiM nira. ntara alpa mAtra tapasyA se bhI vaMcita rahatA hU~ apitu ina tapasviyoM kI vaiyAvacca taka nahIM kara sakatA / " isa prakAra AtmanindA karate hue tathA niHsaMkoca hokara AhAra karate hue zukladhyAna meM Arur3ha hone se usa muni ko kevalajJAna Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 378 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : prApta ho gyaa| devatAoMne usakI mahimA kA bakhAna kiyA jisako dekha kara una cAroM tapasviyoMne vicAra kiyA ki-"aho ! sacamuca yaha muni hI bhAvatapasvI hai jaba kihama cAre dravya tapasvI hai" aisA vicAra kara una cAroM tapasviyoMne usa kevalI se kSamA yAcanA kii| usa samaya mana, vacana aura kAyA kI zuddhi se khamAte hue una cAroM ko bhI eka hI sAtha caramajJAna (kevalajJAna) prApta ho gayA aura anukrama se una pAMcoM kevalIne mokSapada ko prApta kiyaa| zAMti, kSamA, kSAMti, zama Adi nAmoMne isa guNa ke sUtroM meM samakita kA prathama lakSaNa kahA gayA hai / yaha zama guNa dharma prathama guNa hokara antimajJAna ko denevAlA hai, ataH bhavya jIvo! tumhe isa zamatA guNa ko dhAraNa karanA cAhiye / ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe ekacatvAriMzattama vyAkhyAnam // 41 // Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 42 vAM samatA kA dUsarA saMvega nAmaka lakSaNa duHkhatvenAnumanvAnaH, surAdiviSayaM sukham / mokSAbhilASasaMvegAJcito hi darzanI bhavet // 1 // bhAvArtha:- jo puruSa devAdika ke sukhoM ko bhI duHkha sadRza samajhate haiM, aura mokSa ke abhilASArUpa saMvega sahita hoM unako samativaMta kahate haiM / isa sambandha meM nirgrantha muni kA prabandha batalAyA hainirgrantha (anAthI ) muni kI kathA rAjagRha nagara meM zreNika rAjA rAjya karate the / usane grAma ke bAhara udyAna meM krIDA karate samaya eka atyanta komala zarIravAle tathA jagata ko vismaya karanevAle atyanta rUpavAna muni ko samAdhi meM tatpara dekha kara vicAra kiyA ki - aho asya mune rUpamaho lAvaNyavarNikA / aho saumyamaho kSAntiraho bhogeSvasaMgatA // 1 // bhAvArtha:-- aho ! isa muni kA svarUpa ! aho ! isake lAvaNya kI kArNikA ! aho ! isakI saumyatA ! aho ! isakI kSamA ! aura aho ! isakI bhoga meM bhI asaMgati arthAt ye sarva apratima hai / Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : isa prakAra vicAra kara usako dhyAna meM magna dekha rAjAne usake caraNakamaloM meM jhukA praNAma kara pUchA ki - " he pUjya ! aisI yuvAvasthA meM Apane aisA duSkara vrata kyoMkara grahaNa kiyA ? mujhe isakA kAraNa batalAiye | isa para sunine uttara diyA ki-- " : 380 : munirAha mahArAja ! anAtho'smi patirna me / anukaMpA karAbhAvAttAruNye'pyAhataM vratam // 1 // bhAvArtha:-- " he mahArAja ! maiM anAtha huuN| merA koI svAmI nahIM hai, mere para anukaMpA karanevAle kA abhAva hone se maiMne yuvAvasthA meM hI vrata grahaNa kiyA hai / " yaha suna kara zreNika rAjAne ha~sI ur3Ate hue kahA kivarNAdinAmunA sAdho !, na yuktA te hyanAthatA / tathApi te vanAthasya, nUnaM nAtho bhavAmyaham ||1|| bhogAn bhuMkSva yathAsvaraM, sAmrAjyaM paripAlaya / yataH punaridaM martyajanmAtIva hi durlabham // 2 // arthAt - - " he sAdhu ! tumhAre isa rUpa Adi ko dekhate hue tumhAre anAtha hone kI bAta ayukta jAna par3atI hai tisa para bhI yadi tuma anAtha ho to maiM tumhArA nAtha banane ko taiyAra hU~, ataH tuma yatheccha bhoga bhogo aura mere sAmrAjya kA pratipAlana kro| isa manuSya janma kA phira se Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 42: : 381 : prApta honA atyanta durlabha hai arthAt esI yuvAvasthA ko binA bhoga bhoge niSphala jAne denA yogya nahIM hai / " yaha suna kara munine uttara diyA ki-"he rAjA ! jaba tuma svayaM hI anAtha hoM to phira mere nAtha kisa prakAra ho sakate hai ? " isa prakAra pahele kabhI bhI nahIM sune hue vAkyoM ko suna kara Azcaryacakita ho rAjAne phira se prazna kiyA ki-" he muni! tumhArA aisA kahanA ayogya hai kyoM ki maiM aneko hastiyoM, azvoM, rathoM aura striyoM Adi kA pratipAlana karane se unakA svAmI hU~, phira tuma mujhe anAtha kyoM kara batalAte ho ?" isa para munine bhI ha~sa kara uttara diyA ki-" he rAjA! tuma abhItaka anAtha aura sanAtha ke marma ko nahIM jAnate ataH usa viSaya ko maiM tumheM mere dRSTAnta se hI samajhAtA hU~ so suniye-- kauzAMbI nagarI kA mahIpAla rAjA merA pitA hai / maiM usakA putra huuN| mujhe bAlyAvasthA meM naitra kI pIr3A utpana huI aura usake dvArA mere sampUrNa zarIra meM dAhajvara utpana huA / merI vyathA ko dUra karane ke liye anekoM maMtravAdiyoM tathA vaidyoMne aneka upAya kiye parantu ve merI vyathA ko zAnta nahIM kara sake / mere pitAne bhI mere liye sarvasva arpaNa kara denA svIkAra kiyA parantu mujhe duHkha se mukta na kara sake ataH maiM anAtha huuN| mere pitA, mAtA, bhrAtA, bahena, Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 382 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bI Adi sarva svajana mere pAsa baiTha kara rudana karate rahate the aura bhojana kA bhI tyAga kara nirantara mere pAsa hI baiThe rahate the kintu phira bhI ve mere duHkha kA anta nahIM kara sake ataH yaha hI merI anAthatA hai| usake pazcAt maiMne vicAra kiyA ki - " isa anAdi saMsAra meM isase bhI adhika vedanAyeM aneka bAra maiMne sahana kI hogI, parantu Aja itanI sI vedanA bhI sahana karane meM azakta hU~, to phira aba AgAmI kAla meM anAdi saMsAra meM maiM aisI vedanA kyoM kara sahana karUMgA ? ataH yadi maiM aba kSaNabhara ke liye bhI isa vedanA se mukta ho jAuM to zIghra hI pravrajyA grahaNa karalUM ki- jisase AgAmI kAla meM aisI vedanA sahana nahIM karanI par3e / " he rAjA ! isa prakAra vicAra karate hue maiM so rahA aura merI vedanA zIghra hI zAnta ho gaI / ataH yoga ko kSema karanevAlI hone se yaha AtmA hI nAtha haiM aisA nizcaya kara maine prAtaHkAla ko sarva svajanoM ko samajhA kara unakI svIkRti lekara cAritra aMgIkAra kiyA isaliye aba maiM merA tathA anya sAdika jIvoM kA bhI nAtha banA hU~ kyoM ki - yoga kA kSema karanevAlI kevala AtmA hI haiM / apitu he rAjA ! anAyatA kA eka aura dUsarA kAraNa batalAyA gayA hai jise suniye - pravrajya ye paJca mahAvratAni, na pAlayanti pracurapramAdAt // Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 42 : raseSu gRddhA ajitendriyAzca, jinairanAthAH kathitAsta eva // 1 // bhAvArtha:-" jo pravrajyA grahaNa kara ati pramAdavaza pAMca mahAvratoM kA pAlana nahIM karate, rasoM ke viSaya meM gRddha rahate haiM aura indriyoM ko niyama meM nahIM rakhate unhIM ko . jinezvara devane anAtha kahA hai|" nirarthakA tasya susAdhutA hi, prAnte viparyAsamupaiti yo'lam // na kevalaM nazyati cehalokastasyAparaH kiMtu bhavo vinaSTaH // 2 // bhAvArtha:-jo sAdhu anta meM viparIta AcaraNa karate haiM unakA sAdhupana nirarthaka hai aura isase unakA yaha loka hI nAza nahIM hotA apitu parabhava bhI nAza ho jAtA hai| nirAzravaM saMyamamAtmabuddhayA, prapAlya cAritraguNAnvitaH san // 5 kSiptvASTakarmANyakhilAni, sAdhurupaiti nirvANamanantasaukhyam // 3 // bhAvArtha:--" cAritraguNoM se yukta sAdhu Atmabuddhi Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 384 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : se Azrava rahita saMyama kA pratipAlana kara samagra aSTa karmoM kA kSaya kara, ananta sukhadAyaka nirvANa(mokSa)pada ko prApta karatA hai|" isa prakAra muni ke vacana suna kara zreNikarAjA atyanta prasanna huA aura hAtha jor3a kara kahane lagA ki-" he munirAja ! Apane jo mujhe anAtha aura sanAthapana kA rahasya batalAyA hai vaha bilakula satya hai, usameM lezamAtra bhI asatya nahIM hai / he muni ! ApakA manuSya janma saphala hai| saMsAra meM Apane hI uttama lAbha prApta kiyA hai apitu Apane zrIjinezvarapraNIta dharma ko aMgIkAra kiyA hai, ataH ApahI sanAtha haiM aura ApahI baMdhuyukta ho| sacamuca ApahI jaba se Apane cAritra grahaNa kiyA hai tabhI se sthAvara evaM jaMgama anAtha prANiyoM ke nAtha bane haiM, ataH maiM apane aparAdha kA nAza karane ke liye Apa se kSamA yAcanA karatA hU~ apitu Apake dhyAna meM vighnakArI prazna pUcha kara maiMne jo dUSaNa kiyA hai tathA sAMsArika bhoga bhogane ke liye jo maine Apa ko aghaTita nimaMtraNa diyA hai usa sarva ke liye mere apa. rAdha ko kSamA kIjiye / " isa prakAra kaha kara bhaktipUrvaka usa muni kI stuti kara sarva rAjAoM meM candra sadRza zreNika. rAjA dharma meM anurakta ho apane aMtaHpura aura parivAra sahita apanI nagarI ko lauttaa| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 43 : 385 : . amitaguNa samUha se samRddha usa nirgranthamunine pakSI ke sadRza pratibaMdha rahitapana se pRthvI para vihAra kara tIna gupti se gupta ho, ugra tIna daMDa se virAma pAkara, mohAdika kA nAza kara, saMvega ke prabhAvadvArA anukrama se akSaya sukhadAyaka ; mokSapada ko prApta kiyA / ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe dvicatvAriMzattamaM vyAkhyAnam // 42 // vyAkhyAna 43 vAM tIsarA nirveda nAmaka lakSaNa saMsArakArakAgAra- vivarjanaparAyaNA / prajJA citte bhavedyasya, tannirvedakavAnnaraH // 1 // bhAvArtha:- " saMsArarUpI kArAgRha ko varjana karane ko jisake citta meM dRr3ha buddhi ho use nirvedavAna puruSa kahate hai / " siddhAta meM kahA hai ki -" nivveeNaM! bhaMte jIve kiM jAI " he bhagavAn ! nirveda se jIva kyA upArjana karatA hai ? bhagavaMta pharamAte hai ki- " nivveeNaM te divyamANussatiricchaesu kAmabhogesu virajjamANe nivveyaM habvamAgacchai / savvavisaesa virajai / savvavisa 25 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: 386 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : esu virajamANe AraMbhapariggahaparicAyaM karoti / AraMbhapariggahaparicAyaM karemANe saMsAramaggaM vocchidaMti siddhimaggapar3ivaneya bhavati / " nirveda se deva, manuSya aura tiryaca sambandhI kAmabhoga ke viSayoM se vairAgya prApta kara sacce nirveda ko prApta karatA hai aura sarva viSayoM meM virakti prApta hotI hai| sarva viSayoM meM virakti hone se AraMbha parigraha kA tyAga hotA hai| AraMbha parigraha kA tyAga hone se saMsAramArga kA uccheda hotA hai aura siddhi(mokSa)mArga kI prApti hotI hai| isa prasaMga para nimnastha harivAhana kA prabaMdha prasiddha hai-- harivAhana rAjA kI kathA bhogavatIpurI meM indradatta rAjA rAjya karatA thA / usa ke putra kA nAma harivAhana thaa| usake eka suthAra putra tathA eka zreSThI putra do mitra the / una donoM mitroM ke sAtha harivAhana svecchA se krIr3A kiyA karatA thaa| rAjA ko yaha bAta akharatI thI, ataH usane eka bAra durvacanoM se usakA tiraskAra kiyA / usa tiraskAra ke duHkha ko sahane meM asamartha hone se harivAhana apane donoM mitroM sahita usake mAbApa ke sneha kA tyAga kara vahAM se cala par3A / calate calate tInoM mitra eka mahAna aTavI meM jA pahuMce, vahAM unhoneM eka madonmatta hAthI ko apanI sUMDha ko ulAlate Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 43 : ... : 385 : hue dekhA / use dekha kara suthAra tathA vaNika putra to mAre bhaya ke kaue ke samAna bhaga gaye kintu rAjaputrane zUravIra hone se usa madonmatta hAthI ko siMhanAdadvArA ceSTA rahita kara diyA / phira apane donoM mitroM kI khoja karatA huA vaha rAjaputra Age bar3hA kintu usako unakA kahIM pattA na calA / anukrama se ghUmate ghUmate use eka manohara sarovara dikhalAI par3A / usa sarovara meM snAna kara rAjaputra usake uttara dizAvAle udyAna meM ghusaa| usa udyAna meM sundara kamala se suzobhita eka bAvar3I thI, ataH kautukavaza vaha usa bAva meM utarA / usa bAva ke madhyabhAga meM eka guptadvAra thA jisa meM usane praveza kiyA to vahAM eka yakSa kA maMdira dekhA / usa samaya rAtri ho jAne se vaha rAjaputra usa yakSa ke mandira meM hI so rahA / thor3IsI dera meM nUpura ke raNaraNa zabda karatI huI kaI apsarAyeM vahAM Akara yakSa ke sAmane nRtya karane lgii| nRtya karane ke pazcAt apane zrama kA nAza karane ke liye una apsarAoMne apane amUlya vastroM kA vahIM para tyAga kara bAva meM snAna karanA Arambha kiyA / usa samaya rAjaputrane yakSamandira kA dvAra khola kara una saba vastroM ko uThA liye aura mandira meM ghusa kara dvAra banda kara liye / apsarAyeM snAna kara jaba bAhara nikalI to kyA dekhatI hai ki unake vastra gAyaba hai to ve Apasa meM kahane lagA ki-" sacamuca hamAre vastra kisI dhUrtane hara liye hai Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 388 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kintu vaha hamase nahIM utaratA hai, ataH daMDa se kAma nikAlanA ayukta hai " aisA vicAra kara sAma (mISTa) vAkyoMdvArA usako lubhAte hue apsarAoMne kahA ki-" he uttama puruSa! hamAre vastra de de|" rAjakumArane andara se hI uttara diyA ki-" pracaMDa vAyudvArA tumhAre vastra hara liye gaye hogeM, ataH usake pAsa jaaoN|" yaha suna kara usake sAhasa se santuSTa hokara apsarAoMne kahA ki-" he vatsa ! hama tumhAre sAhasa ko dekha kara prasanna ho gaI haiM, ataH yaha khagaratna aura yaha divya kaMcuka hama tumheM detI haiM jina ko tU grahaNa kara aura hamAre vastra hamheM lauTA de / " yaha suna kara rAjaputrane dvAra khola kara unake vastra unako loTA diye aura kSamA yAcanA kii| devIyoM bhI ve donoM cijeM use dekara svasthAna ko lauTa gii| __tatpazcAt vaha kumAra vahAM se Age bar3hA to mArga meM eka nirjana nagara dekhA / usa nagara meM kautukavaza phiratA phiratA vaha rAjagRha ke samIpa jA pahuMcA aura usakI sAtavIM bhUmikA para car3ha gayA jahAM usane kamala sadRza naitravAlI eka sundara kanyA ko dekhA / usake divya svarUpa ko dekha kara kumArane vicAra kiyA kikimeSA prathamA sRSTividhAtrA rakSitA dhruvam / etAM dRSTvA yathA nArImanyA nArIH sRjAmyaham // 1 // Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 43 : . . : 389 : bhAvArtha:-"kyA vidhAtAne yaha vicAra kara ki-maiM isa nArI ko dekha kara anya nArIyoM ko sRjana karUMgA, isa kanyA kA sRSTi ke Adi meM prathama sRjana kara yahAM rakkhA hai ?" arthAt isa kanyA kA rUpa itanA sundara hai kiisako dekha dekha kara hI brahmAne anya striyoM ko banAyA ho aisA jAna par3atA hai, ataH anya striye isase kama rUpavaMta dikhalAI par3atI hai| isa prakAra vicAra karatA huA vaha rAjaputra usa kanyA ke samIpa gyaa| usane usako yogya Asana diyaa| jisa para baiTha kara rAjaputrane usa kanyA ko zokAtura dekha kara usa se prazna kiyA ki-" he bhadra ! tU zokAtura kyoM haiM ? " isa para usa kanyAne uttara diyA ki-" he bhAgyazAlI ! maiM vijaya rAjA kI anaMgalekhA nAmaka putrI huuN| eka bAra maiM apane mahala ke jharokhe meM baiThI huI thI ki-vidyAdharane merA haraNa kara mujhe yahAM lAkara, yaha nagara basA kara rakhA hai aura vaha isa samaya mere sAtha vivAha karane kI abhilASA se vivAha kI sAmagrI lene ke liye gayA huA hai / vaha Aja hI yahAM Akara balAtkArapUrvaka mere sAtha vivAha karegA parantu mujhe kheda isa bAta kA hai ki kucha samaya pUrva mujhe eka jJAnI munine kahA thA ki-'he rAjaputrI! harivAhana nAmaka rAjaputra terA pati hogaa|' ataH usa muni ke vacana asatya Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 390 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : siddha hogeN|" yaha suna kara rAjakumArane uttara diyA ki-"he sundara bhRkuTIvAlI strI ! tU kheda na kara / " isa prakAra ve Apasa meM bAteM kara hI rahe the ki-vaha vidyAdhara vahAM A pahuMcA / kumAra ko dekha kara krodhita ho vidyAdhara usake sAtha yuddha karane lagA parantu kumArane apsarAoM kI dI huI jagatajeta khaDga ratnadvArA usako parAsta kara diyaa| isa para usane kahA ki-" he sAhasikaziromaNi ! maiM tere parAkrama ko dekha kara atyanta prasanna huA hU~, ataH yaha strI aura yaha nagara tere ko bheTa karatA hU~ jisakA tU sukha se upabhoga karanA / maiM to mere sthAna ko jAtA huuN|" aisA kaha kara vaha vidyAdhara svasthAna ko lauTa gyaa| tatpazcAta usa vidyAdhara kI lAI huI sAmagrIdvArA harivAhanane usa rAjakanyA ke sAtha vivAha kara usako uparokta divya kaMcuka bheTa dI aura usa nagara meM anekoM logoM ko basA kara apane rAjya kA pAlana karane lgaa| eka bAra harivAhana rAjA apanI priyA sahita narmadA nadI ke kinAre jAkara uttama vastroM ko kinAre para rakha jala. krIDA karane lagA ki- usa samaya usa divya kaMcuka ko jo ki-anya vastroM ke sAtha kinAre para hI rakhA huA thA, padmarAga maNi kI kAntiyukta hone se mAMsa kI bhrAMti se kisI matsyane Akara khA liyaa| rAjA Adi saba yaha jAna Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 43 : : 391 : kara atyanta khedita hue / bahuta kucha khoja kI gaI kintu jaba usa matsya kA kahI bhI pattA na calA to ve nirAza ho svasthAna ko lauTa gaye / vaha matsya ghUmatA phiratA benAtaTa pahuMcA jahAM vaha kisI macchuA kI jAla meM pakar3A gayA / usako cIrane para usake peTe se kaMcuka nikalA jisako macchuAne lejA kara apane rAjA ke bheTa kiyaa| jisako dekha kara rAjAne vicAra kiyA ki - " vizva ko mohanevAlI isa kaMcuka ko pahananevAlI kauna hogI ki - jisakA kaMcuka taka mujhe mohita kara letA hai ? vaha strI mujhe kisa upAya se prApta ho sakatI hai ?" Adi cintA meM magna hokara usa rAjAne apane pradhAna se kahA ki - " yadi tuma ko merA jIvana priya ho to sAta dina ke andara isa kaMcuka ko pahananevAlI strI kA pattA lagA kara lAo / " yaha suna kara maMtrIne khUba vicAra kara rAjezvarI devI kI ArAdhanA kI, isa para devIne pragaTa ho varadAna mAMgane ko kahA / maMtrIne kahA ki - " isa kaMcuka ko pahinanevAlI strI ko lAkara mere rAjA ko sipurda karo / " yaha suna kara devIne uttara diyA ki - " he saciva ! / udeti yadi vAruNyAM, bhAnuzcAMgArabhuk zazI / tathApi sA satI zIlaM prANAnte'pi na lumpati // 1 // bhAvArtha:-- yadi kadAcita sUrya pazcima dizA meM bhI " Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 392 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : udaya ho jAya aura kadAca candra aMgAroM kI vRSTi karane laga jAya parantu phira bhI vaha satI strI apane prANAnta taka apane zIla kA bhaMga nahIM kara sktii| tisa para bhI he saciva ! yadi terA svAmI kadAgraha kA tyAga na karatA ho to maiM usako le AtI hU~ parantu isa ke bAda phira kArya ke liye tU merA smaraNa kabhI bhUlakara bhI na karanA / " aisA kaha kara usa strI ke pAsa jA usakA haraNa kara usako rAjA ke samIpa rakha kara vaha devI adRza ho gaI / rAjAne usa anaMgalekhA kA svarUpa dekha kara mohita ho usakI aneka prakAra se prArthanA kii| isa para usane. uttara diyA ki-" he rAjA ! maiM prANAnta taka apane zIla kA khaMDana nahIM kara sktii|" yaha suna kara rAjAne vicAra kiyA ki-"striye to svabhAvavaza muMha se nahIM nahIM hI kahatI rahatI hai parantu jaba yaha mere AdhIna hai to maiM dhIre dhIre isake dRr3ha citta ko bhI prasanna kruNgaa| nItizAstra meM bhI kahA ki-sahasA koI kArya nahIM karanA caahiye|" aisA vicAra kara usako aikAntasthala meM rakha gajA svasthAna ko lauTa gayA aura anaMgalekhA apane bhartAra kA smaraNa karatI huI vahIM rhii| ___ araNya meM hAthI ke bhaya se trAsita hokara bhage hue ve donoM mitra jo rAjakumAra se pRthak ho gaye the unhoMne phirate Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 43 : : 393 : phirate vana meM vaMza kI jAla meM baiTha kara maMtra sAdhanA karate hue eka sAdhaka ko dekhA / sAdhakane bhI una donoM sAhasika puruSoM ko dekha kara kahA ki - " he kumAroM ! yadi tuma mere uttarasAdhaka vanoM to merA kArya siddha ho sakatA hai / " yaha suna kara una donoMne aisA karanA svIkAra kiyA, ataH usa sAdhakane unakI sahAyatA se apanI vidyA siddha kI / vidyA ke siddha hone se saMtuSTa hokara usa sAdhakane una donoM ko adRzya aMjanI, zatrusainya mohinI aura vimAnakAriNI ye tIna vidyAyeM sikhaaii| vahAM se ghUmate phirate ve donoM benAtaTa phuNce| vahAM logoM ke muMha se " apane mitra harivAhana kI priyA ko vahAM ke rAjAne haraNa kara harivAhana ko zokAtura kara denA " Adi bAte suna kara mitra kA viraha dUra karane ke liye ve donoM mitra aMjana ke prayoga se adRza ho anaMgalekhA ke samIpa gaye / usa samaya anaMgalekhA paTa para citrita apane pati harivAhana ke citra para dRSTi rakha baiThI thI / yaha dekha kara una donoMne usa citrapaTa ko adRza rUpa se hara liyA / yaha Azcarya dekha kara anaMgalekhA netroM meM azubhara bolI ki -- aparAddhaM mayA kiM te, yacitritamapi priyam / jaharSa mama hatyAyA, api tvaM na bibheSi kim ? // 1 // bhAvArtha:- " he vidhAtA ! maine terA kyA aparAdha Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kiyA hai ki-jisase tUne mere citrita pati kA bhI haraNa kara liyA haiM ? isase merI AtmA kI hatyA hogI, kyA tujhe isakA bhI kucha bhaya nahIM hai ? / " ___ yaha suna kara usako duHkhI jAna una mitroMne pragaTa ho usako vaha citrapaTa de apanA vRttAnta nivedana kiyaa| jise suna unako apane pati ke mitra jAna kara usane kahA ki-"he bhAiyoM ! yadi tuma sacamuca mere svAmI ke mitra ho to mujhe zoka se mukta kro|" yaha suna kara una donoMne usako dhairya de kucha saMketa kara vahAM se cala diye| tatpazcAt unhoMne sAre nagara meM yaha ghoSaNA ki-ve bar3e bhArI mAMtrika haiM aura rAjA ke pAsa jAkara unhoMne kahA ki-" he rAjA! hama maMtravAdI haiM. ataH hamako koI yogya kArya batalA kara hameM kRtArtha kIjiye / " rAjAne unase kahA ki-" isa kaMcuka ko dhAraNa karanevAlI rUpavatI strI Ajanma ke liye mere vazIbhUta ho jAya aisA prayatna kIjiye / " aisA kahane para unhoMne rAjA ke sira para eka tilaka kara usako 'anaMgalekhA ke pAsa jAne kA kahA / jaba vaha usake pAsa pahuMcA to usane pUrva saMketAnusAra rAjA ko AtA huA dekha kara khar3I hokara usako Asana Adi dekara usakA sanmAna kiyaa| yaha dekha kara usako apane AdhIna huI jAna kara usane bAraMbAra usake sAtha saMbhoga karane kI yAcanA kii| isa para usane uttara diyA ki-"he Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 43 : : 395 : rAjA ! maiM aba tumhAre AdhIna hU~, parantu maiMne aSTApadagiri kI yAtrA karane kA niyama le rakkhA hai, ataH usa niyama ke pUrNa hone para icchita sukhoM kA bhoga kara skuuNgii|" yaha suna kara usa kAmAndha rAjAne madhura vacanoMdvArA una maMtravAdiyoM ko aSTApada kI yAtrA karAne kI prArthanA kI / isa para unhoMne maMtra zaktidvArA eka vimAna banAyA jisako dekha kara rAjAne anaMgalekhA se kahA ki-" he priyA ! isa vimAna meM baiTha terA abhigraha pUrNa kara, zIghratayA vApasa A aura merA manoratha pUrNa kara / " yaha suna kara usane kahA *ki-" he rAjA ! maiM una anajAna puruSo ke saMga jAtI hU~, ataH tumhArI do kanyAoM ko mere sAtha bhejiye ki-jisase unake sAtha sukhapUrvaka vArtAvinoda kara skuu|" yaha suna kara rAjAne apanI do kanyAoM ko usake sAtha bhejaa| tatpazcAt vaha una donoM kanyAoM ke sAtha jisa vimAna meM ve donoM mitra baiTha hue the baiThI aura zIghra hI vimAna ko AkAzagAmI bnaayaa| thor3I dUra jAkara una donoM mitroMne rAjA se kahA ki-" he duSTa rAjA ! aba tU ina tInoM striyoM ko vApasa dekhane kI AzA chor3a denaa|" yaha suna kara vaha rAjA atyanta duHkhI hokara vilApa karane lagA parantu usakA saba ronA cillAnA vRthA huaa| _____ aba mitra ke duHkha kA nAza karane ke liye una donoM mitroMne harivAhana ke pAsa jAkara vimAna ko utArA / jisa Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 396 : zrI upadezapAlAda bhASAntara : meM donoM mitroM tathA apanI priyA ko dekha kara harivAhana ke Ananda kI sImA na rahI / phira rAjA tathA mitroMne apanA apanA sarva vRttAnta eka dUsare ko kaha sunaayaa| una donoM kanyAoM kA harivAhanane una donoM mitroM ke sAtha vivAha saMskAra karAyA / udhara indradatta rAjA ko usake kumAra tathA usake mitroM kA pattA calane se unako apane rAjya meM bulAye aura haricAhana kumAra ko rAjyabhAra soMpa khudane vairAgyabhAva utpanna hone se pravrajyA grahaNa kii| kucha samaya pazcAt indradatta muni ko karmakSaya hone se kevalajJAna utpanna huA, ataH vaha bhogabatI nagarI meM samavasarye / usa samaya harivAhana rAjA ke parivAra sahita udyAna meM jAkara kevalI ko vandanA karane bhara kevalIne dharmadezanA dI kiviSayAmiSasaMlubdhA, manyante zAzvataM jagat / AyurjaladhikallolalolamAlokayanti na // 1 // bhAvArtha:-viSayarUpI mAMsa meM lundha hue prANI isa saMsAra ko zAzvata-vinAza rahita mAnatA hai, parantu samudra ke kallola sadRza capala AyuSya ko na dekhate haiM, na vicAra hI karate haiN| ____ isa prakAra dharmadezanA suna kara rAjAne kevalI se pUchA ki-" he svAmI ! merA AyuSya kitanA zeSa hai ?" kevalIne Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 43 : .. . 397 : uttara diyA ki-" he rAjA! terA AyuSya kevala no pahara mAtra kA avazeSa hai|" yaha suna kara mRtyu ke bhaya se jaba usa rAjA kA sArA aMga kAMpane lagA to munIzvarane kahA ki-" he rAjA ! yadi tere ko mRtyu kI cintA kA bhaya ho to tU pravrajyA grahaNa kara; kyoM kiaMtomuttamittaM, vihiNA vihiyA karei pavvajA / durakANaM pajaMtaM, cirakAlakayAi kiM bhaNimo ? // 1 // bhAvArtha:-eka antarmuhUrta mAtra taka bhI yadi vidhipUrvaka grahaNa kI huI pravrajyA kA uttama rIti se pAlana kiyA ho to vaha sarva duHkhoM kA anta (nAza) karanevAlI hotI hai, to phira jisane cirakAla dIkSA kA pAlana kiyA ho usakA to kahanA hI kyA hai ? arthAt usakA phala to sarva duHkhoM kA nAza karanevAlA ho isa meM Azcarya kI kaunasI bAta hai / isa prakAra jJAnI ke vacana suna kara usa rAjAne strI tathA mitroM sahita zIghra hI dIkSA grahaNa kara lI / tatpazcAt vaha rAjarSi " egohaM natthi me koI" "maiM akelA hI hU~, merA koI nahIM hai " Adi zubha dhyAna dhyAte hue mRtyu ko prApta kara sarvArthasiddhi vimAna meM devarUpa se utpanna hue| vahAM se cavakara mahAvideha kSetra meM utpanna ho mokSapada ko prAkSa Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :398 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kreNge| usake mitra tathA anaMgalekhA Adi bhI devagati pAkara anukrama se mokSasukha ko prApta kreNge| ___zrIjinendra ke mArga ke viSaya meM "nirveda" zabda kA artha "saMsAra para virAga honA" aisA kiyA gayA hai| usa nirvedarUpa bhAvasiMha kA Azraya karanevAle harivAhana rAjAne zIghatayA sarvArthasiddhi vimAna ko prApta kiyA usI prakAra anya prANiyoM ko bhI nirveda ke viSaya meM dRr3ha zraddhA rakhanI caahiye| ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe trayazcatvAriMzattama vyAkhyAnam // 43 // vyAkhyAna 44 vAM anukampA nAmaka cothA lakSaNa dInaduHsthitadAridra-prAptAnAM prANinAM sadA / duHkhanivAraNe vAJchA, sAnukaMpAbhidhIyate // 1 // bhAvArtha:--dIna, duHkhI aura daridra prANiyoM ke duHkha nivAraNa kI nirantara icchA rakhanA anukaMpA kahalAtI hai / kAryA mokSaphale dAne, pAtrApAtravicAraNA / dayAdAnaM tu sarvajJairna kvApi pratiSidhyate // 1 // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 44 : : 399 : bhAvArtha:--mokSa phaladAyaka supAtradAna meM to pAtra apAtra kA vicAra karanA ucita hai kintu dayAdAna (anukaMpAdAna) ke liye to tIrthaMkaroMne kisI bhI sthAna para niSedha nahIM kiyA hai| nirguNeSvapi sattveSu, dayAM kurvanti saadhvH| na hi saMharati jyotsnAM, candrazcaMDAlavezmani // 3 // bhAvArtha:--" sAdhujana nirguNa prANiyoM para bhI dayA karate haiM jaise candra canDAla ke ghara se bhI apane prakAza ko nahIM haTA letaa|" vaha saba sthAna para ekasA prakAza phailAtA hai isI prakAra saJjana puruSa bhI guNI tathA nirguNI sarva para dayA karatA haiN| isa viSaya para eka prabandha hai jisake sambandha meM kahA gayA hai ki apakAre'pi kAruNyaM sudhIH kuryAdvizeSataH / dandazUkaM dazantaM zrIvIraH prabodhayadyathA // 1 // bhAvArtha:--buddhimAn puruSa unake apakAra karanevAle para bhI vizeSa rUpa se anukampA karate haiM jaise zrImahAvIra bhagavAnane apane ko DasanevAle sarpa ko bhI bodhita kiyA thaa| vaha isa prakAra hai-- Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : caMDakauzika kI kathA zrImahAvIra svAmI chadmasthapana meM kanakakhala nAmaka tApasoM ke Azrama meM caMDakauzika nAmaka sarpa ko pratibodha karane ke liye pdhaare| usa sarpa ke pUrva bhava kA svarUpa isa prakAra hai - eka tapasvI muni kSullaka sAdhu ko sAtha lekara pAraNe ke nimitta gocarI karane ko gaye the usa samaya mArga meM una tapasvI muni ke paira ke nIce eka choTe se meMr3aka ke Akara daba jAne se usakI mRtyu ho gaI kintu pratikramaNa ke samaya ve usakI AlocanA karanA bhUla gaye, isa para kSullaka sAdhune unako smaraNa dilAyA ki - " meMDhaka ke mAre jAne kI Alo canA kyoM nahIM lete ? " isa prakAra krodhita ho vaha tapasvI sAdhu usa kSullaka sAdhu ko mArane daudd'aa| mArga meM eka sthaMbha ke AjAne se vaha tapasvI sAdhu usase TakarA kara mRtyu ko prApta huA aura jyotiSI meM utpanna huaa| vahAM se cavakara kanakakhala nAmaka tapasvI ke Azrama meM pAMca so tapasviyoM kA adhipati caMDakauzika nAmaka tapasvI huA / : 400 : eka bAra kucha rAjaputroM ko usa Azrama ke phala tor3ate dekha kara krodha se bhara unako mArane ke liye hAtha meM parazu (kulhADI) lekara vaha caMDakauzika tapasvI unake piche daur3A / mArga meM eka gahare andha kUpa ke AjAne se vaha usa meM gira kara usI parazudvArA mRtyu ko prApta ho usI nAma se dRSTiviSa sarpa huA / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 44 : : 401 : __usa sarpa ko pratibodha karane kI icchA se anya logoM ke niSedha karane para bhI prabhu usI rAste padhAra kara usI caMDakauMzika sarpa kI bAMmI para kAyotsarga kara khar3e rahe / unako dekha kara krodha se jvalita ho caMDakauzika sarpa sUrya ke sanmukha dekha dekha kara mu~ha se jvAlA nikAlane lagA parantu jaba una jvAlAoM kA prabhu para koI asara nahIM huA to usane prabhu ke paira meM kATa liyA jisase prabhu ke paira meM se gAya kA dUdha ke sahaza zveta zoNita nikalane lgaa| usa. ko dekha kara tathA prabhu ke vacana suna kara ki-" he caMDakauzika ! bodha prApta kr|" ihApoha karate hue usako jAti. smaraNa jJAna ho AyA, ataH pazcAttApa kara usa sarpane prabhu kI tIna pradakSiNA kara vandanA kara anazana grahaNa kiyaa| phira anya jaMtuoM kI mere viSa kI jvAlA se mRtyu na ho aisA vicAra kara usane apanA muha bila ke andara rakkhA / logoM ko isa bAta kI sUcanA hone para saba loga usa mArga se. ho kara nikalane lge| ghI, dUdha Adi ko becane ke liye jAnevAlI gvAla vadhuoMne usa sarpa kI pUjA nimitta usa para ghRta ko siMcana kiyA jisake phalasvarUpa aneko ciTiyoMne use ghera liyA aura usake samasta zarIra ko calanI ke samAna asaMkhya chidravAlA banA diyA / usake duHkha se atyanta pIDA sahana karate hue bhI prabhu kI dRSTirUpa amRta Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . : 402 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : se siMcA huA vaha sarpa zubha dhyAnapUrvaka pandraha dina kA anazana grahaNa kara mRtyu ko prApta kara sahasrAra devaloka meM devatA huA, jahAM se cava kara vaha thor3e bhava meM hI mokSasukha ko prApta kregaa| ___ isa viSaya meM eka aura dRSTAnta hai jisake sambandha meM kahA gayA hai ki tathA cauro'nyarAjJIbhilebhe vastrAdyalaMkRtaH / na ratiM laghurAiyA tu, pradattAbhayato yathA // 1 // bhAvArtha:-kisI cora ko choTI rAnI ke diye hue abhayadAna se jo sukha milA vaha sukha anya rAnIyoM ko ( seMkar3o rupaye-paise kharca karane para bhI) vastrAdika se suzobhita hone para bhI nahIM mila sakA / isakA dRSTAnta nimnastha hai-- ___ vasantapura kA rAjA aridamana eka bAra apanI cAroM rAnIyoM ke sAtha mahala ke gavAkSa meM baiThA huA krIr3A kara rahA thA ki unhoMne eka cora ko vadhasthAna kI ora lejAte hue dekhA / rANiyoMne pUchA ki-"isane kyA aparAdha kiyA hai ?" isake uttara meM eka rAjasevakane kahA ki-" isane corI kI hai, ataH ise vadhasthAna kI ora le jA rahe haiN|" yaha suna kara bar3I rAnIne rAjA se kahA ki-" he svAmI ! merA tumhAre pAsa pUrva kA eka varadAna lenA avazeSa hai, Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 44: :403 : ataH usake liye Aja eka dina ke liye isa cora ko mukta kara mere sipurda karA dIjiye / " rAjAne ise svIkAra kara usa cora ko rAnI ke sipurda karA diyA / rAnIne eka hajAra maharoM kA vyaya kara usa cora kA snAna, bhojana, alaMkAra aura vastroM Adi se satkAra kiyA aura saMgIta Adi zabdAdika viSayoM se usako sampUrNa dina Ananda meM rakkhA / dUsare dina usI prakAra lakSa suvarNa kA vyaya kara dUsarI rAnIne usa cora kA pAlana kiyaa| tIsare dina tIsarI rAnIne koTI dravya kA vyaya kara usI prakAra usakA satkAra kiyA / cothe dina antima choTI rAnIne rAjA se varadAna mAMga kara usakI anumati se anukaMpAdvArA usa cora ko mRtyu ke bhaya se mukta karA diyA, isake atirikta anya koI satkAra nahIM kiyaa| tIno bar3I rAnIyoMne usa choTI rAnI kI ha~sI ur3AI ki-"dekho ! isa choTI rAnIne isako na to kucha diyA hI hai na isake liye kucha kharca hI kiyA hai|" choTI rAnIne uttara diyA ki-"tuma tInoM ke banisbata maiMne isakA adhika upakAra kiyA hai| tumane to isakA kucha bhI upakAra nahIM kiyaa|" isa prakAra una rAniyoM ke bica upakAra ke viSaya meM jaba bar3A bhArI vAdavivAda hone lagA to unakA nyAya karane ke liye rAjAne usa cora ko hI bulA kara pUchA ki-" tere para ina cAroM meM se kisane adhika upakAra kiyA hai ? yaha suna kara corane uttara diyA ki Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 404 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : " he mahArAja ! mRtyu ke bhaya se bhayabhIta hone se maiMne snAna, bhojanAdika sukhoM kA kucha bhI anubhava nahIM kiyaa| siMha ke sAmane bAMdhe hue, hare java ko khAnevAle bakare ke sadRza maiMne to tInoM dina kevala duHkha kA hI anubhava kiyA thA aura Aja zuSka, nirasa aura tRNa sadRza sAmAnya AhAra karane para bhI vaNika ke ghara meM baMdhe hue gAya ke bachar3e ke sadRza khoye hue jIvana ke prApta hone se kevala sukha kA hI anubhava kiyA hai aura isI liye Aja harSa se nRtya karatA huuN|" yaha suna kara rAjAne abhayadAna kI atizaya prazaMsA kii| ___isa dRSTAnta kA yaha tAtparya hai ki-" jisa prakAra rAjA kI choTI rAnIne cora ko mRtyu ke bhaya se bacA kara usakA mahAna upakAra kiyA isI prakAra Astika puruSoM ko nira. ntara prANiyoM para anukampA karanI cAhiye ki-jisase samakita kA cothA lakSaNa anukampA zuddha rIti se prakaTa ho ske|" ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe catuzcatvAriMzattama vyAkhyAnam // 44 // Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 45 vAM AstikyatA nAmaka pAMcavAM lakSaNa prabhubhirbhASitaM yattattattvAntarazrute'pi hi / niHzaMkaM manyate satyaM, tadAstikyaM sulakSaNam // 1 // bhI bhAvArtha:- anya tatva ( mata) kA zravaNa karate hue " prabhune jo kahA hai vaha hI satya hai " aisA jo binA kisI zaMkA ke mAnA jAya use Astikya nAmaka cothA lakSaNa kahate haiM / isa viSaya para padmazekhara rAjA kI kathA prasiddha hai padmazekhara rAjA kI kathA pRthvIpura ke padmazekhara rAjAne vinayaMdharasUri se pratibodha prApta kara jainadharma aMgIkAra kiyA thaa| vaha jainadharma kI ArAdhanA meM tatpara hokara apanI sabhA ke samakSa nirantara guru kA isa prakAra varNana kiyA karatA thA ki nivartayatyanyajanaM pramAdataH, svayaM ca niSpApapathe pravartate / gRNAti tattvaM hitamicchuraGginAM, zivArthinAM yaH sa gururniMgadyate // 1 // Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 406 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara . bhAvArtha:--anya janoM ko pramAda se nivRtta karanevAlA svayaM niSpApa mArga kA pravartaka tathA hita kI icchA se mokSa ke abhilASI prANiyoM ko hitakArI tattva kA upadeza karanevAlA suguru kahalAtA hai / vaMdijamANA na samukkasaMti, hilijamANA na samujjalaMti / damaMti citteNa caraMti dhIrA, muNI samugghAiyarAgadosA // 2 // bhAvArtha:-jo vandanA-stuti karane se nahIM rIjhate aura nindA karane se khedita bhI nahIM. hote tathA cittadvArA indriyoM kA damana karate haiM, dhairya dhAraNa karate haiM aura rAgadveSa kA nAza karate haiM unhIM ko muni kahate haiM / guru do prakAra ke hote haiM, tapasyAyukta aura jJAnayukta / tapasyAyukta bar3a ke patte ke sadRza kevala apanI AtmA ko hI bhavasAgara se tArate haiM aura jJAnayukta vAhana ke sadRza svayaM tathA anya anekoM jIvoM ko tArate haiN| isa prakAra guru ke guNoM kA varNana kara rAjAne anekoM logoM ko dharmAnuyAyI banAyA parantu usa nagara meM eka jaya nAmaka nAstika baNika rahatA thA jo isa prakAra kahA karatA Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 45 : :407 : thA ki-" indriye apane apane viSaya meM svabhAva se hI pravRtta hotI haiN| ve kisI se bhI nahIM rokI jaasktii| tapasyA karanA to kevala mAtra AtmA kA zoSaNa karanA hai usase koI phala nahIM milatA / svarga tathA mokSa ko kisane dekhA hai ? ye to saba asatya hai / kahA bhI hai kihatthAgayA ime kAmA, kAliyA te aNAgayA / ko jANaI pare loe, atthi vA Natthi vA puNo // 1 // bhAvArtha:--ye kAmabhoga to hAtha meM Aye hue haiM aura tapasyAdika se milanevAle dhAre hue sukha to anAgata kAla meM prApta honevAle haiM parantu kauna jAnatA hai ki-paraloka hai bhI yA nahIM ? arthAt prApta cIja kA tyAga kara Age milegI yA nahIM, isa zaMkA meM kauna par3e ? __ ataH jo kucha hai vaha yahIM para hai / svarga, mokSa, puNya, . pApa Adi saba mAnane yogya nahIM haiN| isa prakAra upadeza kara usa jaya vaNikane anekoM logoM ko bharamA diyaa| isa prakAra usa nagara meM puNya aura pApa ke upadeza karane meM kuzala rAjA aura vaNika donoM pratyakSa rUpa se sugati aura durgati ke mArgarUpa prasiddha the| eka bAra rAjAne jaya baNika kA svarUpa jAna liyA isa liye usako ucita zikSA dene ke liye usane gupta rIti Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 408 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : se usake sevakadvArA usakA lakSa mohara kA hAra usa baNika ke ghara meM usake gahane ke Dibbe meM rakhA diyaa| phira sAre nagara meM diDhorA piTavA kara saba logoM meM ghoSaNA karAI ki-" rAjA kA hAra kisIne curA liyA hai, ataH jo koI zIghratayA lAkara rAjA ke sipurda kara degA usako kucha nahIM kahA jAyagA parantu bAda meM phira kisI ke ghara meM pAyA jAyagA to usako kaThIna daMDa diyA jaaygaa|" yaha saba ghoSaNA suna kara bhI kisIne hAra nahIM lauTA diyA / phira rAjAjJA se rAjasevaka nagara meM pratyeka ghara kI talAzI lene lge| anukrama se khoja karate karate jaya baNika ke ghara se vaha hAra khoja nikAlA, ataH rAjapuruSa usako bAMdha kara rAjA ke samIpa le gaye / rAjAne jaba usake badha kI AjJA dI taba kisIne bhI use nahIM chudd'vaayaa| usake svajana rAjA kI prArthanA karane lage taba rAjAne kahA ki-" yadi yaha mere ghara se taila se labAlaba bharA huA pAtra lekara, usameM se eka bhI bUMda ko mArga meM na girane dete hue, sAre nagara meM ghUma kara vApasa mere pAsa lauTa Ave to maiM isako mRtyu daMDa se mukta kara sakatA hU~, anyathA kadApi nhiiN|" yaha suna kara jayazreSThine mRtyu ke bhaya se vaisA hI karanA svIkAra kiyaa| tatpathAt padmazekhara rAjAne nagara meM ghoSaNA karAI ki-" mArga meM sthAna sthAna para vINA, vAMsurI aura mRdaMga Adi bajAye jAyeM, ati moha utpanna karanevAlI aura sundara veza dhAraNa Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 45 : : 409 : karanevAlI vezyAoM ke hAva, bhAva aura kaTAkSapUrvaka nRtya, gAna Adi karAye jAya, tathA sarva indriyoM ko sukha utpanna karanevAle prekSaNa sthAna sthAna para racAye jAya / " rAjA kI AjJAnusAra sarva nagara ko aneka prakAra kI dhvajA vagere aura aneka prakAra ke nATaka Adi se manohara banAyA gyaa| tatpazcAt jayazreSThI ke hAtha meM taila se paripUrNa pAtra diyA gayA / vaha kevala pAtra meM hI eka Taka dekhatA huA calane lagA / yadyapi vaha saMgItAdika indriyoM ke viSayoM kA atyanta rasika thaa| usake donoM ora rAjA ke subhaTa naMgI talavAra liye cala rahe the aura dhamakI dete jAte the ki-isa pAtra meM se eka bindu taila bhI nIce girA nahIM ki zIghra hI isa khaDgadvArA terA zira dhar3a se alaga kara diyA jaaygaa|" isa prakAra sampUrNa zahara meM ghUmA kara ve subhaTa usako vApasa rAjA ke pAsa le gaye / usa samaya rAjAne ha~sI karate hue kahA ki-" he zreSThI ! mana aura indriyeM to ati capala hotI haiM phira tUne usako kisa prakAra rokA ?" zreSThIne uttara diyA ki-" he svAmI ! mRtyu ke bhaya se rokI gaI / " rAjAne kahA ki-" jaba eka hI bhava meM mRtyu ke bhaya se tUne pramAda kA tyAga kara diyA to phira anantA mRtyu ke bhaya se bhayabhIta hue sAdhu Adi uttama puruSa pramAda kisa prakAra kara sakate hai ? ataH he zreSThI merA hitakara vacana suna Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 410 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : anijitendriyagrAmo, yato duHkhaiH prabAdhyate / tasmAjjayedindriyANi, sarvaduHkhavimuktaye // 1 // . bhAvArtha:-jisa puruSane indriyasamUha para vijaya prApta nahIM kI vaha hI duHkha se duHkhI hotA hai, ataH sarva duHkhoM se mukta hone ke liye indriyoM para vijaya prApta karanA caahiye| na cendriyANAM vijayaH, sarvathaivApravartanam / rAgadveSavimuktyA tu, pravRttirapi tajjayaH // 2 // bhAvArtha:--kevala indriyoM kI pravRttiyoM kA sarvathA rodha karanA hI indriyoM para vijaya prApta karanA nahIM kahalA sakatA, parantu rAgadveSa kA tyAga kara indriyoM kI pravRtti karanA bhI indriyajaya kahalAtA hai| hatAhatAnIndriyANi, sadA saMyamayoginAm / / ahatAni hitArtheSu, hatAnyahitavastuSu // 3 // bhAvArtha:-saMyamadhArI yogiyoM kI indriyoM hata (rUMdhI huI) aura ahata (pravartita) do prakAra kI hotI hai| hitakArI kArya ke viSaya meM ahata aura ahitakArI vastu ke viSaya meM hata-ruMdhI huI hotI haiN| __ aisA suna kara jayazreSThI ko pratibodha ho gayA aura Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 45 : . : 411 : usane jinezvarapraNIta dharma ke tattva ko samajha kara zrAvakadharma aMgIkAra kiyaa| isa prakAra anekoM prANiyoM ko dharma meM sthApana kara padmazekhara rAjA svarga sidhArA / guNavAna Astika puruSoM ko nirmala antaHkaraNa se isa padmazekhara rAjA ke caritra ko zravaNa kara jinezvara ke mata ke viSaya meM zubha AsthA (zraddhA) dhAraNa karanA cAhiye / ityupadezaprAsAde tRtIyastaMbhe paMcacatvAriMzattama vyAkhyAnam // 45 // // iti tRtIyaH staMbhaH // Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // caturthaH stNbhH|| - - vyAkhyAna 46 vAM samakita kI cha yatanA meM se prathama do yatanA anyatIrthikadevAnAM, tathAnyairgrahItAhatAm / pUjanaM vandanaM caiva, vidheyaM na kadApi hi // 1 // __ anyatIrthiyoM ke devoM tathA anyadvArA grahaNa kI huI arihaMta kI mUrtiyoM kA pUjana, vandana kadApi nahIM karanA cAhiye / bhAvArtha:-anya tIrthiyoM ke zaMkarAdika devatAoM kA pUjana-vaMdana Adi kadApi nahIM karanA yaha pahalI yatanA kahalAtI haiM / tathA sAMkhya, bauddhAdika anya darzaniyoMdvArA grahaNa kI huI jinapratimA kA pUjana-vaMdana Adi kadApi nahIM karanA dUsarI yatanA kahalAtI hai / anya matAvalambiyoMdvArA grahaNa kI huI jinapratimAoM kA pUjanAdika karane se anya Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 46 : : 413 : matAnuyAyIoM ke prasaMgadvArA anekoM doSoM kI vRddhi hotI hai, ataH unakA vaMdanAdi varjanIya hai| isa yatanA para saMgrAmasUra rAjA kI kathA prasiddha hai, jo isa prakAra hai saMgrAmasUra rAjA kI kathA paminIkhaMDa nAmaka nagara meM saMgrAmadRr3ha rAjA ke saMgrAmasUra nAmaka putra thA / vaha sadaiva AkheTa kara anekoM prANiyoM kA badha kiyA karatA thA / usake pitAne usako bahuta kucha samajhAyA bujhAyA kintu jaba usane apanA kadAgraha nahIM chor3A to usane usakA tiraskAra kara apane nagara se bAhara nikAla diyaa| vaha grAma ke bAhara eka gAMva basA kara rahane lgaa| vahAM vaha sadaiva kuttoM ko sAtha le vana meM jA anekoM prANiyoM kA badha kara prANavRtti karane lagA / eka bAra vaha kuttoM ko vahIM chor3a kisI grAma ko gyaa| usa samaya usa udyAna meM kisI mUrimahArAja kA padhAranA huA / unhoMne una kuttoM ko pratibodha karane ke liye madhura vacanoM se kahA kikhaNamittasukhakajje, jIvaM nihaNaMti je mahApAvA / haricaMdaNavaNakhaMDaM, dahaMti te chArakajammi // 1 // bhAvArtha:-jo mahApApI prANi kSaNamAtra ke sukha ke liye dUsare prANiyoM kA badha karate haiM ve mAnoM rakSA (rAkha) ke liye haricaMdana vRkSoM ke vana ko jalAte haiN| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 414 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : isa prakAra suna kara kuttoMne prabodha ho jAne se Ajanma prANIvadha nahIM karane kA niyama grahaNa kiyaa| saMgrAmasUra jaba grAma se vApasa apane ghara ko lauTA aura kuttoM ko prANI. badha ke liye chor3A parantu jaba ve kutte bilakula Age na bar3ha citra meM citrita se stabdha hokara khar3e rahe to usane unake rakSakoM se isakA kAraNa pUchA / rakSakoMne uttara diyA ki-"he svAmI ! hama vizeSa kucha nahIM jAnate parantu inakI ceSTA se aisA jAna par3atA hai ki yahAM jo eka sAdhu AyA thA unake vacanoM se inako pratibodha ho gayA hai / " yaha suna kara saMgrAmasara vicAra karane lagA ki-"aho ! mujhe dhikkAra hai ki maiM pazu se bhI gayA bItA huuN|" aisA vicAra kara vaha guru ke samIpa gayA, jahAM usane dharmazravaNa kiyA ki devo jiNoThArasadosavajio, guru susAhu samaloTukaMcaNo / dhammo puNo jIvadayAi suMdaro, seveha evaM rayaNattayaM sayA // 1 // bhAvArtha:-aDhAraha doSoM se rahita jinezvara bhagavAna ko hI deva, patthara aura kAMcana meM samAna buddhi rakhanevAle susAdhu ko hI guru aura jIvadayA Adi se yukta sundara dharma ko hI dharma samajha kara ina ratnatraya kA sadaiva sevana karanA cAhiye / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 46 : :415 : yaha suna kara saMgrAmasUrane zrAvaka dharma aMgIkAra kiyA aura rAjA ko yaha bAta jJAta hone para usane usako vApasa nagara meM bulA kara yuvarAja pada pradAna kiyaa| idhara kumAra kA parama mitra matisAgara cirakAla se dravya upArjana karane ke nimitta samudra pAra gayA thaa| vaha jaba bahuta-sA dhana upArjana kara vApasa lauTA to apane mitra rAjakumAra se milane ko gayA / usase kumArane kuzala vArtA pUcha kara dvIpa samudra Adi meM jo AzcaryadAyaka bAta dekhI ho usakA varNana karane ko kahA to matisAgarane uttara diyA ki-" he mitra ! maiM jahAja meM baiTha kara jaba samudra meM jA rahA thA to maiMne bharatakhaMDa kI maryAdA meM eka U~ce kalpavRkSa kI zAkhA para jhulA DAla kara jhulerUpa paryaka para jhulatI huI eka sundara strI ko dekhA / vaha strI samagra striyoM kI tilakarUpa thI / usake saMgIta zabda se to mAno usane kiMnarI evaM devAMganAoM ko bhI kiMkara(dAsI)rUpa banA diyA thaa| esI rUpa evaM lAvaNyavatI strI ko dekha kara kautuka se maiMne merA jahAja usakI ora kheMcA parantu maiM usake pAsa pahuMcA itane meM to vaha mere manoratha ke sAtha hI sAtha kalpavRkSa sahita samudra meM nimagna hogaI / vaha Azcarya kevala tumhAre sAmane prakaTa kiyA hai|" yaha suna kara kAmadeva ke bANa se jarjarita aMgavAlA vaha rAjakumAra zIghra hI apane Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 416 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : mitra ko sAtha le eka jahAja para savAra hokara jaba samudra / ke usa bhAga meM gayA to usane bhI dUra se usI prakAra krIr3A karatI huI strI dekhI parantu kumAra jyohiM usake samIpa pahuMcA ki-vaha strI prathama ke anusAra samudra meM gira kara adRza ho gii| yaha dekha kara usa sAhasika rAjakumArane hAtha meM naMgI talavAra lekara usake pIche samudra meM kUda par3A jisase vaha rAjakumAra jalakAMta maNi se bane hue saptakhaMDI prAsAda para jA girA / phira dhIre dhIre nIce utara kara kumAra nIce ke khaMDa meM phuNcaa| vahAM usane kalpavRkSa kI zAkhA se baMdhe hue paryaMka para eka atyanta sundara strI ko sUkSma vastra se sampUrNa zarIra ko DhAke hue sotI huI dekhii| usane usa vastra ko thor3AsA haTAyA ki-usa strIne turanta hI khar3I hokara usa kumAra ko usI palaMga para baiThAyA aura usase usakA kula-nAma Adi kA hAla pUchA / kumArane usakA yathocita uttara dekara jaba usane bhI usakA vRttAnta pUchA to vaha apanA yathAsthita svarUpa batalAne lagI ki vaitADhya parvata kI dakSiNa zreNI meM vidyutprabha nAmaka rAjA hai jisakI maiM maNimaMjarI nAmaka putrI huuN| eka bAra mere pitAne mujhe yogya vaya meM AI huI jAna kara kisI naimittika se pUchA ki-"merI putra ke yogya vara kaba milegA?" isa ke uttara meM usane kahA ki-" he rAjA ! samudra meM jala Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 46 : : 417 : kAMta maNi kA mahala banA kara kalpavRkSa kI zAkhA ke sAtha palaMga bAMdha usa para tumhArI putrI ko rakkho / vahAM sUrasenax rAjA kA putra saMgrAmasUra AvegA jo isakA pati hogA / " isa prakAra usa nimittiyeM ke kahane se mere pitAne vaisA hI kara mujhe yahAM rakkhA hai| yahAM rahate hue mujhe kaI dinoM ke pazcAt Aja tumhAre darzana hue haiN|" isa prakAra ve donoM paraspara premavArtA kara hI rahe the ki usa samaya hAtha meM naMgI talavAra liye hue, tAlamatAla vRkSa sadRza zyAma aura bhayaMkara kapAlavAlA eka rAkSasa ekAeka vahAM pragaTa hokara kumAra se kahane lagA ki--" he kumAra ! maiM sAta dina se bhUkhA huuN| tU mere bhakSya ke sAtha lagna karane kI kyoM kara abhilASA karatA hai ?" aisA kaha kara vaha rAkSasa maNimaMjarI ko jhA~jhara sahita paira se nigalane lagA jise dekha kara kumArane atyanta jora se usa para khaDga kA prahAra kiyA parantu usa khaDga ke rAkSasa ko kisI bhI prakAra ke coTa pahuMcAye binA hI do Tukar3e ho gaye to kumArane usake sAtha bAhu yuddha Arambha kiyA jisa meM bhI rAkSasane kumAra ko dharAzAyI kara bAMdha diyaa| phira rAkSasane usase kahA ki-" he rAjaputra ! yadi tujhe terI priyA ko chor3AnA ho x rAjA kA nAma pahile saMgrAmadRr3ha batalAyA gayA hai| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 418 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : to mujhe anya koI strI yA terI sthUlakAyA nAmaka dAsI ko khAne ke liye de athavA kadAca yaha bhI na kara sake to mere guru caraka parivrAjaka ko praNAma kara yA mere prAsAda meM viSNu kI mUrti ke sAtha jinapratimA bhI haiM usako tU praNAma kara, pUjA kara yA merI hI pratimA karavA kara usakI tU sadaiva pUjA kiyA kara; anyathA maiM isako pUrI kI pUrI khaajaauNgaa|" yaha suna kara kumArane kahA ki - " he rAkSasa ! cAhe mere jIvana kA hI anta kyoM na ho jAya parantu maiM jinezvara tathA susAdhu ke atirikta anya ko namaskAra kadApi nahIM kara sakatA tathA binA prayojana jaba maiM sthAvara jIva kI bhI hiMsA nahIM karatA to dUsare jIvoM kI hiMsA karane dene kI to bAta karanA hI vRthA hai / he deva ! tujhe bhI isa prakAra bolAnA anucita hai / " yaha suna kara rAkSasane kahA ki - "he rAjaputra ! to tUM isa jinAlaya meM cala aura vahAM jo vItarAga kA bimba hai usI kI tU pUjA kara / yaha bAta svIkAra kara kumAra harSapUrvaka usa jinAlaya meM gayA to usa bimba ko bauddha logoM dvArA pUjA kiyA huA pAyA isase vaha turanta hI vahAM se vApasa lauTa AyA aura bolA ki - " he deva ! cAhe merA ziraccheda kyoM na kara diyA jAya parantu maiM tere vacanoM kA pAlana nahIM kara sakatA / " usakA isa prakAra dRr3ha nizcaya jAna kara rAkSasa maNimaMjarI ko paira se nigalane lagA / usa / " Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 46 : : 419 : samaya vaha bAlA atyanta karuNa svara se vilApa karane lagI ki- " he prANapriya ! he nAtha ! mujhe mRtyu se bacAoM, merI rakSA karo ! " isa prakAra vilApa karatI huI usa bAlA ko kaMTha paryanta nigala kara rAkSasane kumAra se kahA ki - " he mUrkhaziromaNI ! yadi tU dAsI ko bhI nahIM denA cAhatA ho to kevala eka bakarI hI de de; anyathA maiM isa strI kA bhakSaNa kara bAda meM terA bhI bhakSaNa karUMgA / " yaha suna kara kumArane uttara diyA ki - " jaba maiM kalpAMtakAla taka bhI terI AjJA kA pAlana nahIM kara sakatA to phira bAraMbAra pUchane se kyA prayojana ? " isa prakAra usake dRr3ha nizcaya se saMtuSTa ho kara vaha rAkSasa zIghra hI apanA divya svarUpa prakaTa kara bolA ki - " he sAhasikaziromaNi ! devendradvArA kI gaI terI prazaMsA ko na mAna kara maiM yahAM terI parIkSA lene nimitta AyA thA kintu tere prasAda se mujhe bhI samakita prApta ho gayA hai / " aisA kaha kara vaha deva usakA gAMdharva lagna kara svarga sidhArA / phira kumAra bhI maNimaMjarI se mahotsava pUrvaka vivAha kara apane nagare ko lauTa gayA / kumAra ko rAjya pradAna kara usake pitAne bhI dIkSA grahaNa kii| saMgrAmasUra rAjA bhI zrAvakadharma kA pratipAlana kara pAMcaveM devaloka meM devatA huA jahAM se cavakara eka avatAra dhAraNa kara mokSapada ko prApta karegA / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : rAjAoM meM zreSTha saMgrAmasUra rAjA do yatanoM ke viSaya meM dRr3ha citta ho kaSTa par3ane para bhI ahiMsAdika niyamoM kA pAlana kara pAMcaveM devaloka meM sidhArA / : 420 : ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe SaTcatvAriMzattamaM vyAkhyAnam // 46 // vyAkhyAna 47 vAM " zeSa cAra yatanA mithyAtvaliptacittAnAM saMlApAlApavarjanam / sakRdvA bahuvAraM vA, na yacchedazanAdikam // 1 // bhAvArtha: - mithyAtva meM lipta cittavAle carakAdika tapasviyoM ko Apa kuzala haiM ? isa prakAra sneha se bAraMbAra pUchanA saMlApa aura eka bAra pUchanA AlApa kahalAtA hai / ina donoM kA tyAga karanA tIsarI tathA cothI yatanA kaha lAtI hai / isI prakAra una mithyAtviyoM ko eka bAra yA bAraMbAra azanAdika bheTa karanA pAMcavIM tathA chaTThI yatanA kahalAtI hai / upAsaka dazAMga sUtra meM zrIbhagavAnane sAmAyika grahaNa karanevAloM ko isa prakAra vartAva karanA kahA ki - " no me kappai ajjappabhiri annautthie vA annautthiyadeva Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 47 : : 421: yANi vA annautthiyapariggahiyANi arihaMtadevayANi vA vaMdittae vA namaMsittae vA puTvi aNAlitteNaM Alavittae vA saMlavittae vA tesiM asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA dAuM vA aNuppayADaM vA ityarthaH-Aja se merA anya tIrthakoM ke hariharAdika devoM ko tathA unase grahaNa kiye arihaMta bimboM ko vandananamaskAra karanA, mithyAtviyoM ke sAtha AlApa yA saMlApa karanA aura unako eka bAra yA bAraMbAra azana, pAna Adi denA anucita hai / " isa prasaMga para saddAlaputra zrAvaka kA dRSTAnta upAsakadazAMga sUtra se uddhRta kara yahA~ likhA jAtA hai saddAlaputra kI kathA pollAsapura nagara meM maMkhalIputra (gozAlA) kA matAnuyAyI saddAlaputra nAmaka zrAvaka rahatA thaa| vaha pAMcaso kumhAra kI dukAnoM kA svAmI thaa| usake pAsa tIna karor3a svarNa mohara thA aura dasa hajAra gAyoM kA poSaka thaa| usakI patnI kA nAma agnimitrA thaa| eka bAra eka devane AkAza meM adRza raha kara usako kahA ki-" he zreSThI! kala isa nagara meM mahAmAhana arihaMta sarvajJa kA padhAranA hogA jina kI tU kalyANakAraka evaM maMgalakAraka devasvarUpa samajha kara sevA karanA / " aisA kaha kara vaha deva calA gayA taba usane vicAra kiyA ki-sacamuca merA dharmaguru gozAla hI mahA Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 422: zrI upadezaprAsAda bhASAntara : mAhana evaM sarvajJa hai ataH jaba vaha kala AyagA to maiM usakI azanAdikadvArA sevA kruNgaa| dUsare dina prAtaHkAla ko gozAla ke sthAna para zrImahAvIrasvAmI kA Agamana suna kara vaha atyanta harSita huA aura mahotsavapUrvaka unako vandanA karane nimitta gyaa| dUra se hI prAtihAryAdika kI zobhA ko dekha kara aisA vicAra kara ki-aho ! mere guru kI zakti aciMtya hai| vaha prabhu ke samIpa pahuMca unako vandanA kara baiTha rahA aura prabhu kI dezanA ko zravaNa kiyaa| phira prabhune pUchA ki-"he saddAlaputra ! kala devatAne tujhe jo bAta kahI kyA usakA tujhe smaraNa hai ?" usane "ho" kaha kara vinaMti kI ki-he prabhu ! Apa merI kumhAra kI dukAna para padhAriye ki-jisase maiM Apa kI sevA kara sakU~ / isa para prabhu vahAM padhAre / miTTI ke bartanoM ko dhUpa meM par3e hue dekha kara jinezvarane usase prazna kiyA ki-he zreSThI ! ina bartanoM ko kisa upAya se nirmANa kiyA ? usane uttara diyA ki-he svAmI! miTTI kA piMDa banA use cakra para car3hA kara ye bartana banAye haiM / prabhune phira prazna kiyA ki-he bhadra ! tU ina bartanoM ko udyamadvArA banAtA hai yA binA udyama ? isa prakAra bhagavAna ke prazna karane para usake gozAla ke matAnuyAyI niyativAdI hone se yadi udyoga se banate haiM aisA uttara de to usake mata Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 47 : .423 : kI kSati aura vipakSI ke mata kA pratipAdana hotA thA ataH usane uttara diyA ki-binA udyoga ke banate haiN| prabhune pUchA ki-he saddAlaputra ! kadAca koI puruSa tere ina bartanoM ko curA kara le jAya athavA tor3a DAle athavA terI strI ke sAtha bhogavilAsa kare to tU usako kyA daMDa degA ? usane uttara diyA ki-he bhagavAn ! maiM usakI atyanta tarjanA karUM-usake prANa akAla meM hI nAza kraatuuN| isa para svAmIne kahA ki-isa prakAra udyama kI parataMtratA se hI sarva kArya karane para bhI terA sarva kArya udyama binA honA kahanA mithyA hai / ekAntarUpa se mAnA huA sarva asatya aura syAdvAdadvArA mAnA huA hI satya hotA hai| Adi bhagavAn kI yukti se prabodha prApta kara usa zreSThIne apanI strI sahita jinezvara ke pAsa pAMca aNuvrata aura sAta zikSAvrarUpa zrAddhadharma svIkAra kiyaa| tatpazcAt zrIjinezvarane anyatra vihAra kiyA / ___ saddAlaputra ke bhagavaMta ke dharma ko aMgIkAra kara lene kI bAta suna kara gozAla usake ghara pahuMcA parantu sadAlaputra usako dekha kara mauna dhAraNa kara baiTha rahA, khar3e hokara usakA satkAra taka nahIM kiyaa| usa samaya maMkhalIputrane lajita hokara bhagavAna ke guNoM kA isa prakAra varNana kiyA ki-he devAnupriya ! kyA yahAM mahAmAhana kA padhAranA huA thA ? saddAlaputrane prazna kiyA ki-tuma mahAmAhana kise kahate ho? Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 424 : 24 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : gozAlane uttara diyA ki-he saddAlaputra ! sUkSma aura bAdara donoM prakAra ke jIvoM kI hiMsA se mukta hone se zrImahAvIra hI mahAmAhana hai / he zramaNopAsaka ! kyA yahAM mahAgopa, mahAsArthavAha, mahAdharmakathaka aura mahAniryAmaka padhAre the ? yaha suna kara zreSThIne pUchA ki-tuma isa prakAra kisakA varNana kara rahe ho ? gozAlane uttara diyA ki-maiM trizalAputra zrImahAvIrasvAmI kA varNana kara rahA huuN| yaha suna kara zreSThIne harSita ho bahumAnapUrvaka gozAla se kahA ki-kyA tuma mere guru ke sAtha vAda kara sakate ho ? gozAlane uttara diyA ki-he bhadra ! maiM tere guru ke sAtha vAda karane meM asamartha hU~ kyoMki ve to eka hI vacana se mujhe parAsta kara sakate haiM / yaha suna kara saddAlaputrane kahA ki-tumane una sarvajJa kA yathArtha varNana kiyA hai, ataH maiM satkArapUrvaka tuma ko azana, vastra Adi pradAna karatA hU~ parantu dharmabuddhi se nhiiN| isa prakAra aneka yuktiyukta vAkyoM dvArA usako prabhu ke dharma meM dRr3ha jAna kara gozAlane vilakSa ho vahAM se anyatra vihAra kiyaa| eka bAra ekaniSTha saddAlaputra zrAddhadharma prApta kara pandrahaveM varSa meM pauSadha lekara pauSadhazAlA meM thA ki-rAtrI ke samaya koI deva hAtha meM tIkSNa khaDga le pizAca kA rUpa dhAraNa kara vahAM Akara upasarga karane lgaa| usake ghara se usake eka putra ko lAkara zastradvArA usake Tukar3e Tukar3e kara usake rudhira ko pauSadhazAlA meM baiThe hue usa zreSThI ke zarIra para Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 47 : : 425 : siMcana karane lgaa| phira bhI usa zreSThI ko na to kucha bhaya hI utpanna huA na usake Upara krodha hI AyA / yaha dekha kara usa pizAcane kahA ki-he mRtyu kI prArthanA karanevAle! yadi tU aba bhI dharma kA tyAga nahIM karegA to bhI maiM tere samakSa terI strI kA hI ghAta karUMgA / isa prakAra usake bArabAra kahane para zreSThIne vicAra kiyA ki-sacamuca yaha koI anArya (pApI) jAna par3atA hai, ataH maiM isako pkdd'luuN| aisA vicAra kara jora se cillA kara vaha jyoMhi usako pakar3ane jAtA hai ki-vaha deva adRzya hojAtA hai / usa samaya apane pati ke cillAne ke zabda suna kara usakI strI zIghra hI pauSadhazAlA meM daur3I huI AI aura pati se cillAne kA kAraNa pUchA jisa para usane yathArtha vRttAnta kahA vaha suna kara vaha bolI ki-he svAmI ! tumhAre putra Adi sarva kuTumba ko kisIne nahIM mArA, ve to saba apane ghara meM sukhapUrvaka soye hue haiM, ataH yaha kisI devatAdvArA kiyA huA upasarga jAna par3atA hai parantu tumane jo apane vrata kA bhaMga kiyA yaha ayogya hai, ataH usa pApa kI AloyaNA kIjiye / yaha suna kara zreSThIne lage hue doSa kI AloyaNA pratikramaNa kiyaa| anukrama se zrAvaka kI gyAraha pratimA kA vahana kara vaha saudharma devaloka meM cAra palyopama ke AyuSyavAlA devatA huA / vahAM se cava kara mahAvideha kSetra meM utpanna ho siddhipada ko prApta kregaa| (yaha kathA upAsakadazAMga se uddhRta kI gaI hai|) Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :426 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : saddAlaputrane zrIjinezvara ke vAkyoM se bodha prApta kara gozAlA ke pakSa kA tyAga kara samyaktva kI yatanAoM ko dhAraNa kara svarga ko prApta kiyA hai| ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe saptacatvAriMzattama vyAkhyAnam // 47 // - vyAkhyAna 48 vAM cha AgAra AgArAH SaDvidhAH proktA, apavAde jinaadibhiH| rAjaguruvRttikAntAragaNadevabalairyutAH // 1 // bhAvArtha:-zrIjinezvarane apavAda mArga se cha AgAra batalAye haiM:-rAjAjJA se, guruAjJA se, AjIvikA ke kAraNa, samudAya ke kahane se, deva ke balAtkAra se aura kisI balavAna ke balAtkAra se / samakita ke viSaya meM AgAra apavAda mArga se batalAye gaye hai, utsarga mArga se nahIM / kahA bhI hai kiussaggasuaMkiMci, kiMci a avavAyaM bhave suttaM / tadubhayasuttaM kiMci, suttassa bhaMgA muNeyavvA // 1 // bhAvArtha:-koI sUtra utsarga kA hai, koI apavAda kA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 48 : : 427 : aura koI utsarga tathA apavAda donoM ke liye upayogI hotA hai| isa prakAra sUtra ke bhI tIna bheda samajhanA caahiye| ataH guNa kA vibhAga dekha kara donoM pakSa kA upayoga karanA cAhiye / kahA hai kitamhA savANunA, sabaniseho ya pavayaNe natthi / AyaM vayaM tulijjA, lAhAkaMkhiva vANiyao // 1 // bhAvArtha:-jinapravacana ke viSaya meM kisI bhI kArya kI na to sarvathA AjJA hI kI gaI, na niSedha hI parantu lAbha kI AkAMkSA (icchA) rakhanevAle vaNika ke sadRza Aya aura vyaya (lAbha aura hAni) kI tulanA kara jisa meM vizeSa lAbha hone kI saMbhAvanA ho usI kArya ko karanA cAhiye / arthAt aisA karanA cAhiye ki-jisa meM vyaya se lAbha adhika prApta ho ske| utsarga mArga meM sarvathA yathAkhyAta cAritravAn ko jo niraticAra ( aticAra rahita) mArga hai vaha hI batalAyA gayA hai parantu vartamAna samaya meM usa prakAra ke saMghayaNAdika ke abhAva ke kAraNa usa prakAra ke utsarga mArga kA pAlana karanA azakya hai ataH apavAda mArga hI sevana kara bAda meM AloyaNAdikadvArA AtmA kI zuddhi karanA cAhiye / prathama rAjAbhiyoga nAmaka AgAra kA svarUpa batalAyA jAtA hai Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 428 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : dakSiNyena kSitIzasya, balAdvA vAkyato'thavA / dRSTInAM namaskAro, rAjAbhiyoga ucyate // 1 // bhAvArtha:- rAjA kI dAkSiNyatAdvArA usake balAtkAra se athavA usake vacana se kudRSTiyoM ( mithyAtviyoM) ko jo namaskAra karanA par3atA hai use rAjAbhiyoga kahate haiM / isa prasaMga para nimnalikhita kArtika zreSThI kA dRSTAnta batalAyA jAtA haiM kArtikazreSThI kA dRSTAnta pRthvI bhUSaNa nagara meM zrImunisuvratasvAmI se dharma kA pratibodha prApta karanevAlA kArtika nAmaka zreSThI rahatA thA / - eka bAra usa nagara meM gairika nAmaka tapasvI AyA / vaha sadaiva mAsopavAsa kara pAraNA karatA thA / kArtika zreSThI ke atirikta anya saba usake bhakta ho gaye, ataH vaha tApasa kArtika zreSThI para atyanta krodhita huA / eka bAra rAjAne usa gairika tapasvI ko apane yahAM pAraNA karane ke liye AmaMtraNa kiyA / isa para usane uttara diyA ki - he rAjA ! yadi kArtika zreSThI mujhe khAnA khilAye to maiM tumhAre yahAM bhojana karane ko taiyAra hU~ / rAjAne yaha bAta svIkAra kara zreSThI ko bulAkara kahA ki mere ghara para tU gairika ko khAnA khilA / zreSThIne uttara diyA ki - he rAjA ! Apa kI AjJA - Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 48 : : 429: kA maiM pAlana karUMgA / rAjAbhiyoga AgAra hone se rAjAjJA se niSiddha kArya karane meM bhI vrata kA bhaMga nahIM hotA hai aisA vicAra kara zreSThIne rAjAjJA ko pAlana karanA svIkAra kiyA / phira gairika tApasa ko bhojana karAne ke liye jaba zreSThI rAjA ke ghara gayA aura bhojana parosane lagA to tApasane apane nAka para aMgulI rakha kara saMketa kiyA ki - " terA nAka kaTa gayA / " yaha dekha kara zreSThIne vicAra kiyA ki - yadi maiMne prathama hI se dIkSA grahaNa kI hotI to Aja tApasa ko merA isa prakAra parAbhava karane kA avasara prApta na hotA / aisA vicAra kara usane eka hajAra aura ATha vaNikaputroM sahita dIkSA grahaNa kI / anukrama se dvAdazAMgI kA abhyAsa kara bAraha varSa saMyama pAlana kara saudharmendra huA / gairika tApasa bhI mara kara apane dharma ke prabhAva se usI saudharmendra kA arAvaNa hAthI * huA | usane vibhaMgajJAnadvArA kArtika zreSThI ko pahacAna kara bhaganA cAhA parantu indrane usako pakar3a kara usa para svArI kI / indra ko bhayabhIta karane ke liye usa rAvaNane apane do rUpa banAye to indrane bhI do rUpa banAye / hAthIne cAra x devaloka meM tiryaMca nahIM hote haiM parantu usa kArya ke karanevAle Abhiyogika deva ko indra kI AjJA hone se aurAvaNa hAthI kA rUpa banA kara apanA dharma pAlana karanA par3atA hai / * 1 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . : 430 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : rUpa kiye to indrane bhI cAra rUpa kiye / anta meM indrane jaba avadhijJAna se dekhA to hAthI ko gairika tapasvI kA jIva honA jAna tarjanA kI to usane apanA svAbhAvika rUpa bnaayaa| vahAM se cava kara vaha indra mahAvideha kSetra meM manuSya hokara siddhipada ko prApta kregaa| yaha kathA bhagavatIsUtra meM vistArapUrvaka kahI gaI hai| kaI loga rAjAjJA hone para bhI apane vrata kA bhaMga kadApi nahIM karate haiM / isa para kozA gaNikA kI kathA prasiddha hai-- kozA gaNikA kI kathA pADalIpura meM anupama rUpa, lAvaNya aura kalAkuzalatAdika guNaratnoM ke koza tulya kozA nAmaka vezyA rahetI thii| usako pratibodha karane ke liye guru kI AjJA lekara sthUlabhadra munine usake ghara jAkara cAturmAsa kiyA / vezyAne unako vaza meM karane ke liye aneka prakAra ke hAva, bhAva, niyama, vilAsa Adi kiye parantu isase unakA citta kiMcinmAtra bhI vica. lita nahIM huaa| anta meM munine usako pratibodha karAyA jisase usane bAraha vrata dhAraNa kara cothe vrata ke liye rAjAjJA se Aye hue puruSa ke atirikta anya puruSoM kA saMga nahIM karane kA niyama grahaNa kiyA / eka bAra kozA ke grahaNa kiye hue vrata kA bhaMga karane Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 48: : 431 : ke liye nandarAjAne kAmadeva ke sadRza rUpavAna eka kAmAtura rathakAra (suthAra) ko usake pAsa bhejA / usa rathakArane kozA ke manoraMjana ke liye eka sthAna para khar3A raha kara dhanurvidyA kI nipuNatA se eka eka ke pazcAt eka bANa chor3a kara lambI lakar3I ke sadRza bane hue bANa ke agra bhAga se Ama ke sire kI luMba tor3a kara use apane hAtha meM le kozA ko bheTa kii| usI prakAra apanI vANI kI sarva prakAra kI caturAI tathA sarva prakAra kA bala batalAyA yaha saba dekha kara viSaya se virakta hue kozAne kahA ki varaM jvaladayAstaMbhapariraMbho vidhIyate / na punarnarakadvArarAmAjaghanasevanam // 1 // bhAvArtha:--tapAye hue lohe ke staMbha kA AliMgana karanA zreSTha hai kintu narakadvAra sadRza strI ke jaghana kA sevana karanA ucita nhiiN| isa prakAra vairAgya ke vacana bolakara phira usake garva kA nAza karane ke liye sarasava kA Dhera kara usa para eka suI rakha usa suI ke agrabhAga para puSpa rakha kara nRtya karatI huI vezyAne kahA ki na dukkaraM aMbayalaMbator3anaM, na dukkaraM sarisavanacciyANaM / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 432 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : taM dukkaraM taM ca mahANubhAvaM, jaM so muNI pamayavaNammI vuccho // 1 // bhAvArtha:-- Ama kI laMba tor3anA tathA sarasava ke r3hera para nAca karanA duSkara nahIM hai parantu mahAnubhAva zrIsthUlabhadra muni pramAda tathA pramAda ke bana meM jo pramAdI nahIM hue yaha hI eka duSkara hai / girau guhAyAM vijane vanAntare, vAsaM zrayanto vazinaH sahasrazaH / harmye'tiramye yuvatIjanAntike, vazI sa ekaH zakaTAlanaMdanaH // 2 // bhAvArtha:-- parvata kI guphA tathA nirjana vana meM rahanevAle hajAroM manuSya jitendriya ho sakate haiM, parantu ati manohara prAsAda meM sundara yuvatijana ke sAtha nivAsa kara mAtra eka zakaTAlamaMtrI ke putra zrIsthUlibhadra hI jitendriya rahe haiM / isa prakAra zrI sthUlibhadra muni kI prazaMsA kara usane rathakAra ko pratibodha kiyA isa se usa rathakArane viSaya se parAGmukha ho dIkSA grahaNa kI aura anukrama se svarga sukha prApta kiyA / kozA bhI cirakAla jainadharma kI prabhAvanA kara svarga sidhArI / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 49 : : 433 : jo kozA vezyA ke sadRza svadharma ke rAgI puruSa rAjAjJA hone para bhI svadharma kA tyAga na kara anya janoM ko apanI buddhi se pratibodha karate haiM unhIM ko sacce mukti-: mArga ke musAphira jAnanA cAhiye / ityupadezaprAsAde caturthastaMbha aSTacatvAriMzattamaM vyAkhyAnam // 48 // vyAkhyAna 49 vAM dUsarA gaNAbhiyoga AgAra samudAyo janAnAM hi, sa evokto jinairgaNaH / kriyate tasya vAkyena, niSiddhamapi sevanam // 1 // gaNAbhiyoga AgAro, dvitIyo'yaM nigadyate / kecidutsargapakSasthA, naivaM muJcatyabhigraham // 2 // bhAvArtha:- manuSyoM ke samudAya ko jinezvarane gaNa kahA hai / usa gaNa ke vAkya se niSiddha kArya karane ko dUsarA gaNAbhiyoga AgAra kahate haiM / utsarga pakSa meM dRr3ha kaI aise bhI prANI haiM ki jo gaNAbhiyoga se bhI apane abhigraha ko nahIM chodd'te| isake dRSTAntasvarUpa sudharma rAjA kI kathA kahI jAtI hai / 28 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ': 434 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : sudharmarAjA kI kathA pAMcAla deza kA sudharma nAmaka rAjA jainadharma meM dRr3ha thaa| eka bAra itane Akara usase kahA ki-he deva ! mahAbala nAmaka cora logoM ko atyanta kaSTa pahuMcAtA hai / isa para rAjAne uttara diyA ki-maiM svayaM vahAM jAkara isakA nigraha karuMgA, kyoM kitAvadgarjanti mAtaMgA, vane madabharAlasAH / zirovilagnalAGlo, yAvannAyAti kesarI // 1 // bhAvArtha:-mada meM masta hue hAthI vana meM tabhI taka garjana karatA haiM jaba taka ki-pUcha ko mastaka para jhUlAte hue kesarIsiMha nahIM aataa| aisA kaha kara sainya bhAra se. pRthvItala ko namAte hue sudharma rAjA usa cora kA nigraha karane ko gyaa| krIr3A mAtra se hI cora kA parAbhava kara rAjA vApasa apane nagara ko lauTA to nagara meM praveza karate hI nagara kA mukhya dvAra ekAeka gira par3A / ise apazukana samajha rAjA vApasa mur3a gayA aura grAma ke bAhara hI par3Ava kiyaa| maMtriyoMne zIghratayA nayA dvAra banavAyA parantu vaha bhI pravezasamaya TUTa gyaa| phira eka ora dvAra banavAyA gayA kintu vaha bhI TUTa gyaa| yaha dekha kara rAjAne maMtriyoM se kahA ki yaha Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAkhyAna 49 : : 435 : daravAjA bAraMvAra kyoM TUTa jAtA hai ! maMtrIne uttara diyA ki-he deva ! yadi Apa apane hAtha se eka puruSa kA vadha kara balidAna kareM to isa daravAje kA adhyakSa yakSadeva prasanna ho sakatA hai anyathA anya prakAra kI pUjA, naivedya yA balidAna se usakA prasanna honA kaThina hai / isa prakAra cArvAka matAnuyAyI maMtrI ke vacana suna kara rAjAne kahA ki-jisa nagara meM jAne ke liye jIvavadha karanA par3e usa nagara meM jAne se mujhe kyA prayojana ? kyoMki jisa alaMkAra ke pahinane se kAna hI TUTa gire usa alaMkAra ko pahinanA hI kyoM? rAjanIti bhI batalAtI hai kina kartavyA svayaM hiMsA, pravRttAM ca nivArayet / jIvitaM balamArogyaM, zazvadvAnchanmahIpatiH // 1 // * bhAvArtha:-jIvana, bala aura ArogyatA ke abhilASI rAjA ko hiMsA kabhI nahIM karanA cAhiye apitu honevAlI hiMsA kA bhI nivAraNa karanA cAhiye / __rAjA ke isa nizcaya ko jAna kara maMtrIne samagra puravAsIyoM ko bulA kara kahA ki-" he puravAsIyoM ! yadi rAjA eka manuSya kA vadha kara balidAna de to yaha daravAjA sthira raha sakatA thA anyathA nahIM, ataH maiMne jaba rAjA se aisA karane kI prArthanA kI to usane uttara diyA ki-maiM na Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 436 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : jIvahiMsA svayaM karuMgA na karAuMgA aura na karane kA anu. modana hI karuMgA isaliye aba tuma jaisA cAho vaisA kro|" isa para mahAjanoMne rAjA se prArthanA kI ki-he svAmI! hama saba kucha karalegeM parantu Apa mauna hI rahanA / isa para rAjAne kahA ki-prajA ke kisI bhI pApa kA chaTThA hissA rAjA ke bhAga meM AtA hai / kahA bhI hai ki yathaiva puNyAdisukarmabhAjAM, SaSThAMzabhAgI nRpatiH suvRttaH / tathaiva pApAdikukarmabhAjAM, SaSThAMzabhAgI nRpatiH kuvRttaH // 1 // bhAvArtha:--jisa prakAra puNyAdika sukarma karanevAle manuSyoM ke puNya kA chaTThA bhAga rAjA ko milatA hai usI prakAra pApAdika kukarma karanevAle manuSyoM ke pApa, kA chaTThA hissA bhI rAjA ko milatA hai / mahAjanoMne phira kahA ki-he svAmI ! isa pApa kA saba bhAga hamAre sira para par3egA isa meM Apa kA koI bhAga nahIM hogA Adi bAte banA kara unhoMne mahAprayatna se rAjA ko mauna rahanA svIkAra kraayaa| phira mahAjana logoMne apane ghara se dravyaM nikAla kara ekatrita kara svarNa kA eka puruSa banAyA / use gAr3I meM rakha sAre nagara meM phirA kara yaha ghoSaNA karAI ki-yadi koI mAtA apane patra ko apane Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 49 : : 437 : hAtha se viSapAna karAye aura usakA pitA usakA galA ghoTa de to use yaha svarNamaya puruSa tathA eka karor3a svarNamohara dI jAyagI / usI nagara meM eka mahAdaridrI varadatta nAmaka brAhmaNa rahatA thA, jisake rudradattA nAmaka strI thI / ve dono atyanta nirdaya the / unake sAta putra the / uparokta ghoSaNA suna kara varadattane apanI strI se kahA ki he priyA ! choTe putra ko dekara yaha sarva dravya hama kyoM na leteM kyoMki dravya kA mAhAtmya lokottara haiN| kahA bhI hai kipUjyate yadapUjyo'pi, yadagamyo'pi gamyate / vaMdyate yadavaMdyo'pi tatprabhAvo dhanasya ca // 1 // bhAvArtha:- apUjya kA pUjA jAnA, agamya kA gamana honA aura avadha kA vaMdita honA yaha sarva dhana kA hI prabhAva hai / - yaha suna kara nirdayatA ke kAraNa usane bhI pati ke vacanoM ko svIkAra kara liyA / tatpazcAt brAhmaNane ghoSaNA * karanevAle se kahA ki mujhe dravya dekara isa putra ko lejAo / isa para logoMne kahA ki jaba terI strI isako viSapAna karAvegI aura tU isakA galA ghoTegA taba hI tujhako yaha dravya diyA jAyagA, anyathA nahIM / brAhmaNane yaha bAta svIkAra kI / usa samaya apane mAtA-pitA ke yaha vacana suna kara Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 438 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : choTe bAlaka indadasane vicAra kiyA ki-aho ! saMsAra kaisA svArthI hai ki jisa meM dravya ke liye mAtA-pitA apane putra taka ko mArane ko taiyAra ho jAte haiN| phira usane usako puSpAdika se zrRMgAra kara rAjA ke pAsa le gaye / rAjAne usa bAlaka ko ha~sate hue Ate dekha pUchA ki-he bAlaka ! tU kyoM ha~satA hai ? kyA tU mRtyu se nahIM DaratA ? isa para usa bAlakane uttara diyA ki-hai rAjA ! suniyetAvadbhayAdvibhetavyaM, yAvadbhayamanAgatam / AgataM tu bhayaM dRSTvA , soDhavyaM tamazakitaiH // 1 // bhAvArtha:-jaba taka bhaya prApta na ho taba taka hI bhaya se bhayabhIta honA cAhiye parantu bhaya ke upasthita hone para to usako nizaMkarUpa se sahana karanA cAhiye kyoMki phira usase bhaya karanA niSphala hai| __ apitu he rAjA! latA ke aMkura se ha~soM ke sadRza jaba zaraNa karane yogya se hI bhaya prApta ho to phira bhaga kara kahA jAnA ? isa para rAjAne ha~sa kA vRttAnta sunAne ko kahA to vaha bAlaka bolA ki kisI araNya meM mAnasa sarovara ke tIra para eka sIdhA UMcA vRkSa thA jisa para kaI haMsa nivAsa karate the| eka bAra usa vRkSa ke mUla meM eka latA kA aMkura dekha kara vRddha haMsane Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 49 : : 439 : dUsare ha~so se kahA ki - " he putra pautro ! isa latA ke aMkura ko tuma saba caucadvArA kATa DAlo ki jisase saba kI mRtyu na hoN| " yaha suna kara una yuvAna haMsoMne ha~sate hue kahA ki - " aho ! yaha vRddha mRtyu se kitanA DaratA haiM ? hamezA jIne kI abhilASA rakhatA hai / isa aMkura se hamArA kyA ahita ho sakatA hai ?" yaha jAna kara vRddha haMsane vicAra kiyA ki- aho ! ye yuvAna kaise mUrkha haiM ki jo apane hita ahita kI bAta bhI nahIM jAna sakate haiM / kahA bhI haiM kiprAyaH saMprati kopAya, sanmArgasyopadarzanam / nilUnanAsikasyeva, vizuddhAdarzadarzanAt // 1 // bhAvArtha:-- Ajakala satya mArga kA upadeza karanA bahudhA krodha kA mAjana mAtra hai / jaise nAka kaTe puruSa ko nirmala arisA dikhAnA kevala usase jhagar3A mola lenA hai / apitu - upadezo na dAtavyo, yAdRze tAdRze nare / pazya vAnaramUrkheNa, sugRhI nirgRhI kRtA // 1 // bhAvArtha:- jisa kisI ko upadeza denA vyartha hai kyoMki dekhiye isa prakAra kA vinA vicAra kiye upadeza dene meM mUrkha vAnara se sugRhI ko ghara rahita kara diyA / eka vRkSa para eka sugRhI ghara banA usa meM sukha se Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :44 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : rahatI thii| eka bAra varSARtu meM atyanta vRSTi hone para eka vAnara idhara udhara ghUmatA huA zItala vAyu se kAMpatA huA aura dAMtoM ko kaTakaTAtA vahAM jA pahuMcA / usako atyanta duHkhI dekha kara usa sugRhIne kahA ki-' he vAnara ! aisI varSARtu meM idhara udhara kyoM daur3atA phiratA hai ? hamArI taraha ghara banA kara kyoM nahIM rahatA ?' yaha suna kara vAnarane uttara diyA ki sUcImukhe! durAcAre!, re re paMDitamAnini! / asamartho gRhAraMbhe, samartho gRhabhaMjane // 1 // bhAvArtha:-suI mukha ke sadRza tIkSNa mukhavAlI, durA. cAriNI, aura paMDitamAnI sugRhI ! maiM ghara banAne meM to asamartha hU~ parantu gRhabhaMjana meM to samartha huuN| aisA kaha kara eka phalAMga mAra kara usa vAnarane usake gharako tahasanahasa kara eka eka tRNa ko bhinna bhinna dizAoM meM pheMka diyaa| phira vaha sugRhI anyatra jA sukha se rahane lgii| aisA vicAra vaha vRddha ha~sa mauna dhAraNa kara baiTha rahA / samaya ke vyatIta hone para vaha latA bar3ha kara vRkSa ke AsapAsa lipaTa cotarapha phaila gaI aura anukrama se vRkSa ke sire taka pahuMca gaI / eka dina kisI pAradhIne Akara usa latA ko pakar3a vRkSa para car3ha saba ora pAza phailA diyaa| rAtrI ke hone para saba haMsa sone ke liye usa vRkSa para Akara baiThe, Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna. 49 : : 441 : ataH saba usa pAza meM phaMsa gaye aura pukAra macAne lage to vRddha haMsane kahA ki-tumane pahale mere kahanenusAra nahIM kiyA jisase yaha mRtyu prApta huI hai| ve bole-he pitA ! hamane jisa latA ke aMkura ko zaraNa ke liye rakkhA thA vaha hI Aja hamArI mRtyu kA kAraNa bana gaI, aba hamako isa se bacane kA upAya batalAiyeM / kahA bhI hai ki cittAyattaM dhAtubaddhaM zarIraM, naSTe citte dhAtavo yAnti nAzam / tasmAJcitaM yatnato rakSaNIyaM, svasthe citte buddhayaH saMbhavanti // 1 // bhAvArtha:-yaha sapta dhAtu se banA huA zarIra citta ke AdhIna hai, citta kA yatna se rakSaNa karanA cAhiye kyoMki citta ke svastha hone se buddhi utpanna hotI hai| ... vRddha haMsane kahA ki-he putroM ! prAtaHkAla tuma saba mare hue ke sadRza taddana stabdha ho jAnA, kiMcit mAtra bhI hilanA-DulanA mata ki jisase tuma ko mare hue jAna kara pAradhI aise ke aise nIce phaika degA; anyathA tumhAre kaMTha maror3a kara pIche nIce ddaalegaa| saboMne vRddha ke kathanAnusAra karanA svIkAra kiyaa| prAtaHkAla pAradhIne Akara dekhA to saba ko mare hue jAnA, ataH vizvAsa se saba ko jAla meM se nikAla nikAla kara nIce DAla diyaa| saba haMso ke Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 442 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : nIce DAla diye jAne para usa vRddha haMsane saMketa kiyA kisaba ur3a ur3a kara bhaga gaye aura cirakAla taka jIvita rahe / usa samaya vRddha haMsane kahA kidIgghakAlaM vayaM tattha, pAyave niruvahave / mUlAo udviyA vallI, jAyaM saraNato bhayam // 1 // bhAvArtha:-hama dIrghakAla taka isa upadrava rahita vRkSa para rahe kintu bAda meM isa vRkSa ke mUla meM se hI bela uThI (jisase hama mRtyu ke bhaya meM A gire) ataH zaraNadAtA se hI bhaya utpanna huaa| isa prakAra kI vArtA kaha kara indradattane kahA ki-he rAjA ! isa jagata kA aisA niyama hai ki-pitA se DarA huA putra mAtA kI zaraNa meM jAtA hai, mAtA se udvegita putra pitA kI zaraNa meM jAtA hai, donoM se DarAyA huA rAjA kI zaraNa meM jAtA hai aura rAjA se bhI udvega pAyA huA mahAjanoM kI zaraNa meM jAtA hai / aba jahAM mAtA svayaM hI viSa detA hai, pitA galA ghoTatA hai, rAjA aise kArya meM preraNA karatA hai aura mahAjana dravya dekara aisA kArya svayaM karAte haiM to phira kisa kI zaraNa lenA ? kyoMki mAtApitAne putra ko de diyA, rAjA zatru bana kara ghAta karane ko udyata ho gayA, devatA balidAna ke icchuka hai to phira loga kyA kareM ? ataH he rAjA! aba mujhe bhaya rakha kara kyA Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 49 : : 443 : karanA hai ? aba to prasamatApUrvaka yamarAja kA atithi honA hI yogya hai| isa prakAra usa bAlaka ke vacana suna kara rAjAne kahA ki-he bAlaka ! maiM tujhe chor3atA hU~, tujha ko mAranevAlA merA zatru hogA, tU sukha se jIvita raha / mujhe isa nagara Adi se koI prayojana nahIM hai| aisA kaha kara rAjAne sampUrNa nagara meM apane sevako se isakI ghoSaNA kraaii| isa prakAra rAjA ke dhairya ko dekha kara zIghra hI eka devane prakaTa ho kara kahA ki-he rAjA ! zakadvArA tere dhairya kI prazaMsA suna kara usa kI parIkSA karane ke liye maiMne isa daravAje ko tIna bAra tor3A hai parantu tere dhairya ko dekha kara maiM santuSTa ho gayA huuN| aisA kaha kara rAjA ko praNAma kara daravAje ko jaisA kA tesA banA rAjA kI prazaMsA karatA huA vaha deva svasthAna ko lauTa gayA / sudharma rAjAne sarva janoM ke Agraha para bhI hiMsAyukta vAkya grahaNa na kara vairAgya se cAritra grahaNa kara anta meM mokSasukha ko prApta kiyA / ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe ekonapaMcAzattama vyAkhyAnam // 49 // . Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A . . vyAkhyAna 50 vAM . vRttikAMtAra nAmaka AgAra durbhikSAraNyasaMparke, jIvanAtha vidhIyate / mithyAtvaM sa ca kAntAravRttinAma nigadyate // 1 // . bhAvArtha:-duSkAla ke kAraNa annAdika ke abhAva se yA araNya meM mArga bhUla jAne para jala, phala Adi ke abhAva se yadi apane jIvana kI rakSA ke liye mithyAtva kA sevana karanA par3e to ise "kAMtAravRtti" AgAra kahate haiN| utsarga apavAda ke jJAtA kisI saMvijJa puruSa ko bhI apane jIvana ke liye mithyAtva kA sevana karanA par3e yA niyama bhaMga karanA par3e to ise vRttikAMtAra nAmaka tIsarA AgAra kahate haiN| kaI utsarga mArga meM dRr3ha prANI to acaMkArI bhaTTA ke sadRza kaSTa par3ane para bhI svadharma ko nahIM choDate haiN| acaMkArI bhaTTA kI kathA kSitipratiSThita nagara ke dhannA zreSThI ke bhadrA nAmaka strI se ATha putroM ke pazcAt eka bhaTTA nAmaka putrI utpanna huii| zreSThIne usa para atizaya prema hone se sarva svajanoM ko ekatrita kara kahA ki-isa merI putrI ko koI kucha bhI nahIM kahanA / isase saba usako acaMkArI bhaTTA kahane lge| usa Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 50 : ko manohara yuvAvasthA meM AI jAna kara rAjA ke maMtrIne usake pitA se usakI yAcanA kI / isa para zreSThIne uttara diyA ki-maiM merI putrI usI puruSa ko dUMgA ki-jo isake vacanoM kA kabhI ullaMghana na kreN| maMtrI ke isa zarta ko svIkAra karane para zreSThIne zubha divasa ko apanI putrI kA lagna usake sAtha kara viSaya sukha kA anubhava karate kaI dina vyatIta ho gye| eka bAra usane maMtrI se kahA ki-he prANanAtha ! Apa rAjya ke bar3e adhikArI haiM kintu yadi Apa ko mere sAtha prIti nibhAne kI icchA ho to sUryAsta ke pazcAt kahIM bhI nahIM jAnA, anyathA prIti kA rahanA kaThIna hai| yaha suna kara maMtrIne usake vacanoM ko saharSa svIkAra kiyaa| eka dina rAjAne maMtrI se pUchA ki-he maMtrI! tuma sadaiva ghara jaldI kyoM cale jAte ho ? isa para maMtrIne saba vRttAnta satya satya kaha sunAyA / yaha suna kara rAjAne vinoda ke liye kisI miSa se maMtrI ko rAtrI ke do pahara taka roka kara bAda meM jAne kI AjJA dI / maMtrI ghara pahuMcA to ghara kA daravAjA baMda pAyA / isaliye usane pukAra kihe priyA! daravAjA khola / Aja rAjAjJA se itanA vilaMba ho gayA hai, merI icchA se maiM nahIM ThaharA hU~ ataH mujha parAdhIna para krodha na kr| isa prakAra bAraMbAra pukAra karane para bhaTTAne kupita ho ekadama dvAra kholA aura maMtrI kI dRSTi Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :446 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ko bacAtI huI zIghra hI ghara se bAhara nikala apane pitA ke gRha kI ora prayANa kiyaa| mArga meM coroMne usako pakar3a liyA / usake vastrAbhUSaNa chIna kara usako unake pallIpati ke sipurda kiyaa| pallIpatine usake manohara rUpa ko dekha kara usake sAtha saMbhoga karane ko anekAneka prArthanA kI parantu jaba usane svIkAra nahIM kiyA to usako aneka prakAra ke kaSTa dene lgaa| taba vaha bolI ki mere prANoM kA anta Ane para bhI maiM apane zIla kA khaMDana nahIM karUMgI, ataH tU vyartha kyoM ceSTA karatA hai ? aisA kahane para bhI jaba pallIpati na samajhA to usako bodha karane ke liye usane eka kathA sunAnA AraMbha kiyA ki koI tejolezyA kI siddhivAlA tApasa kisI vRkSa ke nIce baiThA huA thA ki-kisI bagalIne usake mastaka para pITha kara diyaa| isase kupita ho usa tapasvIne apane tejolezyAdvArA usako bhasma kara diyA aura vicAra kiyA kijo koI merI avajJA karegA usIko maiM tejolezyAdvArA bhasma kara daMgA / aisA vicAra kara vaha tapasvI bhikSA ke liye kisI zrAvaka ke ghara para gayA / usa zrAvaka kI pativratA strI apane pati kI sevA meM vyagra thI, ataH vaha usa tapasvI ko bhikSA dene ke liye kucha vilaMba kara AI / isa se kupita ho usa tapasvIne usa para apanI tejolezyA kA Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 50 : prayoga kiyA parantu zIla ke prabhAva se vaha bhasma na ho sakI / usa samaya usane kahA ki he tApasa! maiM vaha bagalI nahIM hU~ / yaha suna kara vismita ho tapasvIne usase pUchA ki tU ne yaha hAla kaise jAna liyA ? usane uttara diyA ki isa prazna kA uttara tujhe bArANasIpura kA kumhAra degA / yaha suna kara tapasvIne vahAM jAkara kumhAra se pUchA / isa para usane uttara diyA ki - usa strI ko tathA mujhe zIla ke prabhAva se jJAna utpanna ho gayA hai isase hama donoM isa bAta ko jAnate haiM, ataH he tApasa ! tU bhI zIla pAlane kA prayatna kara / yaha suna kara tapasvI Azcaryacakita ho zIla kI prazaMsA karatA huA svasthAna ko lauTa gayA / : 447 : yaha vArtA suna kara pallIpati bhaTTA ke zApa se bhayabhIta ho usase virakta huA aura usako kisI puruSa ko beMca diyA / vaha puruSa bhI usako lejAkara babbara kula kI nIca jAti meM beca AyA / usane bhI bhoga ke liye prArthanA kI parantu jaba usane svIkAra nahIM kiyA to vaha kAraka kahane lagA ki - yadi tujhe anna-vastrAdi sukha kI abhilASA ho to merA kahanA svIkAra kara / yaha suna kara bhaTTA ko vrata sambandhI tIsare AgAra kA jJAna hone para bhI usane apane nizcaya ko na chodd'aa| isa para usane krodhita ho usake zarIra meM se rudhira nikAla kara usako eka vartana meM DAlA / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : usa rudhira meM utpanna hue kRmi ke rudhira se vaha vastra raMgane lagA / isa prakAra bAraMbAra rudhira nikAlane se usako pAMDu roga utpanna ho gayA tisa para bhI usane zIla kA khaMDana nahIM kiyA / : 448 : kucha samaya pazcAt bhaTTA kA bhAI dhanapAla vyApAra ke liye babbara kula meM gayA / usane phirate phirate apanI bahina ko dekha kara pahacAna liyA aura kAruka ko bahutasA dravya de usako usase chur3A usake sahita vaha apane nagara ko lauTa AyA / bhaTTA ke patine usakA sarva vRttAnta suna usako apane ghara le gayA aura sarva gRhakArya kI svAminI banAyA / bhaTTAne bhI apane kopa kA atyanta kaThora phala anubhava kara lene se aba prANAnta taka kopa nahIM karane kI pratijJA kI / eka bAra usa nagara ke upavana meM munipati nAmaka sunine kAyotsarga kiyaa| usa samaya kisI prakAra kI ani se usa muni kA zarIra jala gyaa| jale hue muni ke zarIra kI cikitsA (auSadha) karane nimitta kuMcika zreSThIne anya do muniyoM ko lakSapAka tela lAne ke liye acaMkArI ke ghara bhejA / una muniyoMne usake ghara para jAkara taila kI yAcanA kI, to accakArIne harSita ho dAsI ko AjJA dI ki he dAsI ! tailakA ghar3A le A / usI samaya svarga meM indrane sabhA samakSa acakArI kI prazaMsA kI ki isa samaya acaM kArI bhaTTA ke sadRza pRthvI para koI bhI kSamAvAna nahIM hai / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 50 : . : 449 : indra ke ina zabdoM para zraddhA nahIM hone se koI nAstika deva usake ghara AyA aura dAsI jo taila kA kuMbha lekara A rahI thI usa kuMbha ko daivI zakti se ghirA kara phor3a diyA / isa para acaMkArIne kucha bhI krodha na kara dUsarA kuMbha lAne ko kahA, usako bhI devane phor3a diyaa| isa prakAra tIsarA kuMbha bhI phor3a diyA to accaMkArI svayaM kuMbha lAne ko gaI jisako daiva usake zIla ke prabhAva se na phor3a skaa| usa ghar3e meM se acaMkArIne muni ko taila vahorAyA / munine kahA ki-he bhadra ! hamAre liye tere tIna ghar3e phUTa gaye jisase tujhe bahuta hAni huI hai parantu phira bhI dAsI para kopa na krnaa| yaha suna kara acaMkArI hAsya karatI huI bolI-he pUjya ! maiMne krodha tathA mAna kA phala isI bhava meM anubhava kara liyA hai| aisA kaha kara muni ke pUchane para usane apanA sarva vRttAnta kaha sunAyA, jise suna kara adRzya huA deva bhI pratyakSa ho gayA aura indradvArA usakI kI huI prazaMsA kA hAla batA, tor3e hue tInoM ghar3oM ko ThIka kara usakI prazaMsA karatA huA svasthAna ko gayA aura usa taila se dagdha muni ko sajja kiyaa| . acaMkArI bhaTTA garva kA tyAga kara, zrAvaka dharma kA pratipAlana kara, samAdhimaraNa kara, devatAoM ke sukha kA anubhava kara anta meM mokSapada ko prApta kregii| 29 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :450 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ____acakArI kI isa kathA ko suna kara jo subuddhimAna duHkha meM bhI dharma kA tyAga nahIM karate ve alpakAla hI meM mokSalakSmI ko prApta karatA haiM / ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe paJcAzattama vyAkhyAnam // 50 // vyAkhyAna 51 vA gurunigraha nAmaka AgAra pitRmAtRkalAcAryA, mithyAtvabhakticetasaH / kArayanti yathecchaM te, tadgurunigraho bhavet // 1 // bhAvArtha:--pitA, mAtA aura kalAcArya yadi mithyAtvavAsita cittavAle hoM aura ve apanI icchA se koI niSiddha kArya karAyeM to vaha gurunigraha kahalAtA hai| arthAt gurunigraha se niyamabhaMga karanA par3e to usakA koI doSa nahIM lagatA kyoMki vaha AgAra rakhA gayA hai / gurunigraha arthAt guru ke Adeza se niyamabhaMgAdi karanA / guru kisa ko kahate haiM ? mAtA pitA kalAcArya, eteSAM jJAtayastathA / vRddhA dharmopadeSTAro, guruvargaH satAM mataH // 1 // Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAkhyAna 51 : bhAvArtha:-mAtA, pitA, kalAcArya, apanA jJAtivarga, vRddha jana tathA dharmopadezaka-ye guru kahalAte hai aisI satpuruSoM kI mAnyatA hai / . ina guruvarga meM se jo mithyAdRSTi ke bhakta hoM aura una ke vAkya se niSiddha kArya bhI karanA par3e to isase vrata kA maMga nahIM hotA, phira bhI kaI aise bhI hai jo apavAda mArga kA tyAga kara utsarga pakSa kA hI avalaMbana karate haiM arthAt aise guruvarga ke kahane se bhI grahita niyamAdi kA bhaMga nahIM karate / isa sambandha meM nimna likhita sulasa kA dRSTAnta prasiddha hai sulasa kI kathA rAjagRha nagara meM atyanta nirdaya, abhavya aura sadaiva pAMcaso pAr3oM kA badha karanevAlA kAlazaukarika nAmaka kasAI rahatA thaa| eka bAra zreNikarAjAne apanI narakagati kA nivAraNa karane ke liye usako kue meM DAla diyA to vahAM bhI usane miTTI ke pAMcaso pAr3e banA kara unakA vadha kiyaa| phira rAjAne usake hAtha paira bAMdha kue meM DAlA tisa para bhI usane mana kI kalpanA se seMkaDo pAr3e banA kara unakA vadha kiyaa| isa prakAra sadaiva jIvahiMsA karate hue usane atyanta pApakarma upArjana kara sAtavIM naraka kA AyuSya baaNdhaa| mRtyukAla samIpa Ane para vaha kAlazaukarika roga se atyanta Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 452 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : - pIr3A pAne lagA to usake putra sulasane pitA kI zAnti ke liye manovAJchita khAnapAna, sundara gItagAna, sukumAra puSpazayyA, aura sugaMdhI candana ke lepa Adi anekoM uttama upacAra unako kiye tisa para bhI ina se usako lezamAtra bhI sukha nahIM milA parantu adhika dAha utpanna hone lagA, isase sulasane abhayakumAra ke pAsa jAkara sArA vRttAnta kaha sunAyA jise suna kara abhayakumAra ne kahA ki terA pitA naraka meM jAnevAlA hai isase naraka kI AnupUrvI usake sanmukha nAcatI jisase sukha ke upacAra mAtra duHkha ke hI kAraNabhUta siddha hote haiM / isa liye aba nirasa bhojana dene, khArA jala pilAne, gadhe aura kuttoM ke zabda sunAne, tIkSNa kAMTe kI zayyA para sulAne aura azucI kA vilepana karane Adi viruddha upacAra se usako sukha prApta hogA / abhayakumAra ke kahane se sulasane vaise hI upacAra kiye jisase kAlazaukarika ko kucha sukha milA / anta meM vaha mara kara sAtavIM naraka meM gayA / usakA putra sulasa pApa kA pratyakSa phala dekhane se tathA abhayakumAra ke upadeza se zrImahAvIrasvAmI kA bAraha vratadhArI zrAvaka huA / eka bAra sulasa ko usakI mAtA, bahina Adi svajanoMne milakara kahA ki tU tere pitA ke sadRza pApakarma kara | isa para usane uttara diyA ki maiM vaise pApakarma kabhI bhI nahIM kara sakatA kyoMki una pApoM kA bhoktA maiM hI hotA Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 51 : . : 453 : huuN| yaha suna kara unhoMne kahA ki-dhana ke samAna una pApakarmoM ko bhI hama bAMTa legeN| isa para sulasane eka kulhAr3I se apane paira para ghAva banAyA aura usakI pIr3A se pRthvI para ghira pdd'aa| phira usane kahA ki tuma jo pApakarmoM ko bAMTa lenA kahate ho to abhI merI isa pIr3A ko bhI bAMTa lo kyoMki mujhe isase bahuta duHkha hotA hai / isa para unhoMne uttara diyA ki-yaha nahIM bAMTI jA sakatI, yaha to jo karatA hai usIko bhoganA par3atA hai / tisa para sulasane kahA ki-jaba tuma isa pratyakSa pIr3A ko bhI nahIM bAMTa sakate to phira pApa ko kyoMkara bAMTa sakogeM? aisA kaha kara unako niruttara kara diye aura AjIvana jIvabadha nahIM kiyA / kahA bhI hai kiavi icchiya maraNaM, na parapIDaM karaMti.maNasA vi| je suviiyasugaipahA, suriyasuo jahA sulaso // . bhAvArtha:-kAlazaukarika ke putra sulasa ke sadRza jinako sugati kA mArga suvidita hai, ve mRtyu kI yAcanA cAhe bhale hI karale parantu mana se bhI dUsaroM ko pIr3A nahIM pahuMcAte / anukrama se sulasa zrAddhadharma kA pratipAlana kara svarga sidhArA / . isa saMbandha meM eka aura dRSTAnta prasiddha hai, jo isa prakAra hai ki- . Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 454 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : - Arogyadvija kA dRSTAnta ujenI nagarI meM eka brAhmaNa rahatA thaa| usake bAlyA. vasthA se hI rogI hone se saba usako rogadvija kahA karate the / logoM ke muMha se apanA vaha nAma suna kara vaha sadaiva khedita rahA karatA thA / eka bAra dharmadezanA dete hue muni ke muMha se usane sunA ki AyurgalatyAzu na pApabuddhirgataM vayo no viSayAbhilASaH / yatnazca bhaiSajyavidhau na dharme, svAminmahAmohaviDambanA me // 1 // bhAvArtha:--AyuSya jAtI rahatI hai parantu pApabuddhi nahIM jAtI, yuvAvasthA vyatIta ho jAtI hai parantu viSayA. milASA nahIM jAtI aura auSadhi karane meM yatna kiyA jAtA hai parantu dharma ke viSaya meM yatna nahIM kiyA jAtA, ataH he svAmI ! he jinezvara ! mujhe yahAM moha kI viDaMbanA hai| anityAni zarIrANi, vibhavo naiva zAzvataH / nityaM sannihito mRtyuH, kartavyo dharmasaMgrahaH // 2 // bhAvArtha:-zarIra anitya (kSaNabhaMgura ) hai. vaibhava nirantara rahanevAlA nahIM aura mRtyu nirantara pAsa hI khar3I rahatI hai, ataH prANiyoM ko dharma saMgraha karanA cAhiye / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 51 : : 455 : isa prakAra muni kI vANI suna kara pratibodha pAye hue usa brAmaNane usI samaya una muni se zrAvaka ke bAraha vrata grahaNa kiye / una vratoM ke zuddha pAlana karane se tathA zuddha zrAvaka hone se bar3e bar3e loga usakI vyAdhi ke liye aneka prakAra kI cikitsA karane ko kahane lage phira bhI vaha auSadha na kara vyAdhi kI pIr3A ko sahana karane lgaa| vaha apanI AtmA ko kahA karatA thA kipunarapi sahanIyo, duHkhapAkastvayAyaM / na khalu bhavati nAzaH, karmaNAM saMcitAnAm // iti saha gaNayitvA, yadyadAyAti samyak / sadasaditi viveko-'nyatra bhUyaH kutaste // 1 // bhAvArtha:-he jIva ! tere ko yaha duHkhavipAka to phira bhI sahana karane par3egeM kyoMki saMcita karmoM kA nAza nahIM hotA aisA vicAra kara duHkha yA sukha jo bhI prApta ho jAya use samyak prakAra se sahana hI kara lenA cAhiye kyoMki-isa prakAra ke sat asat kA viveka tujheM dUsare janma meM phira kisa prakAra se prApta ho sakegA ? isa prakAra ke dRr3ha cittavAle usa brAhmaNa kI eka bAra indrane prazaMsA kI ki-"aho! yaha rogI dvija mahAsatvavaMta hai kyoMki usake gurujanoMne aneka prakAra kI cikitsA karanA cAhA to bhI usakI upekSA kara vaha roga kI vyathA Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 456 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ! ko sahana karatA hai / " yaha suna kara indra ke una vacanoM para zraddhA nahIM hone se koI do deva vaidya kA svarUpa dhAraNa kara usake pAsa jAkara bole ki - he rogI brAhmaNa hama tuma ko roga se mukta kara degeM parantu tujhe rAtrI meM madya, mAMsa, makkhana Adi kA bhojana karanA pdd'egaa| isa prakAra vaidyoM kA vacana suna kara usane vicAra kiyA ki - brAhmaNa kula meM utpanna hone se tathA vizeSatayA jainadharmAvalambI hone se mujhe aise nindita karma kA tyAga karanA hI zreSTha hai, kyoMki aisA karma laukika tathA lokottara donoM sthAnoM meM niMdya hai / aisA vicAra kara usa rogI brAhmaNane vadyoM se kahA ki - he vaidyoM ! jaba maiM dUsarI auSadhiyoM se bhI cikitsA karane kI icchA nahIM rakhatA to phira aisA sarva dharmo meM tyAjya padArthoM kA sevana kara to kisI prakAra cikitsA karA hI sakatA hU~ ? kahA bhI hai ki madye mAMse madhuni ca, navanIte takrato bahiH / utpadyante vilIyante, sUkSmAzca janturAzayaH // 1 // bhAvArtha:-- madha, mAMsa, madya aura chAsa se nikale hue makkhana meM kSaNa kSaNa meM sUkSma jantuoM kA samUha utpanna hotA hai aura nAza hotA hai / saptagrAme ca yatpApamagninA bhasmasAtkRte / tadevaM jAyate pApaM, madhubinduprabhakSaNAt // 2 // Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 51 : . :457 : - bhAvArtha:-anidvArA sAta grAmoM ko jalA kara bhasma karane meM jitanA pApa hotA hai utanA hI pApa madya ke eka vindu mAtra bhakSaNa karane se hotA haiN| yo dadAti madhu zrAddhe, mohito dharmalipsayA / sa yAti narakaM ghoraM, khAdakaiH saha laMpaTaiH // 3 // bhAvArtha:-jo puruSa dharma kI icchA se mohita hokara zrAddha meM madha khilAtA hai vaha una laMpaTa khAnevAloM ke sAtha hI sAtha ghora naraka meM jAtA hai| isa prakAra ke vacana suna kara vaidyoMne usake svajanoM se jaba saba vRttAnta kahA to unhoMne ekatrita hokara zAstrayukti se usakI cikitsA karane kI preraNA kii| unhoMne kahA kizarIraM dharmasaMyuktaM, rakSaNIyaM prayatnataH / zarIrAcchavate dharmaH, parvatAt salilaM yathA // 1 // bhAvArtha:--dharma ke sAdhanabhUta zarIra kI prayatna se rakSA karanA cAhiye kyoMki jaise parvata se pAnI vita hotA hai usI prakAra zarIra se dharma zravita hotA hai| isa prakAra pitA Adi svajanoMne usako bahuta kucha samajhAyA, phira bhI usake dharma meM dRr3ha hone se vaha binA Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : dehAdika kI AzA rakkhe mAtra mokSasukha kI abhilASA meM hI nimama rahA / usane deha kI pIr3A ke liye kahA ki Apadarthe dhanaM rakSedArAn rakSeddhanairapi / AtmAnaM satataM rakSeddArairapi dhanairapi // 1 // bhAvArtha:-Apatti ke liye dhana kI, dhana se strI kI aura strI tathA dhana se bhI nirantara AtmA kI rakSA karanA cAhiye / dharmiSTha puruSoM ke liye deha aura dhana eka samAna hai parantu AtmA deha se vizeSa hai, ataH deha kI pIr3A kI upekSA kara ke bhI AtmA kA rakSaNa karanA cAhiye / ___ isa prakAra usa brAhmaNa ko apanI pratijJA meM nizcaya dekha kara ve donoM deva atyanta prasanna hue aura aho ! sAtvikaziromaNi ! aho ! satpratijJAvAn ! usa prakAra kahate hue una donoM devoMne apanA rUpa pragaTa kiyA aura indradvArA usakI kI huI prazaMsA kA varNana kara sarva roganAzaka ratnoM se usakA ghara bharapUra kara ve deva svasthAna ko lauTa gaye / una ratnoM ke prabhAva se binA auSadhasevana ke hI usakA zarIra Arogya ho gayA, ataH vaha sarvatra "Arogyadvija" ke nAma se prasiddha huaa| ___ isa prakAra usa brAhmaNane gurunigraharUpa AgAra ko jAnate hue bhI dharma kI dRr3hatA ko nahIM chor3A aura grahaNa kiye hue Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 52 : .459 : niyamoM kA niraticAra pAlana kara svarga sukha ko prApta kara anta meM mokSasukha ko prApta kregaa| ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe ekapaJcAzattama vyAkhyAnam // 51 // vyAkhyAna 52 vAM devAbhiyoga AgAra kuladevAdivAkyena, yanmithyAtvaM vidhIyate / sa samyaktvaratAnAM ca, bhavetsurAbhiyogakaH // 1 // bhAvArtha:-kuladevAdika kI AjJA se yadi mithyAtvakA sevana karanA par3e to use samyaktvadhArI ke liye devAbhiyoga AgAra kahate haiN| . ' cUlanIpitA zrAvaka ke sadRza kaI prANI to vrata grahaNa karane ke pazcAt devAdika ke upasarga se calita ho jAte haiM parantu unako mahAdoSa nahIM lagatA kyoMki mithyAduSkRta Adi se una doSoM kI nivRtti ho jAtI hai jaba ki-kaI prANI utsarga mArga meM sthita rahane se nami rAjarSi ke sadRza calita nahIM hote| namirAjarSi kI kathA avanti deza ke sudarzana nagara meM maNiratha rAjA rAjya karatA thaa| usakA choTA bhAI yugabAhu yuvarAja pada para thA Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: 460 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : . jisake madanarekhA nAmaka ati rUpavAna strI thii| eka bAra madanarekhA ko dekha kara maNiratha kAmAtura ho gayA aura mana meM bola uThA kidRSTvA yadrUpasaMpatti, svAtmanyeva smaro jvalan / vRthA punaH pravAdo'yaM, loke dagdho hareNa yat // 1 // bhAvArtha:--yadi strI kI rUpasampatti ko dekha kara merI AtmA ko hI kAmadeva jalAne lagA to phira zaMkarane kAmadeva ko jalA diyA yaha lokokti vRthA hai / phira maNiratha madanarekhA ko vaza meM karane ke liye nirantara apanI dAsI ke sAtha puSpa, tAMbUla, vastra tathA alaMkAra Adi usake pAsa bhejane lagA / madanarekhA bhI apane "jeTha kA prasAda " samajha kara usako grahaNa karane lgii| eka bAra rAjAjJA se dAsIne madanarekhA se rAjA kI icchA prakaTa kI to madanarekhAne kahA ki-he dAsI! jagatprasiddho nArISu, zIlameva mahAguNaH / tasmin lupte vRthA sarve, gate jIva ivAMginaH // 1 // bhAvArtha:--strIyoM meM zIlarUpa hI saba se mahAna guNa jagatprasiddha hai, yadi usa zIla kA hI lopa ho jAya to phira jIva rahita zarIra ke sadRza strIyoM kA janma hI vRthA hai / ataH tumhAre pRthvIpati kA mere prati aise ayogya Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 52 : : 461 : vacana kahanA anucita hai / aisA kaha kara usane dAsI ko vidA kiyA / dAsIne isI prakAra rAjA ko jAkara sArA vRttAnta kaha sunAyA, jisako suna kara rAga se lubdha hue rAjAne vicAra kiyA ki-yadi maiM mere bhAI ko mAraDAlUM to vaha avazya mere AdhIna ho jAyagI, aisA kiye binA merA manoratha siddha honA kaThIna hai / aisA vicAra kara rAjA usake bhAI ko badha karane kA upAya socane lgaa| eka bAra vasaMtaRtu meM krIr3A karane ke liye yugabAhu apanI priyA ko sAtha le udyAna meM gayA aura cirakAla krIr3A kara rAtri hone para vahAM (udyAna meM) hI kadalI gRha ke andara priyA sahita so rahA / rAjAne yaha suavasara jAna kara gupta rIti se khaDga le jaba usa kadalI gRha meM praveza kiyA to yugabAhu ko apanI priyA sahita nidrAvaza pAyA, ataH zIghra hI kulamaryAdA kA ullaMghana kara yaza, dharma aura lajjAdika kA tyAga kara khaDUgadvArA apane bhAI kA ziraccheda kara diyaa| sacamuca kAmadeva kA udaya aisA hI hotA hai / phira rAjAne apane ghara kI ora cala diyA / rAjAne apane bhAI para jyoMhi khaDga kA prahAra kiyA ki-madanarekhA jaga utthii| usane dekhA ki-rAjAne hI yaha akRtya kiyA hai, ata: vaha usa samaya mauna rahI aura rAjA ke jAne pazcAt apane pati kA avasAnakAla jAna kara vilApa karatI huI gad gad kaMTha se kahane lagI ki Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhauSAntara : tvaM vRthA mA kRthAH khedaM, mahAbhAga! manAgapi / sarvatra prAkkRtaM karma, prANinAmaparAdhyati // 1 // bhAvArtha:--he priya ! he mahAbhAgyavAn ! tuma kiMcit mAtra bhI vRthA kheda mata karanA kyoMki pUrvakRta karma hI sarvatra prANI kA aparAdha karate haiN| tasmAnmanaH samAdhehi, vidhehi zaraNaM jinam / mamatvaM muzca maitrI ca, kuru sarveSu jantuSu // 2 // bhAvArtha:-ataH he prANeza ! tuma apane mana ko samAdhi meM rakho, jinezvara kI zaraNa lo, mamatA kA tyAga karo aura sarva jantuoM ke viSaya meM maitrIbhAva rkkho| isa prakAra priyA ke vacanoM se kopa zAnta kara paMcapara. meSThI maMtra kA smaraNa karatA huA vaha yugabAhu mara kara pAMcaveM devaloka meM deva huaa| ___ madanarekhAne jeTha kI kuniSThA jAna kara apane zIla kA rakSaNa karane ke liye apane yuvAna putra tathA dhana Adi kA tyAga kara garbhavatI hote hue bhI rAtrI meM hI vahAM se anyatra prayANa kara diyA / calate calate vaha eka mahAbhayaMkara araNya meM A pahuMcI / usa bana meM siMha aura zArdUla Adi ke bhayaMkara zabda se trAsa pAtI huI usa satIne vahAM hI putraprasava kiyA / bAda meM usa bAlaka ko ratnakaMbala meM lapeTa Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: 463 : kara usake pitA ke nAma kI mudrA usa bAlaka kI aMgulI meM pahinA usake vastra tathA deha kI zuddhi karane ke liye samIpavartI eka sarovara para gaI / sarovara meM rahanevAle jala hastIne usako apanI sUMDa se pakar3a kara AkAza meM uchAlA / usa samaya AkAzamArga se koI khecarendra naMdIzvara dvIpa kI yAtrA nimitta vimAna meM baiTha kara jA rahA thA / usane usako jhela liyA aura apane vimAna meM biThA liyaa| usa samaya usa madanarekhAne rudana karate hue apane putra prasava tathA usa putra ko mArga meM chor3a dene kI bAta usa vidyAdhara ke rAjA se kahI / yaha suna kara usane vidyA ke bala se usa putra kA svarUpa jAna kara kahA ki - he bhadre ! tU cintA na kara, viparIta zikSA pAye hue azva se hare hue mithilA nagarI ke rAjA padmarathane tere putra ko uThA kara use usakI putra rahita priyA ko de diyA hai / ataH tU aba usa viSaya kA viSAda tyAga kara mujhe patirUpa se svIkAra kara / yaha suna kara madanarekhA ne kahA ki - he pUjya ! pahale mujhe naMdIzvara kI yAtrA karAiye phira maiM Apake manoratha ko pUrNa karane kA yatna karUMgI / yaha suna kara vidyAdhareMdra usako naMdIzvara dvIpa ko le gyaa| vahAM bAvana jinabiMboM ko vandana kara vaha vidyAghara tathA madanarekhA vahAM rahanevAle maNicUr3a nAmaka cakravartI rAjarSi ke pAsa jA, vandanA kara usake samIpa hI baiThe / vyAkhyAna 52: : Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrI upadezaprAsAda bhASAntara : pAMcave devaloka meM utpanna huA yugavAhu deva bhI avavijJAna se apanA pUrva bhava jAna kara vahAM A pahuMcA aura prathama madanarekhA ko vandanA kara bAda meM muni ko vandanA kI / yaha dekha kara maNiprabha vidyAdharane usase kahA kitumhAre vivekI hote hue bhI prathama isa strI ko vandanA kara bAda meM muni ko vandanA karane kA kyA kAraNa hai ? aisA ayogya AcaraNa tumane kyoM kara kiyA ? aisA kaha kara usako upAlaMbha diyA to cAraNazramaNa munine usa deva ke pUrva bhava kA svarUpa maNiprabha ko sunA kara kahA ki-he vidyAdhara rAjA! dharmAcAryamanusmRtya, tUrNamatreyivAnayam / yuktaM muni vihAyAdau, nanAmainAM mahAsatIm // 1 // bhAvArtha:---yaha deva apane dharmAcArya kA smaraNa kara zIghratayA yahAM AyA hai, ataH muni kA tyAga kara isane jo prathama isa mahAsatI ko namana kiyA hai yaha yukta hI hai kyoMkiyatinA zrAvakeNAtha, yo'rhaddharme sthirIkRtaH / sa eva tasya jAyeta, dharmAcAryoM na sNshyH||2|| bhAvArtha:-muni athavA zrAvaka jisane jisako jainadharma meM sthira kiyA ho vaha hI usakA dharmAcArya kahalAtA hai / isa meM lezamAtra bhI saMzaya nahIM hai| Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 52 : : 465': yaha vRttAnta suna kara usa vidyAdharane usa deva se kSamA yAcanA kii| phira usa devane madanarekhA ko uThA kara mithilA nagarI meM rakhA / jahAM apane putra ko sukhI dekha kara vaha svastha citta ho vairAgya prApta kara kisa pravartinI ke pAsa dIkSA grahaNa kii| madanarekhA ke putra kA nAma nami rakhA gyaa| anukrama se yuvAvasthA ke prApta hone para mithilApatine usakA eka hajAra aura ATha kanyAoM ke sAtha vivAha kara apane rAjya kA svAmI banA khudane dIkSA grahaNa kii| idhara jisa rAtrI ko maNiratha rAjAne apane choTe bhAI ko khaDgadvArA mArA thA usI rAta ko kRSNa sarpa ke daMza se vaha bhI raudradhyAnadvArA mRtyu prApta kara cothI naraka meM gayA aura yugabAhu kA jyeSTha putra candrayazA rAjya kA adhikArI huaa| eka bAra nami rAjA kA pradhAna hastI baMdhanastaMbha ko ukheDa kara bhaga gayA / usako koI na pakar3a skaa| vaha bhagatA bhagatA candrayazA ke nagara kI sImA para A pahuMcA, ata: candrayazAne usako pakar3a liyaa| isakI sUcanA namirAjA ko hone para usane apane dUta ko bheja kara candrayazA se usa hastI ko lauTAdene ko kahalAyA parantu usane hAthI Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :466 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ko lauTAne se manA kiyA, ataH namirAjA vahAM yuddha karane ko AyA aura candrayazA ke nagara ko ghera liyaa| jaba madanarekhA AryA ko isakI sUcanA milI to usane vahAM Akara nami se kahA ki-he vatsa nami ! bar3e bhAI ke sAtha terA yuddha karanA ayukta hai / yaha suna kara namine vismita hokara pUchA ki-candrayazA merA bar3A bhAI kyoM kara haiM ? isa para AryAne apanA sarva vRttAnta kaha sunAyA jise suna kara namirAjAne apane pitA ke nAma kI mudrikA ko dekhA jisase usako adhika nizcaya ho gayA, ataH vaha yuddha se nivRtta ho candrayazA ke pAsa pahuMcA aura usako sArA vRttAnta kaha sunAyA / phira donoM bhAI Apasa meM atyanta sneha se mile aura anukrama se candrayazAne namikumAra ko apanA rAjya sauMpa kara vrata kI abhilASA se dIkSA grahaNa kii| donoM rAjyoM kA akhaMDa pAlana karate hue namirAjA ke deha meM cha mAsa kI sthitivAlA dAha jvara utpanna huaa| anekoM vaidyoMne anekoM auSadhiye kI tisa para bhI vaha zAnta na huA / eka bAra kisI vaidya ke kahane se usake vilepana ke liye sarva rANiye candana ghisane lgii| usa samaya rAniyoM ke kaMkaNa ke Apasa meM TakarAne kI AvAja se bahuta zabda hone lagA jisako sahana na kara sakA, ataH rAniyoMne sirpha eka kaMkaNa apane hAtha meM rakha zeSa saba kaMkaNoM ko nikAla diyaa| isa para rAjAne pUchA ki-aba kaMkaNa kA zabda kyoM Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 52 : : 467 nahIM hotA? isa para una rAniyoMne apanA eka kaMkaNa batalAyA jisako dekhane se cAritrAvaraNa karma ke baMdhana ke TUTa jAne se namirAjA ko aisA adhyavasAya udaya huA ki balayAvalidRSTAntAjIvo bahuparigrahI / duHkhaM vedayate nUnaM, varamekAkitA tataH // 1 // bhAvArtha:--kaMkaNasamUha ke dRSTAnta se yaha siddha hotA hai ki-anekoM parigraha ko dhAraNa karanevAlA jIva nizcayarUpa se duHkha kA hI anubhava karatA hai, ataH akelA rahanA hI zreSTha hai| isa prakAra aikAkI vicarane kA dhyAna karatA huA rAjA nidrAvaza ho gyaa| svapna meM apane ko meru parvata para rahate hue tathA zveta hAthI para baiThe hue dekhA / svapna se jAgRta hone para aisA svarNa parvata maiMne pahele kahAM dekhA hai isa prakAra uhApoha karate hue usa rAjA ko jAtismaraNa jJAna utpanna ho gayA aura usane apanA pUrva bhava dekhaa| usa pUrva bhava meM anaginata puNyavAlA cAritra pAlana karane se vaha anupama lakSmIvaMta puSpottara vimAna meM devatA huA thaa| usa samaya jinezvara ke janmakalyANaka ke liye vahAM Ane se usane usa svarNamaya meruparvata ko dekhA thA / isa prakAra jAtismaraNa jJAna hone se usakI cAritra grahaNa karane kI utkaTa icchA utpanna huI, ataH devatAoMne use usI samaya Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : sAdhuveSa dhAraNa karAyA aura namirAjA pravrajyA grahaNa kara ghara se nikala par3e / 1 namirAjA ke AzcaryakAraka pratibodha se raMjita hue saudharmendra avadhijJAna se unake svarUpa ko jAnakara brAhmaNa kA veSa banA namirAjarSi ke pAsa Akara kahane lagA ki - he muni ! tumhAre nagara meM loga bahuta AkraMda kara rahe haiM, aura tumhAre nagara meM agni prajvalita ho rahI hai / pravrajyA dayA pAlane ke liye grahaNa kI jAtI hai, ataH pUrvApara virodhajanaka tumhArA yaha cAritra ayogya hai so pahale saba ko sukhI banA, phira vrata grahaNa karanA cAhiye / apitu tuma jarA pIche phira kara dekho to sahI ki : 468 : " eSa vandizca vAtazca tavaiva dahati gRham / antaHpuraM ca tannAtha, tvaM kimetadupekSase // 1 // bhAvArtha:- dekhiye yaha agni aura yaha vAyu tumhAre mahala tathA antaHpura ko hI jalA kara bhasma kara rahI hai aura tuma usake nAtha hote hue bhI upekSA dRSTi se aisA hote hue kyoM kara dekha rahe ho ? isa prakAra zakradvArA kahe jAne para buddha munine uttara diyA ki - sukhaM vasAmi jIvAmi, yena me nAsti kiJcana / mithilAnagarIdAhe, na me dahati kiJcana // 1 // Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 52 : : 469 : bhAvArtha:- maiM sukha se rahatA hU~ aura sukhapUrvaka jIvananirvAha karatA hU~ kyoMki merA kucha nahIM haiM / mithilAnagarI jalatI hai to usase merA kyA prayojana 1 svArthAya yatate sarvastaM vinA duHkhamazrute / mayApi sAdhyate svArthastasmAnnirmamacetasA // 2 // bhAvArthaH - sarva prANI apane svArtha ke liye yatna karate haiM kyoMki binA svArtha kI siddhi ke duHkha prApta hotA hai, ataH maiM bhI mamatA rahita citta se merA svArtha (AtmA kA artha ) hI sAdhatA hU~ / zakrendrane phira kahA ki - he muni ! sonA, rupA, maNi Adi se bhaMDAroM kI vRddhi kara phira vrata grahaNa karanA cAhiye / isa para nami rAjarSine uttara diyA ki - suvaNNarUppassa u pavvaya bhave, siyAha kelAsasamA asaMkhayA / narassa luddhassa na tehi kiMci, icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA // 1 // bhAvArtha:- suvarNa tathA rUpe ke kailAsa parvata sadRza - asaMkhya parvata hoM to bhI lubdha puruSa ko saMtoSa nahIM hotA kyoMki icchA AkAza sadRza anta rahita hai / isa prakAra uttarAdhyayana sUtra meM kahIM aneka yuktiyoM dvArA Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 470 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : munine usa viSa ko niruttara kara diyA / anta meM indrane yaha jAna kara ki-isakA citta kSobha nahIM pAsakatA brAhmaNa kA rUpa tyAga kara, apanA svarUpa prakaTa kara, unako praNAma kara stuti karane lagA kiaho te nijjio koho, aho mANo praajio| ahonirakayA mAyA, aho loho vasaMkio // 1 // bhAvArtha:-aho ! tamane krodha ko jIta liyA hai, mAna ko parAjaya kara diyA hai, mAyA kA tiraskAra kara diyA hai aura lobha ko vaza meM kara liyA hai| Adi aneka prakAra se stuti kara svargapati svarga sidhArA aura namirAjarSine anukrama se kevalajJAna prApta kara mokSapada ko prApta kiyA / pratyekabuddha namirAjarSine zakra kI yuktiyoM se bhI dharma kA tyAga nahIM kiyA ataH jJAtAsUtra meM zrImahAvIrasvAmIne bhI unakI prazaMsA kI hai / vaha rAjarSi hame sukha pradAna kreN| ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe dvipaJcAzattama vyAkhyAnam // 52 // Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 53 vAM balAbhiyoga nAmaka antima AgAra bahUnAM haThavAdena, balAdvA tyaktasevanam / evaM balAbhiyogaH syAt, Sar3ete chiMr3ikA matAH // 1 // bhAvArtha:- anekoM logoM ke haThavAda se athavA kisI ke balAtkAra se tyAga kiye hue kA sevana karanA par3e to use balAbhiyoga AgAra kahate haiM / kaI utsarga mArga ke sthita prANI aise bhI haiM ki jo dUsaroM ke balAtkAra se bhI apane grahaNa kiye hue vrata kA tyAga nahIM karate / isa viSaya sudarzana zreSThI kI kathA prasiddha hai sudarzana zreSThI kI kathA campApurI meM RSabhadAsa nAmaka zreSThI rahatA thA / usake arhaddAsI nAmaka zIlavatI strI thI / eka bAra mAgha mahine meM subhaga nAmaka zeTha kI bhaiMse carAnevAlA nokara zeTha ke dora carA kara jaba sAyaMkAla ko ghara ko ArahA thA to usane mArga meM kisI vastra rahita aura zaradI ko sahana karate muni ko kAusagga dhyAna meM khar3e hue dekhA / usako dekha kara usa muni kI prazaMsA karate hue vaha zeTha ke ghara ko lauTA / phira dUsare dina bahuta sabere uTha kara zeTha kI bhaiMse le kara Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :472 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : usane vana kI ora cala diyA / usa samaya bhI usI sthAna para usI prakAra kAyotsarga kara khar3e hue usa muni ko dekha kara subhaga unake pAsa jA pairoM laga baiTha rahA / thor3I dera pazcAt ve cAraNa muni sUryodaya hone para "namo arihaMtANaM" aisA bola kara AkAzagAmI ho gaye / usako dekha kara subhagane yaha samajha kara ki-" namo arihaMtANaM" yaha AkAzagAmI vidyA kA maMtra hai, usa maMtra ko yAda kara liyaa| phira eka dina vaha subhaga arihaMta ke pAsa usa pada kA dhyAna karate baiThA huA thA ki-zreSThIne usako dekha kara pUchA ki-tUne yaha maMtra kahAM se sikhA hai ? isa prakAra subhagane aisA kaha kara ki-"muni ke pAsa se" usako sArA vRttAnta kaha sunaayaa| yaha suna kara saMtuSTa ho subhagane usako sArA navakAra maMtra sikhalA diyA aura vaha usa maMtra kA sadaiva dhyAna karane lgaa| anukrama se varSAkAla AgayA usa samaya bhI subhaga Dhora carAne ke liye jAyA karatA thA / eka dina atyanta vRSTi hone se pRthvI samudra sadRza jalamaya ho gaI / bhaiMsoM ko lekara vApasa lauTate samaya mArga meM eka bar3I nadI AI / vaha atyanta jora se cala rahI thii| use dekha kara AkAza meM ur3ane kI buddhi se navakAra maMtra kA smaraNa kara vaha nadI meM kUda par3A / usa samaya eka kIse ke lagane se vaha mara kara Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 53 : :473 : usI zreSThI ke ghara meM sudarzana nAmaka putra ke rUpa meM utpanna huaa| usake yuvAvasthA ko prApta hone para zreSThIne usako anya zreSThI kI manoramA nAmaka kanyA ke sAtha vivAha diyaa| sudarzana kI rAjA ke purohita aura kapila ke sAtha pragAr3ha mitratA thI / eka bAra kapila ke muMha se sudarzana ke rUpAdika guNoM kI prazaMsA suna kara usakI strI usa para anurakta ho gaI / eka bAra ekAnta samaya dekha kara vaha sudarzana ke ghara para gaI aura usase kahA ki-Aja tumhAre mitra kA zarIra svastha nahIM hai ataH usane kahA hai ki-usakI khabara lene ke liye tuma jaldI se mere ghara cale / aisA kaha kara vaha use apane ghara le gaI / vahAM use gupta gRha meM le jAkara, daravAjA banda kara, lajjA kA tyAga kara usase bhoga karane kI prArthanA kii| usa samaya parastrI ke viSaya meM napuMsaka jaise sudarzanane apane zIla kI rakSA karane ke liye kahA ki-he mugdhe ! maiM to napuMsaka hU~, tu mujhe vyartha prArthanA kyoM karatI hai ? aisA kaha kara vaha vahAM se nikala apane ghara calA gyaa| eka bAra rAjA purohita aura sudarzana ko sAtha lekara udyAna meM krIr3A karane ke liye gyaa| usa samaya abhayA rAnI bhI kapilA ko sAtha le vAhana meM baiTha kara udyAna meM gii| usa samaya kapilAne eka strI ko cha putroM sahita mArga meM jAte dekha kara abhayA rAnI se pUchA ki-yaha strI kauna hai ? Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :474 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : usane uttara diyA ki-yaha to sudarzana zeTha kI strI hai| kyA tU ise nahIM pahacAnatI ? ye cha hI isake putra haiM / yaha suna kara kapilAne kahA ki-zeTha to napuMsaka hai taba phira usake putra kyoM kara hue? aisA kaha kara apanA sArA vRttAnta rAnI se sunaayaa| yaha suna kara rAnIne kahA ki-tU to mUrkha hai, usa zeThane kapaTa se tujhe dhokhA diyA hai| kapilAne uttara diyA ki-he devI! tumhArI caturAI to maiM jaba samajhuM ki-tuma usake sAtha eka bAra bhI krIr3A kroN| yaha suna kara rAnIne aisA karanA svIkAra kiyaa| phira eka bAra rAjA Adi sarva krIr3A karane ke liye udyAna meM gaye the| abhayA rAnI mahala meM akelI thii| usa samaya usane apanI paMr3itA nAmaka dhAtrI ko sudarzana ko bulAlAne ko kahA / vaha dhAtrI sudarzana ke ghara gaI to use eka zUnya ghara meM kAyotsarga kara khar3e hue dekhA / dhAtrIne use uThA kara ratha meM DAlA aura usako uttama vastroM se AcchAdita kara kAmadeva kI mUrti ke bahAne use rAnI ke mahala meM legii| vahAM ekAnta meM hAvabhAvapUrvaka kAmavikAra dikhA kara usakI anekAneka prArthanA kI parantu sudarzana kA mana kiMcitmAtra bhI kSobhita nahIM huaa| to ganIne apane stana kA sparza ho sake isa prakAra usake sampUrNa zarIra kA gAr3ha AliMgana kiyA tisapara bhI usakA mana kSobhita nahIM huaa| anta meM jaba vaha rAnI thaka gaI to usane pukAra kara sipAhiyoM ko bulavA kara kahA ki yaha Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 53 : : 475 : sudarzana mere sAtha balAtkAra karane ke liye yahAM AyA hai| yaha suna kara sipAhI use pakar3a kara rAjA ke pAsa le gye| rAjA ne sudarzana se pUchA parantu usane rAnI para dayA ke bhAva se kucha nahIM kahA to usI ko aparAdhI samajha rAjAne krodha se yaha AjJA dI ki-isako viDaMbanApUrvaka sAre nagara meM ghUmA kara zUlI para car3hA kara maarddaaloN| sipAhI use usI prakAra grAma meM phirAne lge| usa samaya sudarzana kI strI usako usa dazA meM dekha kara zIghra hI gRhamandira meM jA apane pati ke kalaMka rahita hone taka kAyotsarga kara zrIjinezvara ke sAmane khar3I ho gii| idhara rAjasevakoMne sudarzana ko sAre nagara meM ghumA kara grAma ke bAhara le jAkara zUlI para car3hAyA parantu usake zIla ke prabhAva se vaha zUlI svarNasiMhAsana bana gii| phira sipAhiyoMne usakA badha karane ke liye khaDga kA prahAra karanA AraMbha kiyA to kaMTha para prahAra karane para kaMTha kA hAra, mastaka para prahAra karane para mukuTa, kAna para prahAra karane para kuMDala aura hAtha tathA pairoM para prahAra karane para kar3e ho gye| ise dekha kara Azcaryacakita ho sipAhiyoMne yaha sArA vismayakAraka vRttAnta rAjA se jAkara kahA jise suna kara rAjA zIghra hI vahAM A pahuMcA aura sudarzana ko satkArapUrvaka hAthI para biThA kara bar3e utsavapUrvaka apane ghara para le gayA / yaha vRttAnta suna kara usakI strIne bhI apanA kAyotsarga pUrNa kiyA / phira rAjAne sudarzana se AgrahapUrvaka satya Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 476 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bAta sunAne ko kahA to usane rAnI ko abhaya vacana dilA kara saba bAta sacasaca kaha sunAI / phira rAmAne sudarzana ko hAthI para biThA usake ghara bhejaa| ___ yaha vRttAnta jAnakara abhayA rAnIne mAre lajA ke apane gale meM phAMsI DAla zarIrAnta kiyA aura paMr3itA pATalipura meM kisI vezyA ke ghara jAkara rahI / sudarzana zeThane anukrama se vairAgya prApta kara dIkSA grahaNa kii| bihAra karate hue ve pATalIpura A pahuMce / vahAM paMDitAne vahorane ke miSa unako apane ghara para le jAkara ghara ke saba daravaje baMdha kara unakI bahuta kadarthanA kI parantu ve muni kiMcitmAtra bhI calita nahIM hue ataH anta meM sAyaMkAla ko paMDitAne unheM chor3a diyA / isa para ve muni grAma ke bAhara vana meM jA smazAna bhUmi meM pratimA dhAraNa kara khar3e rahe / vahAM bhI vyaMtarI honevAlI abhayA rAnIne pUrva bhava ke vaira se una para unako anukUla tathA pratikUla upasarga kiye, tisapara bhI usa muni kA citta kiMcitmAtra bhI calita nahIM huA, ve to zubha dhyAna meM hI sthira rahe / anta meM zukladhyAna ke yoga se unako kevalajJAna prApta ho gayA / devoMne kevalI kI mahimA kI, unhoMne dezanA dI jisako suna kara abhayA tathA paMDitA ko pratibodha prApta hone se unhoMne samakita dhAraNa kiyA / sudarzana kevalIne cirakAla taka kevalIparyAya kA pAlana kara anta meM mokSapada ko prApta kiyA / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 54 : : 477 : sudarzana ke sadRza jo balAbhiyoga se bhI svadharma meM dRr3ha rahate haiM ve saddarzanadvArA jagata meM pradhAna hokara alpakAla hI meM utkRSTa saMpatti ko prApta karate haiM / ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe tripaJcAzattamaM vyAkhyAnam // 53 // vyAkhyAna 54 vAM samakita kI cha bhAvanAyeM mUlaM dvAraM pratiSThAna - mAdhAro bhAjanaM nidhiH / dvividhasyApi dharmasya, SaDetA bodhibhAvanAH // 1 // bhAvArtha:- mUla, dvAra, pratiSThAna, AdhAra, bhAjana aura nidhi ye cha donoM prakAra ke dharma ke liye bodhibhAvanA kahI gaI hai / mUlaM sarvajJadharmadrordvAraM muktipurasya ca / jinoktadharmayAnasya, pratiSThAnaM sunizcalam // 1 // AdhAro vinayAdInAM dharmAmRtasya bhAjanam / nirdhijJAnAdi ratnAnAM, samyaktvamiti bhAvayet // 2 // bhAvArtha:-- samakita hI sarvajJabhASita zrAvaka aura sAdhu ina donoM prakAra ke dharmarUpa vRkSa kA mUla hai kyoMki " Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :478 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : usa mUla ke nizcala hone para hI svarga mokSAdika phala prApta ho sakate haiM / yaha pahalI bhAvanA hai / samakita mokSarUpa pura kA dvAra hai kyoMki samakitarUpa dvAra binA mokSapura meM praveza nahIM kiyA jAsakatA / sAmAnya nagara meM bhI binA daravAje ke praveza nahIM ho sakatA / yaha dUsarI bhAvanA hai / jinezvarapraNIta dharmarUpI vAhana kA samakita hI pratiSThAna (nizcala pITha) hai / isa pratiSThAna ke nizcala hone para hI dharmarUpI yAna cirakAla taka raha sakatA hai, yaha tIsarI bhAvanA hai| samakita vinayAdi guNoM kA AdhAra (avasthAna) hai| binA isa AdhAra ke vinayAdi guNa sthira nahIM raha sakate yaha caturtha bhAvanA hai / samakita dharmarUpI amRta kA pAtra hai kyoM. ki binA isa pAtra ke dharmarUpa amRta nahIM raha sakatA vaha pAMcavIM bhAvanA hai tathA samakita jJAna, darzana aura cAritrarUpI ratnoM kA nidhAna (bhaMDAra) hai / binA nidhAna ke jisa prakAra anya ratna surakSita nahIM raha sakate isI prakAra binA samakita ke jJAnAdika tInoM ratnoM kA surakSita rahanA bhI kaThina hai / yaha chaTThI bhAvanA hai / isa prakAra cha bhAvanAoM ko bhAnA cAhiye / isa viSaya meM vikramarAjA kI kathA batalAI jAtI hai / vikramarAjA kI kathA ' kusumapura ke haritilaka rAjA ke gaurI nAmaka rAnI aura vikrama nAmaka putra thA / usa kumAra ke yuvA hone para rAjAne Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 54 : :.479 : usakA battIsa rAjakanyAoM ke sAtha vivAha kiyA / una striyoM ke sAtha vikramakumAra doguMdaka deva ke sadRza ekAnta sukha kA anubhava karane lgaa| eka bAra azubha karma ke vaza se kumAra ko akasmAta khAMsI, zvAsa aura jvarAdika vyAdhiyoMne A gherA jisake nivAraNa ke liye aneko maMtra, taMtra aura auSadhAdika upacAra kiye parantu roga kI kisI bhI prakAra zAnti nahIM huii| anta meM vyAdhi kI asahya pIDA se usane rogazAnti ke liye dhanaMjaya yakSa ko so pAr3e balidAna dene kI mAnatA kI parantu vaha bhI niSphala huI / eka bAra usa nagara ke udyAna meM vimala kevalI padhAreM jina ke Agamana kI sUcanA vanapAla ke muMha se sunane para jaba rAjA kevalI ko vandanA karane ko jAne ke liye taiyAra huA to kumArane kahA ki-he pitA ! mujhe bhI vahAM le caliye ki-jise muni ke darzana se mere roga kI zAnti tathA pApa kA kSaya ho / yaha suna kara rAjA usako bhI apane sAtha le gye| muni ko vandanA kara unake muMha se dharmadezanA sunane bAda jaba rAjAne muni se usake kumAra ko mahAnyAdhi hone kA kAraNa pUchA to kevalIne uttara diyA ki pUrva bhava meM yaha kumAra padmanAmaka rAjA thaa| yaha anyAya kA mandira thA / eka bAra jaba yaha zikAra karane ko vana meM gayA to isane vahAM kisI sAdhu ko pratimA dhAraNa kara khar3e Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :480 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : hue dekhA aura binA kisI kAraNa ke vaira kA cintana kara usa muni ko zaradvArA mAraDAlA / usa pApa karma ko dekha kara usake dhArmika pradhAnoMne use piMjare meM banda kara diyA aura usake sthAna para usake lar3ake ko gAdI para biThAyA / muni kAla kara zubha dhyAna ke yoga se svArthasiddha vimAna meM utpanna huaa| kucha dinoM pazcAt padmarAjA ko bhI piMjare se nikAla mukta kiyA gayA / vaha ghUmatA phiratA kisI vana meM pahuMcA jahAM idhara udhara phirate hue usane kisI muni ko dekhA, ataH dveSavaza usane usakI bhI tAr3anA kI / munine jJAna se usako durAcArI jAna kara tejolezyAdvArA bhasma kara diyA / jahAM se mara kara vaha sAtavIM naraka meM gayA aura vahAM ke AyuSya kA kSaya hone para svayaMbhUramaNa samudra meM matsyarUpa se utpanna huaa| vahAM se vApasa sAtavIM naraka meM jAkara phira matsya ho chaDhe naraka meM gyaa| isa prakAra pratyeka naraka meM do do tIna tIna bAra bhramaNa kara kudeva meM utpanna ho pRthvI apa, tejas Adi meM, anantakAyAdika meM aura tiryaca meM utpanna ho, mahApIDAoM ko sahana kara usane padma rAjA ke jIva meM anantI avasarpiNI utsarpiNIye vyatIta kI / phira akAma nirjarAdvArA usake karma halake hone se vaha kisI zreSThI kA putra huA / usa bhava meM usane tApasI dIkSA lI, jahAM se mara kara vaha terA putra huA hai / mAtra thor3e se ava. zeSa rahe munighAta ke pApa se isako ye roga utpanna hue haiN| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 54 : :481 : isa prakAra sunate hue bhI kaMpAyamAna kara denevAle usa: ke pUrva bhava kA vRttAnta sunane se ihApoha karate kumAra ko jAtismaraNa jJAna ho gayA, ataH kumArane muni se kahA ki micchattamohamUDho, jIva tumaM kattha kattha naha bhmio| cheyaNabheyaNapamuhaM, kiM kiM durakaM na pattosi // 1 // bhAvArtha:-mithyAtva moha se mRr3ha banA merA jIva kahAM kahAM nahIM bhamA ? (sarva yoniyoM meM bhamA hai) aura bhinna bhinna bhavoM meM chedanabhedana Adi kauna kauna se duHkha nahIM uThAye ? (sarva duHkha uThAye haiM ) / ___ ataH he pUjya ! mere para kRpA kIjiye / saMsArarUpI ku~e meM se dharmarUpI rajjudvArA mujhe khIMca nikAliye (arthAt merA uddhAra kiijiye)| yaha suna kara munine dayA se dravita ho cha bhAvanAoM yukta samakita kA varNana kiyA jisa se vaha samakita sahita zrAvakadharma ko aMgIkAra kara apane nagara ko gayA / eka bAra usa yakSane prakaTa ho kumAra se kahA ki-he kumAra ! merI zakti se terI vyAdhi kA nAza huA haiM, ataH Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 482 : . zrI upadezaprAsAda bhASAntara : mujhe so pAr3e kA balI de| kumArane haMsa kara uttara diyA kimerA roga to kevalI bhagavaMta kI kRpA se gayA hai, ataH kyA tujhe pAr3e mAMgate zarma nahIM AtI ? maiM jaba eka kuMthuvA kI bhI hiMsA nahIM karatA to phira tU yaha kyA mAMgatA hai ? yaha suna kara yakSane krodha meM Akara kahA ki-are ! ThIka hai, to aba maiM tujhe merA bala dikhalAuMgA so dekhanA, aisA kaha kara vaha adRzya ho gayA / eka vAra kumAra vana meM sthita jinAlaya meM jA prabhu kI pUjA kara vApasa ghara kI ora A rahA thA ki-mArga meM usa yakSane kumAra ke donoM paira pakar3a usako bhUmi para pachAr3a kara bolA ki-are ! kyA aba bhI tU tere Agraha ko nahIM choDegA ? kumArane uttara diyA ki-he yakSa ! tU jIva hiMsA karanA chor3a de / kahA bhI hai kizlokArdhena pravakSyAmi, yaduktaM graMthakoTibhiH / paropakAraH puNyAya, pApAya parapIDanam // 1 // bhAvArtha:-jo bAta kror3o granthoM meM kahI gaI hai usa bAta ko maiM Adhe zloka meM hI kahatA hU~ ki-paropakAra puNya ke liye hai aura dUsaroM ko pIr3A pahuMcAnA pApa hai / hemadhenudharAdInAM, dAtAraH sulabhA bhuvi / durlabhaH puruSo loke, yaH prANiSvabhayapradaH // 2 // Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 54 : : 483 : bhAvArtha:-- svarNa, gAryo aura pRthvI Adi kA dAna karanevAlA pRthvI para sulabha hai, parantu prANioM ko abhayadAna denevAlA puruSa isa loka meM durlabha hai / isa prakAra kumAra A sAhasa dekha kara yakSane kahA kiyadi tU jIvahiMsA nahIM karatA to kevala mujha ko praNAma karate hI maiM saMtuSTa ho jAu~ / yaha suna kara kumArane kahA ki- praNAma kaI prakAra ke hote haiM / una meM se tU kisa prakAra kA praNAma karAnA cAhatA hai ? praNAma ke bheda isa prakAra haiMhAsya praNAma, vinaya praNAma, prema praNAma, prabhu praNAma aura aura bhAva praNAma / ina pAMca prakAra ke praNAmoM se mazkarI yA hIlanA se jo praNAma kiyA jAtA hai use hAsya praNAma kahate haiM, pitA Adi gurujanoM ko jo praNAma kiyA jAtA hai use vinaya praNAma kahate haiM, mitrAdika ko jo praNAma kiyA jAtA hai vaha prema praNAma kahalAtA hai, rAjAdika ko jo praNAma kiyA jAtA hai use prabhu praNAma kahate haiM aura deva guru ko praNAma kiyA jAtA hai vaha bhAva praNAma kahalAtA hai| tU ina praNAmoM meM se kisa praNAma ke yogya haiM ? yakSane uttara diyA ki- he kumAra ! tU mujhe antima bhAva praNAma kara kyoMki isa jagata kI utpatti, saMhAra aura pAlana tathA saMsAra se nistAraNa Adi sarva mere hAtha meM haiM / yaha suna kara kumArane kahA ki - he yakSa ! prathama jaba tUM hI bhavasAgara meM DUbA huA hai to phira dUsaroM ko kyoM kara tAra sakatA haiM ? kyoMki - Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAda bhASAntara : jaha lohasilA appaMpi, bolai taha vilagga purisassa / iya sAraMbho gurU, paramappANaM ca boleI // 1 // bhAvArtha:-jisa prakAra lohe kI zilA khuda ko tathA usake sAtha baMdhe hue puruSa ko DabA detI hai usI prakAra AraMbhI guru bhI khuda ko tathA dUsaroM ko isa bhavasAgara meM DUbA detA hai| isa prakAra rAjakumArane jaba yakSa ko pratibodhita kiyA to vaha saMtuSTa ho kumAra para puSpavRSTi kara saMkaTakAla meM usako smaraNa karane ko kaha kara adRzya ho gayA / kumAra yakSa kI sahAyatA se durjaya kaliMga deza ke rAjA ko yuddha meM parAsta kara niSkaMTaka rAjya karane lgaa| kucha kAla vyatIta hone para eka dina jaba vikrama rAjA rAjavAr3I meM ghUmane nikalA to jAte samaya mArga meM eka zreSThI ke ghara mahotsava hote dekha atyanta Anandita huA parantu krIDA kara jaba vApasa loTA to usane usI zreSThI ke ghara parapuruSoM ko rudana karate dekha kara kisI se usakA kAraNa pUchA to usane uttara diyA ki-- he svAmI ! isa zreSThI ke ghara para putra utpanna huA thA isa se mahotsava ho rahA thA kintu janma lene ke pazcAt Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 54 : : 485 : zIghra hI usa putra ke mara jAne se usake kuTumbI rudana kara rahe haiM / yaha suna kara vikrama rAjA ko vairAgya utpanna ho gayA / usane vicAra kiyA ki-- bAlyAdapi careddharmamanityaM khalu jIvitam / phalAnAmiva pakvAnAM,zazvatpatanato bhayam // 1 // bhAvArtha:-yaha jIvana anitya hai, ataH bAlyAvasthA se hI dharma kA AcaraNa karanA cAhiye kyoMki pake hue phala ke sadRza jIva ko nirantara par3a jAne kA (mRtyu kA) bhaya banA rahatA hai| isa prakAra vicAra kara rAjAne apane putra ko rAjya para ceThA kara svayaM dIkSA grahaNa kI aura anukrama se kevalajJAna prAptakara mokSapada ko prApta kiyA / vikrama rAjA ke sadRza zubha bhAvanAoMdvArA samakita kA sevana karanA cAhiye kyoMki vaisA karane se vaisI bhAvanAoM ke hone para donoM loka meM zubha kA udaya hotA hai / ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe catuSpaJcAzattama vyAkhyAnam // 54 // Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 55 vAM samakita ke cha sthAnaka meM se prathama do sthAnaka anubhavasiddho jIvaH, pratyakSo jJAnacakSuSAm / jJAyate'nekavAJchAbhirastisthAnaM tadeva hi // 1 // bhAvArtha:--jJAnarUpI ne netravAloM ko (kevalajJAniyoM ko) pratyakSa jIva anubhavasiddha hai isI prakAra yaha jIva aneka prakAra kI vAMchanA se jAnA jAtA hai (siddha hotA hai)| yaha pahalA "astisthAna" kahalAtA hai / kaI mithyAtvI aisA mAnate haiM ki-jIva hai hI nhiiN| unakA aisA anumAna hai ki-AtmA pAMcoM indriyoM se pratyakSa rUpa se grahaNa nahIM kiyA jA sakatA isa liye AkAzapuSpa ke samAna usakA (AtmA) bhI astitva hai hI nhiiN| aise nAstikavAdI ko AcArya kA kahanA hai ki-apane jJAna se hI anubhava honevAlA AtmA siddha hai kyoMki kevalajJAnI ko to vaha pratyakSa hai aura chadmasthoM ko anumAna se siddha hotA hai / aneka prakAra kI vAMchanAoM tathA sukhaduHkhAdi kI kalpanAjAla se nizcaya ho sakatA hai ki-usa vAMchanAoM tathA kalpanAoM kA kartA AtmA hI hai / usa viSaya meM isa prakAra anumAna ho sakatA hai| sukha, duHkha aura icchA Adi kA kAraNabhUta hone se AtmA hai / jo jo vastu kArya aura Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 55 :487 : kAraNabhUta haiM ve ve vastue~ hotI haiM / jaise ghaTa kArya aura usakA kAraNa miTTI kA piMDa ve jaise honevAlI vastue haiM isI prakAra yaha AtmA kAraNa aura sukha duHkhAdika usake kArya haiM, isa se AtmA kI siddhi hotI hai| jinakI aisI samyam buddhi ho una meM samyaktva kA prathama sthAnaka samajhanA cAhiye / isa prakAra jisane jIva kA astitva mAnA use prathama "astisthAna" kahate haiM / aba jIva kA dusarA nityatvasthAna kahA jAtA haiM-- dravyasyApekSayA nityo, hi vyayotpAdavarjitaH / paryAyApekSayA'nityaH, sadbhAvena ca zAzvataH // 1 // bhAvArthaH-dravya kI apekSA se nAza aura utpatti rahita AtmA nitya hai, paryAya kI apekSA se anitya hai, aura sadbhAvadvArA vaha AtmA zAzvata hai / - yaha AtmA dravya naya kI apekSA se vinAza aura utpatti rahita hai arthAt AtmA kadApi na to utpanna hI hotA hai na usakA vinAza hI hotA hai| yahAM para yadi kIsI ko zaMkA utpanna ho ki-itanA kahane mAtra se to AcAryane AtmA kA nityapana ekAnta rUpa se aMgIkAra kiyA hai to isake nirAkaraNa ke liye uttarArdha meM kahate haiM ki-paryAya naya kI apekSA se AtmA anitya hai aura sattArUpa se zAzvata hai kyoMki pUrva kiye hue tathA karAye hue kA isako smaraNa Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 488 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : - hotA hai vaha isa prakAra ki maiMne pUrva bhava meM jo arihaMta kA biMba banAyA huA vaha hI yaha biMba hai / isa prakAra isa janma meM yaha biMba dekhane se usakA smaraNa ho jAtA hai aura jAti smaraNa jJAna ho jAtA hai| jIva ke paryAya badalate rahane se dUsare bhava meM gamana karanerUpa vaha anitya jAna par3atA hai arthAt AtmA nitya hai aura usake paryAya anitya haiM aisA samajhanA cAhiye | apitu dravya kadApi paryAya rahita nahIM hotA / isa viSaya meM pUrva sUrine kahA hai kiparyAyavicyutaM dravyaM, paryAyA dravyavarjitAH / kadApi kena kiMrUpA, dRSTA mAnena kena vA // 1 // bhAvArtha:- paryAya rahita dravya ko tathA dravya rahita paryAya ko kisI bhI samaya kisI bhI rUpa meM kyA kisIne dekhA hai ? athavA kisI bhI pramANa se siddha kiyA hai ? nahIM kiyA kyoMki binA paryAya ke dravya aura vinA dravya ke paryAya hotA hI nahIM hai / apitu sadbhAva arthAt sattA ke Azraya se AtmA zAzvata hai arthAt AdyaMta rahita kevala sthira svabhAvapana se dhruva hai / isa prakAra nizcala kiye hue manavAle ko samakita kA dUsarA sthAnaka hai aisA samajhanA / isa prasaMga para indrabhUti kA prabaMdha prasiddha hai / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 55 : : 489 : indrabhUti (gautama) kA prabandha magadhadeza ke gobara nAmaka grAma meM vasubhRti nAmaka brAhmaNa rahatA thA jisake pRthvI nAmaka patnI aura indrabhUti nAmaka putra thA / vaha apanI buddhi se vyAkaraNa, nyAya, kAvya, alaMkAra, veda, purANa aura upaniSad Adi sarva zAstro meM vidvAna ho gayA thA parantu usako veda ke artha vicArate hue jIva ke astitva meM saMzaya ho gayA thA lekina vaha svayaM sarvajJa hone kA DhoMga karatA thA, ataH kisI ko pUcha kara isa zaMkA kA nivAraNa nahIM kara sakatA thA | eka bAra vaha indrabhUti zrImahAvIrasvAmI ke samavasaraNa meM AyA to prabhune use bulAyA aura jJAnadvArA usake mana kA saMzaya jAna kara kahA ki he indrabhUti ! tU jIva kA abhAva sthApana (siddha) karatA hai aura usa meM aisI yuktiye lagAtA hai ki-ghaTa, paTa, lakuTa Adi padArthoM ke sadRza jIva pratyakSa nahIM dikhAtA, ataH kharagoza ke siMga ke sadRza vaha hai hI nahIM / isa prakAra pratyakSa pramANa se AtmA kA nahIM 'honA siddha hotA hai apitu anumAna pramANa se bhI AtmA siddha nahIM ho sakatA hai kyoMki anumAna pramANa bhI pratyakSa-pUrvaka hI pravRtta hotA hai / prathama rasoI Adi meM dhuMA dekha - kara agni kI siddhi pratyakSa pramANa se kI thI isa se isake pazcAt jahAM dhuMA ho vahAM agni hogI isa vyApti kA jJAna Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : hotA hai aura isake pazcAt kisI parvatAdi meM dhuMA dikhAI dene para usa meM agni siddha karane kA anumAna kiyA jAtA hai / usI prakAra yahAM AtmA kI siddhi ke liye AtmArUpa liMga ke sAtha usake kisI bhI liMga (cihna) kI pratyakSa pramANa se siddhi nahIM hotI ki jisa cihna ko dekha kara vyApti kA jJAna ho sake aura usake pazcAt anumAna kiyA jA sake apitu Agama se bhI AtmA kI siddhi nahIM ho sakatI kyoMki sarva mata ke Agama paraspara viruddha haiM / eka zAstra maiM yaha bhI kahA hai ki -- : 490 : etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya, yadvadantyabahuzrutAH // 1 // bhAvArtha:- kisI nAstikane retI meM apane hAtha se varu ke paira sadRza rekhAyeM banA kara phira saba logoM ko yaha varu ke paira ke cihna hai aise kahate suna kara apanI patnI ko kahA ki - he priyA ! yaha duniyAM jitanI indriyoM se grAhma hai utanI hai, usa se adhika nahIM / dekhiye ye abahuzruta merI banAI huI rekhAoM ko varu ke paira kahate haiM usI prakAra inhoM ne zAstroM meM hI saba kapolakalpita hI likhA hai arthAt aneka prakAra ke tyAganiyamAdika batAnevAle zAstra kevala mugdha janoM ko bhrama meM DAlane ke liye hI banAye gaye haiM / brAhmaNane eka aura zloka kahA ki- " Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 55 : piba khAda ca cArulocane! yadatItaM varagAtri tanna te / na hi bhIru gataM nivartate, samudayamAtramidaM kalevaram // 2 // bhAvArtha:-he sundara netravAlI ! tU icchAnusAra khAna pAna kara / (arthAt usakA phira se milanA kaThIna hai) kyoMki he bhIru (DaranevAle strI)! gayA huA vApasa nahIM AtA aura yaha zarIra to mAtra paMcabhUtoM kA samudAya hai arthAt zarIra kA nAza hone para sarva kA nAza ho jAtA hai| paraloka Adi saba asatya hai, ataH khAyA, pIyA aura bhoga kiyA vaha hai saccA hai (isa prakAra nAstika logoM kI mAnyatA hai)| isI prakAra veda meM bhI kahA hai ki-"na hi vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti, azarIraM vA saMtaM priyApriye na spRshtH|" zarIravAle jIva ko priya thA apriya kA nAza (abhAva) nahIM hai / zarIravAle jIva ko priya yA apriya sparza nahIM karate (yahAM priya arthAt sukha athavA puNya aura apriya arthAt duHkha athavA pApa samajhanA caahiye)| . apitu kapila ke matavAloM kA kahanA hai ki-"asti Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 492 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : purussH| akartA nirguNo bhoktA cidrapaH ityAdi" puruSaAtmA hai vaha AtmA akartA hai (kartA nahIM), nirguNa hai (satvAdika guNavAle nahIM) parantu bhoktA aura caitanyasvarUpa hai Adi / __isa prakAra zAstra bhI paraspara viruddha bAta kahanevAle hone se AtmA siddha nahIM hotA hai| isI prakAra ina tInoM bhavanoM meM aisA koI bhI padArtha nahIM ki-jisa padArtha ke sadRza jIva ko batalA kara upamAna pramANa se bhI AtmA kI siddhi kI jA sake, ataH sarva pramANoM se atIta AtmA (jIva) kA nahIM honA hI siddha hotA hai / he indrabhUti ! isa prakAra jo terI dhAraNA hai vaha ayukta hai / he AyuSman ! tUne AtmA kA indriyoMdvArA agrAhya hone se nahIM honA kahA hai parantu jaise maiMne tere mana ke saMzaya ko jAnA hai usI prakAra meM pratyakSarUpa se sarvatra jIva ko dekhatA huuN| kevala maiM hI dekhatA hU~ aisA nahIM parantu tU bhI "ahaM" (hU~) aisA zabda bola kara batalA rahA hai ki-tere deha meM bhI AtmA sthita hai / phira bhI jo tU usakA abhAva batalAtA hai usase "merI mAtA vaMdhyA hai" isa vAkya ke sadRza tere khuda ke vAkyoM meM hI doSa AtA hai / apitu smaraNa, kahIM bhI jAne kI icchA, kisI bhI kArya ke karane kI icchA, saMzaya Adi jJAnavizeSa, ye jIva ke hI guNa Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 55 : : 493 : haiM aura isase vaha svasaMvedana pratyakSa hai, ataH tU isako svIkAra kara / apitu anumAna pramANa se bhI AtmA kI siddhi hotI hai:-dehAdika indriyoM kA jo adhiSThAtA tathA bhoktA hai vaha jIva hI hai| gadhe kI sIMga ke sadRza jisakA bhoktA na ho vaha bhogyA bhI nhiiN| yaha zarIrAdika bhogya hai to isakA koI bhoktA bhI honA hI cAhiye / apitu he gautama / tujhe jIva ke viSaya meM saMzaya hone se tere zarIra meM jIva ke hone kA nirNaya hotA hai (kyoMki tujhe jo saMzaya hotA hai vaha kisako huA ?) jahAM jahAM saMzaya ho, vahAM vahAM vaha (saMzaya. vAlA) padArtha bhI honA cAhiye / jisa prakAra koI puruSa dUra se vRkSa kA hu~Tha aura manuSya ko dekhA huA hone se phira se jaba aisI koI cIja dekhatA hai to vaha usa meM manuSya aura vRkSa ke hu~Dha donoM ke lakSaNoM ko dekhatA hai ki-kyA yaha vRkSa kA hu~Dha hai yA puruSa ? phira anvaya vyatireka vicAra kara pakSI ke usa para baiThe hue hone se yaha vRkSa kA hu~Dha hai aisA siddha karatA hai athavA hastapAdAdika avayavoM se aura hilanecalane se puruSa hai aisA siddha karatA hai / isI prakAra AtmA aura deha ina donoM ke astitva para hI saMzaya utpanna ho sakatA hai parantu una donoM meM se kisI eka ke bhI abhAva meM saMzaya nahIM ho sakatA / isa prakAra anumAna pramANa se bhI tU jIva kA astitva svIkAra kara / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 494: zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ___isI prakAra he gautama ! sarva zAstroM (AgamoM) ke paraspara viruddha hone se kaunasA pramANa aura kaunasA apramANa ? aisA jo tujhe saMdeha hotA hai vaha bhI ayukta hai kyoMki sarva Agama AtmA ke astitva ko to mAnate haiM / zabdapramANa(vyAkaraNa)vAle zAbdika kahate haiM ki| yadvayutpattimatsArthakaM zuddhapadaM tadvastu bhavatyeva yathA tapana | vyutpattyAdirahito yat zabdaH tadvastu nAstyeva yathA DitthaDavitthAdayaH / ___ "jo vyutpattivAlA, sArthaka eka pada hI hai vaha padArtha honA hI cAhiye jaise ki-tapatIti tapana-tApa utpanna kare vaha tapana kahalAtA hai / isa vyutpatti se tapana zabda se sUrya jaisA padArtha hai yaha siddha huaa| tathA jo vyutpatti Adi rahita zabda ho vaha padArtha nahIM ho sakatA, jaise DitthaDavittha Adi / isI prakAra atatIti AtmA-bhavAMtara meM jo nirantara gati kare vaha AtmA / isa prakAra AtmA zabda kI zabdapramANa se bhI siddhi hotI hai| kahA bhI hai kiparamAnandasaMpannaM, nirvikAraM nirAmayam / dhyAnahInA na pazyanti, nijadehe vyavasthitam // 1 // bhAvArtha:--parama Ananda se yukta, nirvikAra, aura nirAmaya AtmA apane zarIra meM rahane para bhI dhyAna rahita puruSa usako nahIM dekha sakate / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 55 : : 495 : uttamA hyAtmacintAca, mohacintA ca mdhymaa| adhamA kAmacintA ca, paracintA'dhamAdhamA // 2 // bhAvArtha:-AtmA kI cintA-AtmA ke hitAhita kI ciMtavana-vicAra karanA uttama hai| moha kI cintA arthAt sAMsArika aneka kAryoM kI cintA karanA madhyama hai, kAma arthAt indriyoM ke viSayAdika kI cintA karanA adhama hai aura dUsaroM kI cintA karanA adhamAdhama hai / nalinyAM ca yathA nIraM, bhinnaM tiSThati sarvadA / ayamAtmA svabhAvena, dehe tiSThati sarvadA // 3 // bhAvArtha:--nalinI (kamalinI) se jaise jala sadaiva alaga hI rahatA hai usI prakAra yaha AtmA bhI svabhAva se hI deha se nirantara dUra hI rahatA hai / - isa prakAra he gautama ! sarva zAstrasaMmata jIva kA jo abhAva batalAte haiM ve mithyAtvavAdI hI haiM, ataH isa vizva ko tU aneka jIvoM se bharA huA jAna / apitu he gautama ! AtmA ke sadRza koI padArtha nahIM hai, ataH upamAna pramANa se AtmA siddha nahIM ho sakatA hai-aisI jo terI mAnyatA hai vaha bhI ayogya hai kyoMki dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ye tInoM padArtha eka jIva ke pradeza jitane hI pradeza pramANavAle haiM, Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 496 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ataH inakI upamA dI jA sakatI haiM (isa viSaya kA zrIharibhadramarikRta SaDdarzanasamuccaya kI bRhadvatti meM vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai jahAM se par3hiye) / apitu he gautama! jaisA AtmA tere deha meM hai vaisA hI dUsare ke deha meM bhI hai kyoMki harSa, zoka, saMtApa, sukha, duHkha Adi vijJAna kA upayoga sarva deho meM jAna par3atA hai| apitu AtmA kuMthu sadRza hokara bar3e hAthI ke sadRza bhI ho jAtA hai / indra hokara tiryaMca bhI ho jAtA hai, ataH jisa kI zakti kA vicAra bhI nahIM kiyA jAya aisA aciMtya, zaktimAna, vibhU (samartha), kartA, bhoktA, jJAtA aura karma se bhinnAbhinna rUpavAlA hai| apitu vijJAnaghana Adi vedavAkyoM ke padoM kA jo tU artha karatA hai vaha mI ayogya hai| terA kahanA hai ki"vijJAnaghana etebhyo bhUtebhyaH samutthAya (utpadya) tatastAnyeva (mahAbhUtAnyeva) anuvinazyati tadA vijJAnaghana AtmA nazyati / ata eva na pretyasaMjJAsti, prAgeva sarvanAzaM naSTatvAt / " atyanta vijJAnayukta yaha AtmA ina paMca mahAbhUtoM se utpanna hokara phira inhIM mahAbhatoM meM nAza ho jAtA hai arthAt gAr3ha vijJAnarUpa AtmA kA nAza ho jAtA hai, ataH parabhava meM jAtA hai aisI usakI saMjJA nahIM rahatI kyoMki pUrva bhava meM hI usakA sarvathA nAza huA hai / " isa prakAra jo tU artha karatA hai vaha ayukta Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 55 : . : 497 : haiN| hamAre kahanenusAra dekha ki virodha nahIM AyagA / vijJAna arthAt jJAna aura darzana kA upayoga / usa se dhana (nibir3agAr3ha) aisA jIva isa jJeyabhAvanA pariNAma ko prApta hue mahAbhUta (ghaTAdika) se utpanna hokara arthAt ghaTAdika ke jJAnarUpa upayogadvArA utpanna hokara, usI upayoga meM Aye hue ghaTAdika kA nAza hone se kAlakrama se (eka kAla meM eka vastu kA upayoga aura dUsare kAla meM dUsarI vastu kA, isa prakAra) dUsarI vastu kA upayoga hone para prathama vastu kA upayoga nAza ho jAtA hai parantu AtmA kA sarvathA nAza nahIM hotA kyoMki yaha eka hI AtmA tIna svabhAvavAlA hai / vaha isa prakAra hai-pUrva vastu ke upayoga kA nAza hone se vinAzI, dUsarI vastu ke jJAna kA upayoga hone se utpanna svabhAvavAlA aura anAdikAla se pravRtta hue sAmAnya vijJAna kI saMtati se avinA dhruva svabhAvI AtmA hai / isI prakAra anya sarva vastuoM ko bhI tIna svabhAvavAlI jAnanA caahiye| aba na pretyasaMjJAsti arthAt dUsarI vastu ke upayoga ke samaya pUrva vastu kA jJAna arthAt saMjJA nahIM hotI kyoMki abhI dUsarI vastu kA upayoga ho rahA hai usakI saMjJA hai / he gautama! ina yuktiyoM se tU "jIva" kA honA svIkAra kara / isa prakAra tInoM jagata ke svarUpa ko jAnanevAle bhagavAnane sarva jIvoM ko pratibodha karane ke upAya kI nipuNatA Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 498 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : se gautama kA saMzaya dUra kiyA, ataH pacAsa varSa kI AyuvAle usa gautamane gRhastha dharma kA tyAga kara pAMcaso ziSyoM sahita bhagavAna ke pAsa dIkSA grahaNa kii| phira bhagavAnane use prathama gaNadhara ke pada para sthApita kiyaa| sAta hAtha U~ce dehavAle, aneka labdhiyoM se yukta, zuddha cAritra ke pAlana karane se manaHparyAyajJAna ko prApta hue, kSayopazama samakita se yukta, yAvajjIva cha? tapa karanevAle, viSaya aura kaSAyoM ko jaya karanerUpa guNoM ko pAnevAle indrabhUti (gautama) gaNadharane tIsa varSa taka zrImahAvIraprabhu kI sevA kI / ___ eka bAra zrImahAvIrasvAmIne apane nirvANa kA samaya samIpa AyA jAna kara gautama para apane rAga kA nAza karane ke liye usako (gautama gaNadhara ko) devazarmA nAmaka brAhmaNa ko pratibodha karane ke liye bhejaa| usake jAne bAda prabhune solaha pahara taka eka dhArA se dezanA dii| dezanA kI samApti para bhagavAnane avinAzI mokSapada prApta kiyaa| gautama gaNadhara devazarmA ko pratibodha kara vApasa jinezvara ke pAsa Arahe the| mArga meM prabhu ke mokSakalyANa ke liye Aye hue devatAoM ke muha se bhagavAna kA nirvANa jAna vajra ke prahAra se AghAta pAye sadRza mahAduHkhI citta se vicAra karane lage ki-aho ! kRpAsAgara prabhune yaha kyA kiyA ? ki-aise samaya para mujhe dUra bheja diyA ? kyA mujhe apane sAtha le Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 55 : : 499 : jAte to mokSapatha saMkar3A ho jAtA ? he tInoM jagata ke sUrya sadRza prabhu ! aba mere praznoM kA uttara kauna degA? Adi vicAra kara vaha bAraMbAra " mahAvIra mahAvIra" isa zabda kA uccasvara se jApa karane lgaa| aisA karane se usake kaMTha evaM tAlu sUkha gaye, ataH bAda meM "vIra" aura anta meM akelA "vI" zabda kA hI uccAra hone se eka "vI" zabda kA hI uccAra hone lgaa| usa samaya svayaM dvAdazAMgI ke jAnanevAle hone se eka "vI" zabda hI se sarva zAstroM ke artha ko prakaTa karane kI zakti ko dhAraNa karanevAle zrIgautama gaNadhara kA "vI" zabda se zuru honevAle anekoM uttama uttama zabdoM kA smaraNa ho AyA / ve isa prakAra haiMhe vItarAga ! he vibuddha ! he viSayatyAgI! he vijJAnI ! he vikArajIta ! he vidveSI (dveSa rahita) ! he viziSTa zreSThI ! he vizvapati ! he vimohI (moha rahita) ! Adi zabdoM ke yAda Ane para una meM se prathama "vItarAga" zabda ke artha kA vicAra karate hue unake sarva moha-rAga kA anta ho gayA aura tatkAla hI unako kevalajJAna utpanna ho gyaa| devatAoMne kevalI kI mahimA kii| svarNakamala Adi kI racanA kI / phira una para baiTha kara aneka bhavya jIvoM ko pratibodha kara bAraha varSa taka kevalI avasthA meM vicaraNa kara anta meM sAdhanaMta sukha (mokSa) ko prApta kiyA / . . Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 500 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : nirmala kevalajJAnadvArA uttama aise prathama gaNadhara gautamasvAmI jinhone jinezvara se jIva kA nizcaya kara pratibodha prApta kiyA, una gaNanAtha kI maiM manohara stuti karatA huuN| ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe paJcapaJcAzattamaM vyAkhyAnam // 55 // vyAkhyAna 56 vAM samakita kA tIsarA tathA cothA sthAnaka zubhAzubhAni karmANi, jIvaH karoti hetubhiH / tenAtmA kartRko jJeyaH, kAraNaiH kuMbhakRdyathA // 1 // bhAvArtha:-jaise kumhAra miTTI, cakra aura Dora Adi kAraNoM se ghar3e kA kartA hai usI prakAra jIva bhI kaSAyAdika baMdha ke hetuoMdvArA zubha aura azubha karma karatA hai| yaha jIva kartA hai ise samakita kA tIsarA sthAnaka samajhanA cAhiye / atha cothA bhoktA sthAnaka batalAyA jAtA haisvayaM kRtAni karmANi, svayamevAnubhUyate / karmaNAmakRtAnAM ca, nAsti bhogaH kadApi hi // 2 // bhAvArtha:-svayaM (AtmadvArA-jIvadvArA) kiye hue karmoM (karmoM kA phala) ko to khuda hI bhogatA hai kyoMki Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 56 : : 501 : nahIM kiye hue karmoM kA bhoga (anubhava) kadApi nahIM hotaa| yaha jIva moktA hai ise samakita kA cothA sthAnaka samajhanA cAhiye / isa prasaMga para agnibhUti gaNadhara kA nimnalikhita dRSTAnta prasiddha hai agnibhUti kA dRSTAnta magadhadeza ke gobara grAma meM vasubhUti brAhmaNa kI pRthvI nAmaka strI se dUsarA agnibhUti nAmaka putra utpanna huA thaa| vaha bhI somabhaTTa ke ghara para yajJa karAne ke liye pAMcaso ziSyoM sahita gayA thaa| usa samaya usase pahile usakA jyeSTha bhrAtA indrabhUti jinezvara ke pAsa gayA thA jisane parAjita ho prabhu pAsa dIkSA grahaNa kii| yaha bAta jaba agnibhRtine sunA to usane vicAra kiyA ki-merA bhAI indrabhUti tInoM bhava meM durjaya hai, usako kisIne indrajAla ke bala se (kapaTa se) bharasA diyA jAna par3atA hai aura jagadguru mere bhAI kA citta bhramita kara denA mAluma hotA hai, ataH aba maiM svayaM jAkara usako yukti se parAjaya karatA huuN| are ! mere bhAI kI yaha saba se bar3I bhUla hai ki-vaha sarvajJoM meM sUrya samAna mujhako yahAM chor3a kara calA gayA aura indrajAlIne bhI yaha kaisA akArya kiyA ki-apanI zakti ko binA jAne hI siMha ko AliMgana kiyA / parantu aba mujhe usake pAsa zIghratayA jAnA cAhiye / isa prakAra vANI kA ADaM. Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 502 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bara karate hue agnibhUti apane pAMcaso ziSyoM ko sAtha le kara jinezvara ke pAsa gayA / usa samaya jinezvarane usako " he gautama! agnibhUti Ao" isa prakAra usake nAma gotra kathanapUrvaka bulAyA / yaha suna kara agnibhUtine vicAra kiyA ki - " maiM jagata meM prasiddha hU~ phira mujhe kona nahIM jAnatA ! parantu yaha yadi mere mana kA saMzaya jAna kara usakA nivAraNa kara de to mujhe avazya vismaya ho / " vaha isa prakAra vicAra kara hI rahA thA ki bhagavanane kahA " he agnibhUti gautama ! tujhe yaha saMzaya hai ki karma hai yA nahIM ?, parantu terA yaha saMzaya nirmUla haiN| tU veda ke padoM kA artha barAbara nahIM jAnatA isase tujhe yaha saMzaya ho gayA hai / ve veda ke pada isa prakAra haiM " puruSa evedaM sarvaM yadbhUtaM yaca bhAvyam / utAmRtatvasyezAno yadannenAtirohati / yadejati yannejati yadUre yadanti ke yadantarastha sarvasyAsya bAhyata ityAdi " isakA artha tU aisA karatA hai ki - " puruSa arthAt AtmA / isakA artha nizcaya hai aura yaha karma kI vyAvRtti (niSedha) ke liye hai / yaha sarva pratyakSa dikhAI denevAlA cetana tathA acetana, jo ho gayA hai aura honevAlA hai (mukti tathA saMsAra ) unakA artha samuccaya hai amRtatvasya arthAt mRtyu dharma rahita aise mokSa kA izAnaprabhu hai / jo koI AhArAdika se vRddhi ko prApta karate haiM, pazu Adi jo koI calate haiM, parvata Adi jo nahIM calate, 1 I Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 56 : 503 : meru Adi jo dUra haiM aura jo samIya hai ve saba AtmA hI hai / jo ina cetana aura acetana sarva ke madhya meM tathA sarva ke bAhara hai vaha sarva puruSa (AtmA) hI hai|" isa prakAra artha kara jo tU karma ko abhAva karatA hai vaha ayukta hai kyoMki kaI veda vAkya vidhivAda karate haiM, kaI arthavAda karate haiM tathA kaI anuvAda karanevAle hote haiN| una meM "agnihotraM juhuyAt svargakAmaH-svarga kI icchAvAle ko agnihotra karanA cAhiye Adi vAkya vidhivAda karanevAle haiM / arthavAda ke vAkya stutyarthaka aura niMdArthaka aise do prakAra ke hote haiN| una meM "puruSa eva" Adi vAkya AtmA ke stutyarthaka haiM aura "jIvahiMsA ke kAraNa hone se yajJa karma na karanA" ye niMdArthaka vAkya hai tathA "dvAdaza mAsA saMvatsaro'gniruSNo'gnirhimasya bhaiSajaM"-bAraha mahine kA varSa hai, agni uSNa hai, agni hima kI auSadhi hai, Adi vAkya anuvAdavAle haiM, kyoMki ye vAkya lokaprasiddha artha ko hI batalAnevAle haiN| aba "puruSa eva" Adi stutyarthaka vAkya jAti Adi ke mada ke tyAga karAne ke liye haiM aura advaitavAda ke pratipAdaka hai arthAt jahAM dekho vahAM AtmA hI hai, ataH isakA yaha tAtparya hai ki-mada kA tyAga karanA cAhiye / ___ apitu he gautama ! AtmapanadvArA sarikhe aise sarva AtmA kA jo yaha deva, manuSya, tiyaca, nArakI, rAjA aura Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # zrI upadezaprAsAda bhASAntara : raMkapanarUpa vicitrapana pratyakSa hai vaha nirhetuka nahIM hai, usakA kAraNa honA hI cAhiye / binA kAraNa yadi aisI vicitratA ho to vaha sadaiva ekasI hI honI cAhiye yA nahIM honI cAhiye, parantu aisA nahIM hai / yaha to badalatI hI rahatI haiM, ataH yaha avazya mAnanA par3egA ki yaha sarva vicitratA karma se hI hotI hai / kahA hai ki : 504 : nityaM sattvamasattvaM vA, hetoranyAnapekSaNAt / anya hetu kI apekSA na ho to nitya satya athavA asatyapana honA cAhiye kintu aisA nahIM hotA hai, ataH isa vicitratA kA hetu hI karma hai / paurANika bhI karma kA pratipAdana karate hue kahate haiM kiyathA yathApUrvakRtasya karmaNaH, phalaM nidhAnasya ivAvatiSThate / tathA tathA tatpratipAdanodyatA, pradIpahasteva matiH pravartate // 1 // bhAvArtha:-- jaise jaise nidhAna ke samAna pUrvArjita karmoM kA phala prApta hotA jAtA hai taise una karmoM kA pratipAdana karane ko taiyAra huI mati mAno hAtha meM dIpaka lekara AtI hai aisI pravRtta hotA hai| apitu Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 56 : yattatpurAkRtaM karma, na smarantIha mAnavAH / tadidaM pAMDavajyeSTa !, daivamityabhidhIyate // 2 // bhAvArtha:-he yudhiSThira ! jina pUrva kiye hue karmoM ko manuSya isa bhava meM nahIM saMbhAra sakate (manuSyoM ke smaraNa meM nahIM Ate), ve karma "deva" kahalAte haiN| . apitu he agnibhUti / aisA samajha ki ve karma mRrtimAna haiM kyoMki karma ko amUrta mAnane se AkAzAdika kI taraha unase AtmA ko anugraha, upaghAta kA, sukhaduHkha kA saMbhava hotA hai| apitu yaha bhI samajha ki-ina karmoM ke sAtha AtmA kA anAdikAla se sambandha hai kyoMki yadi ina kA sambandha sAdi mAnA jAya to yukta jIvoM ko bhI karmoM kA sambandha honA caahiye| sAdi sambandha mAnane se saMsArI jIva pahele karma rahita thA, aura phira amuka kAla meM karma sahita huA, to mukta jIva bhI karma sahita hue phira unako bhI amuka samaya meM karma kA sambandha honA cAhiye aura aisA hone se mukta jIva amukta hogeM, ataH aisA mAnanA iSTa nahIM hai isaliye pravAhadvArA jIva karma kA sambandha anAdi hai aisA samajha / yahAM para yadi kisI ko zaMkA ho ki-"jaba jIva karma kA sambandha anAdi hai to phira unakA viyoga kyoM kara ho sakatA hai ? kyoMki jo anAdi hotA hai vaha ananta Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 506 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhI hotA hai| jaise kAla anAdi hai vaise hI ananta bhI hai|" isa zaMkA kA yaha uttara hai ki-aise svarNa aura pASANa kA sambandha anAdi hai to bhI usa prakAra kI sAmagrI ke yoga se agni meM rakha kara dhamane se svarNa aura pASANa alaga alaga ho jAte haiM, isI prakAra jIva bhI dhyAnarUpI agni ke yoga se anAdi sambandhavAle kama se alaga ho jAtA hai aisA siddha hotA hai| apitu he AyuSmAn ! yadi karma na ho to dharma, adharma, dAna, adAna, zIla, azIla, tapa, atapa, sukha, duHkha, svarga, naraka Adi sarva vyartha ho jAyeM, ataH tU terA pakSa chor3a kara karma kA honA svIkAra kara / yahAM para yadi kisI ko zaMkA ho ki-jagata Adi sarva vastuoM kA kartA eka Izvara hI hai to phira vaMdhyA ke putra ke. sadRza adRSTa karma kI kalpanA kyoM kare ? aisI zaMkA taddana asatya hai kyoMki yadi jagata kA kartA Izvara hai to vaha mUrtimAna hai yA amUrtimAna ? yadi mUrtimAna hai to vaha kuMbhakAra Adi kI taraha dikhAI kyoM nahIM detI aura amUrta hote huye hI yadi saMsAra kA sRjana karatA hai to zarIrAdika ke abhAva meM usa meM jagata ke sRjana karane kA sAmarthya kaise ho sakatA hai ? ataH zubhAzubha karma kA kartA jIva hI hai aura bhoktA bhI jIva hI hai| isa bAre meM Agama meM bhI kahA Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 56 : : 507 : hai ki-"jIve NaM bhaMte kiM attakaDe dukhkhe parakar3e dukhkhe ubhayakaDe dukhkhe? goyamA! attakar3e no parakar3e tadubhayakar3e / " he bhagavAn ! kyA jIva apane kiye hue duHkhoM ko bhogatA hai yA dUsaroM ke kiye hue yA khuda ke ' tathA dUsaroM donoM ke kiye hue duHkhoM kA anubhava karatA hai ? he gautama ! jIva apane khuda ke kiye hue duHkhoM ko hI bhogatA hai parantu dusaroM ke kiye hue yA donoM ke kiye hue duHkhoM ko nahIM mogatA hai|" ataH jIva apane kiye hue karmoM ko svayaM hI bhogatA hai / apitu he agnibhUti ! tere mana kA saMzaya jaise maiMne jAna liyA hai vaise hI maiM jJAnAvaraNAdika AThe karmoM ko pratyakSa dekhatA hU~, ataH tU karma ko svIkAra kara / jIva, karma Adi koI bhI vastu mujha se adRza nahIM hai isI prakAra veda meM bhI "puNyaM puNyena karmaNA, pApaM pApena karmaNA" zubha karma se puNya aura azubha karma se pApa hotA hai isa prakAra kahA gayA hai, ataH Agama (veda) se bhI karma kI siddhi hotI hai isaliye tU isako svIkAra kara / " isa prakAra bhagavAna ke upadeza se pratibodha pAyA huA agnibhUti apanA garva chor3a kara vicAra karane lagA ki"aho ! maiM bar3abhAgI hU~ ki-jisase mujhe vizva ke pUjya, gAr3ha ajJAna ke haraNa karane meM sUrya samAna tathA ananta guNoM se Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 508 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : yukta guru prApta hue haiN|" aisA vicAra kara Ananda se pAMca so ziSyoM sahita chiyAlIsa varSa kI Ayu meM usane (agni bhUtine) prabhu ke pAsa dIkSA grahaNa kii| phira dasa varSa taka * chamasthapana se vihAra kara kevalajJAna prApta kiyA aura solaha varSa taka kevalI paryAya ko bhoga kara siddhapada ko prApta kiyaa| (yahAM karma siddhi para kaI yuktiye haiM jo vistAra kI apekSAvAle zrIjinabhadragaNi kSamAzramaNadvArA kI huI mahAbhASya kI bar3I vRtti meM pddh'eN)| zrIjinezvara ke vAkya se karma viSayaka saMdeha kA chedana kara dUsare gaNadhara agnibhUtine cAritra grahaNa kara prasAdika jIvoM ke liye dayAmaya Agama kI prarUpaNA kara muktipada ko prApta kiyA / . ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe SaTpaJcAzattamaM vyAkhyAnam // 56 // Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 57 vAM samakita kA pAMcavAM tathA chaTThA sthAnaka abhAve bandhahetUnAM, ghAtikarmakSayodbhave / kevale sati mokSaHsyAccheSAnAM karmaNAM kSaye // 1 // surAsuranarendrANAM, yatsukhaM bhuvanatraye / tatsyAdanantabhAgo'pi, na mokSasukhasaMpadAm // 2 // anantasukhasaMpUrNa, nirvANapadamakSayam / nAdhanantaM pravAheNa, bhASitaM vizvavettRbhiH // 3 // bhAvArthaH-karma ke baMdha hetuoM kA abhAva hone aura ghAtikarma ke kSaya hone se kevalajJAna hone pazcAt zeSa aghAti karma ke kSaya hone para mokSapada prApta hotA hai| tInoM jagata ke sura, asura aura narendroM ko jo sukha hai, una saba sukhoM ko ekatrita kiyA jAya to ve mokSasukha kI sampadA kA anantavAM bhAga bhI nahIM haiM / vizva ke sarva bhAva ko jAnanepAle jinezvaroMne nirvANa (mokSa) pada ko ananta sukha se ananta kahA hai / yaha "nirvANa hai" isa nAma kA pAMcavA' sthAnaka samajhanA cAhiye / aba chaDe mokSopAya (mokSa kA upAya) nAmaka chaDe sthAnaka kA varNana kiyA jAtA hai / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 510 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : jJAnAdayastrayaH zAstre, mokSopAyAH prakAzitAH / iti samyaktvaratnasya, SaTrasthAnAni vicintayet // bhAvArtha:-zAstroM meM jJAna, darzana aura cAritra ye tIna mokSaprApti ke upAya batalAye gaye haiM / isa prakAra samakitarUpI ratna ke cha sthAnoM kA cintavana karanA cAhiye / isa sambandha kI puSTi meM prabhAsa gaNadhara kA dRSTAnta diyA jAtA hai| prabhAsagaNadhara kA prabandha rAjagRha nagara meM bala nAmaka brAhmaNa rahatA thaa| jisa. ko atibhadrA nAmaka strI aura prabhAsa nAmaka putra thaa| usake veda, sAMkhya, mImAMsA, nyAya, yogAcAra Adi zAstroM meM nipuNa hone se ahaMkAra ke mada se vaha sampUrNa jagata meM apane atirikta anya saboM ko mUrkha samajhatA thA / ___ campApurI meM soma vipra ke yahAM jaba yajJa hone lagA to usa meM indrabhUti Adi vidvAna gaye hue the| vahAM prabhAsa bhI gayA / usa samaya indrabhUti Adi jo jo vipra zrImahAvIrasvAmI ke pAsa gaye unhoMne siMha ko dekha kara mRga ke sadRza apane ahaMkAra kA tyAga kara prabhu ke caraNarUpa mAnasa sarovara meM haMsa bana kara rahanA svIkAra kiyaa| yaha sUcana logoM ke muha se suna kara prabhAsa vicAra karane lagA ki-"sacamuca sAkSAt Izvara hI aisA rUpa dhAraNa kara apane dhAma se Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 57 : : 511 : hama ko pavitra karane ke liye yahAM padhAre hoM aisA jAna par3atA hai, anyathA unakI itanI zakti nahIM ho sakatI, ataH maiM svayaM hI unake pAsa jAkara unakI vidvattA, dehakAMti aura caturAI Adi kyoM na dekha AuM ? vahAM jAne se mujhe to donoM prakAra se lAbha hai / prathama to merI jJAti ke bar3e bar3e paMDita vahAM gaye hue hai, isaliye mujhe paMkti bheda na rakhA vahAM jAnA yogya hai aura dUsarA kadAca kisI bhI prakAra kI yukti se ghuNAkSara nyAyadvArA merI vijaya hojAya to mujhe sarva dvijoM meM zreSTha pada milegAM / " isa prakAra vicAra kara vaha prabhAsa zrIjinezvara ke pAsa pahuMcA / usako dekha kara prabhune kahA ki-"he AyuSyamAn prabhAsa ! terI aisI dhAraNA hai ki mokSa hai bhI yA nahIM ? tujhe aisA saMzaya paraspara viruddha veda vAkyoM ke hone se huA hai / veda meM kahA hai ki-"jarAmayaM vA etatsarvaM yadagnihotraM / tathAsaiSa guhA duravagAhA / tathA-dve brahmaNI paramaparaM ca, tatra paraM satyajJAnamanantaraM brhmeti"| ina padoM kA yaha artha karatA hai ki-agnihotra yAvaJjIva karanA cAhiye / yaha agnihotra kI kriyA prANIvadha ke hetubhUta hone se yaha zabala arthAt pApavyApArarUpa hai jisase yaha svarga phala hI desakatI hai parantu mokSaphala kadApi nahIM aura isa pada meM jo isake yAvajIva karane kA kahA gayA hai isase dUsarA aisA koI samaya zeSa nahIM rahatA ki-jisa meM mokSa ke hetubhUta dUsarI Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 512 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kriyA kI jA sake, ataH sAdhana ke abhAva meM sAdhya (mokSa) kA bhI abhAva hai aisA siddha hotA hai| dUsare vAkya meM yaha guhA (mokSarUpI guhA) saMsAra kI AsaktivAle jIvoM ke liye duravagAhA (duHkha se praveza karAnevAlI) hai tathA brahma do haiM / para aura apara / una meM parabrahma satya (mokSa) aura apara brahma jJAna hai / isa prakAra veda padoM kA artha kara tU aisA vicAra karatA hai ki-prathama ke veda vAkya se mokSa kA nahIM honA siddha hotA hai aura dUsare padoM se mokSa kA honA siddha hotA hai| isa prakAra artha karane se tujhe saMzaya ho gayA hai ki-ina vAkyoM meM se kina vAkyoM ko pramANa ginanA? parantu he prabhAsa ! ina veda padoM kA artha maiM batalAtA hU~ usa prakAra karanA cAhiye / agnihotra yAvajjIva karanA caahiye| ina meM jo "vA" zabda kahA gayA hai isase yaha samajhanA ki-mumukSu puruSoM ko mokSa ke sAdhanabhUta kriyAnuSThAna karanA cAhiye / yaha yogya artha hai tathA he saumya ! tU jo aisA bhI mAnatA hai ki-jaise dIpaka bujha jAtA hai vaise hI jIva kA bhI nirvANa ho jAtA hai / isa viSaya meM kaI saugate kahate haiM ki dIpo yathA nirvRtimabhyupaiti, naivAvanIM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAMcidvidizaM na kAMcit , snehakSayAtkevalameti zAntim // 1 // Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 57 : : 513: jIvastathA nirvRtimabhyupaiti, naivAvanIM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAMcidvidizaM na kAMcit, klezakSayAtkevalameti zAntim // 2 // bhAvArtha:-jaba dIpaka nirvRtti pAtA hai taba vaha pRthvI para kisI jagaha nahIM jAtA, AkAza meM nahIM jAtA, kisI dizA meM nahIM jAtA, usI prakAra kisI videza meM bhI nahIM jAtA parantu sneha (taila) kA nAza hone se kevala zAMti ko hI pAtA hai isI prakAra jaba nivRtti pAtA hai taba vaha pRthvI para kahIM nahIM jAtA, kisI dizA meM nahIM jAtA, na videza meM hI jAtA hai parantu kleza kA (karma athavA saMsAra kA) kSaya hone se kevala zAnti ko hI pAtA hai| __ aisA mAnanA asatya hai kyoMki jainazAsana meM kahA hai kikevalasacciddarzanarUpAH, sarvArtiduHkhaparimuktAH / modante muktirgatA jIvAH, kssiinnaantraarignnaaH|||| bhAvArtha:--jina ke abhyantara zatrusamUha kSINa ho gaye haiM aise jIva mukti ko prApta karane para sarva Arti aura duHkha se mukta hokara kevala sat-cit(jJAna)-darzanarUpa meM hI harSa pAte haiN| Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 514 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : dIpaka kA udAharaNa jo sarvathA nAzarUpa se mAnA hai vaha yogya nhiiN| isakA yaha kAraNa hai ki-dIpaka kI agni kA sarvathA nAza nahIM hotA parantu vaha agni anya pariNAma pAtI hai / jaise dUdha kA pariNAma dahIM Adi hotA hai uma prakAra athavA anya pariNAma pAkara cUrNarUpa hue ghaTa kA jaise sarvathA nAza nahIM hotA usI prakAra dIpaka kI agni kA bhI sarvathA nAza nahIM hotaa| yahAM para yadi kisI ko yaha zaMkA ho ki-yadi dIpaka kI agni kA sarvathA nAza na ho to usa agni ke bujhAne para sAkSAt kyoM nahIM dikhAI detI ? isakA yaha uttara hai ki-dIpaka ke bujhAna para zIghra hI vaha agni aMdhakAra ke pudgalarUpa pariNAma ko pAtI hai, ataH vaha dikhAI nahIM detI kyoMki vaha ati sUkSmatara pariNAma ko prApta kara letI hai| jaise ghaTa kA ati sUkSma cUrNa hokara pRthvI ke sAtha milajAne para bilakula dikhAI nahIM detA usa prakAra athavA jaise AkAza meM dikhAI denevAle zyAma bAdala anya pariNAma pAkara ati sUkSmatara ho jAne se dikhAI nahIM dete usI prakAra dIpaka kI agni bhI anya pariNAma pAne se dikhAI nahIM detI kyoMki pud gala ke pariNAma ati vicitra hai / jaise yadi svarNa ke choTe choTe katare kiye jAya to ve cakSu se dekheM jAsakate haiM parantu yadi usako zuddha karane ke liye agni meM DAle jAya aura usa svarNa kA rasa hokara dula jAne se bhasma meM mila jAya Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 57 : to vaha cakSu se dikhAI nahIM desakatA parantu sparza se svarNa kA honA jAnA jAsakatA hai, usakA bhI yadi atyanta bArIka cUrNa kara sUkSma raja ke sAtha milA diyA jAya to vaha kimata rahita vyartha-sA ho jAtA hai parantu vAstava meM to usa meM svarNa maujuda hI hai, nAza nahIM hotA kyoMki phira yadi usakA viparIta prayoga kiyA jAya to vApasa vaha jaise ko taisA svarNa bana sakatA hai Adi aneka prakAra kI vicitratA pudgaloM meM rahI huI hai jisako apanI buddhi se jAnA jAsakatA hai| dIpaka ke pudgala bhI prathama cakSu se grAhya the, usake bujhAne para ve zIghra hI aMdhakAramaya ho gaye / phira bhI ghrANendriya (nAsikA)dvArA grahaNa ho sakate haiN| jaise dUsare pariNAma ko pAyA huA dIpaka nirvANa zabda se pukArA jAtA hai usI prakAra jIva bhI karma rahita hokara akelA, mUrti rahita, sampUrNa jIva svarUpa kI prAptirUpa avyAbAdha pariNAma ko pAne se nirvANa-nivRtti pA gayA aisA kahA jAtA hai / ___ yahAM para yadi kisI ko zaMkA ho ki-zabdAdika viSayoM kA upabhoga na hone tathA zarIra aura indriyoM ke na hone se mokSa meM bhI sukha kA abhAva hI honA cAhiye / usakA yaha uttara hai ki-mukti pAye hue jIvoM ko vacana se bhI agocara ati utkRSTa akRtrima svAbhAvika sukha hai (yaha anumAna pramANa meM pratijJA-sAdhane lAyaka vAkya hai) prakarSa jJAna ke Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 516 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara / hone se janma, jarA, vyAdhi, maraNa, arati, cintA aura utkRSTatA Adi niAzeSa (samagra) bAdhA se rahita hai, ata: (yaha hetu hai) isa prakAra ke utkRSTa muni ke sadRza (yaha udAharaNa hai ) aba sAMsArika sukha kI duHkharUpa se ghaTanA karate haiM-isa saMsAra meM puSpamAlA, candana, strIsaMbhoga Adi se utpanna hue sukha tathA cakravartI Adi kI padavI kA puNyaphala kA sukha nizcaya se dekhA jAya to duHkha hI hai / (pratijJA) vaha sukha pariNAma meM vinAzI hone se tathA usI prakAra vaha sukha karma ke udaya se utpanna huA hone se (hetu) jaise khujAlavAle prANI ko khujAlane kA sukha tathA rogI manuSya ko apathya AhAra kA sukha pariNAma meM duHkharUpa hai (udAharaNa) sAMsArika sukha duHkharUpa hI hai / kahA hai kinagnaH preta ivAviSTaH, kvaNantImupaguhya tAm / gADhAyAsitasarvAMgaH, kaH sudhI ramate kila // 1 // ___ bhAvArthaH-nagna ho kara preta se satAI huI sadRza kAmAviSTa ho kara sItkAra zabda karatI huI strI kA AliMgana kara sarva aMgoM ko atyaMta prayAsa karatA puruSa usake sAtha jo krIr3A karatA hai vaha krIr3A kauna buddhimAn karane ko taiyAra hogA ? kyoMki usa meM kyA sukha hai ? arthAt kucha nahIM / mAtra mohAdhInapana se duHkha kA anubhava karatA huA bhI use sukha hI samajhatA hai| apitu kahA hai ki Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 57 : bhuktAH zriyaH sakalakAmadudhAstataH kiM ? / saMprINitAH praNayinaH svadhanaistataH kim ? / dattaM padaM zirasi vidviSatAM tataH kiM ? kalpaM sthitaM tanubhRtAM tanubhistataH kim ? // 2 // bhAvArtha:-sakala manoratha ke pUrNa karanevAlI lakSmI kA kabhI upayoga kiyA to kyA ? apane dhanadvArA premI janoM ko prasanna kiyA to kyA ? zatru ke mastaka para paira rakkhA to kyA ? aura isI hI dehadvArA kadAca pralayakAla paryanta rahA (jIvita rahA) to kyA ? kyoMki pariNAma meM to ina saba kA niSphala aura avinAzI honA nizcaya hI hai| itthaM na kiMcidapi sAdhanasAdhyajAtaM, svapnendrajAlasadRzaM paramArthazUnyam / atyantanirvRtikaraM yadapetabAdhaM, tadbrahma vAJchata janA yadi cetanAsti // 3 // bhAvArtha:-isa prakAra paramArtha rahita aura indrajAla ke sadRza sukha bhoga kara yadi kisI bhI sAdhana se sAdhya kI siddhi nahIM huI to yaha saba vyartha hai, ataH he bhavya jIvoM ! yadi tumhAre meM cetanA (buddhi) ho to atyanta nivRtti karanAra aura bAdhA rahita brahma (mokSa) kI vAMchA kro| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 518 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : isa liye saMsAra ke sarva sukha taccataH duHkharUpa hI hai / mahAbhASya meM bhI isa viSaya meM kahA hai ki visayasuhaM dukaM ciya, durakapaDiyArao tigacchaM / taM suhamuvayArAo, na ya uvayAro viNA tattha // 1 // bhAvArtha : - mAtra duHkha ke pratikArarUpa hI hone se viSaya sukha duHkharUpa hI haiM / kor3ha, antargala, Adi vyAdhiyeM jaise kvAthapAna, chedana, DaMbhana Adi cikitsA karane se miTatI hai arthAta duHkharUpa pratikAra se miTatI hai usI prakAra viSaya sukha bhI mAtra kSudhA, tRSA, kAmavikArAdi duHkhoM ke pratikArarUpa hone se ye duHkha hI hai tisapara bhI loka meM ve sukha ke nAma se hI pukAre jAte haiM, parantu aisA upacAra pAramArthika sukha binA kisI bhI sthAna para ghaTita nahIM hotA / jaise kisI puruSa ko siMha Adi nAma se pukArA jAya to lokarUDhIdvArA vaha usa nAma se jarura jAnA jAsakatA haiM parantu isase usa siMha kA zabda sunane para logoM ko bhayAdika utpanna nahIM hotA isI prakAra viSaya sukha bhI vAstavika sukha paidA karanevAle nahIM haiM, mAtra unakA nAma hI sukha hai, sukha zabda se ve jAne jAte haiM / pAramArthika sukha to eka mokSa hI meM - Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 57 : : 519 : hai, usa sukha ko koI upamA nahIM dI jAsakatI ( nirupama hai) tathA vaha sukha pratikAra rahita satya hI hai / apitu he prabhAsa ! veda meM bhI saMsAra aura mokSa kA svarUpa batalAyA gayA hai / vaha isa prakAra hai " na ha vai sazarIrasya priyApriyayora pahatirasti ! azarIraM vA vasaMtaM priyApriye na spRzyata iti " na yaha avyaya niSedha ke liye hai / ha aura vai ye donoM bhI avyaya haiM isakA artha isa prakAra hotA hai / zarIra ke sAtha rahe vaha sa zarIrI jIva / usa (jIva ) ko priya apriya arthAt duHkha sukha kI apahati arthAt usakA vinAza nahIM (arthAta zarIra ke sAtha rahA huA jIva sukha duHkha prApta karatA hai) aura zarIra rahita arthAt mukti kI avasthA meM rahe hue ko (lokAgra meM rahe hue ko) ve priya tathA apriya ( sukha duHkha ) sparza nahIM karate / ( mokSa meM priyApriya nahIM arthAt vahAM AtmA svasvarUpa meM hI rahatI hai)| yahAM yadi koI prazna kare ki vaha mokSa sukha kaise prApta ho ? to isakA yaha uttara hai ki- jJAna, darzana aura cAritra binA anya kisI se bhI usa kI prApti nahIM ho sakatI / isa viSaya meM darzana saptatikA meM kahA hai kisammattanANacaraNa - saMpanno mokkhasAhaNovAo / tA iha jutto jattA, sasattio nAyatattANaM // 1 // , Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 520 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhAvArtha:- samyaktva, jJAna aura saMyama ko saMpUrNatayA prApta karanA hI mokSa sAdhana kA upAya hai / yaha upAya isa nara bhava meM hI sAdhya hai kyoMki tatra ke jJAtA puruSa svazaktidvArA isako yahAM hI prApta karate haiM / ye dharmazIlA munayaH pradhAnAste duHkhahInA niyame bhavanti / saMprApya zIghraM paramArthatattvaM, vrajanti mokSaM vidamekameva // 1 // bhAvArtha:- jo dharmazIla ( dharma ke pratipAlana karanevAle) pradhAna muni hote haiM ve hI nizcaya duHkha rahita hote haiM, ve zIghratA hI paramArtha tatva ko prApta kara eka cidrUpa mokSa ko prApta karate haiM / ityAdi bhagavAna ke muMha se yukta vacana suna kara prasanna hue prabhAsane apanA saMzaya dUra hone se apane tInaso ziSyoM sahita bhagavAna ke pAsa dIkSA grahaNa kii| usane solaha varSa ke gRhasthaparyAya kA tyAga kara sarvavirati aMgIkAra kI / phira ATha varSa taka chadmastha paryAya pAla kara AvaraNa rahita avyAbAdha kevalajJAna prApta kiyA / kevalI avasthA meM solaha varSa vicaraNa kara aneka bhavya jIvoM ko pratibodha kara jisa sukha ke liye udyoga kiyA thA vaha mokSa sukha prApta kiyA / ( isI prakAra saMkSepa se sarva gaNadharoM kA varNana samajhanA ) Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 57 : : 521 : parinivvuA gaNaharA, jIvaMte NAyae nvjnnaao| iMdabhUti suhammo e, rAyagihe nivvue vIre // 1 // bhAvArtha:--no gaNadharoM ne mahAvIrasvAmI kI hayAtI meM nivRtti pada prApta kiyA aura indrabhUti tathA sudharmAsvAmI ne rAjagRha nagarI meM vIrabhagavAna ke nirvANa bAda mokSapada prApta kiyA (isa prakAra Avazyaka niyukti meM kahA hai)| mAsaM pAuvagayA satve vi ya sabaladdhisaMpannA / vajarisahasaMghayaNA samacauraMsAya saMThANA // 2 // bhAvArtha:--sarva gaNadhara sarva labdhi se yukta, vajraRSabha. nArAca saMghayaNavAle, samacaturastra saMsthAnavAle, aura anta meM eka mAsa kA pAdapopagama anazana kara mokSe sukha ko prApta karanevAle hue| bAlyAvasthA (solaha varSa kI vaya) meM hI cAritra grahaNa kara prabhu ke pahale hI nivRtti sukha pAnevAle munizreSTha prabhAsa -gaNadhara hamAre prabhUta (atyanta) udaya ke liye ho / ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe saptapaJcAzattama vyAkhyAnam // 57 // ||smyktv ke saDasaTha meda kA vivaraNa saMpUrNa // Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 58 vAM samakita ke kaI anya prakAra samyaktvaM caikadhA jIve, tattvazraddhAnato bhavet / nizcayavyavahArAbhyAM, darzanaM dvividhaM matam // 1 // bhAvArtha:--tattva zraddhAnarUpa jIva ke liye eka prakAra kA samakita aura nizcaya tathA vyavahAradvArA samakita do prakAra kA mAnA gayA hai / pichale vyAkhyAnoM meM batAye hue samakita ke 67 bhedoM meM se 61 bheda vyavahAra samakita ke antargata Ate hai aura antima cha bheda nizcaya samakita ke antargata Ate haiM / samakita pAMca prakAra kA haiAdAvaupazAmikaM ca, sAsvAdanamathAparam / kSAyopazamikaM vedyaM, kSAyikaM ceti paJcadhA // 1 // bhAvArtha:--prathama aupazamika, dUsarA sAsvAdana, tIsarA kSAyopazamika, cothA vedya (vedaka) aura pAMcavA zAyika / isa prakAra pAMca taraha kA samakita hai / 1 aupazamika samakita-jisakI karmagraMthI bhedI huI hai (graMthIbheda kiyA huA hai) aise zarIra (manuSya) ko samya Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 58 : : 523 : ktva kA prathama lAbha hote samaya prathama aMtarmuhUrta meM hotA hai| athavA upazama zreNI para car3he hue upazAMtamohI ko moha ke upazama se utpanna huA vaha bhI aupazamika samakita kahalAtA hai / vaha bhI aMtarmuhUrta meM hI rahatA hai| 2 samakita ke prApta hone para tatkAla anaMtAnubaMdhI kaSAya ke udaya se samakita kA vamana karate usa samakita ke rasa kA lezamAtra AsvAda prApta hotA hai / yaha dUsarA sAsvAdana nAmaka samakita kahalAtA hai / yaha samakita jaghanya se eka samaya taka aura utkRSTa se cha AvalikA taka rahatA hai| 3 mithyAtva mohanIya ke udaya meM kaI kA kSaya aura kaI kA upazama karane se jo samyaktva guNa prApta ho, vaha kSAyopazamika samakita kahalAtA hai / 4 kSapakazreNI para car3he hue dehI ko anaMtAnubaMdhI cAra kaSAya kA kSaya hone para mithyAtva mohanI aura mizramohanI kA ThIka taraha se paripUrNa kSaya hone para samyaktva mohanI ke antima aMza ko bhogate samaya kSAyika samakita ke sanmukha honevAlA vedaka samakita hotA hai / 5 samakita mohanI, mizramohanI aura mithyAtva mohanI tathA anaMtAnubaMdhI cAra kraayH| ina sAta prakRti kA kSaya Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ::524 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : hone se jIva ko tavazraddhA hotI hai vaha pAMcavA kSAyika samakita hai| . ___ yaha samakita guNa se tIna prakAra kA bhI hai-rocaka, dIpaka aura kAraka / ina meM se siddhAnta ke viSaya meM kahe hue taccoM upara hetu tathA udAharaNa binA jo dRr3ha AsthA ho, vaha rocaka samakita kahalAtA hai / isa samakita para nimnastha kRSNa ardhacakrI kA prabandha prasiddha hai kRSNa vAsudeva kA prabandha dvArakA nagarI meM eka bAra varSARtu meM zrIneminAtha bhagavaMta samavasaryA / unako vandanA kara zrIkRSNane pUchA kihe svAmI ! muni varSARtu meM vihAra kyoM nahIM karate ? prabhune uttara diyA ki-he kRSNa ! varSARtu meM pRthvI anekoM jIvoM se vyApta hotI hai, ataH usa samaya vihAra karane se una jIvoM kA rakSaNa nahIM ho sakatA isa liye muni vihAra nahIM karate haiM / yaha suna kara kRSNa ne bhI cAra mAsa taka aMtaHpura meM rahane kA nizcaya kiyA kyoMki rAjasabhA meM jAne se anekoM sabhAsadoM ko AnA par3e jisase ghor3AgAr3i Adi ke AnejAne se anekoM jIvoM kA mardana ho| usa nagarI meM eka vIraka nAmaka sAlavI rahatA thA jo kRSNa kA bhakta thA / usako kRSNa kA darzana kara bhojana karane kA niyama thA / ataH jaba kRSNa cAra mahine taka, Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 58 : : 525 : aMtaHpura meM rahe to unake darzana nahIM hone se vaha vIraka sadaiva vahAM A rAjadvAra kI puSpAdika se pUjA kara calA jAtA, parantu bhojana nahIM karatA, vastra nahIM badalatA, hajAmata nahIM banavAtA aura nakha bhI nahIM kaTAtA thA / aisA usane cAra mahine taka kiyA / varSAkAla ke vyatIta ho jAne para jaba kRSNa aMtaHpura ke bAhara Aye to vIrakane A kara namana kiyA | usako dekha kara rAjAne pUchA ki he vIraka! tU aisA kuza kyoM dikhAI detA hai ? yaha suna kara pratIhAra ne kahA ki - he svAmI ! Apa ke darzana aba taka nahIM hone se bhojana Adi nahIM kiyA, isase yaha itanA durbala ho gayA hai / yaha suna kara kRSNa usa para tuSTamAna hue aura unhoMne vIraka ko jahAM ve ho vahAM Ane kI chUTa dI / phira ve neminAtha ko vaMdanA karane ko gaye, vahAM bhagavAna ke muMha se dharmopadeza suna kara kRSNane kahA ki - he prabhu ! bhAgavatI dIkSA yA anya vrata grahaNa karane meM to maiM samartha nahIM hU~ tisa para bhI maiM itanA niyama karatA hU~ ki jo koI dIkSA lene ko taiyAra hogA usakA maiM mahotsava karUMgA / isa prakAra abhigraha lekara kRSNa vAsudeva apane ghara ko gaye / eka bAra vivAha ke yogya vaya ko pahuMcI huI usakI kanyAyeM kRSNa ko praNAma karane AI to vAsudevane putriyoM se pUchA ki - he putriyoM ! tuma rAniyeM honA cAhatI ho yA Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 526 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : dAsI bananA ? tumhAre mana kA jo manoratha ho batalAo / isa para una kanyAoMne uttara diyA ki-he pitA ! Apa ke prasAda se hama rAniyeM bananA cAhatI haiN| yaha suna kara kRSNane kahA ki-he putriyoM ! yadi tumhArI yaha hI icchA ho to zrIneminAtha ke pAsa jAkara dIkSA grahaNa karo / yaha suna kara una saba kanyAoMne prabhu ke pAsa jAkara cAritra grahaNa kiyA / eka bAra eka rAnIne apanI putrI ko sikhAyA ki-jaba tU tere pitA ke pAsa praNAma karane ko jAya taba yadi vaha tujhe rAnI yA dAsI hone ke liye pUche to tU javAba denA ki-maiM dAsI honA cAhatI huuN| bAda meM jaba vaha kanyA praNAma karane gaI to kRSNane usa putrI ko pUchA to usane apane mAtA ke sikhAye anusAra uttara diyA / yaha suna kara kRSNane vicAra kiyA ki-isa putrI kI taraha anya putrIyeM bhI saMsAra meM par3egI, ataH yadi maiM isako sacamuca dAsI hI banA, to phira dUsarI putriye saMsAra meM nahIM pdd'egii| aisA vicAra kara usane aikAnta meM vIraka sAlavI se pUchA ki-he vIraka ! yadi tUne pahale kisI bhI samaya koI adbhuta kArya kiyA ho to btlaa| vIrakane uttara diyA ki-he svAmI ! maine koI aisA adbhuta kArya to nahIM kiyA parantu eka bAra maiM zarIra cintA karane ko gayA thA to vahAM maiMne eka baira ke vRkSa ke saba se U~ce sire para baiThe hue eka sarpa ko eka hI patthara se mAra kara pRthvI para girA diyA thaa| tathA varSARtu meM Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 58 : : 527 : gAr3I ke pahiye ke cIle meM mare hue pAnI ko maiMne apane bAMye paira se roka diyA thA aura paira ke vApasa haTA lene para usakA pravAha nadI ke sadRza calane lagA thA tathA eka bAra pAnI ke vartana meM makkhiye guMjAra kara rahI thI unako maiMne usa vartana ke muMha para hAtha rakha roka dI thii| isa prakAra kRSNa kucha haMsI ur3Ate sabhA meM gaye / vahAM sarva sabhAsado ke samakSa unhoMne kahA ki-he sabhAsado ! vIraka sAlavI kA parAkrama ati adbhuta haiM tathA usakA kula bhI U~cA hai / suno-- yena raktasphaTo nAgo, nivasan badarIvane / pAtitaH kSitau zastreNa, kSatriyaHsaiSa vaimahAn // 1 // yena cakrakRtA gaMgA, vahantI kaluSodakam / dhAritA vAmapAdena, kSatriyaH saiSa vai mahAn // 2 // yena ghoSavatI senA, vasantI kalazIpure / dhAritA vAmahastena, kSatriyaH saiSa vai mahAn // 3 // bhAvArtha:-badrikA vana meM rahanevAle raktaphaNavAle nAga ko jisane zastradvArA mAra kara pRthvI para girA diyA vaha yaha vIraka mahAkSatriya hai| apitu jisane cakra se banAI huI gaMgA nadI ko jo ki-melA pAnI bahA rahI thI, bAyeM paira se roka diyA vaha yaha vIraka mahAkSatriya hai, tathA kalazI Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 528 : __ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : pura meM (kalazA meM) rahanevAlI aura ghoSa (zabda) karatI huI senA ko jisane eka bAMye hAtha se hI ruMdha diyA vaha yaha vIraka sacamuca mahAkSatriya hai| isa liye yaha merI ketumaMjarI nAmaka putrI ke liye yogya vara hai| aisA kaha kara kRSNane usa vIraka ke sAtha usakI icchA nahIM hone para bhI ketumaMjarI kA vivAha kara diyA / vIrakane bhI kRSNa ke bhaya se usake sAtha vivAha kara usako apane ghera lejA usakI dAsa ke samAna sevA karane lgaa| kaI dina vyatIta ho jAne para eka dina kRSNane vIraka se pUchA ki-merI putrI terI AjJA kA pAlana karatI hai yA nahIM ? vIrakane uttara diyA ki-he rAjA ! maiM hI Apa kI putrI ke AjJAnusAra calatA huuN| yaha suna kara kRSNane kRtrima krodha kara usako bahuta dhikkArA, ataH usa vIrakane ghara jAkara usane kahA ki-he strI ! tU kyoM baiThI huI hai ? kher3a taiyAra kara, ghara meM se kacarA bahAra nikAla, pAnI bhara kara lA aura jaldI rasoI taiyAra kara / isa prakAra kabhI bhI nahIM sune hue zabda suna kara usane kahA ki-he svAmI ! maiM ina meM se koI bhI kAma nahIM jaantii| yaha suna kara vIrakane rasse se usako khUba pITA jisase vaha rotI rotI usake pitA ke pAsa gaI aura usase sArI bAta nivedana kI / isa para usane uttara diyA ki-tUne dAsIpana mAMgA thA, ataH maiMne tujhe dAsIpana diyA hai| usane uttara diyA ki-he pitA ! aba maiM usake ghara nahIM jAuMgI parantu Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 58 : :: 529 : Apa ke prasAda se rAnI bnuuNgii| isa para kRSNa ne vIraka sAlavI se AjJA lekara usako pravrajyA grahaNa karAI / isa prakAra kRSNane kaI jIvoM ko dIkSA dilAI parantu svayaM apratyAkhyAnI kaSAya ke udaya se vratAdi grahaNa na kara ske| eka bAra zrIneminAtha jinezvara raivatakagiri para samavasarye to kRSNa apane parivAra sahita prabhu ko vaMdanA karane ko gyaa| vahAM aDhAraha hajAra sAdhuoM ko usane dvAdazAvarta vaMdana dvArA vaMdanA kI / anya rAjA to thaka jAne se thor3e thor3e sAdhuoM ko vaMdanA kara Thahara gaye parantu vIraka sAlavIne kRSNa ke sAtha sAtha anta taka sarva muniyoM ko dravya vandanA kI / anta meM vaMdanA ke parizrama ke kAraNa kRSNa ke gAtra pasine se Ardra ho gaye / sarva muniyoM ko vandanA kara kRSNane prabhu ke pAsa jAkara kahA ki-he bhagavaMta ! tIna so sATha yuddha karate hue bhI mujhe itanA zrama nahIM huaa| isa para bhagavAnane kahA ki-he kRSNa ! tumako Aja bahuta lAbha huA hai / tumane Aja sAta karma prakRti kA nAza kara kSAyika samakita upArjana kiyA haiM tathA AnevAlI covIsI meM pahale se ginate hue bArahavA aura anta se ginate teraveM amama nAmaka tIrthaMkara hone kA karma upArjana kiyA hai tathA sAtavI naraka kA jo AyuSya bAMdhA thA vaha tIsarI naraka kA ho gayA hai / yaha suna kara kRSNane kahA ki-he bhagavaMta ! phira Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 530 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : se sarvamuniyoM ko vandanA kara tIna naraka kA AyuSya bhI tor3a DAlUM / jinezvarane uttara diyA ki - he kRSNa ! usa samaya jo tumhArA taddana niHspRha bhAva thA vaha aba jAtA rahA hai, ataH phira vandanA karane se vaha lAbha nahIM milasakatA parantu jagata ke sarva uttama padArtha tujhe prApta hai isa liye aba unase adhika kyA cAhatA hai ? apitu tIsare naraka kA AyuSya to nidAna ( niyANu) kara bAMdhe hue vAsudevapana ke sAtha hI hai isaliye usakA abhAva to ho hI nahIM sakatA / kahA bhI hai ki - " aniyANakaDA rAmA" Adi baladeva niyANu kiye binA hote haiM aura vAsudeva to niyANuM karane se hI hote haiN| ve kama se kama tIsarA naraka meM to avazya jAte hI haiM, ataH terA tIsare naraka kA AyuSya chUTanA asaMbhava hai / aisA prabhu ke muMha se suna kara prabhu ke vacanoM ko satya mAna kRSNa apane ghara calA gayA / * yahAM para yadi kisI ko zaMkA ho ki tIsare naraka kA utkRSTa AyuSya sAta sAgaropama kA batalAyA hai aura neminAtha se lagA kara AnevAlI covIzI meM bArahaveM amama jinezvara hoM taba taka to ar3atAlIsa sAgaropama kA samaya hotA hai| to phira sAta sAgaropamavAle eka bhava meM utanA samaya kaise vyatIta ho ki jisase kRSNa naraka se nikala kara tIrthakara bana sake ? isakA yaha uttara hai ki - zrI hemacandra Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 58 : 531 : sUrikRta neminAtha caritra meM zrIkRSNa ke pAMca bhava batalAye gaye haiM / tatva to kevalI hI jAnate haiN| tathA vasudevahiMDi nAmaka grantha meM aisA kahA hai ki-kRSNa tIsarA naraka se nikala kara bharatakSetra meM zatadvAra nagara kA mAMDalika rAjA ho dIkSA grahaNa kara, tIrthakaranAmakarma upArjana kara vaimAnika devatA ho vahAM se cava kara, bArahavAM amama nAmaka tIrthakara hogA / isa prakAra zrIkRSNa vAsudeva zuddha zraddhA guNa se bhava kA pAra pAyeMge / yaha rocaka guNa (samakita) zreNika rAjA Adi ko bhI tIrthakarAdi pada denevAlA prasiddha hai / pRthvI para devatA tathA manuSya jina ke guNoM kA varNana karate haiM ve kRSNa trikaraNa zuddhi se zrIjainazAsana meM bhaktivAle hue haiN| ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe'STapaJcAzattama vyAkhyAnam // 58 // Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 vAM ___ kAraka samakita tathA kAryaM gurorvAkyaM, yathA pravacanAcchrutam / tapovratAdikaM sarva, sevanAt kArako mataH // 1 // bhAvArtha:- isa prakAra pravacana (siddhAnta) se sunA ho usI prakAra guru ke vacanoM ko aMgIkAra kara tapa, vrata Adi sarva AcaraNa karanA cAhiye / aisA karanA kAraka samakita kahalAtA hai| isa sambandha meM nIce likhI kAkajaMgha aura kokAza kI kathA prasiddha hai___ kAkajaMgha aura kokAza kI kathA sopAraka nagara meM vikrama nAmaka rAjA thA / usI nagara meM somila nAmaka eka rathakAra (suthAra) rahatA thaa| vaha saba rathakAroM kA agresara (aguA) thA / usake devila nAmaka putra thA tathA usI somila kI dAsI ke brAhmaNa se utpanna huA kokAza nAmaka putra thA / vaha somila apane putra devila ko sadaiva bar3e prayAsa se apanI vidyA sikhAyA karatA thA / kahA haiM kipitRbhistADitaH putraH, ziSyazca guruzikSitaH / ghanAhataM suvarNaM ca, jAyate janamaNDanam // 1 // Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 : bhAvArtha:-mA bApa se tAr3ana kiyA huA putra, guru se zikSA pAyA huA ziSya aura ghaNa se pITA huA svarNa ye tInoM loka meM zobhA pAte haiM / somila apane putra ko atyanta parizrama kara paDhAtA thA, parantu usako kucha bhI nahIM AyA aura dAsIputra kokAza usakA dAsa hone se usake pAsa baiThA rahatA thA vaha maunapUrvaka hI sarva kalAoM ko sunane mAtra se sIkha gayA tathA guru (somila) se bhI adhika kuzala ho gayA / kucha samaya pazcAt somila rathakAra ke marane para usake sthAna para usake putra devila ke mUrkha hone se kokAza ko hI rAjAne sthApana kiyA / kahA bhI hai ki-- dAsero'pi gRhasvAmyamuccaiH kAmamavAptavAn / gRhasvAmyapi dAseramaho prAcyazubhAzubhe // 1 // bhAvArtha:--kokAza ne dAsIputra hone para bhI mahAna gRhasvAmIpana ko prApta kiyA aura devilane gRhasvAmI hote hue bhI dAsa kA AdhInapana prApta kiyA / aho ! pUrva ke zubhAzubha karma kaise vicitra haiM ? bAda meM kokAza ne guru ke muMha se dharmadezanA suna kara jainadharma aMgIkAra kiyA aura usakA dRr3ha citta se ArAdhana karane lgaa| Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 534 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : mAlavadeza meM uJjayinI nagarI meM vicAradhavala nAmaka rAjA thA jisake pAsa cAra ratna the / una meM eka sUpakAra ratna ( rasoiyA) thA jo khAnevAle kI icchAnusAra bhojana banAtA thA tathA bhojana karane ke pazcAt usI kSaNa (turanta hI), kSaNabhara pazcAt athavA eka pahara, athavA eka dina, athavA eka pakSa, athavA eka mAsa, athavA eka varSa pazcAt jaba bhUkha lagane kI icchA ho usI samaya bhUkha lageM parantu isase pahile yA pazcAt bhUkha nahIM lagatI aisI rasoI va rasavatI banAtA thA / dUsarA ratna zayyApAla thA / vaha zayyA ko aisI bichAtA ki-sonevAlA ke icchA ghar3I meM, pahara meM yA jaba jAgRta hone kI ho taba usI kSaNa vaha sonevAlA binA kisI kI preraNA ke jAgRta ho jAtA thaa| tIsarA nararatna aMgamardaka thA / vaha eka sera taila se lagA kara pAMca sera, dasa sera taka taila kA aMga meM mardana kara samAtA thA aura phira jitanA taila samAtA utanA hI vApasa nikAla letA thA parantu samAte yA nikAlate samaya zarIra meM kiMcitmAtra mI kaSTa nahIM hone detA thaa| cothA nararatna bhAMDAgArika (bhaMDArI) thA / vaha bhaMDAra isa prakAra banAtA thA ki-usameM rakkhA huA dhana usake atirikta anya koI bhI dekha yA le nahIM sakatA thA, usI prakAra usa bhaMDAra ko na to koI khoda sakatA thA na usa meM agni hI lagA sakatA thA / ina cAra ratnoM se cintita kArya karatA huA vicAradhavala rAjA Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 : atyanta sukha meM kAla nirgamana kiyA karatA thaa| eka bAra usakA citta saMsAra se vairAgya pAyA, ataH vaha dIkSA lene ko taiyAra huA parantu usake koI putra nahIM hone se vaha kisI gotrI ko apanA rAjya de dIkSA grahaNa karane kA vicAra karatA thaa| . usa samaya pATalIputra ke rAjA jitazatrune ina cAra ratnoM ko lene kI icchA se vicAradhavala kI rAjadhAnI ujjeyinI nagarI ko akasmAta ghera liyaa| usa samaya kAkatAlIya nyAya se vicAradhavala rAjAne zUla ke mahAroga se kaSTa pA samAdhidvArA mRtyu prApta kii| mahAzUla Adi vyAdhiyeM bahudhA mRtyupuruSa nATaka kI nAMdI samAna hai| kahA hai ki zUla visa ahi visUia, pANi a satthaggi saMbhamehiM ca / dehatarasaMkamaNaM, karei jIvo muhutteNa // 1 // bhAvArtha:-zUlaroga se, viSabhakSaNa se, sarpadaMza se, visUcikA se, jala meM DUbane se, zastra kI coTa se aura agni ke upadrava se tathA sasaMbhrama se jIva eka hI muhUrta mAtra meM dUsare deha ke andara saMkramaNa karatA hai arthAt mara kara dUsarA deha dhAraNa karatA hai| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 536 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vicAradhavala rAjA ke marajAne se usake maMtriyone binA nAyaka sainya ko vyartha jAna kara jitazatra rAjA ko hI bheTa ke anusAra purI sauMpadI, ataH jitazatru rAjA vaha rAjya bhI bhogane lgaa| phira usane una cAroM nararatnoM kI parIkSA kI to jaisA usane sunA thA vaisA hI una ratnoM ko paayaa| eka bAra rAjAne aMgamardaka ratna se aMgamardana karA kara phira usa meM se samagra tela vApasa nikAlate samaya aMgamardaka ko AjJA dekara apanI eka jaMghA meM pAMca karSa jitanA taila bAkI rkhaayaa| phira sabhA meM jAkara kahA ki--yadi kisI anya aMgamardaka ko abhimAna ho to usako merI jaMghA meM se bacA huA taila nikAla kara batAnA cAhiye / yaha suna kara anya aMgamardakoMne anekoM upAya kiye parantu ve eka bindu bhI nahIM nikAla sake, ataH ve lajita ho cale gye| dUsare dina aMgamardaka ratna ko rAjAne jaMghA kA taila nikAlane kI AjJA dI parantu aMgamardaka ratna dUsare dina taila na nikAla skaa| kyoMki-usakI zakti usI dina taila nikAlane kI thii| rAjA kI jaMghA meM rahA huA taila jaise kue kI chAyA kue meM hI rahatI hai usa prakAra usI jagaha sthita ho gayA usase usakI jaMghA kauaiM ke varNa sadRza zyAma varNa kI ho gaI / taba se hI usakA nAma kAkajaMgha prasiddha ho gyaa| rAjA jaise hote hai loga aise upanAma rakha dete haiM kyoMki jagata ke muMha para kapar3A nahIM bAMdha sakate apitu acche upanAma bure upa Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 : : 537 : nAmoM ke sadRza prasiddha nahIM hote / dekho mASatuSa, kuragaDUka, sAvadhAcArya, rAvaNa Adi nAma jaise prasiddha hue hai vaise acche nAma nhiiN| eka bAra kokaNa deza meM nirdhana logoM kA saMhAra (nAza) karane meM mahArAkSasa sadRza bar3A duSkAla par3A jisase dhanika loga bhI nirdhana samAna ho gaye aura rAjA bhI raMka sadRza ho gaye / kahA hai kimAnaM muzcati gauravaM pariharatyAyAti dInAtmatAm , lajjAmutsRjati zrayatyadayatAM nIcatvamAlaMbate / bhAryAbandhusutAsuteSvapakRtIrnAnAvidhAzceSTate, kiMkiMyanna karoti ninditamapi prANI kSudhApIDitaH bhAvArtha:-duSkAla meM kSudhA se pIr3A pAye hue loga mAna kA tyAga kara dete haiM, gaurava (uccapana) ko chor3a dete haiM, dInatA dhAraNa kara lete haiM, lajjA kA tyAga kara dete haiM, nirdayatA kA Azraya lete haiM, nIcapana kA avalaMbana karate haiM, bhAryA, baMdhu, putra aura putrI ke viSaya meM aneka prakAra ke apakAra karane kI ceSTA karate haiM arthAt unake duHkha kI paravAha nahIM karate / tathA kSudhApIr3ita manuSya dUsare bhI kauna -kauna se nindita kArya nahIM karate ? sarva karate haiN| aise bhayaMkara duSkAla ke samaya meM kokAza apane kuTumba Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 538 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kA nirvAha nahIM ho sakane se svadeza chor3a kuTumba sahita uJjayinI nagarI meM A pahuMcA / vahAM binA kisI kI sahAyatA ke koI rAjA se nahIM mila sakatA thA, ata: vicAra kara anta meM usa kokAzane kASTha ke kaI kapota banAye / una meM kArigIrI se aisI kiliye lagAI thI ki-ve kapota ur3a kara rAjya ke dhAnya ke koThAra meM jA jIvita kapota sadRza coMcadvArA cAvala, dAla Adi hareka prakAra kA anAja apane kASTha zarIra meM jitanA samAsake utanA bhara kara pIche kokAza ke pAsa lauTa Ate the / phira una meM se vaha anAja nikAla una se kokAza apane kuTumba kA bharaNapoSaNa kiyA karatA thA / eka bAra dhAnya ke rakSakoMne sacce kapotoM samAna anAja se bhare hue una kASTha kapotarUpa coroM ko dhAnya ke koThAra se nikalate hue dekhliyaa| isa se Azcaryacakita ho ve rakSaka una kapotoM kI khoja karane ko una ke pIche pIche gaye to una kapotoM ko kokAza ke ghara meM praveza karate dekhA / isaliye ve kokAza ko pakar3a kara gajA ke pAsa le gaye / rAjA ke pUchane para usane saba vRttAnta sacasaca kaha sunaayaa| kahA hai kisatyaM mitraiH priyaM strIbhiralIkaM madhuraM dviSA / anukUlaM ca satyaM ca, vaktavyaM svAminA saha // 1 // bhAvArtha:--mitra ke pAsa satya bolanA, strI ke pAsa Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 : : 539 : priya bolanA, zatru ke pAsa asatya bhI madhura bolanA aura rAjA ke pAsa anukUla evaM satya vacana bolanA cAhiye / usakI kalAkuzalatA dekha kara rAjAne harSita hokara usase pUchA ki-tU dUsarI kauna kauna sI kalA jAnatA hai ? kokAzane uttara diyA ki-he svAmI ! rathakAra kI maiM sarva kalA jAnatA huuN| apanI icchAnusAra gati karanevAle mora, garur3a, popaTa, haMsa Adi pakSI kASTha ke aise banA sakatA hU~ ki-jinake Upara ratha ke samAna baiTha kara pRthvI ke sadRza AkAza meM bhI kIlikAdika prayoga se AyA jAyA jAsakatA hai| yaha suna kara kautukapriya rAjAne kahA ki-mere liye eka aisA gurur3a banA ki-jisa para baiTha kara AkAza meM raha maiM sampUrNa bhUmaMDala kI zobhA dekha sakU~ / rAjA kI isa prakAra AjJA hone para kokAzane vaisA gurur3a bnaayaa| usa guruGa ko dekhane mAtra se hI rAjAne prasanna hokara kokAza kA sampUrNa kuTumba AnandapUrvaka nirvAha kara sake aisA prabandha karA diyA / ataH ve vahAM sukhapUrvaka rahane lge| kahA hai ki lavaNasamo natthi raso, viNNANasamo a baMdhavo natthi / dhammasamo natthi nihi, kohasamo keriNo nasthi // 1 // Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 540 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : . bhAvArthaH-lavaNa sadRza koI rasa nahIM, vijJAna (kalAhunnara) sadRza koI bAMdhava nahIM, dharma samAna dUsarA koI nidhi (bhaMDAra) nahIM aura krodha samAna dUsarA koI vairI nahIM hai| - eka bAra kokAza ko sAtha lekara rAjA viSNu ke sadRza apanI rAnI sahita garur3a para Arur3ha hokara AkAzamArga meM calA / anekoM dezoM kA ullaMghana kara bharucapura ke Upara AyA to rAjAne kokAza se usa nagara kA nAma pUchA / kokAzane guru ke muMha se pUrva vRttAnta sunA thA isase kahA ki-he svAmI ! isa nagara kA nAma bharUca hai| isa pura meM pahile zrImunisuvrata svAmIne sATha yojana dUra sthita pratiSThAnapura se eka rAtri meM hI Akara yajJa meM homane ke liye taiyAra kiye hue azva ko, jo unakA pUrva bhava kA mitra thA, pratibodha kara jainadharma meM dRr3ha kiyA thA / jisase vaha azva mara kara saudharma devaloka meM sAmAnika devatA huA / usane turanta hI avadhijJAnadvArA pUrva kI hakIkata jAna lI, ataH vaha yahAM AyA aura jinezvara ke samavasaraNa ke sthAna para usane jinaprAsAda banA. usa meM prabhu kA biMba padharA usake sanmukha apanI azvamUrti khar3I kI aura azvAvabodha nAmaka tIrtha kI sthApanA kI / isa prakAra bAteM karate hue aura vividha dezoM kA avalokana karate hue ve laMkA nagarI para Aye to rAjAne Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 : : 541 : kokAza se usakA nAma Adi puuchaa| kokAzane uttara diyA ki-he svAmI ! yaha laMkA nagarI hai| yahAM pahile rAvaNa nAmaka rAjA ho gayA hai / usakI samRddhi kA varNana loka meM (lokika zAstroM meM) aisA sunA jAtA hai ki-usa rAvaNane nava grahoM apane palaMga ke sAtha bAMdhe the, yamarAja ko bAMdha kara pAtAla meM DAla diyA thA, vAsudeva usake ghara kacarA bahurA nikAlatA thA, cAroM megha usake ghara para gaMdhayukta jala kI vRSTi karate the, yamarAja apane pAr3e para jala bhara kara lAtA thA, sAtoM mAtRkA deviyeM usakI AratI utAratI thI, zeSanAga usake mastaka para chatra dhAraNa karatA thA, sarasvatI usake pAsa vINA bajAtI thI, raMbhA nAmaka apsarA nRtya karatI thI, tuMbaru (deva) gaMdharva gAyana karatA thA, nArada dUtapana karatA thA tathA tAla bajAtA thA, sUrya rasoI banAtA thA, candra amRta vRSTi karatA thA, maMgala (graha) bhaiMse dUhatA thA, budha ArasI (kAca) dikhAtA thA, guru (bRhaspati) ghaMTA bajAtA thA, zukra (zukrAcArya) usakA maMtrI thA, zani usake pRSTha bhAga kA rakSaka thA, aThayAsI hajAra RSigaNa pAnI ke paraba kI rakSA karate the, viSNu usake pAsa masAla lekara khar3A rahatA thA aura brahmA usake purohita the| aisA samRddhivAlA hone para bhI parastrI kA haraNa karane se vaha rAvaNa duHkhI huA / isa prakAra bAte karate hue ve vApasa lauTa kara apane nagara ko Aye / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 542 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bAda meM pazcima dizA meM gaye / vahAM siddhAcala aura giranAra tIrtha ko dekha usakA varNana kiyA / isI prakAra uttara dizA meM gaye to kokAzane aSTApada nAmaka kailAza parvata, zAzvata siddhAyatana kA tathA jinezvara ke kalyANaka ke sthAna dikhAye / hastinApura Ane para usakA varNana kiyA ki-he svAmI ! yahAM sanatkumAra Adi pAMca cakravartI tathA pAMca pAMDava hue the / zrIRSabhadeva svAmI ke varasItapa kA pAraNA bhI yahIM huA thA / zAntinAtha Adi tIna jinezvara ke mokSa kalyANaka binA zeSa cAra cAra kalyANaka yahIM hue haiN| viSNukumArane uttaravaikriya zarIra yahIM para kiyA thA tathA kArtika zreSThIne eka hajAra ATha puruSoM sahita yahIM para dIkSA grahaNa kI thI Adi aneka zubha kArya yahAM para hue haiN| isa prakAra sadaiva naye naye tIrthoM kA mahAtmya sunA kara kokAzane rAjA ko jainadharma para rucivAlA banA diyaa| phira eka bAra kokAza rAjA ko jJAnI guru ke pAsa le gyaa| gurune dharmopadeza karate hue kahA ki-gRhasthiyoM ke liye samakita sahita pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAkta milakara bAraha vrata kahe gaye haiN| anya dharma ke niyama grahaNa karane se unake phala meM sAmAnya varSA ke samAna kadAca saMdeha rahatA hai parantu jainadharma kA phala to puSkarAvarta megha ke sadRza milatA hI hai-niSphala nahIM jaataa| Adi dharmopadeza suna kara rAjAne samakita sahita bAraha vrata grahaNa kiye| una meM se Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 : : 543 : chaDDhe digavirativrata meM eka divasa meM pratyeka dizA meM eka so yojana se adhika dUra nahIM jAne kA niyama liyaa| eka bAra rAjA yazodevI nAmaka usakI paTTarAnI sahita kASTha garur3a para baiTha kara phirane jAne ko taiyAra huA thA kiyaha hakikata jAna kara vijayA nAmaka dUsarI rAnIne sapatnI (zokya) para ke dveSa ke kAraNa apane khAnagI puruSadvArA usa garur3a kI eka mUla kilI nikalavA dI aura usake sthAna para ThIka vaisI hI naI kilI lagavA dI / isakA kisI ko pattA na calA / kahA hai kiunmattapremasaMraMbhAdArabhante yadaMganAH / tatra pratyUhamAdhAtuM, brahmApi khalu kAtaraH // 1 // bhAvArtha:-unmatta prema ke vega se striye jo kArya AraMbha karatI haiM usa kArya meM vighna DAlane meM brahmA bhI asamartha hai / phira rAjA rAnI sahita garur3a para baiThA aura kokAzane garur3a ko AkAza meM uddaayaa| bahuta dUra jAne ke bAda rAjA ko digvirati vrata kA smaraNa ho Ane se kokAza ko pUchA ki-he mitra ! hama kitane dUra Aye haiM ? kokAzane uttara diyA ki-he svAmI ! hama doso yojana dUra Aye haiN| yaha suna rAjAne khedita hokara kahA ki-he mitra ! garur3a ko Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 544 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : jaldI vApasa lauTA, vApasa lauTA kyoMki jAnane ke bAda niSiddha AcaraNa karane se to mUla vrata kA bhaMga hotA hai aura ajAne vrata kA bhaMga hone se aticAra lagatA hai jo pratikramaNAdika karanedvArA zuddha ho sakatA hai| aho ! mujha kautukapriya ko dhikkAra hai ki-jisase maine Atmahita bhI nahIM jAnA / isa prakAra jaise apanA sarvasva kho gayA ho usa prakAra rAjA zoka karane lgaa| usa samaya kokAzane garur3a ko vApasa ghumAne ke liye dUsarI kilI ko pakar3A to yaha jAna kara ki yaha kilI dUsarI hai vaha cintAtura hokara bolA ki-he deva ! durdaiva ke vaza se kisI duSTane isa kilI ko badala diyA hai aura isa kilI ke binA garur3a pIchA nahIM lauTa sakatA hai, ataH aba to thor3I dUra aura jAkara nIce utara jAyeM to adhika acchA hogA kyoMki yadi yahIM para utareMge to yaha zatru kA rAjya hone se anartha kA honA saMbhava hai / yaha suna kara rAjAne kahA ki-he mitra ! ananta bhava taka duHkha denevAle vratabhaMga karanerUpa vAkya tU kyoMkara bolatA hai ? anAbhogAdika se (ajANa se) kabhI niSiddha kA sevana huA ho to vrata ke mAlinyarUpa aticAra lagatA hai aura jAnabUjha kara jo vrata kA ullaMghana kiyA jAya to vrata kA bhaMga hI hotA hai / aticAra se khaMDita huA vrata to kacce ghar3e ke sadRza pIchA jor3A jAsakatA hai parantu anAcAra se huA vrata bhaMga to pake ghar3e ke sadRza pIchA nahIM Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 : 545 : . jur3a sakatA, ataH yahAM se eka paga bhara bhI Age na bar3ha / kahA hai kijaladhUlIdharitryAdi-rekhAvaditare nRNAm / paraM pASANarekheva, pratijJA hi mahAtmanAm // 1 // bhAvArthaH-sAmAnya janoM kI pratijJA jala, dhUla aura pRthvI Adi para kI huI rekhA ke samAna hai (turanta bhaMga honevAlI hai) parantu mahAtmAoM kI pratijJA to patthara kI rekhA ke samAna hotI hai arthAt usakA bhaMga ho hI nahIM sakatA hai| ____ apitu he kokAza ! vrata ke ullaMghana kA phala to kaTu dravya ke AsvAda kI taraha abhI prApta ho gayA hai, ataH usI hI kilI se yadi loTa sakatA ho to lauTA le; anyathA yahIM para utara par3anA yogya hai / yaha suna kara rAjA kI dRr3hatA kI bAraMbAra prazaMsA karatA huA kokAza garur3a ko vApasa lauTAne kA prayAsa karane lagA itane meM to usa garur3a ke donoM paMkha mila gaye aura vaha nIce gira par3A / parantu uttama bhAgya ke yoga se vaha garur3a eka sarovara meM girA isase kisI ko koI coTa na phuNcii| phira rAjA, rAnI aura kokAza garur3a sahita sarovara ke kinAre para Aye / usake samIpa hI . kAMcanapura nagara ko dekha kara kokAzane rAjA ko salAha Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhApAntara : diyA ki-he svAmI ! Apa sAvadhAna hokara yahIM para koI na jAna sake isa prakAra chipa rahiye / maiM grAma meM kisI rathakAra ke ghara jAkara kilI banA kara lAtA huuN| aisA kaha kara bhayarahita kokAza rAjA ke mAnetA rathakAra ke ghara gayA aura usase kilI banAne ke liye vizeSa prakAra ke ojAra mAMge / vaha rathakAra eka ratha kA pahiyA banA rahA thA jisako chor3a kara usake mAMge hue ojAra lAne ke liye vaha apane ghara ke andara gayA / vaha ojAra lekara AyA itanI dera meM to kokAzane ratha kA pahiyA usase bhI adhika sundara divya cakra (pahiyA) banA diyA ki-jo pahiyA hAtha meM se nIce rakhate hI binA dhakkA diye hue hI apane Apa cala sake / usa rathakArane aisI asAdhAraNa kalA dekha kara mana meM vicAra kiyA ki-sacamuca yaha kokAza hI hai, usake atirikta dUsarA isa pRthvI para aisI kalA jAnanevAlA kauna hai ? koI nahIM / isa prakAra nizcaya kara vaha rathakAra kisI bahAne se vahAM ke rAjA ke pAsa pahuMcA aura usase kahA ki-he rAjA! puNya ke yoga se mere ghara para akasmAt kokAza AyA huA hai / yaha suna kara rAjAne apane sevakoM ko bheja kara kokAza ko bulA kara pUchA ki-terA rAjA kahAM hai ? to buddhimAna kokAzane mRtyu ke bhaya se tathA kucha mana meM vicAra kara apane rAjA kA pattA batalA diyA, ataH kanakaprabha rAjAne sainya sahita kAkajaMgha rAjA ke pAsa jAkara usako Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 : : 547 : bAMdha viDaMbanApUrvaka kASTha ke pIMjare meM DAla diyAM / kAliMgadeza kA rAjA usake vaira ke kAraNa use khAne ko bhI kucha nahIM detA thA, ataH anekoM puruSoM ko dayA Ane se.rAjA ke bhaya se kauoM ko balidAna dene ke bahAne ve usako piMDa (balidAna) dene lge| isa prakAra kAkapiMDa se prANavRtti karatA huA aura jisane kabhI bhI svapna meM bhI nahIM dekhA thA aisA kAkajaMgha rAjA aise kaSTa ke samaya meM bhI dhairya rakha apane pUrva karma kI hI nindA karatA huA divasa nirgamana karane lagA / vaha apanI AtmA ko kahatA ki ko ittha sayA suhio, kassa va lacchI thirAi pimmAiM / ko maccuNA na gahio, ko giddho neva visaesu // 1 // bhAvArtha:-isa vizva meM nirantara sukhI kauna hai ? kisa kI lakSmI aura prema sthira rahe haiM ? mRtyune kisa ko nahIM pakar3A ? aura viSayoM meM kauna Asakta nahIM huA ? kucha dina bAda rAjA kokAza kA badha karane ko taiyAra huA to puravAsiyoM ne rAjA se kahA ki-he svAmI ! yaha akArya karanA Apako yogya nahIM hai / eka kilI ke liye sampUrNa prAsAda ko kauna tor3e ? uttama puruSa to guNa ke Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 548 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : viSaya meM pakSapAta rakha kara una meM svapara kA vibhAga nahIM karate / kahA hai ki-- sarveSAM bahumAnAhaH, kalAvAn svaparo'pi vA / viziSya ca mahezasya, mahIyo mahimAptikRt // 1 // ____ bhAvArtha:--kalAvAna apanA ho yA dUsare kA, phira bhI usakA saba ko bahumAna karanA cAhiye / dekhiye candra ke kalAvAna hone se zaMkarane usakA vicAra kara use apane bhAlasthala meM sthAna diyA hai / isa prakAra puravAsiyoM kA kahanA suna kara rAjAne kokAza kA satkAra kara usako kahA ki-he kalAkuzala ! mere liye kamala ke AkAra kA garur3a ke sadRza AkAzagAmI ghara banA, usake so paMkhar3iye lagA aura pratyeka paMkhar3I para mere putroM ke rahane yogya mandira bnaa| usake madhya meM karNikA ke sthAna para mere rahane yogya bhuvana banA / isa prakAra kA daivavimAna jaisA bhuvana bnaa| yaha suna kara jIvana kI abhilASAvAlA kokAzane apane abhiprAya ko gupta rakha kara "Apa kI AjJA kA pAlana kiyA jAyagA" aisA kaha kara apane manoratha ko siddha karane ke liye aura bAhara se rAjA kA citta prasanna karane ke liye usake kahenusAra kamalagRha banAyA, phira usane kAkajaMgha rAjA ko gupta - uttarArdha azuddha jAna paDatA hai / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 : 549 : rUpa se kahA ki-he svAmI! tuma cintA kA tyAga kara zrI jinezvara ke dhyAna meM hI tatpara raho / maiM thor3e hI dinoM meM zatru ko viDaMbanA meM DAlatA huuN| aisA kaha kara kokAzane gupta rIti se kAkajaMgha ke putra ko sainya sahita bulAyA aura usake samIpa Ane kI khabara milane para usI dina zubha muhUrta batalA kara kanakaprabha rAjA ko parivAra sahita usa kamalagRha meM baiThane ko kahA / rAjA bhI use dekha kara garva se saudharma indra ke bhuvana kA bhI tiraskAra karatA huA harSita huaa| phira saba ko usa padmagRha meM biThAkara praphulla mukha se kokAzane kahA ki-he rAjA ! tuma saba apane apane sthAna para sAvadhAna hokara baiTha jAo, maiM abhI kilI ke prayoga se isa vimAna ko AkAza meM ur3A kara tumako kautuka dikhAtA huuN| usI prakAra ve bhI kautuka dekhane ke liye apane apane sthAna para baiTha gye| phira kokAza kisI bahAne se usa kamalagRha se bAhara nikala kara bolA ki-he mUr3ha logoM ! mere svAmI kI viDambanA karane kA phala cakhoM / aisA kaha kara usane jyoMhi kilI ko phirAyA ki-turanta hI nidrA se ghUrNAyamAna hue naitra ke samAna vaha sampUrNa bhuvana kamala ke samAna banda ho gayA aura usameM sthita sarva loga bhramara kI taraha hAhArava karane lageM / yahAM kamala aura bhramara para anyokti se kahe hue zloka ghaTita ho sakate haiM / ve isa prakAra haiM Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA : 550 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : rAtrirgamiSyati bhaviSyati suprabhAtaM, bhAsvAnudeSyati hasiSyati paMkajazrIH / itthaM vicintayati kozagate dvirephe, hA hanta hanta nalinI gaja ujahAra // 1 // bhAvArtha:-koI bhramara eka kamala meM praveza kara usakA rasa cUmatA thA ki-itane meM rAta ho gaI aura kamala banda ho gayA to andara banda huA bhramara vicAra karane lagA ki-rAtri kA anta hogA aura sundara prAtaHkAla A gayA jisa meM sUrya udaya hogA aura isa kamala kI zobhA khilegI (kamala khilegA) jisase maiM mukta ho jAuMgA / isa prakAra koza meM rahA bhramara vicAra kara rahA thA ki-itane meM aisI khedakAraka bAta huI ki-koI hAthI vahAM pAnI pIne aayaa| vaha usa kamala ko tor3a kara khA gayA jisase bhramara kI dhAraNA mana kI mana hI raha gaI / usI prakAra yahAM bhI kautuka dekhane ke miSa devabhuvana jaise bhuvana meM praveza karanevAle rAjA Adi kI kautuka dekhane kI icchA mana kI mana hI meM raha gaI aura ulaTe kaSTa meM A gire| . usa samaya kokAza ke saMketAnusAra kAkajaMgha rAjA kA putra sainya sahita vahAM A pahuMcA / usane kanakaprabha rAjA ke subhaToM ko parAsta kara usake mAtApitA ko piMjare se Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 : : 551 : bahAra nikaale| phira kokAza sahita saba apane nagara kI ora lauTa gye| kAkajaMgha rAjAne usa deza ko apane vrata kI avadhi ke uparAMta hone se apane AdhIna nahIM kiyA / kAkajaMgha rAjAne rAjya kA pAlana karate hue yaha jAna. kara bhI ki-garur3a kI kilI badalane kA prapaMca usakI dUsarI rAnI kA thA, gaMbhIratA ke kAraNa prakaTa nahIM kiyaa| kahA bhI hai kiarthanAzaM manastApaM, gRhe duzcaritAni ca / vaJcanaM cApamAnaM ca, matimAnna prakAzayet // 1 // bhAvArtha:-dhana kA nAza, mana kA saMtApa, ghara kA durA. caraNa, vaMcana (kisI se ThagAye jAnA) aura apamAna inako buddhimAn puruSa kisI ke sAmane prakAzita nahIM karate / idhara kanakaprabha rAjA ko parivAra sahita kamalagRha se bahAra nikAlane ke kaI upAya kiye gaye / logoMne ekatrita ho kamalagRha ko tor3ane ke liye usa para kulhAr3I Adi kA prahAra karane lage parantu vaha kamalagRha na khula kara usake andara rahanevAle rAjA Adi saboM ko una prahAro se pIr3A hone lgii| anta meM jaba unako koI upAya na dIkha par3A to una logoMne avanti meM Akara kokAza se apane rAjA ke jIva kI bhikSA mAMgI to kokAzane usase kahA ki-yadi Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : tumhArA rAjA hamAre rAjA kI dAsa ke anusAra sevA kare to maiM use mukta karUM / yaha suna kara logoMne vaisA hI karanA svIkAra kiyaa| phira kokAzane vahAM jAkara kamalagRha kholA ki- saba bahAra nikale / kanakaprabha rAjAne kokAza kA pitA tulya satkAra kiyA / phira kokAza apane nagara lauTa AyA / : 552 : eka bAra kAkajaMgha rAjA aura kokAza guru ke pAsa gaye / vahAM unhoMne dharmadezanA suna kara apanA pUrva bhava pUchA / gurune kiyA ki - he rAjA ! pahale tUM gajapura kA rAjA thA aura yaha kokAza usI grAma meM brAhmaNa jAti kA jainadharmI sUtradhAra thA / isake kahane se tUne isase aneka jainaprAsAda banavAye | eka bAra usI grAma meM dUsare grAma se eka jaina sUtradhAra AyA / vaha bhI apanI kalA meM kuzala thA / usakI kalA para irSA Ane se tere pahile sUtradhArane tere ko use nIca jAti Adi honA kaha kara usakI nindA kii| kahA hai kikalAvAn dhanavAn vidvAn, kriyAvAn dhanamAnavAn / nRpastapasvI dAtA ca, svatulyaM sahate na hi // 1 // bhAvArtha:- kalAvAna, dhanavAna, vidvAna, kriyAvAna, dhana ke abhimAnavAlA, rAjA, tapasvI aura dAtAra yeM apane barAbarIvAle ko sahana nahIM kara sakate - dekha nahIM sakate / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 59 : : 553 : apane sUtradhAra ke kahane se tUne bhI usa navAgantuka sUtradhAra ko cha ghar3I taka kArAgRha meM rakkhA parantu phira vaha kArya aghaTita pratita hone se use mukta kara diyA / usa pApa kI binA AlocanA kriye hI tuma donoM mara kara saudharma devaloka meM devatA hue| vahAM se cava kara isa bhava meM bhI tuma rAjA aura rathakAra hue ho / kokAzane jAtimada kiyA thA isase vaha isa bhava meM dAsIputra huA aura usa paradezI sUtradhAra ko cha ghar3I taka kArAgRha meM rakkhA thA isase tuma donoM isa bhava meM cha mAsa taka kArAgRha meM rahane ke anusAra hI pratibaMdha meM rahe / __ isa prakAra jJAnI ke vacana suna kara kAkajaMgha rAjAne apane putra ko rAjya sauMpa kokAza sahita dIkSA grahaNa kI aura anukrama se kevalajJAna prApta kara ve donoM mokSa sidhAre / jagataprasiddha kAkajaMgha rAjA kokAza kI buddhi se dharma meM dRr3hatA rakha, kAraka samakita dhAraNa kara, atIMdriya jJAna prApta kara mokSa meM gaye / ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe ekonaSaSTitama vyAkhyAnam // 59 // . Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 60 vAM dIpaka samakita mithyAdRSTirabhavyo vA, svayaM dharmakathAdibhiH / pareSAM bodhayatyevaM, dIpakaM darzanaM bhavet // 1 // bhAvArtha:--mithyAdRSTi ke abhavya svayaM dharmakathAdi kara dUsaroM ko bodhita kare ve mithyAdRSTi dIpaka samakita kahalAte haiM / yahAM isa prakAra jAnanA ki-anAdi sAta bhAMge prathama guNasthAnaka meM vartatA koI mithyAdRSTi jIva kisI bhI puNya ke yoga se zrAvakakula meM utpanna ho / vahAM kulAcAra ke kAraNa guru Adi sAmagrI ko pAkara bar3A hojAne kI icchA se athavA matsara, ahaMkAra yA haTha Adi ke kAraNa jinabiMba, jinacaitya Adi zrAvaka ke yogya uttama kArya kiye parantu vaha devAdika ke satya svarUpa ko nahIM jAnatA tathA granthIbheda bhI nahIM kiyA, ataH samyagbhAva binA hI vaha sukRtya karatA hai / isa prakAra prAgI anantIvAra vaise sukRtya karatA hai, parantu usase vizeSa lAbha nahIM hotaa| kahA hai kipAeNaNaMta deula-paDimAo, karAviAo jiivenn| asamaMjasavittAe, na hu suddho daMsaNalavo vi // 1 // Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 60 : : 555 : bhAvArtha:-jIvane prAyaH anaMtIvAra caityo tathA pratimAye banAI haiM parantu unako asamaMjasa vRtti se (mithyAdRSTi se) karAI huI hone se zuddha darzana (samakita) kA eka leza bhI prApta nahIM huA (yaha gAthA darzanaratnAkara kI hai)| apitu anAdiananta bhAge guNasthAnaka meM vartatA koI abhavya jIva anekoM bAra gurvAdika sAmagrI ke pAne para bhI kadApi kisI bhI bhava meM sAsvAdana svabhAva (dUsarA guNasthAnaka ko) nahIM pA sakatA / isI viSaya para tInoM bhuvana ke zaraNabhRta zrItIrthaMkara mahArAjane kahA hai kikAle supattadANaM, sammavisuddhaM bohilAbhaM ca / aMte samAhimaraNaM, abhavvajIvA na pAvaMti // 1 // iMdattaM cakkIttaM, paMcuttarasuravimANavAsaM ca / logaMtiyadevattaM, abhavajIvA na pAvaMti // 2 // - uttaranarapaMcuttara, ___tAyatIsA ya puvadhara iMdA / / x uttama nara arthAt lokottara puruSa ko zalAkA puruSa kahatA hai, unakI saMkhyA 75 kI kisa prakAra ginI isakA pattA nahIM calatA / 63 zalAkA puruSa uparAnta 11 rudra gine to 74 hote hai aura no nArada gine to 83 hote haiN| kAlasittarI meM isa prakAra gine gaye haiN| Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : kevalidikkhiya sAsANa, jakkhaNi jakkhA ya no'bhavvA // 3 // bhAvArtha:-samaya para supAtradAna, samyakprakAra se vizuddha bodhilAbha tathA anta meM (mRtyusamaya) samAdhimaraNa itane abhavya prANI nahIM pAsakate / indrapana, cakravartIpana, pAMca anuttara vimAna kA vAsa, lokAMtika devapana, ye bhI abhavya prANI nahIM pAsakate / zalAkA puruSapana, nArada pana, trAyastriMzat devapana, caudaha pUrvadhArIpana, indrapana, kevalI pAsa dIkSA tathA zAsana ke jakSa athavA jakSiNIpana ye bhI abhavya prANI nahIM pA sakate / / saMgama ya kAlasUri, kavilA aMgAra pAlayA do vi| nojIva guTThamAhila udAyinivamArao abhavA // 1 // ___ bhAvArtha:--eka rAtrI meM zrImahAvIrasvAmI ko ekavIsa prANAMta upasarga karanevAlA saMgama deva, kAlasaukarika kasAI, kapilA dAsI, aMgAramardaka AcArya, do pAlaka (pAMcaso muniyoM ko pIlAnevAlA pAlaka tathA kRSNa kA putra pAlaka), nojIva kA sthApaka goSThamAhila tathA udAyIrAjA ko mAranevAlA vinayaratna sAdhu-ye isa covIzI meM abhavya hue haiN| __ cAra sAmAyika (samakita, zruta, dezavirati, sarvavirati) abhavya prANI kadAca utkRSTa pAye to zruta sAmAyika pA Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 60 : : 557 : sakatA hai, isase adhika anya tIna sAmAyika kA lAbha use nahIM mila sakatA / uparokta bhavya tathA abhavya donoM prakAra ke jIva mithyAtvadvArA yukta hone para bhI dharmAdika kI prarUpaNA kara tathA U~ce prakAra kI samiti, gupti dhAraNa kara dUsaroM ko pratibodha karate haiM tathA zAsana ko dIpAte haiM, ataH kAraNa ke viSaya meM kArya kA upacAra karane se unako dIpaka samakita kahate haiM / isa prasaMga para nimnastha aMgAramardakAcArya kA prabandha prasiddha hai / aMgAramardakasUri kA prabandha kSitipratiSThita nagara meM zrIvijayasenasUri ke ziSyane eka bAra rAtrimadhya svapna meM pAMcaso hAthiyoM se yukta eka sUkara dekhA jisakA hAla prAtaH kAla hone para unhoMne guru se nivedana kiyA jise suna kara gurune kahA ki Aja koI abhavya guru (AcArya) pAMca so ziSyoM sahita yahAM AyegA / phira usI dina rudra nAmaka AcArya pAMca so ziSyoM (sAdhuoM) sahita usI grAma meM Aye / usa dina vijayasenasUrine una kI azanAdika se bhakti kI / phira dUsare dina apane ziSyoM ko usa rUdrAcArya kI abhavyatA nizcaya karAne ke liye laghunIta karane ke sthAna para gupta rIti se koyale bichavAdiye / rAtrI meM usa rUdrAcArya ke ziSya jaba laghunIta karane ko gaye Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 558 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : to paira ke nIce koyaloM ke davajAne se camacama zabda hone lgaa| usa zabda ko suna kara usa sAdhuoMne koyaloM ko nahIM jAnane se jIvoM kA mardana hotA hai aisA jAna kara bArabAra pazcAttApa kara apane AtmA kI nindA karane lage aura usa pApa kA pratikramaNa karane lge| phira rUdrAcArya svayaM laghunIta karane ko utthe| unhoMne bhI camacama zabda sunA, ataH una para bAraMbAra jora se paira rakha kara zabda karAte bole kiaho ! ye arihaMta ke jIva pukAra karatA haiM / isa vAkya ko vijayasenasarine apane ziSyoM ko pratyakSa sunavAyA / phira prAtaHkAla sUrine rUdrAcArya ke ziSyoM se kahA ki-tumhArA yaha guru abhavya hone se sevA karane yogya nahIM hai / kyoMkisappo ikkaM maraNaM, kuguru diti anaMtAI maraNAI / to vara sappaM gahiyaM, mA kugurusevaNA bhaddA // 1 // bhAvArtha:-sarpa (daMzA ho to) eka hI vakta mAratA hai parantu kuguru to anaMta bhava taka anaMta vakta mAratA hai, ataH sarpa ko grahaNa karanA zreSTha hai parantu kuguru kI sevA karanA zreSTha nhiiN| asaMjayaM ja vaMdejA, mAyaraM piyaraM guruM / sevaNAviya siTANaM, rAyANaM devayA pi vA // 2 // bhAvArtha:--saMyama rahita (asaMyati-virati rahita ) Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 60 : : 559 : mAtA, pitA, guru ko vaMdanA nahIM karanA cAhiye aura isI prakAra asaMyati zeTha, rAjA athavA devatA kI bhI sevA nahIM karanA cAhiye / bhaTThAyAro sUri, bhaTThAyArANuvikkhao sUri / ummaggaTTio sUri, tinni vi maggA paNAsaMti // 3 // bhAvArtha:-bhraSTa AcAravAlA sUri, bhraSTa AcAravAle ko nahIM rokanevAlA sUri aura unmArga kI prarUpaNA karane vAlA sUri-ye tInoM dharmamArga kA nAza karanevAle haiN| bAhara se AcAra pAlanevAle ke liye zrI anuyogadvAra sUtra meM kahA hai ki-jo sAdhu ke guNoM se mukta sAdhu kriyAoM ko karate haiM ve cha jIvanikAya para dayAvAle nahIM hote, azva ke sadRza capala hote haiM, hAthiyoM ke sadRza niraMkuza (madonmatta) hote haiM, zarIra ko ghaDhAra maDhAra masala samAla kara rakhate haiM aura dhope dhupe ujvala vastra pahinate haiM aura jinezvara kI AjJA kA ullaMghana kara svacchandapana se vicarate haiM ve donoM samaya jo Avazyaka kriyA karate haiM ve lokottara dravya Avazyaka kahalAtA haiM Adi / apitu prajJApanA sUtra kI vRtti meM bhI kahA hai kiparamattha saMthavo vA, sudiTTha paramatthasevaNA vA vi / vAvanna kudaMsaNa-vajjaNAya sammattasaddahaNA // 1 // Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 560 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : bhAvArtha:-paramArthasaMstava, sudRSTi paramArthasevanA, vyApanna darzanI kA varjana tathA kudarzanI kA varjana-ye cAra samakita kI saddahaNA hai (ina cAroM saddahaNA kA varNana dRSTAnta sahita pahale sthaMbha meM A cukA hai)| ___ataH mithyAdRSTi kI sevA karane se AtmaguNa kI hAni hotI hai-patana hotA hai| kahA hai kijaM tavasaMyamahINaM, niyamavihuNaM ca baMbhaparihINaM / taM selasamaM ayataM, budhutaM bolae annaM // 1 // ___ bhAvArtha:--jo tapa saMyama se rahita haiM, niyama rahita haiM, aura brahmacarya se rahita haiM, aise ayata-avirati jIva patthara ke vahANa sadRza hone se svayaM DUbate haiM aura dUsaroM ko bhI DUbAte haiN| ___isa para zrIAvazyakaniyukti kI bRhavRtti meM kahA huA eka dRSTAnta bahuta upayogI hai / vaha isa prakAra hai kikisI sAdhu-samudAya meM eka sAdhu zramaNaguNa rahita thA / vaha sadaiva gocarI Adi kI AlocanA ke samaya bAraMbAra apanI AtmA kI nindA karatA huA pratikramaNa karatA thaa| usako dekha kara kaI muni usakI prazaMsA kiyA karate the| eka bAra koI samyak jJAnavAlA saMvegI sAdhu vahAM AyA jinhoMne usake prapaMca ko jAnakara dUsare sAdhuoM se kahA ki-eka samRddhivAlA gRhastha hara varSa apane ghara meM sarva ratnAdika bhara Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 60: : 561 : puNya ke liye usako jalA detA thA jise dekha kara sarva loga usakI prazaMsA karate the ki-aho ! isa gRhastha kA ratnAdika para kaisA nirlobhIpana hai ? bAda eka bAra usane ratnA. dika se bhara kara apanA ghara agni se jalAyA ki-usa samaya pracaMDa vAyu ke calane se agni kI jvAlA itanI jyAdA vRddhi ko prApta huI ki-sArA nagara jala kara bhasma ho gyaa| prAtaH rAjAne usa gRhastha ko daridrI kara (sarvasva chIna kara) nagara ke bahAra nikAla diyaa| dUsare nagara meM koI vaNika usI prakAra apanA ghara jalAne ko taiyAra huA to isa bAta kI sUcanA milane para, isakA azubha pariNAma jAna kara rAjAne prathama hI se usako grAma ke bahAra nikAla diyA jisase sampUrNa nagaranivAsI sukhI hue / he muniyoM ! usI prakAra yaha sAdhu bhI bahAra se bar3A ADaMbara karatA hai jo tumAre liye bhI anarthakAraka hai, ataH isakI zlAghA yA sevA karanA hI bilakula ucita nahIM hai parantu paricaya bhI karanA hAnikAraka hai / yaha suna kara saba sAdhu usa bAhyAcAra kA tyAga kara apane apane dharmadhyAna meM tatpara hue| ___ataH he sAdhu ! tuma bhI isa abhavya guru kA tyAga kara zuddha cAritra kA pAlana kro| yaha suna kara rUdrAcArya ke ziSya vismayacakita ho vicAra karane lage ki-aho ! yaha Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 562 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : rudrAcArya kA alaukika kriyAdaMbha hai ki-jisase aba taka hama ise jAna bhI na sake aura isIliye hamane isakI aba taka sevA kI hai| yaha vicAra kara unhoMne usa abhavya guru kA tyAga kara diyA aura saMyama kA pratipAlana kara svarga sidhAre / vahAM se cava kara ve pAMca so hI dilIpa rAjA ke putra hue / unake yuvAvasthA ko prApta hone para ve hastinApura meM kisI rAjaputrI ke svayaMvara meM gye| usa samaya rUdrAcArya (aMgAramardaka) kA jIva anekoM bhavoM meM bhramaNa kara U~Ta ho gayA thA / usa U~Ta para bahuta-sA bhAra lAda kara usakA svAmI usI grAma ke pAsa hokara niklaa| usa U~Ta ko bhAra ke kAraNa barAr3A mArate hue dekha kara ve pAMca so kumAra vicAra karane lage ki-aho ! yaha U~Ta pUrva karma ke yoga se isa bhava meM anAtha aura azaraNa hokara mahAduHkha uThAtA hai| zrIdevendra AcAryane karmagrantha meM kahA hai ki-"tiriyAu gUDhahiyaA saTTo sasallo ityAdi-gUr3ha hRdayavAlA, zalyavAlA aura zaThatAvAlA prANI tithaMca kA AyuSya bAMdhatA hai aadi|" isa prakAra vicAra karate hue una pAMca so kumAroM ko jAtismaraNa jJAna utpanna ho gayA jisase unako unakA pUrva bhava dikhAI diyA, ataH usako pUrva bhava kA upakArI guru jAna kara, usake svAmI ko bahuta dravya de kara Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 61 : : 563 : use chur3A kara duHkha rahita kiyA / phira ve sarva kumAra aisA bhavanATaka dekha kara, cAritra grahaNa kara kevalajJAna prApta kara mokSa meM gaye / aMgAramardaka AcArya bahAra se virAgatA dhAraNa karatA thaa| usake pAMca so ziSyoMne mokSa prApta kiyA parantu vaha bhava meM bhaTakatA rahA, ataH dIpaka samakitavAle kI sevA nahIM karanA cAhiye aura zubha mativAle jIvoM ko zuddha zraddhA dhAraNa karanI cAhiye / ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe SaSTitama vyAkhyAnam // 60 // vyAkhyAna 61 vAM samakita kA vastusvarUpa mithyAtvapudgalAbhAvAt , pradezAH santi caatmnH| te sarve svasthatAM nIte, samyaktvaM vastu tadbhavet // 1 // bhAvArtha:-Atmapradeza ke sAtha rahanevAle mithyAtvamohanI ke pudgaloM kA abhAva (kSaya) hone se AtmA ke sarva pradeza jo svasthatA ko prApta karate haiM ve vastutA se samakita kahalAtA haiM / Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 564 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : yahAM zloka meM jo midhyAtva ke pudgaloM kahe gaye haiM unako upalakSaNa se anaMtAnubaMdhI kaSAya ke jo pudgala haiM ve bhI grahaNa karane cAhiye / unakA kSayopazamAdidvArA abhAva hone se malinatA ke abhAva se ujjvala hue vastra ke samAna jIva ke pradezoM ke viSaya meM nirmalatArUpa jo zraddhA guNa prakaTa hotA hai ve hI vastutA se samakita kahalAtA hai / yahAM para yadi ziSya zaMkA kare ki-jIva mithyAtva ke pudgaloM ke hI tIna puMja karatA hai - zuddha, ardhazuddha tathA azuddha / vaha isa prakAra ki - kodravA chilakoM sahita hote haiM unako chANa Adi lagA kara chilake nikAla zuddha kodravA kiye jAte hai / una meM se jisake taddana chilake nikala jAye ve zuddha, Adhe rahe ve ardhazuddha aura jinake chilake jyoM ke tyoM raheM ve azuddha / isa prakAra tIna puMja karatA hai / isa viSaya meM kahA hai ki I daMsaNamohaM tivihaM sammaM mIsaM taheva micchattam / suddhamaddhavisuddhamavisuddhaM, taM havai kamaso // 1 // bhAvArtha:-- darzana mohanIya ke tIna bheda haiM / samyaFree, mizra aura mithyAtva / ina meM se pahalA zuddha, dUsarA ardhavizuddha aura tIsarA avizuddha isa prakAra anukrama se tIna puMja hote haiM / Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 61 : to eka hI sarikhe mithyAtva ke pudgala sAdhaka bAdhaka donoM prakAra ke guNoM ke viSaya meM kisa prakAra pravRtta ho sakate haiM ? yadi donoM vastu bhinna ho to aisA honA saMbhava hai| yadi aisA kaho ki-mithyAtva ke pudgaloM meM se madanapana (melApa) jAtA rahA isa liye ve zuddha samyaktva mohanIya hote haiM to phira unameM madanapana (melApa) kyA hai ? arthAt melApana kahAM rahA ki jisase ve mithyAtva ke pudgala kahalAtA haiM ? isa zaMkA kA uttara guru isa prakAra dete haiM ki-cAra prakAra (coThANiyA) ke mahArasa ke sthAna meM rahe (coThANiyA rasavAlA) mithyAtva ke pudgala mithyAtvarUpa bAdhakapana ko tathA vibhAvapana ko prApta kara sakate haiM, parantu kodarA ke chilakoM ke tyAga ke samAna una pudgaloM meM se mahArasa ke abhAva se anivRtti karaNa karane se eka ThANiyA rasa kiyA jisase yathArtha vastu pariNAma kA vyAghAta na kare aisA samakita mohanIya hotA hai / isameM kucha zaMkAdika utpanna hotI hai isase ise mohanIya kahA hai| usa samakita mohanIya kA sarvathA kSaya hone se caramadarzana (kSAyika samakita) hotA hai jisameM zaMkAdika aticAra kabhI bhI nahIM lagate / isa prakAra pudgaloM ke bhinna bhinna nahIM hone para bhI una tIna ke prakAra hote haiM jisameM zaMkA kI koI bAta nahIM hai| Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 566 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : . aba samakitadRSTi kA jJAna hI jJAna kahalAtA hai / isa viSaya meM kahA hai ki-- sadAdyanantadharmADhyamekaikaM vastu vartate / tattathyaM manyate sarvaM zraddhAvAn jJAnacakSubhiH // 1 // ___ bhAvArtha:--pratyeka vastu sat , asat Adi anaMta dharmayukta hai use sarva jJAnacakSu se zraddhAvAn satya mAnate hai / ekAntenaiva bhASante, vastudharmAn yathA tathA / tasmAdajJAnatA jJeyA mithyAtvinAM nisargajA // 2 // bhAvArtha:-mithyAtvI sarva vastu ke pRthak dharmoM ko jaise taise (kisI bhI yukti se) ekAntapana se hI kahate haiM ataH una mithyAtriyoM kI svAbhAvika hI ajJAnatA hai aisA samajhanA cAhiye / __ pratyeka vastu sat , asat Adi ananta dharmayukta hai jaise eka ghaTa rUpI vastu hai jo apane raktapanAdi guNoMdvArA sat hai aura dUsare paTAdika ke dharma se asat hai Adi zabda se yahAM pudgaloM ke sAtha ekapana (abhinnapana) hai, vyavahAra se mAnA huA hai ki-ghaTa haiM, nizcaya se to paTa, lakuTa (lakar3I), zakaTa, svarNa Adi dharma yukta hai, isase yaha ghaTa pUrNarUpa huA bhI kadAcit usa bhava ko bhI prApta karatA hai| isI prakAra jIva bhI gAyapana, hAthIpana, strIpana, puruSapana Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ byAkhyAna 61 : 567 : Adi pAtA haiM aisA vyavahAra se samajhanA; nizcaya se to pUrva kathita sarva dharma se yukta aura acchedya, abhedya Adi guNayukta hai / isa prakAra sarvatra samakitI ko jJAna hotA hai parantu dUsare ko vaisA jJAna nahIM hotA, ajJAna hotA hai| mahAbhASya meM kahA hai kisadasadavisesaNAo bhavaheu jhddiovlNbhaao| nANaphalAbhAvAo micchadihissa annANaM // 1 // bhAvArtha:--mithyAtvI kA jJAna sat , asat Adi vizeSa dharma se yukta aise vastu ke parijJAna rahita hotA hai, bhava kA hetubhUta arthAt vaha sattAvana baMdha ke hetu ko yathArtharUpa se nahIM jAnatA, yahacchApana-svecchAcArIpana hai aura jJAna kA phala jo virati kA abhAva hai, ataH mithyAdRSTi ke jJAna ko ajJAna hI samajhanA cAhiye / __aba samakita ke sAtha jo buddhi ke ATha guNa hote hai unake viSaya meM kahate haiM ki aSTau buddhiguNAH santi, zuzrUSAzravaNAdayaH / samyaktvavAn tadADhyaH, syAdityAhitaM cidAtmabhiH // 1 // Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 568 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara / bhAvArtha:-zuzrUSA, zravaNa Adi buddhi ke ATha guNa haiM / ye guNa samakitavAna meM hote haiM, aisA jJAnI puruSoM kA kahanA hai / ve isa prakAra hai-- suzrUSA arthAt sunane kI icchA, isake binA zravaNAdika guNa prApta nahIM ho sakate / dUsarA guNa zravaNa arthAt zAstrAdika sunanA / zravaNa karane se bar3e bar3e guNa prApta hote haiM / isa viSaya meM SoDazaka meM kahA hai ki-- kSArAMbhastyAgato yadvanmadhurodakayogataH / bIjaM prarohamAdatte tadvattattvazrutenaraH // 1 // bhAvArtha:-khAre jala ke tyAga aura mISTa jala ke yoga se bIja aMkura ko prApta hotA hai usI prakAra tatvazravaNa se manuSya bodhibIja ke aMkura ko prApta karatA hai| kSArAMbhastulya iha ca, bhavayogo'khilo mataH / madhurodakayogena, samA tattvazrutiH smRtA // 1 // bhAvArtha:-yahAM khAre jala ke samAna samagra bhavayoga ko aura mISTa jala ke yoga samAna tattvajJAna ke zravaNa ko samajhanA cAhiye / dUsarA guNa grahaNa arthAt zravaNa kiye zAstra ko grahaNa karanA / cothA guNa dhAraNa arthAt grahaNa kiye ko nahIM bhUlanA / pAMcavA guNa uhA arthAt usake viSaya meM vicAra Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 69 : : 569 : karanA vaha sAmAnya jJAna / chaTThA guNa apoha arthAt anvaya vyatirekAdika se vizeSa vicAra karanA yaha vizeSa jJAna / sAtavAM guNa arthavijJAna arthAt uhA aura apoha ke yoga se moha, saMdeha, viparyAsa ( ulaTI mati ) Adi kA nAza honerUpa jo jJAna prakaTa ho vaha / aura AThavAM guNa tattvajJAna arthAt yaha aisA hI hai isa prakAra kA nizcaya honA / ye ATha buddhi ke guNa haiM / ina AThoM guNoM se yukta darzana ( samakita ) hotA hai kyoMki usase ( samakita se ) sarva padArtha ke paramArtha kI paryAlocanA ho sakatI hai / isa viSaya nimna likhita subuddhi kA dRSTAnta hai- subuddhi maMtrI kA dRSTAnta campAnagarI ke jitazatru nAmaka rAjA ke subuddhi nAmaka maMtrI thA / vaha jainadharmI thA / ekadA rAjA manohara SaD rasamaya svAdiSTa rasavatI karA kara anekoM sAmanta, maMtrI Adi sahita bhojana karane baiThA / khAte khAte svAdalubdha rAjA " aho ! yaha rasavatI kaisI svAdiSTa hai ? aho ! isakI sugaMdha kaisI sarasa hai ? " Adi vAkyoM se bAraMbAra usakI prazaMsA karane lagA / usa samaya subuddhi maMtrI ke atirikta anya sarva sAmanta Adi bhI rasoI ke svAda Adi kI prazaMsA karane lagA / subuddhi ne to acchI yA burI kucha nahIM kahA, ataH rAjAne usase pUchA ki - "he maMtrI ! tuma isa rasoI Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 570 zrI upadezaprAsAda bhASAntara : ko kucha bhI prazaMsA kyoM nahIM karate ? kyA tumheM yaha rasoI uttama mAlUma nahIM hotI ?" maMtrIne kahA ki-"he svAmI ! mujhe zubha athavA azubha vastu dekha kara kucha bhI vismaya nahIM hotA kyoMki pudgala svabhAva hI se ghar3I meM sugaMdhI, ghar3I meM dugaMdhI, ghar3I meM surasa, ghar3I meM nirasa ho jAte haiM, ataH unakI prazaMsA yA nindA karanA ayukta hai|" rAjA ko usake vacanoM para vizvAsa nahIM huaa| eka bAra rAjA sarva parivAra sahita udyAna meM jAtA thA vahAM mArga meM nagara phiratI khAI thI vaha AI / usameM jala kama thA isase usa jala meM kIr3e par3a gaye the / dugaMdha phailI rahI thI aura sUrya ke tApa se ubala gayA thaa| usakI durgaMdha se rAjA tathA dUsaroMne nAsikA ko vastra se Dhaka kara pAnI kI durgaMdhatA kI nindA karane lage ki-aho ! yaha jala atyanta dugaMdhamaya hai / yaha suna kara maMtrIne kahA ki-he rAjA ! isa jala kI nindA karanA ayukta hai kyoMki yaha hI jala samaya para prayogadvArA dugaMdhI hone para bhI sugaMdhI ho jAtA hai / rAjAne usake vacanoM ko svIkAra nahIM kiyA / phira maMtrIne guptarUpa se apane khAnagI nokaradvArA usa khAI ke jala ko maMgavA kara vastra se acchI taraha chAna kara eka kore miTTI ke ghar3e meM ddaalaa| phira usameM nirmalI (kataka) phala kA cUrNa DAla usa jala ko nirmala kiyA / phira usako vApasa chAna kara dUsare kore ghar3e meM DAlA / isa prakAra ikkIsa dina taka usa jala ko chAna kara bhinna bhinna Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 61 : : 571 : ghar3oM meM DAlA jisase vaha jala taddana svaccha, svAdiSTa aura zItala tathA sarva jala kI apekSA adhika sundara ho gayA / phira usameM sugaMdhI padArtha DAla kara usako suvAsita kiyA / phira usa jala ko maMtrIne rAjA ke rakSaka ko dekara kahA kiyaha jala avasara Ane para rAjA ko pIlAnA | phira rAjAne jaba pIne ke liye jala mAMgA to usane vaha jala bheTa kiyA / usa jala kA pAna kara usameM alaukika guNa dekha kara rAjAne pUchA ki aisA adbhuta svAdiSTa jala kahAM se AyA ? jalarakSakane uttara diyA ki he svAmI ! yaha jala maMtrIne mujhe diyA hai / rAjAne maMtrI se pUchA to maMtrIne kahA ki - he svAmI ! yadi Apa mujhe abhayadAna deM to maiM isa jala kA vRttAnta sunAU~ / yaha suna kara rAjAne use abhaya diyA to maMtrIne kahA ki he rAjA ! yaha pAnI usI khAI kA hai / rAjAne isa bAta para vizvAsa nahIM kiyA to maMtrIne rAjA ke samakSa usa khAI kA jala maMgavA kara pUrva kahI vidhi anusAra jala ko svAdiSTa banAyA / yaha dekha kara rAjA vismita hokara bolA ki he maMtrI ! tUne yaha rIti kyoM kara jAnA 1 maMtrIne kahA ki - he deva ! jinAgama sunane se tathA saddahavA se ina sarva pudgaloM ke pariNAma kA jJAna hotA hai / he rAjA ! pudgaloM kI zakti arcitya hai / aneka prakAra kA pariNAma pAnA inakA svabhAva hai parantu ye saba svabhAva tIro bhAva se vartate haiM / ina saba svabhAvoM ko jJAnI jJAna se jAna sakate haiN| Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 572 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : chamastha jIva jJAnAvaraNIyAdika karmoM ke AvaraNa ke kAraNa samyak prakAra se nahIM jAna sakate / phira ve zAstra ke una vacanoM ko avazya mAnate haiM / ___ apitu he rAjA ! isa jagata meM vastu kI anupalabdhi (aprApti) do prakAra se hotI hai (eka to sat vastu kI aprApti aura dUsarI asat vastu kI aprApti) ina meM kharagoza kI sIMga, AkAzapuSpa, Adi asat vastu kI prApti kahalAtI hai arthAt ye vastuye duniyAM meM hai hI nahIM / dUsarI sat vastu kI prApti vaha ATha prakAra kI hai| una meM ati dUra honevAlI vastu kI prApti na ho yaha pahalA prakAra hai / isake bhI deza, kAla aura svabhAva ye tIna bheda hai| jaise koI puruSa dUsare gAMva gayA isase vaha dikhAI nahIM detA / isase kyA vaha puruSa nahIM hai ? parantu deza se ati dUra cale jAne ke kAraNa usakI prApti nahIM hotI / isI prakAra samudra ke dUsare kinAre para meru Adi hai, ve sat hone para bhI dUra hone ke kAraNa dikhAI nahIM dete athavA kAla se dUra hone para bhI dikhAI nahIM dete jaise mare hue khuda pUrvaja tathA ava honevAle padmanAma jinezvara Adi kAla se dUra hone ke kAraNa dikhAI na dete / tIsarA prakAra svabhAva se dUra ho ve bhI dikhAI nahIM dete jaise AkAza, jIva, bhUta, pizAca Adi dikhAI nahIM dete / ye padArtha haiM parantu carmacakSu-gocara nahIM ho sakate / Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 61 : : 573 : ye tIna bheda pahile viprakarSa (dUra) nAmaka prakAra ke haiM / dUsarA prakAra ati samIpavAlI vastu bhI dikhAI nahIM detI / jaise naitra meM DAlA huA kAjala dikhAI nahIM detA / kyA vo nahIM haiM ? hai jarura / indriyoM ke ghAta hone se vastu nahIM dikhAI detI yaha tIsarA prakAra / jaise aMdha, badhira Adi manuSya rUpa, zabda Adi ko dekha yA suna nahIM sakate / to kyA isase rUpa, zabda Adi nahIM hai 1 hai jarura / tathA mana ke asAvadhAnapana se vastu dikhAI nahIM detI / yaha cothA prakAra hai / jaise asthira cittavAlA manuSya apane pAsa hokara jAnevAle hAthI ko bhI nahIM dekha sakatA to kyA hAthI vahAM hokara nahIM gayA ? gayA hai| tathA atisUkSmapana se vastu dikhAI nahIM detI yaha pAMcavA prakAra hai / jaise jAlI meM hokara andara girate samaya sUrya kI kiraNoM meM sthita trasareNu ( rajakaNa ) tathA paramANudrayaNuka Adi tathA isI prakAra sUkSma nigoda ke jIva Adi dikhAI nahIM dete isase ve nahIM hai ? haiM jarura / tathA kisI vastu ke AvaraNa se koI vastu dikhAI na de yaha chaTThA prakAra hai / jaise bhIMta ke andara rahanevAlI vastu dikhAI nahIM detI to kyA vaha vastu nahIM hai 1 hai avazya / candramaMDala kA pichalA bhAga dikhAI nahIM detA kyoMki vaha Age ke bhAga se vyavahita huA hai / isI prakAra zAstra ke sUkSma artha bhI mati kI mandatA ke kAraNa nahIM jAne jA sakate / tathA eka vastudvArA dUsarI Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 574 : zrI upadezaprAsAda bhASAntara : vastu kA parAbhava ho jAne se vaha (dUsarI) vastu dikhAI nahIM detI yaha sAtavAM prakAra hai / jaise sUryAdika ke teja se parAbhava pAme graha, nakSatra, AkAza meM prakaTa hone para bhI dikhAI nahIM dete / isI prakAra aMdhakAra se parAbhava pAyA huA ghar3A dikhAI nahIM detA / to kyA vaha vastu nahIM hai ? avazya hai / tathA samAna vastu ke sAtha mila jAne se jo dikhAI na de vaha AThavAM prakAra hai / jaise kisI ke mUMga ke dera meM eka muTThI bhara apane mUMga DAle ho athavA kisI ke tila ke Dhera meM apane tila DAle ho aura hama use jAnate ho phira bhI hamAre DAle hue muMga yA tila dikhAI nahIM dete (alaga nahIM kiye jA sakate) isI prakAra jala meM DAlA huA lavaNa, mizrI Adi alaga alaga dikhAI nahIM dete to kyA isase jala meM lavaNa yA mizrI nahIM hai ? avazya hai / isa prakAra ATha prakAra se honevAlI vastu kI bhI aprApti hotI hai / isa prakAra pudgala tathA jIva Adi meM aneka svabhAva vidyamAna haiM jo anukrama se prakaTa hote haiM parantu una sarva svabhAvoM kI viprakarSAdika kAraNoM ke kAraNa prApti nahIM ho sktii| aisA sarvatra jAnanA cAhiye / isameM yadi kisI ko zaMkA ho ki-Upara batalAye hue prakAroM meM devadatta Adi ke dezAMtara meM jAne se dikhAI nahIM dete aisA jo kahA gayA hai| ve yadyapi hamako adRzya haiM Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAna 61 : : 575 : phira bhI ve jisa deza meM gaye haiM una dezoM ke logoM ko to pratyakSa hai, ataH unakI sattA mAnane meM hame bAdhA nahIM hai parantu jIvAdika ko to koI bhI kabhI bhI nahIM dekha sakatA hai to phira kaise mAne ki ve jIvAdika haiM ? isakA yaha uttara hai ki - jaise paradeza gaye hue devadattAdika kaiyoM ko pratyakSa hone meM unakA honApana mAnA jAsakatA hai usI prakAra jIvAdika padArtha bhI kevalI ko pratyakSa hone se unakA honApana mAnA jA sakatA hai / athavA paramANu nirantara apratyakSa hai to bhI unake ( paramANu ke ) kArya se unakI sattA (honApana ) anumAna se siddha hotI hai, isI prakAra jIvAdika bhI unake kArya se anumAnadvArA siddha ho sakate haiM / isa prakAra siddhAnta ke vAkyoM kI yuktiyoM se subuddhi pradhAnane rAjA ko pratibodha kiyA / isa liye rAjA dezavirati (bAraha vrata ) aMgIkAra kara zrAvaka huA / phira kucha samaya pazcAt rAjA tathA pradhAnane pravrajyA grahaNa kI aura anukrama se mokSapada prApta kiyaa| kahA hai kijiyasattu par3ibuddho, subuddhivayaNeNa udayanAyaMmi / taddovi samaNasiMhA, siddhA ikkArasaMgadharA // 1 // bhAvArtha:- subuddhi maMtrI ke vacanoMdvArA jala ke dRSTAnta se jitazatru rAjAne pratibodha prApta kiyA aura una donoM Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI upadezaprAsAda bhASAntara : zramaNasihoMne agIyAra aMga ko dhAraNa kara siddhapada ko prApta kiyA / ___ ina cAra staMbha meM samagra buddhi ke nidhAnarUpa samakita ko anekoM prakAra se dRSTAnto sahita batalAyA gayA hai / yaha samakita mokSa ke sarva zubha hetuoM meM mukhya hai, ataH pAThakoM koM (par3hane, par3hAne va sunanevAloM ko) usa samakita kI prApti ke liye satata udyoga karanA cAhiye / ityupadezaprAsAde caturthastaMbhe ekaSaSTitama vyAkhyAnam // 61 // // iti caturthaH staMbhaH // 46454645454545454545454SYSL545454545 // iti. prathamaH khaMDaH // USUS LEUEUEUEUEUEUEUEUEUEUEUEUSucurve Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INIC