Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAyazrIcAritranandiviracitA syAdvAdapuSpakalikA svopajJa'kalikAprakAza' vRttiyutA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAyazrIcAritranandiviracitA syAdvAdapuSpakalikA svopajJa'kalikAprakAza'vRttiyutA zrutabhavana saMzodhana kendra
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMthanAma viSaya bhASA kartA TIkAkartA saMpAdaka prakAzaka AvRtta patra pUnA ahamadabAda : syAdvAdapuSpakalikA (saTIkA) : tattvajJAna, dravyAnuyoga : saMskR upAdhyAyazrIcAritranandI upAdhyAyazrIcAritranandI : : muni vairAgyarati vijaya zrutabhavana saMzodhana kendra - zubhAbhilASA rIlIjIyasa TrasTa prathamA, vi.saM. 2071 (I. 2015) : : : : 32 + 184 ~: prAptisthAna : : zrutabhavana saMzodhana kendra, 47-48, acala phArma, saccAi mAtA maMdira ke Age, kAtraja, puNe-411 046 mo. 07744005728 (9.00 se 5.00) www.shrutbhavan.org Email : shrutbhavan@gmail.com : 'saMzodhana kendra, (amadAbAda zAkhA) zrutabhavana C/o. umaMga zAha bI-402, tIrtharAja kaoNmpaleksa, vI. esa. haoNspiTala ke sAmane, mAdalapura, ahamadAbAda. mo. 09825128486
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya syAdvAdapuSpakalikA zrI saMgha ke karakamala meM samarpita karate hue ha Ananda kI anubhUti ho rahI hai| zrutabhavana saMzodhana kendra ke sanniSTha samarpita sahakArigaNa kI kaDI mahenata aura lagana se durgama kArya sampanna huA hai| isa avasara para zrutabhavana saMzodhana kendra ke saMzodhana prakalpa hetu guptadAna karane vAle dAtA evaM zrutabhavana saMzodhana kendra ke sAtha pratyakSa-apratyakSa rUpa se juDe hue sabhI mahAnubhAvoM kA hArdika abhinandana karate hai| isa grantha ke prakAzana kA alabhya lAbha zrI marcaMTa sosAyaTI jaina saMgha, pAlaDI, amadAvAda ne prApta kiyA hai| ApakI anumodanIya zrutabhakti ke liye hama Apake AbhArI hai| zrutabhavana saMzodhana keMdra kI samasta gatividhiyoM ke mukhya AdhArastaMbha mAMgaroLa (gujarAta) nivAsI zrI caMdrakalAbena suMdaralAla zeTha parivAra evaM bhAIzrI (iMTaranezanala jaina phAuMDezana, muMbaI) ke hama sadaiva RNI hai| bharata zAha (mAnada adhyakSa)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutapremI vi.saM.2048 evaM vi.saM.2058 ke cAturmAsa kI smRti meM saMgha kI dharmArAdhanA kI preraNA ko jagAnevAle pUjyapAda tapAgacchAdhirAja AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI ma.sA. ke ziSyaratna pravacanakAra baMdhubelI pUjya gaNivarazrI vairAgyarati vijayajI ma.sA. evaM pUjya munirAja zrI prazamarati vijayajI ma.sA. kI pAvana preraNA se zrI marcaMTa sosAyaTI jaina saMgha jaina marcaMTa sosAyaTI, pAlaDI, amadAvAda-7 Apake zrutabhakti kI khUba anumodana
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMpAdakIyaH prayojana: 'syAdvAdapuSpakalikA' dravyAnuyoga kA graMtha hai| dravyAnuyoga viSayaka graMtha kI paribhASA kaThina hotI hai, ataH ve durUha hote hai| usake adhyetA bhI alpa hote haiN| isaliye dravyAnuyoga viSayaka graMtha kI saMkhyA ati alpa hai| paribhASAgata kaThinAI ke kAraNa dravyAnuyoga ko sarala bhASA meM prastuta karanA cunautI hai| 'syAdvAdapuSpakalikA' yadyapi arvAcIna graMtha hai phira bhI vaha dravyAnuyoga ko sarala bhASA meM prastuta karatA hai, ataH usakA samIkSAtmaka saMpAdana karanA Avazyaka hai| graMthakartAH 'syAdvAdapuSpakalikA' ke kartA kharatara gaccha ke mahAmanISI vAcaka zrI'saMyama' hai| unake guru kA nAma upAdhyAyazrI navanidhi athavA nidhiudaya hai| prazasti ke anusAra unakI guruparaMparA isa prakAra hai| kharatara gaccha meM A.zrIjinasiMhasUrijI hue| unake ziSya A.zrIjinarAjasUrijI hue| unake ziSya zrI rAma nAmaka upAdhyAya the, unake ziSya zrI padmaharSa nAmaka upAdhyAya the| unake ziSya zrI mahimaMtra(?) nAmaka upAdhyAya the| unake ziSya zrI nidhi nAmaka upAdhyAya the| unake ziSya cAritranandI nAmaka upAdhyAya the| ___A.zrIjinasiMhasUrijI - A.zrIjinarAjasUrijI - zrI rAma upAdhyAya - zrI padmaharSa upAdhyAya - zrI mahimaMtra(?) upAdhyAya - zrI nidhi upAdhyAya - zrI saMyama athavA cAritra upaadhyaay| graMthakartA ne apanA samaya vi.saM.1914-prazasti meM svayaM batAyA hai| graMthakAra evaM unakI racanAoM ke viSaya meM sAkSara upAdhyAya zrI vinayasAgarajI kA svataMtra lekha isI pustaka meM anyatra prastuta hai| pANDulipi paricaya: syAdvAdapuSpakalikA kI kevala do pANDulipiyAM prApta huI hai| eka pANDulipi lAlabhAI dalapatabhAI saMskRti vidyAmandira, amadAvAda kI hai| ise yahAM para lA. saMjJA dI gaI hai| san 2007 meM manISIpravara pa.pU.munirAja zrI dhuraMdharavijayajI ma. amadAvAda kI vihArayAtrA meM the| apanI dIrghadRSTi se Apane aneka upayogI pANDulipiyoM kI pratilipi(jheraoNksa) karavAI thii| unameM se syAdvAdapuSpakalikA kI pratilipi Apane mujhe saMpAdana hetu dI, ataH maiM ApakA RNI huuN| lA. prata meM kevala mUla zloka hI hai| kevala mUla zloka ke AdhAra para graMtha kA arthaghaTana karanA kaThina laga rahA thA, ataH saMpAdana meM bar3I kaThinAI ho rahI thii| isa prata ke AdhAra para saMpAdana pravartamAna thA taba hI 'aho zrutajJAnam' ke mAdhyama se jJAta huA ki pa.pU.munirAja zrI mokSAMgaratnavijayajI ma.bhI isI graMtha kA saMpAdana kara rahe haiN| merI prArthanA svIkAra kara 1. zrImatkharatare gacche jinsiNhpdaa'dhipH| sUriH shriijinraajo'bhuudbhvyaa'mbhojdineshvrH||1|| sUripAdA'mbuje bhRGgaH shriiraampaatthko'bhvt| jinazAsanadhaureyaH pdmhrsssuvaackH||2|| gurudRSTisarohaMsAH sukhnndnkaanycnaaH| mahimantro(?)pAdhyAyAH babhUvuH shrutipaargaaH||3|| tacchiSyo nidhyupaadhyaayo'bhvtprauddhshiromnniH| cAritravAcakazcakre gurupaadprsaadtH||4|| 2. atha vatsaradivasagAthAmAha-vatsarA'bdhIndukheTendau (vi.saM. 1914) dhrmjnysuvaasre|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Apane yaha kAma sthagita kara diyA, ataH maiM ApakA RNI huuN| tatpazcAt nyAyavizArada vareNya vidvAn pa.pU.A.de.zrI vijayajayasuMdarasU.ma. kA patra milA ki- Apake pAsa syAdvAdapuSpakalikA kI pANDulipi hai| Apa cAlIsa sAla se isakA saMpAdana karanA cAhate the kiMtu kAraNavazAt yA saMyogavazAt ho na sakA, ataH ve yaha kArya mujhe sauMpa rahe haiN| Apane mujhe isa kArya ke yogya samajhA yaha merA baDA sadbhAgya hai| maiM ApakA atIva AbhArI huuN| yaha pANDulipi saMvegI (pagathiyAno) upAzraya ke hastapratasaMgraha kI hai| ise yahAM para saM. saMjJA dI gaI hai| isa pANDulipi meM mUla graMtha ke sAtha kartA ne svayaM banAyI huI vyAkhyA bhI hai| isake kAraNa arthaghaTana aura saMpAdana meM pratIta hone vAlI kaThinAI kI samasyA kama ho gii| lA.- yaha pANDulipi lAlabhAI dalapatabhAI saMskRti vidyAmandira, amadAvAda kI hai| (kramAMka20869) isake 16 patra hai| pratyeka patra para 10 paMktiyA~ hai| pratyeka paMkti meM 34 akSara hai| akSara suvAcya hai| isameM kevala mUla graMtha hI hai| viSaya ke anurUpa zIrSaka diye hai| aMta meM lekhaka kI prazasti nahIM hai| saM.- yaha pANDulipi saMvegI (pagathiyAno) upAzraya ke hastapratasaMgraha kI hai| isa pANDulipi meM mUla graMtha ke sAtha kartA ne svayaM banAyI huI vyAkhyA bhI hai| isake 51 patra hai| pratyeka patra para 15 paMktiyA~ hai| pratyeka paMkti meM 41 akSara hai| akSara suvAcya hai / isa prata meM lA.prata ke anusAra zIrSaka nahIM hai| aMta meM lekhaka kI prazasti isa prakAra hai lekhaka prazastiH-saMvat 1914 nA AzvIna kRSNa 9 ravIvAsare lI. vyAsa. somezvara zIvalAla stambhatIrathe ThekANu chatarIsIpolamadhye lI. borapIpalA Agala dhrmshaalaamaaN|| zrIrastu kalyANamastu zubhaM bhvtu||shriiH||shriiH||shriiH|| isa prazasti se jJAta hotA hai ki-graMtha kA racanAkAla aura lekhanakAla eka hI hai| graMthakartA ne likhI huI athavA svayaM dekhI huI prati ke AdhAra para yaha prati likhI gaI hai arthAt yaha prati upamUlAdarza hai| saMgrAhaka' ne isa prati kI pratilipi karavAte samaya mUlAdarza kI prazasti bhI likhI hai| syAdvAdapuSpakalikA kI kevala ye do pANDulipiyA~ hameM upalabdha huI hai| saMpAdanapaddhatiH syAdvAdapuSpakalikA ke saMzodhana meM tIna pramukha samasyA thii| 1 saGgrAhaka prazastiH AsInnAzita-pApa-tApa-nikaro nirmUlitAhaGkRtirarhacchAstrasamudrapAragamano nistndrcndraannH|| zrIzvetAmbara-saGgha-maGgala-mukhaM karmadru-dAvAnalaH sUribhUriguNAlayo'tra vijyaanndo'hymndaashyH||1|| yo lumpAkamataM vihAya rabhasA nirvANavighnapradaM saMvegAmRtapAna-puSTacaritaH satyaM mataM snggtH| yo'neka-pratipakSa-paNDita-gaNaM nirjitya jAtodayaH svArgaM dhAma jagAma kaammthnshcaatmaadiraamaabhidhH||2|| sAdhvadhvAdhamatAdadurvyasanato nAnAnarAnAvayan bhUpAn dharmasudhAM vaTodaranarezAdIn bahUnyAyayan / vyAkhyAnAtpratibodhya dharmarahitAn jIvAvanaM pAlayan mAnyazrIvijayAGkitaH kamalanAmAcArya eko babhau // 3 // siddhAntAdviparItavartanaratA dUrIkRtAH svApare yenAkAri digantakIrtiramalA dattvA ca sddeshnaam| taM saGgho rucire'Nahillanagare'drIbdhyaGkabhUvatsare premNA sthApitavAn muniindrvijyaanndiiystpttttke||4|| AtmArAmamunIzvarasya viduSaH ziSyo vipazcidvaraH pUrvoktasya ca paTTadAnasamaye shriimaanupaadhyaaykH| yatsevAkaraNAcca mUkabadhiraH zrotA ca vaktA'bhavat pUjyo'yaM jayati sma vIravijayaH prjnyaanubhaavaanycitH||5||
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1) isa graMtha kI kevala eka hI pANDulipi hai| 2) lekhana kI dRSTi se pANDulipi azuddha hai| 3) mUla graMtha bhI vyAkaraNa kI dRSTi se azuddha hai| ina samasyAoM ke kAraNa pAThasaMzodhana meM kaThinAI kA anubhava huA / samIkSAtmaka-pAThasaMpAdana ke anulekhanIya-saMbhAvanA aura AMtara- saMbhAvanA ke siddhAMtoM kA upayoga karake isa graMtha ko yathAsaMbhava zuddha karane kA prayAsa kiyA hai| pAThasaMzodhana ke mArgadarzaka niyama isa prakAra hai| (1) mUla pATha kI surakSA ko pradhAnatA denaa| (2) spaSTa rUpa se pratIta hone vAlI lekhakakRta (lahiyA kI) azuddhiyoM kA ( jaise hrasva-dIrgha kI mAtrA i.) mUla meM hI saMzodhana karanA / azuddhiyoM ke viSaya meM jahAM saMdeha ho vahAM mUla pATha ko kAyama rakha kara saMzodhita pATha pAdaTIpa meM denA athavA mUla meM hI vRttAkAra koSTaka meM denaa| (3) granthagata vyAkaraNa saMbaMdhi, chaMda saMbaMdhi aura vAkyaracanA saMbaMdhi azuddhiyoM ke viSaya meM bhI spaSTa rUpa se pratIta hone vAlI azuddhiyoM kA mUla meM hI saMzodhana karanA kiMtu mUla pATha pAdaTIpa meM denaa| jahA~ saMdeha ho vahAM mUla pATha ko kAyama rakha kara saMzodhita pATha pAdaTIpa meM denA / (4) jahA~ saMbhava ho vahA~ mUla pATha ko sahAyaka sAmagrI (Testimonia) kA AdhAra le kara zuddha krnaa| jaise-zloka kramAMka 74 kA saMdarbha tattvArthAdhigamasUtra kI siddhasenIya TIkA kA AdhAra le kara zuddha kiyA hai| syAdvAdapuSpakalikA para upA. zrI devacaMdrajI ma. kRta 'nayacakrasAra' nAmaka kRti kA atyadhika prabhAva hai, ataH usake AdhAra para bahota sArI azuddhiyoM kA parimArjana ho sakA hai| kucha eka saMdehAspada sthala kA arthaghaTana bhI sukara huA hai| (5) cUMki graMtha arvAcIna hai ataH anulekhanIya - saMbhAvanA aura AMtara-saMbhAvanA ke siddhAMtoM kA upayoga karake pATha saMzodhana tathA pAThasaMskaraNa karanA anivArya samajhanA / prathama pariziSTa meM mUla graMtha ke sAtha viSaya ke anurUpa zIrSaka diye hai ve lA. prati meM hai, saMprati meM nahIM hai| saMbhavataH saM prati meM TIkA hone se zIrSaka denA Avazyaka nahIM samajhA hogaa| dUsare pariziSTa meM syAdvAdapuSpakalikA kI mUla kArikAoM kA padAnukrama hai| tIsare pariziSTa meM syAdvAdapuSpakalikA kI vyAkhyA meM uddhRta zAstrapAThoM kA saMkalana hai| caturtha pariziSTa meM syAdvAdapuSpakalikA meM varNita gyAraha dvAroM ke viSaya koSTakAkAra meM prastuta kiye hai| dravyAnuyoga kI paribhASA spaSTa karane hetu pAMcave pariziSTa meM syAdvAdapuSpakalikA kI TIkA meM prastuta vyAkhyAoM kA saMkalana kiyA hai| chaThaveM pariziSTa meM pAribhASika zabdakoza kA saMkalana hai| jaisA ki pUrva meM kahA ki syAdvAdapuSpakalikA upA. zrI devacaMdrajI ma. kRta 'nayacakrasAra' nAmaka kRti kI anukaraNAtmaka racanA hai, ataH sAtaveM pariziSTa meM yathAdRSTa 'nayacakrasAra' kA uddharaNa prastuta kiyA hai| sAmagrI ke abhAva meM pANDulipi ke AdhAra para saMzodhana aura saMpAdana saMbhava nahIM huaa| pariziSTa sAmagrI kI saMkalanA meM suvidhA hetu graMtha ko paricchedoM meM vibhAjita kiyA hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtajJatA: mere parama upakArI parama pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA, pitRgurudeva parama pUjya munipravarazrI saMvegarati vijayajI ma.sA.kI pAvana kRpA, baMdhamunivarazrI prazamarativijayajI ma. kA snehabhAva evaM parama pUjya sAdhvIjI zrIharSarekhAzrIjIma. kI ziSyA sAdhvIjI zrIjinaratnAzrIjIma.kA nirapekSa sahAyakabhAva merI pratyeka pravRtti kI AdhArazilA hai| Apake upakAroM se uRNa honA saMbhava nahIM hai| saMpAdana ke isa kArya meM mujhe pUjya A.zrI municaMdrasU.ma. kA mArgadarzana, preraNA evaM sahAyatA prApta hotI rahI hai| ApakI udAracittatA ko zata zata nmn| saMpAdana kArya meM zrutabhavana saMzodhana kendra ke sabhI saMzodhana sahakarmiyoM ne bhakti se sahakArya kiyA hai, ataH ve sAdhuvAdAha hai| isa graMtha kA yathAmati zuddha saMpAdana karane kA prayAsa kiyA hai| phira bhI pramAdavaza kucha azuddhiyA~ raha gaI ho, to vidvAn pAThakagaNa sampAdaka ke pramAda ko aura bhUla ko kSamA pradAna kareMge aisI vinamra prArthanA hai| - vairAgyarativijaya zrutabhavana,puNe 27.5.13
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Z z w 2 2 24 25 26 27 28 viSayA: maGgalAcaraNam uddezagranthaH SaDddravyavarNanam ekAdazamUladvArANi prathamaM lakSaNadvAraM dvitIyasya guNadvArasya uttaradvArANi ca trayodaza sAmAnyaguNAH aSTAdaza vizeSaguNAH tRtIyasya paryAyadvArasya uttaradvArANi paryAyasya SaDbhedAH caturthasya svabhAvadvArasya uttaradvArANi, trayodaza sAmAnyasvabhAvAH daza vizeSasvabhAvAH viSayAnukramaH paJcamasya astikAyadvArasya uttaradvArANi SaSThasya nayadvArasya uttaradvArANi dravyArthikasya daza bhedAH paryAyArthikanayasya SaDbhedAH nayAnAM sapta bhedAH naigamanayasya AropAdi uttarabhedAH saGgrahanayasya dvau bhedau saGgrahanayasya catvAro bhedAH vyavahAranayasya dvau bhedau vyavahAranayasya SaD bhedAH RjusUtranayavicAraH zabdanayavicAraH samabhirUDhanayavicAraH evambhUtanayavicAraH saptamasya pramANadvArasya uttaradvArANi aSTamasya bhAvadvArasya uttaradvArANi navamasya jIvadvArasya dazamasya anuyogadvArasya ca uttaradvArANi ekAdazasya kSetradvArasya uttaradvArANi gAthA kra. 1 2 2 3 4 5 6 8 9 10 11 12 13 15 17 19 22 24 25 29 30 31 34 35 36 37 43 44
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 dravyavicAraH dharmAdharmAstikAyau AkAzAstikAyaH pudgalAstikAyaH astikAyapade astipadakAyapadayoH sArthakyavicAraH astikAyapade kAyapadagrahaNasya prayojanam dharmAstikAyAdidravyANAM viziSTakramasannivezaprayojanam prathamaM dravyalakSaNadvAram naiyAyikoktalakSaNalakSaNe doSapradarzanam svAbhimatalakSaNalakSaNam kAryabhedena dravye bhedAH kAlabhedena dravye bhedaH dravyasya mukhyalakSaNam tattvArthagatadravyalakSaNam 9 vyavahAranayena dravyalakSaNam dravyaprastAve naiyAyikAbhimataSoDazapadArthakhaNDanam vaizeSikAbhimatasaptapadArthakhaNDa advaitavAdakhaNDanam bauddhamatakhaNDanam IzvarakartRtvakhaNDanam mImAMsakamatakhaNDanam dvitIyaM guNadvAram dravyeSu sAmAnyaguNAH dravyeSu vizeSaguNAH tRtIyaM paryAyadvAram, dravyaparyAyaH, dravyavyaJjanaparyAyaH guNaparyAyaH, guNavyaJjanaparyAyaH dravyeSu svabhAvavibhAvaparyAyAH caturthaM svabhAvadvAram kAlajIvayoH svabhAvAH dravyANAM guNaparyAyavattvakhyApanam tattvArthagata-'dravyANi jIvAzca' iti sUtravimarzaH tattvArthagata-'nityAvasthitAnyarUpANi' iti sUtravimarzaH 45 45 45 45 266666666Dhe Dhe Dhe ne lene 45 47 47 47 49 49 50 51 52 52 52 52 52 52 52 54 55 57 61 62 63 72 73 74 74 74
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 67 70 drava 72 tattvArthagata-'nityAvasthitAnyarUpANi' iti sUtrasya vyAkhyAbhedAH dravyeSu dravyAstikaparyAyAstikayoH pradhAnaguNabhAvavivakSA nityatvanirvacanam avasthitazabdArthaH anyaH avasthitazabdArthaH tattvArthasUtragatarUpazabdArthaH mUrtatvaguNAnusAripudgalalakSaNam nityatAnirvacanam 'rUpiNaH pudgalAH' iti sUtrasya vivaraNam dravyaguNayorbhedAbhedaH dharmAdInAmekAnekadravyatvama dharmAdInAM sakriyatvaniSkriyatve dharmAdInAM sapradezApradezatvavicAraNA dharmAdidravyANAM pradezAvayavaniyamaH jIvadravyasya pradezaniyamaH AkAzadravyasya pradezaniyamaH AkAzasya vyayotpAdau pudgalapradezasaGkhyA paramANoH apradezatvasthApanam dharmAdidravyANAM svAnyapratiSThitatvavicAraH SaDdravyeSu nizcayavyavahArapakSau prakArAntareNa dravyANAM mUlasAmAnyasvabhAvAH astitvAdiSaT mUlasAmAnyasvabhAvAH AvirbhAvalakSaNam tirobhAvalakSaNam prameyatvalakSaNam sattvalakSaNam agurulaghulakSaNam dravyeSu nityAdisvabhAvapradarzanam kUTasthanityasvabhAvaH pAriNAmikanityasvabhAvaH nityAnityasvabhAvAsvIkAre doSaH 80 0 89 90 0
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 107 112 119 0 122 0 0 0 124 125 126 128 129 nityAnityayoH parasparAbhAve doSaH anekasvabhAvavicAraH ekAnekayoH parasparAbhAve doSaH astinAstisvabhAvavicAraH 97 saptabhaGgI trayaH sakalAdezAH 99 catvAraH vikalAdezAH 100 jIvadravye saptabhaGgI 101 sakalAdeza-vikalAdeza prarUpaNA astitvanAstitvasvabhAvAbhAve doSaH bhedAbhedasvabhAvavicAra: 104 bhedAbhedasvabhAvAbhAve doSaH 105 bhavyAbhavyasvabhAvavicAraH 106 bhavyAbhavyasvabhAvAbhAve doSaH 107 vaktavyAvaktavyasvabhAvavicAraH 108 vaktavyAvaktavyasvabhAvAbhAve doSaH 109 paramasvabhAvavicAraH anye svabhAvAH svabhAvAnAm anabhilApyatvam jIvasyASTapradezAnAM sthiratvam 113 vizeSasvabhAvavicAraH paJcamam astikAyadvAram SaSThaM nayadvAram, caturvidhanikSepavicAra: 116 nAmasthApanAnikSepayoH dvau dvau bhedau dravyanikSepavicAraH 118 bhAvanikSepavicAra: nAmAdayo nikSepA bhAvAbhAve niSphalAH nayapadArthavicAraH 121 nayabhedAH dravyArthikanayavicAraH 123 dravyAropavicAraH 124 guNAropavicAraH 0 mmmmmmmmm mm m o 114 115 mmm 140 117 dravyAna 141 143 143 144 120 145 < 122 147 148
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 151 152 155 156 157 158 159 160 WWWWWW Kw 161 162 163 3 165 166 125 kAlAropavicAraH 126 hetvAdyAropavicAraH 127 saGkalpAMzanaigamasvarUpam 128 saGgrahanayavicAraH sAmAnyasya lakSaNam 130 gaNaparyAyAnvitasAmAnyasvarUpam 131 vizeSaguNAH vastUnAM SaT mUlasAmAnyabhedAH 133 sAmAnyavizeSasvabhAvavicAraH 134 dravyeSu sAmAnyavizeSasaGgrahanayanirUpaNam yavizeSavibhAga: 136 saGgrahanayasya saGgrahItAdibhedAH saGgrahanayasya bhedAntaram 138 vyavahAranayavicAraH 139 pravRttivyavahAravicAraH 140 sAdhanAvyavahAravicAra: 141 azuddhasadbhUtAsadbhUtavyavahAravicAraH 142 zliSTAsaMzliSTabhedau 143 RjusUtranayavicAraH 144 zabdanayavicAraH 145 RjusUtrazabdayoH parasparabhedaH zabdanayamAdRtya saptabhaGgI samabhirUDhanayavicAraH evambhUtanayavicAraH 149 nayAnAM vibhAgaH 150 nayAnAM zuddhAzuddhabhAvaH 151 dravyArthikAbhAsanayaH 152 paryAyArthikAbhAsaH 153 naigamanayAbhAsaH 154 saGgrahanayAbhAsaH 155 parAparasaGgrahAbhAsaH 156 vyavahArAbhAsaH 167 168 170 171 173 176 180 182 146 147 148 185 187 189 193 194 195 199
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 157 158 202 204 205 3wwww 207 208 209 215 216 164 165 166 167 168 169 170 217 218 219 220 221 171 172 222 RjusUtranayAbhAsaH zabdanayAbhAsaH samabhirUDhanayAbhAsaH evambhUtanayAbhAsaH zabdArthanayAbhAsau arpitAnarpitanayAbhAsau jJAnAbhAsakriyAbhAsau nayAnAM parasparaM prabhUtAlpaviSayavicAraH saptamaM pramANadvAram pratyakSajJAnabhedAH parokSajJAnabhedAH anumAnapramANalakSaNam upamAnapramANalakSaNam AgamapramANalakSaNam arthApattipramANalakSaNam jJAnaphalam darzanacAritrayoH vicAraH pramANasya lakSaNam jIvasya ratnatrayasAdhanasvarUpam aSTama bhAvadvAram pudgaleSu bhAvAH mohanIyAdiSu bhAvavicAraH gatimAzritya bhAvavicAraH jIvadravye bhAvavicAraH caturdazaguNasthAnakeSu bhAvavicAraH caturdazaguNasthAnakeSu kSayopazamabhAvavicAraH caturdazaguNasthAnakeSu audayikabhAvavicAraH caturdazaguNasthAnakeSu upazamabhAvavicAraH caturdazaguNasthAnakeSu kSAyikabhAvavicAraH caturdazaguNasthAnakeSu pAriNAmikabhAvavicAraH caturdazaguNasthAnakeSu sAnnipAtikabhAvavicAraH navamaM jIvadvAram, dazamam anuyogadvAram 173 174 175 227 228 176 177 229 230 231 232 233 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 237 241 246 247 249 251 253
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 254 256 260 ekAdazaM kSetradvAram 190 upasaMhAraH granthakartuH vyAkhyAkartuzca prazastiH 192 prathamaM pariziSTam- syAdvAdapuSpakalikAmUlamAtram 193 dvitIyaM pariziSTam- gAthAnAmakArAdikramaH 194 tRtIyaM pariziSTam- sthalasaGketAH 195 caturthaM pariziSTam- viSayasAraNiH 196 paJcamaM pariziSTam- pAribhASikazabdakozaH 197 SaSThamaM pariziSTam- vyAkhyAkozaH 198 saptamaM pariziSTam- vizeSanAmakozaH 199 aSTamaM pariziSTam- zrIdevacandrajIkRto nayacakrasAraH 200 navamaM pariziSTam- sakSepasUciH 201 dazamaM pariziSTam- sampAdanopayuktagranthasUciH
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAya zrIcAritranandI kI guruparamparA evaM racanAeM -mahopAdhyAya vinayasAgara kharataragaccha ke gaNanAyaka jinasiMhasUri ke paTTadhara jinarAjasUri hue| ve Agama sAhitya, kAvya aura nyAya ke bejoDa vidvAn the| jinarAjasUri kI hI ziSya paramparA meM upAdhyAya nidhiudaya hue| sambhava hai inakA bAlyAvasthA kA nAma navanidhi ho| inhIM ke ziSya upAdhyAya cAritranandI hue jo cunnIjI mahArAja ke nAma se prasiddha the| cAritranandI jaina, nyAyadarzana, kAvya, vyAkaraNa aura pUjA sAhitya ke udbhaTa vidvAn the| unake samaya meM kAzI meM jaina vidvAnoM meM inakA agragaNya sthAna thaa| inakA sAhityasRjana kAla 1890 se lekara 1915 taka hai| kharataragaccha sAhitya koza ke anusAra cAritranandI kI nimna racanAeM prApta hotI haiM: 1. syAdvAdapuSpakalikAprakAza svopajJa TIkAsaha, nyAyadarzana, saMskRta, 1914, aprakAzita, hastaprata(1)siddhakSetrasAhityamandira, pAlItANA, (2) jinayazasUri jJAnabhaMDAra. jodhapura 2. pradezI caritra, bhASA-saMskRta, sarga 9, racanA saMvat 1913, sthAna- stmbhtiirth| prazasti padya zrI saGghAgre ca [vyA]khyAnaM vishessaavshykaagmm| (9.43) arthAt saMgha ke samakSa vizeSAvazyaka Agama kA vyAkhyAna dete the| aprakAzita, hastaprata- zrI puNyavijayajI saMgraha, ela.DI. insTITyUTa, ahamadAbAda, kramAGka 4593 3. sadraratnasArddhazataka, praznottara, saMskRta, 1909 indaura, aprakAzita, hastaprata- AcAryazAkhA jJAnabhaMDAra, bIkAnera, kAMtisAgarajI saMgraha 4. zrIpAlacaritra, kathA caritra, saMskRta, 1908, aprakAzita, hastaprata-takAntivijaya saMgraha, baDaudA 1910, svayaMlikhita 5. caturviMzati jina stotra, stotra, saMskRta, 19vIM, aprakAzita, hastaprata- kharataragaccha jJAnabhaMDAra, jayapura 6. praznottararatna, praznottara, hindI, 20vIM, aprakAzita, hastaprata- sadAgama TrasTa, koDAya 7. cauvIsI-jina stavana cauvIsI, cauvIsI sAhitya, hindI, 20vIM, aprakAzita, hastaprata - khajAMcI saMgraha rA.prA.vi.pra., jayapura 8. ikkIsaprakArI pUjA, pUjA, prAcIna hindI, 1895 banArasa, aprakAzita, hastaprata- vinayasAgara. pratilipi, harisAgarasUri jJAnabhaMDAra, pAlItANA 9. ekAdaza aGga pUjA, pUjA, hindI, 1895 aprakAzita, hastaprata- nAhara saMgraha, kalakattA 10. caudaha pUrva pUjA, pUjA, hindI, 1895 aprakAzita, hastaprata- nAhara saMgraha, kalakattA 11. navapada pUjA, pUjA, rAjasthAnI, 20vIM, aprakAzita, ullekha, jaina gurjara kavio bhAga-3, pR.336 12. paMca kalyANaka pUjA, bhASA-prAcIna hindI, racanA saMvat 1889 kalakattA, mahatAbacanda ke Agraha se| aprakAzita, hastaprata- vinayasAgara pratilipi
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. paMca jJAna pUjA, pUjA, hindI, 19vIM, mudrita, jina pUjA mahodadhi, hastaprata- vinayasAgara. pratilipi 14. samavasaraNa pUjA, pUjA, prAcIna hindI, 191...khambhAta, aprakAzita, hastaprata- nAhara saMgraha kalakattA 15. navapada caityanaMdana stavana stuti, gIta stavana, prAcIna hindI, 20vIM, mudrita, hastaprata- harisAgarasUri jJAnabhaMDAra, pAlItANA pUjA sAhitya meM cAritranandI ne ikkIsa prakArI pUjA, paMcajJAna pUjA, ekAdazaaMga pUjA, caturdazapUrva pUjA evaM samavasaraNa pUjA Adi aise achUte viSayoM ko chuA hai jina para sambhavataH Aja taka kisI ne lekhanI nahIM calAI hai| mere samakSa pradezI caritra, paMcakalyANa pUjA, paMcajJAna pUjA aura ikkIsa prakArI pUjA-cAra kRtiyA~ hai| ataH ina cAroM kRtiyoM ke AdhAra para hI unakI guru paramparA aura unake dIkSAnta nAmoM para vicAra kiyA jaaegaa| kavi ne apanI pUrva guru paramparA dete hue pradezI caritra meM likhA hai:zrImatkoTikasadgaNendudukulazrIvajrazAkhAntare mArtaNDarSabhasannibhaH kharataravyomAGgaNe suuriraatt| zrImacchrIjinarAjasUrirabhavaThThIsiMhapaTTAdhipaH zrIjainAgamattvabhAsanapaTuH syaadvaadbhaavaanvitH||33|| tatpAdAmbujahaMsarAmavijayaH saMvigna sdvaacko'bhuujjainaagmsaagrprmthnaistttvaamRtsviikRtH| tadvaineyasuvAcako guNanidhiH zrIpadmaharSo'bhavat yaH saMvignavicArasArakuzalaH padmopamo bhuutle||34|| tacchiSyaH sukhanandano matipaTuH sadvAcako vizrutastattvatattvavicAraNe pttutro'bhuuttttvrtnoddhiH| tdvaineysuvaacko'bdhijnkaadvaadiindrcuuddaamnninidhyaansurnggrnggt(taa)dRsho'bhuudaatmsNsaadhkH||35|| tatpaTTe mahimAbhidhastilakayuk sadvAcako'bhUdvaraH ziSyANAM hitakArako munijanAcchikSApravRttau pttuH| tatpaTTe kumaruttaro munivaropAdhyAyacitrAbhidhaH khyAto'bhUddharaNItale zamayuto brahmakriyAyAM rtH||36|| dIkSA grahaNa ke pazcAt nAma parivartana meM nandI kA prayoga lagabhaga 8 zatAbdiyoM se calA A rahA hai| vartamAna saMvigna paramparA ke sAdhujanoM meM yaha nandI paramparA lupta hokara eka nandI para Azrita ho gaI hai| jaise kharataragaccha meM gaNanAyaka sukhasAgarajI ke samudAya meM sAgara nandI kA hI prayoga hotA A rahA hai| pUjya zrI mohanalAlajI mahArAja ke samudAya meM muni nandI kA pracalana hai aura zrI jinakRpAcandrasUrijI ma. ke samudAya meM sAgara nandI kA prayoga thaa| thA isalie ki vaha paramparA aba niHzeSa ho gaI hai| hAlAMki zrI jinakRpAcandrasUrijI mahArAja ne prathama nandI candra kI sthApanA karake tilokacanda nAmakaraNa kiyA thA, kintu samudAya kI abhivRddhi na dekhakara unhoMne sAgara nandI kA hI Azraya liyaa| kharataragaccha dIkSA nandI sUcI meM (jo ki bIkAnera baDI gaddI, AcArya zAkhA aura jinamahendrasUri maNDovarI zAkhA kA) ina nAmoM kA ullekha na hone se svayaM saMdehagrasta thA ki yaha paramparA jinarAjasari paramparA, jinasAgarasUri paramparA aura jinamahendrasUri kI paramparA meM nahIM the kintu kisa paramparA ke anuyAyI the yaha mere lie prazna thaa| kintu paMcakalyANaka pUjA meM kavi ne svayaM yaha ullekha kiyA hai: zrIakSayajinacandraM paMcakalyANayuktaM sunidhiudayavRddhiM bhaavcaaritrnndii| bhavajaladhitaraNDaM bhaktibhAraiH stuvaMti avicalanidhidhAmaM dhyaayynpraapnuvnti||1|| gaNAdhIzaudAryo guNamaNigaNAnAM jalanidhiH, gbhiirobhuucchriimaanprvrjinraajaakssgnnbhRt| sUrIndrastatpaTTe dhumaNijinaraGgaH surataruH, bRhadgacchAdhIzo khrtrgnnaikaambujpti||2||
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAdAyAtaM zrIjinaakSayasUrIndragaNabhRdabhUnnRNAM tApaM tadupazamanaM puurnnshshibhRt| gabhastistatpaTTe bhavikajasubodhaikarasiko bhuvau vikhyAtaM zrIpravarajinacandro vijyte||3|| arthAt jinarAjasUri ke pazcAt zAkhAbheda hokara jinaraMgasUri zAkhA kA udbhava huaa| jinaraMgasUri paramparA meM zrIjinAkSayasUri ke paTTadhara zrIjinacandrasUri ke vijayarAjya meM yaha pUjA racI gii| cAritranandI kI paramparA jinaraMgasUri zAkhA kI AdezAnayAyinI rhii| isa zAkhA kI daphtaravahI prApta na hone se isa paramparA ke upAdhyAyoM kA dIkSA kAla kA nirNaya nahIM kara skaa| 19vIM zatAbdI ke anta meM aura 20vIM zatAbdI ke prArambha meM kAzI meM cAritranandI aura jinamahendrasUri anuyAyI nemicandrAcArya aura bAlacandrAcArya jaina vidvAnoM meM vikhyAt the arthAt inakA bolabAlA thaa| isI samaya ke vijayagacchIya upAdhyAya hemacandrajI kA kalakattA meM prauDha vidvAnoM meM sthAna thaa| cAritranandI ke ziSya cidAnanda prathama the| jinakA prasiddha nAma kapUracanda thaa| ve kriyoddhAra kara saMvignapakSIya sAdhu bana gae the aura unakA vicaraNa kSetra adhikAMzataH gujarAta hI rhaa| cidAnandajI prathama acche vidvAn the, adhyAtma jJAnI the aura unhIM para unakI racanAeM hotI thii| unakI laghu racanAoM kA saMgraha zrI cidAnanda (karpUracandrajI) kRta pada saMgraha (sarva saMgraha) bhAga1 evaM 2 jo ki zrI buddhi-vRddhi karpUragranthamAlA kI ora se zA. kuMvarajI AnaMdajI bhAvanagara vAloM kI ora se saMvat 1992 meM prakAzita huA hai| cidAnandajI prathama dvArA nirmita sAhitya ke lie dekheM-kharataragaccha sAhitya kosh| cAritranandI kA bAlyAvasthA kA nAma cunnIlAla honA caahie| kAzI meM inakA upAzraya jJAnabhaMDAra bhI thaa| jo cunnIjI ke nAma se cunnIjI mahArAja kA upAzraya evaM bhaMDAra kahalAtA thaa| cAritranandI ke pazcAt paramparA na calane se usa cunnIjI ke bhaNDAra ko tapAgacchAcArya zrIvijayadharmasUrijI mahArAja kAzI vAloM ne prApta kiyA aura use AgarA meM vijayadharmalakSmI jJAna mandira ke nAma se sthApita kiyaa| prasiddha tapAgacchAcArya zrI padmasAgarasUrijI mahArAja ne prayatnoM se usa vijayadharmalakSmI jJAnamandira, AgarA kI zAstrIya sampatti ko bhI prApta kara liyA jo Aja zrI kailAzasAgarasUri jJAna mandira, kobA ko suzobhita kara rahA hai| [anusaMdhAna aMka-38]
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ paricaya syAdvAdapuSpakalikA dravyAnuyoga kA graMtha hai| jaina vAGmaya ko artha kI dRSTi se cAra vibhAgo meM bAMTA gayA hai| caraNakaraNAnuyoga, dharmakathAnuyoga, gaNitAnuyoga, drvyaanuyog| jisa sUtra meM AcAra artha pradhAna hotA hai vaha sUtra caraNakaraNAnuyoga kahA jAtA hai| jaise oghaniryukti, dazavaikAlika ityAdi / jisa sUtra meM upadezapara dharmapradhAna kathA hotI hai vaha sUtra dharmakathAnuyoga kahA jAtA hai| jaise jJAtAdharmakathAMga, uvAsagadasAo ityAdi / jisa sUtra gaNitasaMkhyA pradhAna hotI hai vaha gaNitAnuyoga kahA jAtA hai| jaise jambUdvIpaprajJapti aadi| jisa sUtra meM dharmAstikAya Adi dravyoM kA vicAra pradhAna hotA hai vaha dravyAnuyoga kahA jAtA hai| jaise rAjapraznIya, naMdI, anuyogadvAra aadi| jaina darzana ke anusAra isa loka meM chaha mUlabhUta dravya hai / dravya kA artha hai vaha nirAkAra (Formless) padArtha jo sAkAra meM (in form) badalatA hai| sat padArtha ke do aMza hote hai| eka aMza aparivartanazIla hotA hai aura dUsarA niraMtara parivartanazIla hotA hai| aparivartanazIla aMzako dravya kahate hai aura parivartanazIla aMza ko paryAya kahA jAtA hai| hamezA dravya ke sAtha rahanevAlA paryAya guNa kahA jAtA hai aura guNa ke paryAya ko paryAya kahA jAtA hai| jaise jJAna AtmA kA avinAbhAvi paryAya hone se guNa hai aura ghaTajJAna usakA paryAya hai| guNa aura paryAya se sahita sat padArtha ko 'dravya' kahA jAtA hai| yaha vizva paryAyoM kA mahAsAgara hai| jisa taraha samaMdara meM anaMta lahara uThatI hai aura vilIna hotI hai phira bhI samaMdara samaMdara hI rahatA hai| usI taraha pratyeka dravya paryAyoM kI anaMta laharoM kA Azraya hai| isa vizva meM mUlabhUta chaha dravya hai| chahoM dravya guNa aura paryAya ko dhAraNa karate hai| dravya ke mUlabhUta sva aura vizva vyavasthA ke saMbaMdha meM unake pradhAna kI carcA dravyAnuyoga meM hotI hai| syAdvAdapuSpakalikA kA pradhAna viSaya yahI hai| dravya kA anya dravya ke sAtha kyA saMbaMdha hai? dravya kA apane guNa aura paryAya ke sAtha kyA saMbaMdha hai? paryAya kA anya paryAyoM ke sAtha kyA saMbaMdha hai? ina praznoM kA uttara prApta karane hetu dravya ke bhItara utaranA jarUrI hai| syAdvAdapuSpakalikA meM chaha dravyoM ke viSaya meM nirUpaNa kiyA hai| yahAM yaha jJAtavya hai ki jisa graMtha meM kevala padArtha nirUpaNa ho vaha graMtha nahIM kahA jAtA, apitu padArthoM kA uddeza, lakSaNa aura parIkSA kiye jAte hai vaha graMtha hotA hai| syAdvAdapuSpakalikA isa artha meM tarkapradhAna graMtha hai| jaina zailI meM padArtha kA nirUpaNa dvAroM ke mAdhyama se kiyA jAtA hai| ati prAcIna samaya se arthAt Agamayuga se jaina graMtha racanAzailI dvAra pradhAna rahI hai| eka viSaya ko aneka pahalU se socane ke liye graMthakAra vicAraNIya vastukA vibhAjana karate hai| isa vibhAjana ko dvAra kahate hai / isa graMtha meM chaha dravyoM ke viSaya meM gyAraha vicAraNIya vastu hai| phira ekaeka dvAra meM puna: vicAra vibhAjana hotA hai / use uttaradvAra kahate hai| isa taraha graMtha meM viSaya vistAra hotA hai| jaina graMthoM meM viSayanirUpaNa kI yaha paraMparA Agama kAlIna hai| syAdvAdapuSpakalikA meM chaha dravyoM ke unake guNa aura paryAya ke vartana meM gyAraha mUladvAra batAyeM gaye haiN| (1) lakSaNa (2) guNa (3) paryAya (4) svabhAva (5) asti (6) naya (7) pramANa (8) bhAva (9) jIva (10) anuyoga (11) kSetra upAdhyAyazrI cAritranaMdI ne 1 se 45 zloka paryaMta ekAdaza dvAroM ke uttara dvAroM ke prakAra prastuta kiye hai| pazcAt kramazaH sabhI dvAroM kA vistRta vicAra prastuta kiyA hai| caturtha pariziSTa meM syAdvAdapuSpakalikA meM varNita gyAraha dvAroM ke viSaya koSTakAkAra meM prastuta kiye hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 prathama lakSaNa dvAra isa graMtha kA pradhAna viSaya dravya aura tatsaMbaMdha guNa aura paryAya hai| prathama lakSaNa dvAra meM dravya, guNa aneka paryAya ke lakSaNa kI mImAMsA kI gaI hai| isa ke koI uttara bheda nahIM hai| dUsarA guNa dvAra guNa dravya ke sadA sahabhAvi paryAyoM ko guNa kahate hai / guNa do prakAra ke hote hai sAmAnya guNa aura vizeSa gunn| sAmAnya guNa teraha hai| vizeSa guNa aThAraha hai| sAmAnya guNa dravyatva, astitva, vastutva, pradezatva, prameyatva, sattva, agurulaghutva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva yaha teraha sAmAnya guNa hai| unakI vyAkhyA isa prakAra hai 1) apane apane pradeza samudAya ke sAtha akhaMDa rahakara jo apane svabhAva-vibhAva, guNa aura paryAya seva hotA hai aura dravita hogA vaha dravya kA svabhAva dravyatva hai| 2) astikA bhAva astitva hai, arthAt sdruuptaa| 3) jo sAmAnyavizeSa svarUpa hai vaha vastu hai| vastu kA svabhAva vastutva hai| 4) pradeza kA svabhAva pradezatva hai| avibhAgi (jisake do bheda nahIM ho sakate aise) pudgala ke paramANu dvArA rokA gayA kSetra bhAga pradeza hai| 5) pramANa se sva aura pararUpa kA jJAna hotA hai| pramANa se jJeya vastu ko prameya kahate hai| prameya ke bhAva ko prameyatva kahate hai| 6) utpAda, vyaya aura dhruvatA se yukta hokara jo apane guNaparyAya se vyApta hotA hai vaha sat hai| aise sat ke bhAva ko sattva kahate hai| 7) agurulaghu ke bhAva ko agurulaghutva kahate hai| jo vANI kA viSaya nahIM banate aise sUkSma pratikSaNa vartamAna meM agurulaghu kahate hai| yahAM para agurulaghu bhAva jinAgama ke pramANase hI abhyugamya hai / (jinAgama ke alAvA agurulaghu bhAva kA grAhaka pramANa upalabdha nahIM hai| kyoMki - agurulaghubhAva itanA sUkSma hai ki vaha vANI kA viSaya nahIM bntaa| 8) cetanA ke bhAva ko cetanatva kahate hai| cetanatva yaha bhAva anubhava se jJeya hai| devasena kRta AlApa paddhati meM yaha bAta kahI hai - caitanya anubhUti hai| anubhUti kriyArUpa hai| aura kriyA hamezA manavacana kAyA meM anvita rahatI hai| 9) acetana ke bhAva ko acetanatva kahate hai| acaitanya kA artha hai - anubhava kA abhaav| 10) mUrta ke bhAva ko mUrtatva kahate hai / mUrtatva kA artha hai - rUpa-rasa-gaMdha-sparzAdi mAn honaa| 11) amUrta ke bhAva ko amUrtatva kahate hai| amUrtatva kA artha hai - rUpAdi rahita honaa| arUpI-arasIagaMdhI-asparzavat honaa| 12) sakriya ke bhAva ko sakriyatva kahate hai| sakriyatva kA artha hai - kriyA yukta honA / 13) akriya ke svabhAva ko akriyatva kahate hai| akriyatva kA artha - kriyArahita honaa| isaprakAra
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyaguNa N teraha hai| vizeSa guNa 20 darzana-jJAna-saukhya-vIrya-cetanA-acetanA-mUrta-amUrta-sakriya-akriya-varNa-gaMdha-rasa-sparza-gatihetu-sthitihetuavagAhanAhetu -vartanAhetu yaha aThAraha vizeSa guNa hai| jJAna, vizeSa avabodha rUpa hai| darzana, sAmAnya avabodha rUpa hai| sukha, parama AnaMda svarUpa hai| vIrya, anaMta zakti kI pravRtti svarUpa hai| pahale sAmAnya guNoM meM cetana vagairaha chaH guNa kahe hai unakA yahAM anusaMdhAna hai| cetana honA, acetana honA, mUrta honA, amUrta honA, sakriya honA, akriya honA yaha chahaH vizeSa guNa hai| anya vizeSa guNoM kI vyAkhyA spaSTa hai| tIsarA paryAya dvAra dravyaguNa ke vikAra hai ve paryAya kahe jAte haiN| dravya meM svabhAva aura vibhAva rUpa paryAya hote hai| svabhAva ke aneka prakAra hote haiN| vibhAva ke bhI aneka prakAra hote haiN| dravya ke zuddha svarUpa meM pariNata honA svabhAvaparyAya kahalAtA hai| svabhAva paryAya chahaH dravya meM hote haiN| udAharaNa ke taura para jIva dravya kA cetanA yaha zuddha svarUpa hai| usakA cetanA pariNAma svabhAva paryAya hai| AkAza kA avagAha dAna karanA yaha svabhAva hai| vahI usakA zuddha svarUpa hai usameM pariNata honA arthAt niraMtara avagAha dAna meM pravRtta honA AkAza kA svabhAva paryAya hai| jIva aura pudgala ke sivA koI dravya apane svabhAva se arthAt zuddha svarUpa se cyuta nahIM hote haiM ataH ve sahaja hI svabhAva paryAya meM hote haiN| jIva aura pudgala kA saMbaMdha hone para donoM ke svabhAva meM parivartana hotA hai| sabhI dravya ke svabhAva paryAya hote haiN| vibhAva paryAya kevala jIva aura pudgala dravya kA hotA hai| dravya kA azuddha svarUpa meM pariNamana honA paryAya hai| vibhAvi paryAya jIva aura pudgala ke hI hote haiN| dravyoM ke agurulaghu vikAra ko svabhAvaparyAya kahate hai| svabhAvaparyAya ke bAraha bheda haiN| anaMtabhAgavRddhi, asaMkhyatabhAgavRddhi, yaha chahaH vRddhi rUpa svabhAva paryAya hai| usI taraha anaMtabhAga hAni, asaMkhyAta bhAga hAni, saMkhyAta bhAga hAni, saMkhyAta guNa hAni, asaMkhyAtaguNa hAni, anaMtaguNahAni yaha chahaH hAnirUpa svabhAvaparyAya hai| svabhAva paryAya aura vibhAva paryAya dravya vyaMjanaparyAya aura guNavyaMjana paryAya ke bhedase do do prakArake hote haiN| athavA graMthAMtara se paryAya chahaH prakArake hote hai / dravyaparyAya, dravyavyaMjanaparyAya, guNaparyAya, guNavyaMjana-paryAya, svabhAvaparyAya, vibhaavpryaay| dravya ke asaMkhyapradeza honA, siddha honA ityAdi dravyaparyAya hai| dravya meM gativizeSa guNa hote hai jo apane apane alaga kArya ko pratyakSa rUpa se kRti meM lAte hai unheM dravyavyaMjana paryAya kahate haiN| paryAyoM ko piMDarUpa meM bAMdhanA, anaMta guNoM kA avibhAga rUpa meM honA guNaparyAya hai| jJAna, darzana, cAritra ke avAMtara bheda kA jJAna guNavyaMjana paryAya hai pratyeka dravya meM agurulaghu guNa hai| jisakI vajaha se dravya meM guNoM kI hAnivRddhi hotI hai| agurulaghu guNa dravya kA svabhAva hai| chahaH vRddhi aura chahaH hAni ke bheda se bAraha prakArakA svabhAva paryAya hai| karmodaya manuSya-tiryaMca-naraka-deva-gati kA anubhava karanA jIva dravyake vibhAva paryAya hai| yaha jIva ke svadharma nahIM hai| kRta hai ataH vibhAva hai| cauthA svabhAvadvAra jo svabhAva chahaH bhI dravya meM rahate hai ve sAmAnya svabhAva hai| jo svabhAva kucha eka dravya meM hai kucha eka dravya meM nahIM hai ve vizeSa svabhAva kahe jAte haiN| sAmAnya svabhAva kA abhAva kahIM upalabdha nahIM hotA ataH unhe kevalAnvayi
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 kaha sakate hai| vizeSa svabhAva kA abhAva upalabdha ho sakatA hai| ataH jinakA vyatireka upalabdha hai ve vizeSa svabhAva hai| = sAmAnya abhAva nitya, anitya, eka, aneka, asti, nAsti, bheda, abheda, bhavya, abhavya, vaktavya, avaktavya aura paramasvabhAva yaha teraha dravya ke sAmAnya svabhAva hai| 1) nitya svabhAva : dravya ke aneka paryAya aura aneka svabhAva hai| paryAya aura svabhAva badalane para bhI dravyameM alaga-alaga 'yaha vahI dravya hai' aisA pratyaya jisa svabhAva kI vajaha se hotA hai use nityasvabhAva kahate hai| 2) anitya svabhAva : dravya aneka paryAyoM meM pariNata hotA hai| anitya svabhAva hai| 3) eka svabhAva : hareka svabhAva eka hI dravya meM rahatA hai ataH eka pratIta hotA hai vaha usakA eka svabhAva hai| (jaise vastra aneka taMtuo ke joDa se banA hai phira bhI eka hI dikhatA hai| 4) aneka svabhAva : dravya eka hI hai phira bhI aneka pratIta hotA ho yaha aneka svabhAva hai| 5) asti svabhAva : dravya kA apanA svabhAva avinAzita rUpa se rahatA hai| vaha asti svabhAva hai| udA. ghaTa rUpa meM honaa| 6) nAsti svabhAva : dravyAMtara kA svabhAva prastuta dravya meM nahIM hai, yaha nAsti svabhAva hai| udA. ghaTa meM paTa ke dharma kA abhAva hai| arthAt ghaTa meM paTa ke dharma nAsti svabhAva se hai| 7) bheda svabhAva : saMjJA ke bheda se, saMkhyA ke bheda se, lakSaNa ke bheda se aura prayojana ke bheda se dravya meM bheda hotA hai| use dravya svabhAva kahate hai| udA. dravya guNI hai paryAya guNa hai ye donoM ke nAma saMjJA ke bheda hai ataH donoM = - bhinna hai| 8) bhavya svabhAva : koI bhI dravya kAlAMtara meM anya rUpa meM parivartita ho sakatA hai| dravya kI isa pariNamana zakti ko bhavya svabhAva kahate hai| (jaise dUdha dahIM meM parivartita ho sakatA hai to dUdha meM dahIM kA bhavya svabhAva kahate hai| dArzanika paribhASA meM ise kurvadrUpatva yA svarUpayogyatA kahate hai|) 9) abhavya svabhAva : bhavya svabhAva se viparIta abhavya svabhAva hai| aneka rUpa meM parivartita hote hue bhI dravya apane mUla dharma se cyuta hokara yaha kabhI dUsare dravya ke sAtha ekarUpa nahIM hotaa| yaha usakA abhavya svabhAva hai| : 10) vaktavya svabhAva pratyeka dravya, dravya ke rUpa meM nitya hai aura paryAya ke rUpameM anitya hai| dravya ke rUpa meM vaha 'idaM nityaM' yaha zabdoccAra kA viSaya banatA hai| paryAya ke rUpameM 'ayamanityaH' isa zabdoccAra kA viSaya banA hai| isa taraha dravya paryAya pratyeka rUpameM uccAra kA viSaya bananA vaktavya svabhAva hai| 11) avaktavya svabhAva : eka dravya eka sAtha nitya aura anitya donoM dharma se samanvita hokara (eka zabda meM) vANI kA viSaya nahIM bana sktaa| yaha usakA avaktavya svabhAva hai| 12) parama svabhAva: pAriNAmika bhAva dravya kA parama svabhAva hai| 13) pAriNAmika bhAva kA artha hai - apane Apa meM rahanA / mUrtasvabhAva-amUrtasvabhAva-cetanasvabhAva acetanasvabhAva- zuddhasvabhAva azuddhasvabhAva-ekapradezasvabhAvaanekapradezasvabhAva-vibhAva aura upacarita svabhAva yaha dasa vizeSa svabhAva hai| chaThavI gAthA meM sAmAnya guNa kA vivaraNa karate samaya mUrta vagairaha kI vyAkhyA kI gaI hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA astidvAra asti kA artha hai pradeza, kAya kA artha hai smuuh| jo dravya pradeza ke samUha rUpa hai unheM astikAya kahA jAtA hai| kAla ko choDakara pAMco dravya astikAya hai| pAMco dravya meM pradeza samUhatva yaha dharma samAna hai isaliye usa dharma = (astitvena astikAyatva) ko lekara unameM bheda nahI ho sktaa| ataH unake jIva aura ajIva aise avAMtara bheda kaha kara bheda kiyA gayA hai| jIvAstikAya ke sivA cAra astikAya ajIva hai| astikAdika dravya jIva aura ajIva ke bheda se do prakArake haiN| usameM jIvAstikAya eka prakArakA hI hai| dUsarA ajIvAstikAya dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura pudgalAstikAya yaha cAra prakAra kA hai| astirUpa meM astikAyo meM koI bheda nahIM hai| chaThavA nayadvAra stu ke aneka aMza hote haiM - arthAt dravya ke anaMta paryAya haiN| una meM se jo paryAya vartamAna upayoga kA viSaya hai usako grahaNa karake usase vyatirikta aMza ko gauNa karanevAlA adhyavasAya naya kahalAtA hai| mUla bheda se naya do prakAra kA hai| dravyArthika aura pryaayaarthik| dravyArthika naya ke dasa bheda haiN| 1) karmopAdhinirapekSa zuddha dravyArthika : jIva karma upAdhi se yukta hai phira bhI usameM nirapekSa rahakara AtmA ke zuddha rUpa kA grahaNa karanevAlI dRSTi karmopAdhi nirapekSa zuddhadravyArthika naya kahalAtA hai| 'saMsArI AtmA siddha ke samAna zuddha hai' yaha vidhAna prastuta bheda kA udAharaNa hai| saMsArI jIva karma yukta hai phira bhI isa vidhAna meM isa aMza ke prati nirapekSatA dekhane milatI hai| athavA hareka AtmA ke madhyavartI ATha rucaka pradeza hamezA karmamukta hote hai| isa apekSA se AtmA zuddha hai| yahAM asaMkhya karmopAdhiyukta pradeza se nirapekSa hokara aSTa rucaka pradeza ke zuddhatA ko grahaNa hotA hai| 2) dravyArthika : vastu meM utpAda aura vyaya paryAya hai| dhruvatA dravya hai| jisa dRSTi meM vastu ke utpAda aura vyaya ko gauNa karake sirpha sattA ko hI pradhAnatA dI jAtI hai, vaha dRSTi sattAgrAhaka zuddha dravyArthika hai| jaise 'AtmA nitya hai| 'dravya nitya hai| ityAdi prtiiti| AtmA aura hara eka dravya pratikSaNa utpAda-vyayazAlI hai phira bhI isa naya meM use gauNa kara nitya bhAga ko pradhAnatA dI gaI hai| nayacakra AlApa paddhati meM isako sattAgrAhaka zaddhadravyArthika kahA gayA 3) eka dravyArthika bhedakalpanA nirapekSa zuddhadravyArthika : jisa dRSTi meM bheda kI kalpanA ko gauNa kiyA jAtA hai vaha eka dravyArthika naya hai| dravya se guNa aura paryAya kathaMcid bhinna hai| phira bhI usa bheda ko bhUlakara dravya aura guNaparyAya ko eka mAnanA yaha isa naya kI dRSTi hai| AtmA dravya hai aura manuSya pryaay| ve donoM bhinna hai phira bhI 'manuSya AtmA hai| isa taraha abheda pratIti ekadravyArthika naya kA viSaya hai| isa taraha abheda pratIti ekadravyArthika naya kA viSaya hai| nayacakrAlApa paddhati meM ise bheda kalpanA nirapekSa zuddha dravyArthika naya kahA hai| dravya apane guNa aura paryAya svabhAva se abhinna rUpa hai| yaha isa naya kA udAharaNa hai| 4) azuddha dravyArthika : (karmopAdhi sApekSa azuddha dravyArthika) AtmA ke zuddha svabhAva ko gauNa karake azaddha svabhAva ko pradhAnatA denevAlI daSTi azaddha dravyArthika naya hai| jaise krodha vagairaha bhAva karma se paidA hote hai| ve AtmA ke nahIM hai| phira bhI unheM AtmA ke rUpa meM dekhanevAlI dRSTi isa naya kI hai| 'AtmA krodha hai' ityAdi isake udAharaNa hai| 5) utpAdavyaya sApekSa zuddha dravyArthika : (utpAdavyaya sApekSa azuddha dravyArthika) yaha naya sattA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyArthika se viparIta hai| yaha utpAda aura vyaya ko pradhAna karatA hai| jaise eka samaya meM dravya meM utpAda, vyaya aura dhrauvya tInoM rahate haiN| 6) sad dravyArthika : (bhedakalpanA sApekSa azuddha dravyArthika) bheda kalpanA ke sAtha apane apane guNa ko grahaNa karanevAlI dRSTi sadvyArthika naya hai| jaise jJAna-darzana vagairaha AtmA ke guNa hai 'AtmA ke guNa' kahane para AtmA aura gaNa meM bheda pratIta hotA hai| gaNa kA grahaNa hone se azaddhatA AtI hai, kyoMki gaNa paryAya rUpa hai| yahAM ise sadvyArthika kahA hai lekina nayacakrAlApa paddhati meM use bhedakalpanA sApekSa azuddha dravyArthika kahA gayA hai| 7) vaktavya dravyArthika : vastu dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA se kathana kA viSaya banatI hai| yaha vaktavya dravyArthika naya hai| jaise apane dravya-kSetra-kAla-bhAva yaha cAra rUpa kI apekSA se dravya hai| 8) anvaya dravyArthika : guNa aura paryAya dravya meM anvita rahate hai| dravya, guNaparyAya se anvita hai| guNaparyAya dravya se anvita hai| jo anvita hotA hai vaha svabhAva ho jAtA hai| ataH guNaparyAya dravya ke svabhAva hai yaha pratIti anvaya dravyArthika naya kI hai| sarva dravya meM rahanevAlI mUla sattA eka hI hotI hai| 9) paradravyAgrAhaka dravyArthika : vastu apane dharma ko choDakara anya dharma se yukta nahIM hotI yaha grahaNa karanevAlI dRSTi paradravyAgrAhaka dravyArthika naya hai| jaise anya vastu ke dravya-kSetra-kAla-bhAva se prastuta vastu nahIM hai| 10) paramabhAva grAhaka dravyArthika : guNa aura guNi ko eka karake vastu meM rahe utkRSTa parama bhAva ko grahaNa karanevAlI dRSTi paramabhAva grAhaka dravyArthika naya hai| udAharaNa : jJAna gaNa ko lekara 'AtmA jJAna svarUpa ciddhana hai| yaha prtiiti| isa pratIti meM AtmA ke aneka svabhAva meM se eka jJAna nAmakA parama svabhAva gRhIta huA hai| pradhAnarUpa se paryAya ko grahaNa karanevAlI dRSTi ko paryAyArthika naya kahate hai| yaha naya utpAda aura vinAza svarUpa paryAya ko hI grahaNa karatA hai| kI upekSA karatA hai| payArthika naya ke chahaH bheda hai1) anAdi nitya paryAyArthika jaise meru vagairaha padala ke paryAya nitya hai| 2) sAdi nityaparyAyArthika : jaise siddha jIva rUpa paryAya nitya hai| 3) anityazuddha paryAyArthika : sattA ko gauNa karake kevala utpatti aura vinAza ko grahaNa karanevAlA naya anitya zuddhaparyAyArthika naya hai| jaise samaya samaya para paryAya utpanna hote haiM aura nAza hote haiN| 4) nityazuddha paryAyArthika : dhruvAMza yAni ki sattA ko sApekSa rahakara utpAda aura vinAza rUpa paryAya ko grahaNa karanevAlI dRSTi nitya zuddhaparyAyArthika naya hai| jaise dravya meM eka hI samaya meM utpatti, sthiti aura vinAza tInoM rahate hai| yahAM sthiti ko gauNa nahIM kiyA hai| 5) karmopAdhi nirapekSa svabhAva nityAzuddha paryAyArthika : jaise saMsArI jIva ke paryAya siddha jIva ke samAna hai| 6) karmopAdhi sApekSa svabhAva anityAzuddha paryAyArthika : jaise saMsArI jIva ko janma maraNa hai| isa prakAra paryAyArthika naya hai| naya ke bheda naigama, saMgraha, vyavahAra, aura RjusUtra yaha cAra dravyArthika naya ke bheda hai| paryAyArthika naya zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta yaha tIna prakArakA hai| jo naya dravya ko pradhAna rUpa meM grahaNa karatA hai vaha dravyArthika naya hai| jo naya paryAya ko pradhAna rUpa meM grahaNa karatA hai vaha paryAyArthika naya hai| dravyArthika yA paryAyArthika ko dravyAstika yA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyAstika zabdoM se bhI kahA jAtA hai| naigama naya-dharma aura dharmi, do dharma tathA do dharmi meM eka ko pradhAna banAkara dUsare ko gauNa karake jo vivakSA hotI hai vaha naigama naya hai| do paryAya meM eka paryAya ke mukhyarUpa se aura dUsare ko gauNa rUpa se grahaNa karanevAlA naya naigama hai| dravya aura paryAya meM kisI eka se mukhyarUpase aura anya ko gauNarUpa se grahaNa karanevAlA naya naigama hai| naigama naya ke bodha prakAra aneka hai| ata eva usakA nAma naikagama hai| saMgraha naya-sirpha sAmAnya ko grahaNa karanevAlA parAmarza saMgraha hai| sAmAnyamAtra kA artha hai - samagra vizeSa se rahita vastuke dravyatva, sattva ityAdi sAmAnya dhrm| sAmAnya dharma ko grahaNa karanevAlA naya saMgraha hai| saMgraha kA utpattilabhya artha yaha hai- sam upasarga kA artha hai eka karake arthAt piNDa banAke saMgraha karatA hai vaha saMgraha naya hai| __ vyavahAra naya : jo abhisandhi arthAt abhiprAya, saMgraha naya ke viSaya bane arthoM kA vidhipUrvaka avaharaNa karatA hai vaha vyavahAra naya hai| RjusUtra naya : Rju kA artha hai vartamAnakSaNa sthAyi pryaay| vartamAna kSaNa sthAyi paryAya ko hI pradhAnatayA kahanevAlA naya RjusUtra hai| Rju zabda kA dUsarA artha hai - srl| arthAt vakratA se rhit| vastu meM bhUtakAla yA bhaviSyakAla kA bodha vartamAna ko mAnabiMdu banAkara hI hotA hai| vartamAna prAraMbha nahIM hotA usase pahele kA moDa bhUtakAla hai , vartamAna ke pUrNa hone para bhaviSya kA moDa cAlu hotA hai ataH dono hI vakra hai| RjusUtra naya vakrako = bhUtakAla aura bhaviSyakAla ko grahaNa nahIM krtaa| vartamAna kAla sarala hai ataH use hI grahaNa karatA hai| dravya sat hai phira bhI dravya se koI gaNa nahIM hotA kyoMki dravya kA grahaNa upacAra kI AdhArapara hotA hai| bhUtakAla aura bhaviSyakAla kA upacAra karake hI vyavahAra saMbhava ho sakatA hai| bhUta aura bhaviSyakAla to asat hai| ataH RjusUtra dravya ko grahaNa nahIM karatA kSaNadhvaMsi paryAyoM ko pradhAnatayA dikhAtA hai| jo naya zabda ko pradhAnatA dete hai ve zabdanaya haiN| tIna zabda nayoM meM prathama kA nAma zabdanaya hai| isakA dUsarA nAma sAmprataH naya bhI hai| zabda naya -zabda naya zabda ke artha ko vibhAjita karake grahaNa karatA hai| jaise ki kAla badalane para zabda kA artha badala jAtA hai| eka hI zabda kAla kA bheda hone para bhinna ho jAtA hai aisA zabdanaya kA abhimata hai| jaise bhU dhAtU kA artha honA hai| vartamAna kAla ke prayoga meM usakA bhavati rUpa hotA hai| bhUtakAla meM abhavat rUpa hotA hai| donoM prayoga meM dhAtu eka hone para bhI zabdanaya donoM prayoga ke dhAtu bhI bhinna hai aisA mAnatA hai| samabhirUDha naya- paryAyavAcI zabdoM meM vyutpatti aura nirukti meM bheda hotA hai| usake AdhAra para artha meM bheda hotA hai| eka hI artha ke vAcaka zabda meM vyutpatti nirukti aura bheda ke AdhAra para bhinna artha kA adhirohaNa karanevAle naya ko samabhirUDha kahA jAtA hai| zabdanaya paryAyavAcI zabdo meM arthabheda nahIM mAnatA hai| eka hI artha ko batAnevAle aneka zabda, zabda nayakI dRSTi meM ho sakate hai| samabhirUDha naya kI dRSTi meM nahIM ho skte| usake mata meM paryAya(vAcI) zabda badalane para artha bhI badala jAtA hai| zabda badalane para bhI artha to eka hI rahatA hai yaha paryAyavAcI zabda ke bheda kI upekSA karatA hai| jaise zabdanaya paMkaja aura kumuda dono zabdoM ko eka hI artha kA vAcaka mAnatA hai| samabhirUDha naya paMkaja zabda aura kumuda zabda ko alaga artha kA vAcaka mAnatA hai kyoMki donoM zabdoM kI vyutpatti alaga hai - paGke jAyate iti pNkjm| jo paMka meM = daladala meM paidA hotA hai vaha paMkaja hai| yaha paMkaja pada kI vyutpatti hai| kau = rAtrau modate iti kumudm| jo rAtrimeM khilatA hai vaha kumuda hai, yaha kumuda zabda kI vyutpatti hai| donoM ke vyutpattyartha meM bheda hai ataH dono bhinna padArtha hai yaha samabhirUDha naya kA abhimata hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 evaMbhUta naya : svapravRtti nimitta bhUta kriyA se viziSTa artha ko hI vAcya mAnanevAlA naya evaMbhUta hai| evaMbhUta naya kA ye mata hai ki zabda arthakriyA meM vartamAna artha kA hI vAcaka hotA hai| ghaTa jaba jalAharaNa meM vartamAna hai to hI ghaTa pada vAcya hai, anyathA nhiiN| evaMbhUta naya kahatA hai ki zabda ko Apa jisa artha meM bolate ho vo apane vyutpatti nimitta meM honA caahiye| arthAt gAya jaba calatI hai to hI gAya hai| paMkaja taba hI paMkaja hai jaba vaha paMke jAyamAna hai| uga jAne ke bAda vaha paMkaja kaisA? | naigamanayake uttarabhedaH Aropa naigama Aropa saMkalpa aura aMza ke bheda se naigama naya tIna prakAra kA hai| para vizeSAvazyaka meM upacAra kA Azraya lekara cAra prakAra kA kahA gayA hai| (TippaNI : Aropa, saMkalpa, aMza kI vyAkhyA aura vizeSAvazyaka meM yaha tIna bheda kahAM para hai yaha abhI taka jJAna nahIM hai|) dravya Aropa, kAla Aropa, guNa Aropa, hetvAdi Aropa yaha cAra bheda se naigama cAra prakAra kA hai| jo tad rUpa nahIM hai usame tadvattA kI buddhi karanA Aropa hai| jaise bhramajJAna se zukti meM rajatatva nahIM hai phira bhI rajatatva kA Aropa hotA hai| bhrama meM Aropa doSa ke kAraNa hotA hai| vastu vizeSa ke kathana kI apekSA meM jAnabUjha kara bhI Aropa hotA hai| jaise pratimA meM pUjyatA kI dRSTi se bhagavAna ke guNoM kA Aropa hotA hai| 1) guNa meM dravyakA Aropa : arthAt guNa ko dravya kahanA / kAla vAstava meM dravya nahIM hai kyoMki usakA dhruvAMza koI nahIM hai| ataH 'utpAdavyayadhrauvya yuktaM sat' yaha dravya kA lakSaNa usameM ghaTita nahIM hotA hai| kAla dravya kA vartanA paryAyarUpa guNa meM dravya ke sattva vagairaha guNoM kA Aropa karake kAla ko dravya kahA jAtA hai| yaha guNa ( = parAvartana svarUpa vartanA paryAya) meM dravya Aropa hai| 2) dravya meM guNAropa arthAt dravya ko guNa khnaa| dravya guNa nahIM hai phira bhI use guNa khnaa| jJAna guNa hai, jIva dravya hai jJAna kI pradhAnatA ke kAraNa jIva ko jJAna hI kahanA - jaise 'jJAnameva jIvaH' - dravya meM guNa kA Aropa hai| 3) kAla Aropa do prakAra kA hai| vartamAna kAla meM bhUtakAla kA Aropa aura vartamAna kAla meM bhaviSya kAla kA aarop| vartamAna kAla meM bhUtakAla ke Aropa kA udAharaNa hai - Aja dIvAlI kA dina mahAvIra svAmI ke nirvANa kA dina hai| mahAvIra svAmI kA nirvANa 2600 sAla pahale huA hai phira bhI usa dina kA Aja ke dina meM Aropa kiyA jAtA hai| vartamAna kAla meM bhaviSyakAla ke Aropa kA udAharaNa hai- Aja padmanAbha jina kA nirvANadina hai| padmanAbha AnevAlI covIsI kI tIrthaMkara hai unakA nirvANa bhaviSya meM hogA Aja ke dina usakA Aropa kiyA hai| isa prakAra kAlAropa ke chahaH bheda hote hai| vartamAnakAla meM bhUtakAla kA Aropa, vartamAnakAla meM bhaviSyakAla kA Aropa, bhUtakAla meM vartamAnakAla kA Aropa, bhUtakAla meM bhaviSyakAla kA Aropa, bhaviSyakAla meM vartamAnakAla kA Aropa, bhaviSyakAla meM bhUtakAla kA aarop| prathama do ke udAharaNa upara prastuta kiye hai| bhUtakAla meM vartamAnakAla kA Aropa arthAt bhUtakAla ko vartamAnakAla kahanA - jaise 'rAjagRhI nagarI me zreNika rAjA rAjya karatA hai|' kisI kathAgraMtha kA yaha vAkya bhUtakAla ko vartamAna kAla ke rUpa prastu karatA hai| bhUtakAla meM bhaviSyakAla kA Aropa arthAt bhUtakAla ko bhaviSyakAla ke rUpa meM prastuta karanA / udAharaNa jaise kala padmanAbha svAmI kA nirvANadina thA yahAM kala = bhUtakAla ko bhaviSyakAla ke rUpa meM dekhA gayA hai| bhaviSyakAla meM vartamAnakAla kA Aropa / jaise- padmanAbha jina ke varNana meM yaha kahanA ki 'bharatakSetra meM padmanAbha svAmI vicara rahe hai|' 4) kAraNa meM kArya kA Aropa cAra prakArakA hai| upAdAna kAraNa meM kAryAropa, nimittakAraNa meM kAryAropa,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 sAmAnya kAraNa meM kAryAropa aura apekSA kAraNa meM kAryAropa / kAraNa kI vyAkhyA : jisake hone se kArya hotA hai aura nahIM hone se kArya nahIM hotA vaha usa kArya kA kAraNa hotA hai| yahAM kAraNa ke cAra prakAra jJAtavya hai| kArya jisa kaccI sAmagrI se AkAra letA hai use upAdAna kAraNa kahA jAtA hai, jaise maTakA mITTI se banatA hai| miTTI ghaTakA upAdAna kAraNa hai| jisa sAmagrI kI sahAyatA se kArya saMpanna hotA hai vaha sAmagrI nimitta kAraNa hotI hai, jaise ghaTa ke prati daNDa nimitta kAraNa hai / daNDa hI cakra meM bhramaNa paidA karake ghaTa saMpanna karane meM sahakArI hotA hai| kArya mAtra ke prati kAla, deza, karma ityAdi sAdhAraNa kAraNa hote hai ve sAmAnya kAraNa hai| apekSA kAraNa kArya meM sAkSAt kAraNa nahIM hote phira bhI jinake binA kArya nahIM hotA / ghaTa ke prati kumhAra kA vADA jala ghaTa kA sAkSAtkAraNa nahIM hai| vaha mRttikA banAne meM sahayogI hotA hai| use prayojaka bhI kahA jAtA hai| / ina cAro kAraNoM me kArya ko Aropa kA udAharaNa prastuta hai| mITTI hI ghaTa hai yA dUdha hI ghI hai yaha upAdAna kAraNa meM kArya kA Aropa hai| AyurghRtam yaha nimitta kAraNa meM kArya kA Aropa hai| karma hI jIvana hai yaha sAmAnya kAraNa meM kArya kA Aropa hai| kumhAravADA hI ghaTa hai yaha apekSA kAraNa meM kArya kA Aropa hai| saMkalpa naigama naigama naya kA dUsarA bheda-saMkalpa hai| usake do prakAra hai-svapariNAma aura kAryAntara / saMkalpa kA artha yahAM para dravya kA rUpAMtaraNa pratIta hotA hai| dravya ekarUpa kA tyAga kara dUsare rUpa ko dhAraNa karatA hai, isa rUpAMtaraNa ko saMkalpa kahate hai| dravya kA rUpAMtaraNa do rUpa meM ho sakatA hai| eka, dravya kA apanA hI pariNAma hotA hai, jaise dahI kA pariNamana zrIkhaMDa meM hotA hai| use svapariNAma saMkalpa kahA jAtA hai| dravya apane vartamAna svabhAva ko choDakara bilakula alaga svabhAva dhAraNa kara le to kAryAntara saMkalpa hotA hai| jaise dUdha se dahI banatA hai| dahI, dUdha kA kAryAntara saMkalpa hotA hai| aMza naigama do prakAra kA hai| bhinna aMza aura abhinna aMza aMza kA artha hai avayava = vastu kA eka bhAga / vastukA apanA bhAga jaba vastu se pRthak ho jAtA hai use bhinna aMza kahate hai aura vastu ke sAtha juDA huA rahatA hai to abhinna aMza kahate hai| bhinna aMza naigama naya vastu ke bhinna aMza ko bhI svIkAra karatA hai| abhinna aMza naigama naya vastu ke abhinna aMza ko dekhatA hai| yaha naigama naya ke uttara bheda hai| saMgraha naya ke bheda saMgraha naya sAmAnya aura vizeSa do prakAra kA kahA gayA hai| sAmAnya saMgraha naya mUla aura uttara prabheda se do prakAra kA hai| pahalA astitva vagairaha chahaH prakAra kA hai| astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, sattva aura agurulghutv| vastutva vizeSa kI vyAkhyA pUrva meM kahI gayI vahI hai| yaha vastu ke mUlabhUta sAmAnya dharma hai| mUla saMgrahanaya unakA pradhAnarUpase grahaNa karatA hai| uttara sAmAnya saMgraha naya apane samudAya kI apekSA se vividha prakArakA hai kyoMki vaha jAti se bhinna bhinna svarUpa kA hotA hai| samAna pratIta honevAle dravyoM meM sAdRzya kI pratIti jAti dvArA hotI hai| vastutva Adi sAmAnya dharma se vyApya ghaTAdi dravya meM vartamAna ghaTatvAdi dharma sAdRzyapratIti ke hetu hai| ataH ve uttara jAti hai| ghaTatva jAti ghaTa samudAya ko eka karatI hai| aisI jAtiyAM aneka hai| isaliye uttara sAmAnya saMgraha naya dvividha prakAra kA hai| vizeSAvazyaka ke anusAra saMgraha naya ke cAra prakAra hai - vyatireka, anugama, saMgRhIta aura piNddit|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 vyatireka saMgraha - itara dharmakA niSedha karake bAdameM vidyamAna samAna dharma ko grahaNa karanA vyatireka saMgraha hai| jaise jIva kahane para ajIva kA niSedha hotA hai aura sabhI jIva kA saMgraha hotA hai| anugama saMgraha -sarva vyakti meM anugata sAmAnya hotA hai usakA pradipAdana karanA anugama saMgraha hai| jaise AtmA sat aura cit naya hai| yaha dharma sabhI AtmA meM samAna hai| saMgRhIta saMgraha- saMgRhIta saMgraha kA artha hai - sAmAnya ke abhimukha karake saMgraha krnaa| piMDita saMgraha -piMDita saMgraha kA artha hai - eka jAti meM lAnA jaise AtmA hai| vyavahAra naya ke bheda vyavahAranaya do prakAra kA hai - zuddha vyavahAra naya aura azuddha vyavahAra ny| usameM bhI zuddhavyavahAranaya prakAra kA hai-- vastugata zuddha vyavahAra naya aura sAdhanAzuddha vyavahAra naya / azuddha vyavahAra naya ke bhI do prakAra haisadbhUta azuddha vyavahAra naya aura asadbhUta azuddha vyavahAra ny| asadbhUta azuddhavyavahAra naya ke bhI do prakAra hai-- saMzliSTa asadbhuta azuddhavyavahAra naya aura saMliSTa asadbhUta azuddhavyavahAra naya saMgraha naya sAmAnya grahaNa karatA hai| vyavahAra naya usa sAmAnya kA vibhAjana karake vyavahAra yA pravRtti karatA hai| jaise saMgraha naya kI dRSTi se dravya eka hai / vyavahAra naya usakA vibhAjana kare to ye dravya do hai| phira usakA vyavahAra karatA hai ki jIva aura ajIva / usa AdhAra para lokapravRtti karatA hai| zuddhavyavahAra naya meM upacAra nahIM hotaa| vastugata zuddha vyavahAra - vastu = dravya ke apane apane guNoM kA prvrtn| jaise dharmAstikAya kA dravya ko gati meM sahakAra karanA, adharmAstikAya kA sthiratA meM sahakAra karanA, jIva kA jJAna karanA ityAdi vyavahAra kA pravartana vastugata zuddha vyavahAra naya se hotA hai| sAdhanazuddha vyavahAra naya : AtmA ke zuddha svarUpa kI siddhi meM sAdhana jisa vyavahAra naya ke viSaya banate hai vaha sAdhanazuddha vyavahAranaya hai| guNoM kI sAdhanA, guNazreNi meM ArohaNa ityAdi / azuddha vyavahAra naya meM upacAra hotA hai| sadbhUta azuddha vyavahAra naya: dravyake vAstavika guNa dravya se abhinna hai phira bhI usakA bheda karake vyavahAra krnaa| jaise jJAna AtmA kA guNa hai| yahAM jJAna aura AtmA ke bIca bheda pradarzita kiyA hai vaha vyavahAra hai| aura jJAna AtmA kA guNa hai yaha sahI hai isalIe sadbhUta vyavahAra hai| bhedabuddhi pradhAna hone se yaha azuddhi hai| asadbhUta azuddha vyavahAra naya : guNa jisa dravya kA nahIM hai use usa dravya kA banAkara vyavahAra karatA asadbhUta vyavahAra naya hai| jaise bhagavatI sUtra meM AtmA ke ATha prakAra batAye hai usameM kaSAyAtmA hai| kaSAya AtmA kA guNa nahIM hai| yaha karmajanita audayika bhAva hai phira bhI usakA AtmA para AropaNa asadbhUta vyavahAra naya se huA hai| usI taraha 'maiM manuSya huM', 'deva huM' ityAdi buddhi asadbhUta azuddha vyavahAra naya hai| manuSyatva devatva ityAdi nAma karma ke audayika bhAva hai| AtmA ke dharma nahIM hai| asadbhUta zuddha vyavahAra : jo dravya ke sAtha juDA huA hai usakA aaropnn| 'maiM zarIra hUM', 'zarIra merA hai' ityAdi buddhi| yahAM zarIra Atmadravya ke sAtha hai usakA asadbhUta vyavahAra se AtmA meM AropaNa huA hai| asaMzliSTa asadbhUta azuddhavyavahAra naya jo dravya ke sAtha juDA nahIM hai phira bhI vyavahAra krnaa| jaise putra
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalatrAdi Atmadravya se saMzliSTa nahIM hai phira bhI unheM 'merA hai' yaha kahanA asaMzliSTa asadbhUta azuddhavyavahAra naya hai| vyavahAra naya ke anya bheda athavA vyavahAra naya ke do bheda hai-vibhajana aura prvtti| vibhajana vyavahAra kA zAbdika artha yaha ho sakatA hai ki jo vibhAjana karatA hai| vastagata sAmAnya se vizeSa ko alaga karatA hai vaha vibhajana vyavahAra hai| jaise pathvI sAmAnya se ghaTatva kA vibhajana krnaa| pravRtti vyavahAra kA artha hai| vibhajana se prApta vizeSa dharmakA vyavahAra meM upayoga krnaa| jaise ghaTarUpa vizeSa kA ghaTatvaviziSTa ghaTa kA jalAharaNAdi rUpa kArya meM upayoga hotA hai| pravRtti vyavahAra ke tIna prakAra hai - vastupravRtti vyavahAra, sAdhanapravRtti vyavahAra aura laukikapravRtti vyavahAra athavA vyavahAra naya ke do bheda hai - vibhajana aura prvRtti| pravRtti tIna prakAra kI hai| vastu, sAdhanA aura laukik| vastupravRtti vyavahAra meM vastukI pravRtti hotI hai| AtmA ke zuddha svarUpa ko upalabdha karane ke sAdhana kI pravRtti ko sAdhana pravRtti kahate hai| lokadvArA nirmita saMjJA yA paraMparA yA dhAraNAoM se nirmita pravRtti ko lokapravRtti vyavahAra kahate hai| udAharaNa budhavAra ko dakSiNa dizAmeM jAnA niSiddha hai ityaadi| sAdhana pravRttivyavahAra ke punaH tIna prakAra hai - lokottara sAdhana pravRtti , laukika sAdhana pravRtti aura kuprAvacanika sAdhana prvRtti| AtmAsAdhanA kI jo pravRtti jinAjJAnusAriNI hotI hai use lokottara sAdhana pravRtti vyavahAra naya kahate hai| AtmasAdhanA kI jo pravRtti anya dharma ke anusAra ( jinAjJA se viparIta ) hotI hai use kuprAvacanika sAdhanapravRtti vyavahAranaya kahate hai| apane apane kula ke rivAja anusAra jo sAdhana kI pravRtti hotI hai use laukika sAdhana pravRtti vyavahAra naya kahate hai| vyavahAra naya ke anya bheda anya graMtha meM zuddha-zubha-upacarita aura ina tInoM ke viparIta bheda se vyavahAranaya chahaH prakAra kA hai| zuddhavyavahAra naya, azuddhavyavahAra naya, zubhavyavahAra naya, azubhavyavahAra naya, upacaritavyavahAra naya, anupacaritavyavahAra nayA zaddhavyavahAra - jisameM sAmAnya yA abheda viSaya nahIM bntaa| jaise ghaTatvaviziSTa ghaTa ko ghaTa khnaa| yahAM ghaTa vizeSa hai aura vaha ghaTatvena = vizeSarUpa se hI gRhIta hotA hai ataH bheda pradhAna hone se zuddha vyavahAra naya hai| azuddhavyavahAra naya : jo alpaaMza meM sAmAnya ko yA abheda ko viSaya banAtA hai , jaise pRthvItva viziSTa ghaTa ko ghaTa khnaa| yahAM ghaTa vizeSa hai aura pRthvItvena = sAmAnya rUpase gRhIta hotA hai| AMzika saMgraha kA saMmizraNa vyavahAra naya ko azuddha batAtA hai| zubha vyavahAra naya : zubha kA artha hai prazasta jo zubha vastu ko vyavahAra kA viSaya batAtA hai| jaise satya bolanA dharma hai| satyavacana dharma kA sAdhana hai, ataH zubha hai| upacarita vyavahAra naya : upacAra pradhAna vyavahAra upacarita vyavahAra naya hotA hai jaise - zauryAdi guNa ke sAdRzya se kisI AdamI ke zera(siMha) khnaa| anupacarita vyavahAra naya :binA upacAra kA vyavahAra anupacarita vyavahAra naya hai , jaise siMha ko siMha khnaa| RjusUtra Adi naya ke eka eka hI bheda kahe haiN|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDita devasena ke anusAra naya bheda ___paMDita devasenajI ne nayacakra AlApapaddhati meM nayoM kA adhyAtma kI bhASAmeM vargIkaraNa kiyA hai| adhyAtma kI dRSTi se naya ke do prakAra hai - nizcayanaya aura vyavahAranaya ny| nizcaya naya abheda ko viSaya banAtA hai, vyavahAra naya bheda ko viSaya banAtA hai| (yAda rahe yaha adhyAtma naya ke bheda hai ) nizcayanaya ke do bheda hai-zuddhanizcaya naya aura azuddha nizcaya ny| zuddhanizcaya naya- AtmAke nirupAdhika guNoM kA AtmA ke sAtha abheda karanA zuddhanizcaya naya hai jaise kevalajJAna AtmA kA nirupAdhika guNa hai| usakA AtmA ke sAtha abheda jJAna karanA ki 'AtmA kevalajJAnamaya hai' zuddhanizcaya naya hai| azaddhanizcaya naya- AtmA kA gaNa jo karmo se prabhAvita hai unakA AtmA ke sAtha abheda jJAna karanA azuddha nizcaya naya hai, jaise matijJAna naya AtmA hai| yahAM matijJAna, jJAnAvaraNIya karma se AvRta AtmA kA guNa hai, ataH sopAdhika hone se azuddhanizcaya naya kA viSaya hai| vyavahAranaya ke do bheda hai - sadbhUta vyavahAra aura asadbhUta vyavahAra naya pradhAnatayA bheda ko viSaya batAtA hai| sadbhUta vyavahAranaya eka hI vastu meM guNa guNi dravya paryAya kA bheda batAnA sadbhUta vyavahAranaya hai| asadbhata vyavahAranaya-anya dravya se prastuta dravyake bheda kI vivakSA asadbhata vyavahAra hai| jaise jIva jaDa se alaga hai| sadbhata vyavahAra ke do prakAra hai-upacarita sadbhUta vyavahAra aura anupacarita sadbhUta vyvhaar| upacarita sadbhata vyavahAra karma rUpa upAdhi se sahita guNa aura guNi ke bheda ko viSaya batAtA hai| jaise matijJAnAdi AtmA ke guNa hai, yahAM AtmA aura jJAna kA bheda viSaya hai anupacarita sadbhata vyavahAra naya karmopAdhi se sahita guNa guNi ke bheda ko viSaya batAtA hai| jaise kevalajJAna AtmA kA guNa hai| asadbhuta vyavahAra bhI do prakArakA hai-upacarita asadbhata vyavahAranaya aura anupacarita asadbhUta vyvhaar| upacarita asadbhUta vyavahAra anya dravya se asaMlagna vastu ke saMbaMdha se viSaya batAtA hai| jaise dhana AtmA se saMlagna nahIM hai phira bhI 'devadattasya dhanam' kahakara donoM kA saMbaMdha batAyA jAtA hai| __anupacarita asadbhata vyavahAra saMlagna vastuke saMbaMdha ko batAnevAlA anupacarita asadbhata vyavahAra hai| jaise jIva kA zarIra hai| yahAM para jIva aura zarIra saMlagna hai| sAtavAM pramANadvAra parokSa aura pratyakSa ke bheda se pramANa do prakArakA hai-parokSa aura pratyakSA indriya se utpanna honevAlA jJAna parokSa hai| mati aura zrutajJAna parokSa hai| indriya ke binA honevAlA jJAna pratyakSa hai| vaha avadhijJAna, manaHparyAyajJAna aura kevalajJAna yaha tIna prakArakA hai| AThavAM bhAvadvAra jIva aura karma kA saMyoga anAdi hai| vizva meM SaD dravyoM kI sthiti anAdi hai| dravyoM kI apanI vividha avasthAeM hotI hai| use bhAva kahate hai| jIva kI apanI svataMtra avasthA aura karma ke saMyoga-viyoga Adi se niSpanna
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 avasthA dvArA bhAva banate haiN| yahAM para jIvoM ke bhAvoM kA varNana hai| kSAyika, upazama, mizra, pariNAma, udaya aura sannipAta bhAva yaha chahaH bhAva hai| kSAyika bhAvaH karma ke kSaya se utpanna honevAlA bhAva kSAyika hai| kSAyika cAritra, dAna-lAbha-bhoga-upabhoga aura vIrya yaha pAMca labdhi yaha kSAyika bhAva hai| kSAyika bhAva kAla kI apekSA se Adi aura sAMta hai| kSAyikajJAna, kSAyikadarzana aura kSAyikasamyaktva kAla kI apekSA se sAdi anaMta hai| upazama bhAva karma kA vipAka aura karma kA pradeza yaha donoM prakAroM ke udaya kA upazama karane se aupazamika bhAva hotA hai| vaha aupazamika samyaktva Adi hai aura sAdi sAMta hotA hai| / aupazamika bhAva ke do bheda hai samyaktva aura cAritra / mizra bhAva udaya meM Aye hue karma ke kSaya se aura udayameM nahIM Aye karma ke upazama se bane hue bhAva ko mizra yAto kSAyopazamika bhAva kahate hai| matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna yaha cAra jJAna, matiajJAna, zrutaajJAna aura vibhaMgajJAna / cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana yaha tIna darzana, dezavirati, sarvavirati, kSayopazama samyaktva, uparokta dAnAdi pAMca prakAra kI labdhi yaha aThAraha kSAyopazamika bhAva hai| vaha kAla se sAdi sAMta hai| abhavya jIvoM ko anAdi anaMta hai| udaya bhAva zubha aura azubha prakRtikA vipAka se anubhava karanA udaya kahalAtA hai| udaya se niSpanna bhAva ko audayika bhAva kahate hai| apanI apanI gati meM vartamAna narakagati Adi nAmakarma kI prakRti audayika bhAva meM hai| vaha sAdi sAMta hotI hai| mithyAtva jJAnAvaraNa Adi bhavya jIvoM ko anAdi sAMta audayika bhAva hai aura vahI abhavyoM ke liye anAdi anaMta audayika bhAva hai| pAriNAmika bhAva pari upasarga kA artha hai - cAro aura se, nAmana pada kA artha hai - jIvakA jIvake rUpa meM hone ke liye sajja honA, ajIva kA ajIva ke rUpa meM hone ke liye sajja honaa| sabhI taraha se dravya kA apane svarUpa meM hone ke liye sajja honA pariNAma hai| pariNAma se niSpanna bhAva ko pAMcavA pAriNAmika bhAva kahate hai| pudgalAstikAya meM dvyaNukAdi pAriNAmika bhAva hai| pudgala mUla dravya hai usakA paryAya dvyaNukAdi skaMdha hai| pudgala pariNata hokara dvyaNuka hotA hai ataH dvyaNuka pAriNAmika bhAva hai| pudgalakA pAriNAmika bhAva sAdi sAMta hai| bhavyatva bhavya jIvoM kA pAriNAmika bhAva hai| vaha anAdi anaMta hai| bhavyatva kA artha hai - siddhigamana yogyatA / yaha jIva dravyakA anAdi pAriNAmika bhAva hai, jIva do prakAra ke hote hai| jinameM mokSameM jAne kI svAbhAvika yogyatA hotI hai| vaha 'bhavya' hai| jinameM mokSameM jAne kI svAbhAvika yogyatA nahI hotI hai ve 'abhavya' hai| bhavyatva rUpa yogyatA karma yA kisI anya kAraNa se janya nahIM ataH anAdi hai| jaba jIva mokSa prApta karatA hai tava bhavyatva nAmaka yogyatA parivartita hokara siddhatva bhAva prApta hotA hai| ataH bhavyatva sAMta hai| sAnnipAtika bhAva- uparokta kSAyikAdi pAMca bhAvoM ke saMyoga se sAnnipAtika bhAva banatA hai| usake chabbIsa bheda hote hai| do bhAvoM ke saMyoga se, tIna bhAvoM ke saMyoga se, cAra bhAvoM ke saMyoga se, pAMca bhAvoM ke saMyoga se sannipAtika bhAva banatA hai / sannipAtika bhAvameM eka sAtha kitane bhAva hote hai usakA vicAra kiyA jAtA hai| aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika yaha pAMca bhAva hai| ina pAMca meM se do bhAvoM ke 1. udaya kA artha hai karma kA phala dene ke liye unmukha honA, sakriya honA, jAgRta honaa| karma udaya meM AtA hai to use prakAra se jAnA jAtA hai karmake pradeza ke sAtha rasa bhI udaya meM AtA hai| vaha vipAkodaya hai aura rasa ke binA sirpha karma ke pradeza kA udaya pradezodaya hai| pradezodaya meM Aye hue karma kI phala dene kI tAkata nahIM ke barAbara hotI hai| vipAkodaya se Aye hue karma kI phala dene kI tAkata pUrNa hotI hai| 2. mithyAtva mohanIya udaya se sahacarita matizruta aura avadhi ko kramazaH matijJAna, zrutajJAna aura vibhaMgajJAna kahate hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ m x 3 w g v in saMyoga se dasa sAMyogika bhAva banate haiN| ve isa taraha1. aupazamika-kSAyika aupazamika-kSAyopazamika aupazamika-audayika aupazamika-pAriNAmika kSAyika-kSAyopazamika kSAyika-audayika kSAyika-pAriNAmika kSAyopazamika-audayika 9. kSAyopazamika-pAriNAmika 10. audyik-paarinnaamik| pAMca meM se tIna bhAvoM ke saMyoga se dasa sAMyogika bhAva banate haiN| 1. aupazamika-kSAyika kSAyopazamika 2. aupazamika-kSAyika-audayika aupazamika-kSAyika-pAriNAmika aupazamika-kSAyopazamika-audayika aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmika aupazamika-audayika-pAriNAmika kSAyika-kSAyopazamika-audayika 8. kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika 9. kSAyika-audayika-pAriNAmika 10. kSAyopazamika-audayika-pAriNAmika pAMca meM se cAra bhAvoM ke saMyoga se pAMca sAMyogika bhAva banate haiM 1. aupazamika-kSAyika-kSAyopazamika-audayika 2. aupazamika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika 3. aupazamika-kSAyopazamika-audayika-pAriNAmika kSAyika-aupazamika-audayika-pAriNAmika 5. kSAyika-kSAyopazamika-audayika-pAriNAmika pAMca saMyoga se eka hI bhAva banatA hai| aupshmik-kssaayik-kssaayopshmik-audyik-paarinnaamik| eka saMyoga nahIM hotA hai| ataH eka saMyoga se koI bhaMga nahIM bntaa| saMyoga do bhAvoM ke milane para hI banatA hai| x i w g nauvAM jIvadvAra chaha dravyoM meM jIvAstikAya jIva hai, zeSa dravya jaDa hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavAM anuyoga dvAra anuyoga kA artha hai sUtra aura artha kA saMbaMdha sUtra zabdAtmaka hote hai aura eka zabda ke aneka yAvat anaMta artha hote hai| prastuta zabda-sUtra kA kaunasA artha abhipreta hai yaha anuyoga se nizcita hotA hai| anuyogadvAra nAma ke Agama meM anuyoga ko cAra dvAroM ke dvArA vistRta rUpase vivaraNa kiyA hai| pratyeka zabda kA zabdArtha uparAMta phalitArtha hotA hai jo pUre saMdarbha se pragaTa hotA hai| Agama sUtro ke phalitArtha cAra hote hai- dravyAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dhrmkthaanuyog| dravyAnuyoga-jisa sUtra ke dvArA dravya kI jAnakArI milatI hai| arthAt dravyoM kA taTastha yuktisaMgata nirUpaNa jisa sUtra kA viSaya hotA hai use dravyAnuyoga kahate hai| rAjapraznIya, naMdI,anuyogadvAra Adi sUtra dravyAnuyoga ke Agama caraNakaraNAnuyoga-jo sUtra AcAra kI preraNA detA hai, AcAra kI vidhiprakriyA darzAtA hai, atIcAra aura AlocanA kA bayAna detA hai vaha caraNakaraNAnuyoga hai| AcArAMga-nizIthasUtra-bRhatkalpa vagairaha sUtra caraNakaraNAnuyoga ke Agama hai| gaNitAnuyoga-jisameM gANitika prakriyA pradhAna hai use gaNitAnuyoga kahA jAtA hai| candraprajJapti, sUryaprajJapti vagairaha gaNitAnuyoga ke Agama haiN| -jisameM aitihAsika yA anaitihAsika pAtra ke dvArA dharmakI preraNA milatI hai vaha dharmakathAnuyoga hai| jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, antakRddadazA, vipAkasUtra vagairaha dharmakathAnuyoga ke Agama hai| vivAhaprajJapti = bhagavatI sUtra vagairaha sUtra meM cAroM anuyogakI bAte hai| A.zrI AryarakSita sU. se pahale pratyeka sUtra ke cAra phalitArtha hote the| anuyogadhara AcArya yA vAcaka pratyeka sUtra ke cAroM artha ziSya ko pradAna karate the use apRthaktvAnuyoga kahA jAtA thaa| lekina buddhibala kSINa hone se A.zrI. AryarakSita sU. ne cAroM arthoM ko alaga diyA taba se vaha pRthaktvAnuyoga huaa| gyArahavAM kSetra dvAra kSetra kA artha hai aakaashkhnndd| kSetra do prakArakA hai dezagata aura srvgt| maryAdita kSetra meM abhivyApta padArtha kA kSetra deza se hotA hai, jaise ghaTakA kSetra jitane AkAza pradeza meM yaha abhivyApta hai utanA hI hogaa| sarva lokAkAza meM vyApta dharmAdikA kSetra sarvagata hai| prAraMbhika gAthAoM meM prastuta graMtha ke pradhAna 11 viSayoM ke uttara dvAroM kA kathana kiyA hai| jise hama vibhAgagraMtha ke rUpa meM pahacAna sakate hai| isase Age yahI 11 dvAra ke uttara dvAroM kA vizeSa vivaraNa prastuta hai| jise hama parIkSAgraMtha kaha sakate hai| -vairAgyarativijaya zrutabhavana, puNe, 8.1.15
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAyazrIcAritranandIviracitA svopajJa'kalikAprakAza'vRttiyutA syAdvAdapuSpakalikA [1] vAjIcamUbhUpakuleMauM gabhastiM sudarzanajJAnasamanvitaM c| mANikyaratnadyutideharociM cAritrapArzvaM praNamAmi nityam // 1 // durbhedyaduHkarmarajaHsamIraM nraamrendraarcitpaadpdmm| jJAnArkadravyArthavibhAsakaM ca namAmyahaM shriijinvrdhmaanm||2|| zrIdvAdazAGgazrutiratnagehaM vijJAya tattvaM nijbhaavliinm| syAdvAdapakSapravibhAsakaM ca sudharmasUrIndramahaM nmaami||3|| zrImadgaNezAnanapadmalInAM vidvajjanAnAM surklpvlliim| kavIzvarANAM varakAmadhenuM zrIbhAratIM bhaktibharaiH smraami||4|| candre kule vAcakavaMzabhAnuM naunidhyupAdhyAyamahaM prnnmy| svopajJasyAdvAdalatAntakasya vyAkhyAM viracye klikaaprkaashm||5|| [2] (vyAkhyA) iha kecid duSkarmajAlapratibaddhAnAdikAlamithyAzAsanIyadhUrtajanayudgrAhitacit SaDdravyANi yathArthabhAvA(venA)nubhavanto'pi na pratipadyante / atastannirNayArthaM syAdvAdapuSpakalikAprakaraNaM kromi| yadyapi pUrvAcAryanirmitaSaDdarzanasamuccayaratnAkarAvatAratattvArthAnekAntajayapatAkAdayo bahavo granthAH kliSTatarA vidvajjanacittAhlAdakAH santi, ato bAlabodhAya samAsataH prakaraNakaraNamicchuH namaskArarUpamaGgalArthAya prathamAM kArikAmAha = ||shrii gurubhyo nmH||shrii sarasvatyai nmH|| [maGgalAcaraNam] [3] [mUla] natvA saMyamavAmeyaM guruM naunidhivaackm| syAdvAdapuSpakalikAM darzayAmi jinaagmaat||1|| (vyAkhyA) ahaM = vAcakacAritraH syAdvAdapuSpakalikAbhidhAnaM prakaraNaM jinAgamAt = jinapravacanAd darzayAmi pratyakSeNa yathArthaM prakaTaM kariSyAmi / kiM kRtvA ? saMyamavAmeyaM naunidhivAcakaM guruM natvA prnnmyetyrthH| puSpANAM kalikA puSpakalikA, syAdvAda eva puSpakalikA syAdvAdapuSpakalikA tAmiti / vAmAyA apatyaM pumAn vAmeyaH, saMyamazcAsau vAmeyazca saMyamavAmeyastaM cAritratIrthAdhipaM cAritrapArzvanAthamityarthaH / naunidhizcAsau vAcakazca naunidhivAcakastaM svagurumityartha iti gaathaarthH||1|| 1. azvasenarAjJaH kule / [uddezagranthaH] [4] [mUla] dharmAdharmavyomajIvapudgalAddhA bhavanti c| rasonmitAni dravyANi loko dravyAtmakaH smRtaH // 2 //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, vyoma = AkAzAstikAyaH, jIvAstikAyaH, pudgalAstikAyaH, addhA = samayAtmakAni dravyANi rasonmitAni SaTpramANAnyeva bhvnti| dravyAtmako lokaH smRtaH = kthitH|| [5] (vyAkhyA) tatra gatyAdinijanijadharmamaryAdApUrvakaparyAyAn dravati = gacchati iti drvym| tatra nAmasthApanAdravyabhAvabhedaizcaturvidhaM drvym| tatra nAmadravyaM yasya kasyacijjIvasyAjIvasya vA dravyanAma kriyate tat naamdrvym| yathA kasyApi mAnujabAlasya dravyendrAbhidhAnaM tdvt| sthApanAdravyaM kASThacitrapASANAdiSu yA dravyasthApanA kriyate tat sthApanAdravyaM devprkRtivdindrrudrvishvetyaadivt| dravyadravyaM sarvaguNaparyAyavimuktaprajJAsthApitadharmAdInAm anyatamaM drvydrvym| bhAvato dravyANi dharmAdIni guNaparyAyapiNDaikatvapariNatarUpANi bhvnti| atha nikSepacatuSkapragaTArthAya bhASyagAthAmAhapajjAyANabhidheyaM ThiyamaNNatthe tytthnnirvekkhN| jAicchiyaM ca NAmaM jAvadavvaM ca paaenn|| (vi.A.bhA.25) jaM puNa tayatthasuNNaM tayabhippAeNa taarisaagaarN| kIrai va NirAgAraM ittaramiyaraM va saatthvnnaa|| (vi.A.bhA.26) davae duyae doravayavo vigAro guNANa sNdaavo| davvaM bhavvaM bhAvassa bhUyabhAvaM ca jaM joggN|| (vi.A.bhA.28) ahavA smmiNsnnnnaanncrittovogprinnaamo| NoAgamato bhAvo Nosaddo missbhaavmmi|| (vi.A.bhA.50) ityaadivcnaadbodhym| [6] (vyAkhyA) loko drvyaatmketyaadi| loko drvynicyaatmkH| kSetraikapradezasthAnantadravyanicayAtmakaH kajjalabhRtamudgakavaditi dRssttaantH| atra ko'pyAha - nanvaloke'pyAkAzadravyamasti kathaM dravyAbhAvo bhASase? ityucyate, AdhArAdheyAbhyAma, alokAdhAro lokaH, lokAlokAdhAraM nabhaH, lokAkAzAdhAre AdhAra vyApyavyApakabhAvena vA SaD dravyANi bhavanti, anaadynntkaaltvaad| ataH avagAharUpaM nabha AdhArabhUtaM sadapi drvyaadheyaabhaavaallokaabhaavo'stiiti| [SaDdrvya varNanam] [7] (vyAkhyA) tatra jIvapudgalAnAM gatipariNatAnAM gatyupaSTambhaheturdharmAstikAyaH sa caasngkhyeylokprdeshprmaanno'sti| tathA sthitipariNatAnAM jIvapudgalAnAM sthityuyaSTambhaheturadharmAstikAyaH sa cAsaGkhyapradezI lokaakaashprmaanno'sti| tathA sarvadravyAnAmAdhArabhUto'sti jIvapudgalAdInAm avagAhopaSTambhako'mbarAstikAyaH, sa cAnantapradezI lokaalokprmaanno'sti| yatra jIvAdayo vartante sa loko'saGkhyapradezapramANaH, tataH paramaloko'sti kevlaakaashprdeshvyuuhruupo'nntprdeshaatmkprmaannH| cetanAlakSaNo jIvaH, cetanA ca jJAnadarzanopayogikaH anantaparyAya-pariNAmikakartRtvabhoktRtvAdilakSaNAnvito'saGkhyapradezAtmako jIvaH, te anantA bhvnti| 1. yahAM para devaprakRti vaditupiyetyetyAdi kA zabdArtha spaSTa nahIM hotA hai| bhAvArtha spaSTa hai| yaH kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdiSu sthApyate jIva iti sa sthApanAjIvo devatApratikRtivadindro rudraH skando vissnnuriti| isa prakAra tattvArthasUtrabhASya meM pATha hai| 2. yahAM para lokAkAze AdhArAdheyabhAvena vyApyavyApakabhAvena vA aisA pada adhika susaMgata lagatA hai| 3. yahAM dravyAbhAva pATha honA caahie| aloka meM dravyAbhAva hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA pUraNagalanasvabhAvaH pudgalAstikAyaH, sa ca paramANurUpaH, yaduktamkAraNameva yadantyaM sUkSmo nityazca bhavati prmaannuH| ekarasavarNagandhadvisparzaH kAryaliGgI c|| ) te ca loke anantA ekarUpAH paramANavaH, anantA vyaNukAH, evaM tryaNukA apyanantAH, evaM saGkhyAtANukaskandhA apyanantAH, anantANukaskandhA apyanantA ekaikasminnAkAze, itthaM sarvaloke vijnyeymiti| tato dharmAdharmanabhaH pudgalAH catvAro'stikAyA acetanA bhvntiiti| paratvAparatve nUtanapurANAdiliGgavyakte, vRttirvartanArUpaparyAyaH kAlo'pradezakarUpo'sti astikaaytvaabhaavaat| anena paJcAstikAyAntarbhUtaparyAyarUpatA evaasyeti| ete pnycaastikaayaaH| tatra dharmAdharmoM lokapramANasaGkhya(saGkhyAta)pradeziko stH| lokapramANapradezapramANaikakSetrapradeze cAnantajIvAH snti| evaM jIvA anantA bhvnti| aakaashstvnntprdeshaatmklokaalokprmaanno'sti| pudgalaparamANuH svayameko'pyanekapradezabandhahetubhUtadravyayuktatvAd astikaayH| kAlastUpacAreNa bhinnadravyam (?) uktH| sa ca vyavahAranayApekSayA mArtaNDagatiparicchedaparimitakAlaH samayakSetre ev| eSa vyavahArakAlaH samayAvalikAdirUpa iti||2|| [ekAdazamUladvArANi] [8] atha dvAragAthAmAha[mUla] lakSaNaguNaparyAyasvabhAvAstinayAni c| bhAvajIvAnuyogAzca dravyeSu vitnomyhm||3|| (vyAkhyA) lakSyate vastu aneneti lkssnnm| dravyeSu lakSaNadvAraM prathamam, dvitIyaM guNadvAram, tRtIyaM paryAyadvAram, svabhAvadvAraM caturtham, astidvAram [paJcamam], nayadvAram [SaSTham] cakArAt pramANadvAraM saptamam, bhAvadvAram, jIvadvAram, anuyogadvAram, cakAreNa ekAdazamaM kSetradvAram, etAni ekAdazadvArANi dravyeSu lezena vitanomi = niruupyaamiityrthH||3|| [prathamaM lakSaNadvAraM dvitIyasya guNadvArasya uttaradvArANi ca] [9] atha lakSaNAdInAmuttaradvArasaGkhyAnayanAya gAthAmAha[mUla] yatsattallakSaNaM dravyaM vyyotpaaddhruvaanvitm| trayodazaH syurburtikaH(18) sAmAnyetarato gunnaaH||4|| (vyAkhyA) vyayotpAdadhruvAnvitaM yatsattallakSaNam dravyam, utpAdavyayadhruvayuktaM sat yat tad dravyamiti lkssnnm| lakSaNasya bhedAbhAvAdekavidhameva lakSaNaM proktamiti lkssnndvaarm| atha guNadvAramAha- tryodshetyaadi| guNAH sAmAnyetarataH = sAmAnyavizeSAbhyAM kramAt trayodaza aSTAdaza ca bhvntiityrthH||4|| [trayodaza sAmAnyaguNAH] [10] atha sAmAnyottarabhedAni sArdhagAthayAha[mUla] drvytvaastitvvstutvprdeshtvprmeykm| sattvaM cAgurulaghutvaM cetnaacetnstthaa||5|| [mUla| mUrtAmUrtakriyAnyAni sAmAnyAH syustryodsh| 1. yahAM para lokapramANapradezake kSetrapradeze cAnantajIvAH santi yaha pATha samucita pratIta hotA hai| 2. yahAM para hetubhUtadravyayuktatvAd yaha pATha ucita pratIta hotA hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) sAmAnyAstrayodaza guNAH snti| tadyathA- dravyatva-astitva-vastutva-pradezatva-prameyatva-sattva(ttvAni), ca punararthaH, agurulaghutva-cetanatva-acetanatva-mUrtatva-amUrtatva-sakriyatva-akriyatvakA ityAdayo bhvntiityrthH| guNyate = pRthakkriyate dravyaM dravyAd yaiste gunnaaH| (1) dravyasya bhAvo drvytvm| nijanijapradezavyUhairakhaNDavRttyA svabhAvavibhAvaguNaparyAyebhyo dravati droSyati iti drvym| (2) astItyetasya bhAvo'stitvaM sdruuptvm| (3) sAmAnyavizeSAtmakaM vastu, vastuno bhAvo vstutvm| (4) pradezasvabhAvaH pradezatvam = kssetrtvmvibhaagi-pudgl-prmaannunaavssttbdhtvm| (5) pramANena svapararUpaM paricchedyaM prameyam, prameyasya bhAvaH prmeytvm| (6) utpAdavyayadhruvayuktaM sat, sIdati svakIyAn guNaparyAyAn vyApnoti iti sditi| sadityetasya bhAvaH sttvm| (7) agurulaghorbhAvo'gurulaghutvam, sUkSmA = avAggocarAH pratikSaNaM vartamAnA ityrthH| atra jinAgamaprAmANyAd agurulaghuguNA abhyupagamyAH snti| (8) cetanasya bhaavshcetntvmnubhvaajjnyeyo'sti| taduktaM devasenAlApapaddhatyAmcaitanyamanubhUtiH syAt sA kriyArUpameva c| kriyA manovacaHkAyeSvanvitA vartate dhruvm|| ( ) (9) acetanasya bhAvo'caitanyam acaitnymnnubhvnmityrthH| (10) mUrtasya bhAvo mUrtatvaM ruupaadimttvmityrthH| (11) amUrtasya bhAvo'mUrtatvaM ruupaadirhittvmruupaadimttvmityrthH| (12) sakriyasvabhAvaH sakriyatvaM kriyaayukttvmityrthH| (13)akriyasya bhAvo'kriyatvaM kriyaarhittvmityrthH| evaM sAmAnyA trayodazaguNA bhvnti| [aSTAdaza vizeSaguNAH] [11] atha sArddhagAthayASTAdaza vizeSaguNAnAha darzanajJAnasaukhyaM ca vIryaM SaT cetnaadyH||6|| [mUla] vrnngndhrssprshgtisthityvgaahnaa| vartanAhetucatvAro'STAdaza syurvishessikaaH||7|| (vyAkhyA) darzana-jJAna-sukha-vIrya-cetanatva-acetanatva-mUrtatva-amUrtatva-sakriyatva-akriyatva-varNa-gandha-rasasparza-gatihetutva-sthitihetutva-avagAhanAhetutva-vartanAhetutvam ime'STAdaza vizeSA guNA bhvntiityrthH| vizeSAvavodharUpaM jJAnam, sAmAnyAvabodharUpaM darzanam, paramAnandasvarUpaM sukham, anantazaktipravRttisvarUpaM viirym| pUrvoktAH SaT cetanAdayaH cetntv-acetntv-muurttv-skriytv-akriytvruupaanniityrthH| hetviti caturNAM saJjJA zeSaM spssttm| iti gunndvaarm||6||7|| 1 yahAM para bhinna pada meM samAsa hai evaM hetu pada ke bAda vibhakti honI caahie|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [tRtIyasya paryAyadvArasya uttaradvArANi] [12] atha tRtIyaM paryAyadvAramAha[mUla] dravyaguNavikArA ye paryAyAH pravadanti te| nijabhAvavibhAvAbhyAM dvividhAH syurjinaagme||8|| (vyAkhyA) ye dravyaguNavikArAste tajjJAH paryAyAH pravadanti = kthyntiiti| punaste paryAyA jinAgame = siddhAnte nijabhAvavibhAvAbhyAM = svabhAvavibhAvAbhyAM dravyeSu vividhAH prakArA bhvntiitynvyH| dravyeSu zuddhasvarUpapariNamanarUpA ye paryAyAste svabhAvaparyAyAH SaDdravyeSu bhvnti| azuddhasvarUpapariNamanarUpA vibhaavipryaayaaH| te pudgalajIvayoreva bhvnti| agurulaghuvikArAH svaparyAyAste dvAdazadhA bhvnti| anantabhAgavRddhiH, asaGkhyAtabhAgavRddhiH, saGkhyAtabhAgavRddhiH, saGkhyAtaguNavRddhiH, asaGkhyAtaguNavRddhiH, anantaguNavRddhiriti SaD vRddhirUpAH jnyeyaaH| tathA anantabhAgahAniH, asaGkhyAtabhAgahAniH, saGkhyAtabhAgahAniH, saGkhyAtaguNahAniH, asaGkhyAtaguNahAniH, anantaguNahAniH, evaM Sai hAnirUpA jnyeyaaH| vibhAve paryAyAH nArakAdigatibhizcaturvidhAH santi [athavA caturazItilakSayonayo bhvntiityrthH| tathA svabhAvavibhAvaparyAyA dravyavyaJjanaguNavyaJjanAbhyAM dvau dvau bhavata iti gaathaarthH||8|| [paryAyasya SaibhedAH] [13] athavA paryAyasya SaibhedAn granthAntarAdAha[mUla] vA dravye rasaparyAyAH syurdravye drvyvynyjnH| guNaguNavyaJjanakaH svabhAvAnye bhavanti ca // 9 // (vyAkhyA) vA = athavA paryAyAH SaDvidhA bhvnti| dravya-dravyavyaJjana-guNa-guNavyaJjana-svabhAva-vibhAvA bhvntiityrthH| asaGakhyeyapradezasiddhatvAdayo drvypryaayaaH| dravyeSa gatyAdayo vizeSagaNAH svasvabhinnakAyapratyakSakaraNazIlA drvyvynyjnaaH| paryAyapiNDatvAnantaguNAvibhAgarUpA guNaparyAyAH snti| jJAnadarzanacAritraguNAnAM bhedAntarajJAnaM gunnvynyjnm| svabhAvaparyAyA agurulaghuvastuni SaTsthAnIyavRddhihAnibhyAM dvAdazavidhAH snti| pUrvoktAni jnyeyaaniityrthH| tathA jIvapudgalayoH naranArakAdigatyanubhavanaM vyaNukatryaNukAdibhiranantapradezaparyantaM vibhAviparyAyA ityrthH||9|| [caturthasya svabhAvadvArasya uttaradvArANi, trayodaza sAmAnyasvabhAvAH] [14] atha trayodaza sAmAnyasvabhAvagAthAmAha[mUla] nityaikaastibhedbhvyvktvyetrkotkttaaH| sAmAnyAni svabhAvAH syuH trayodazamitAni c||10|| (vyAkhyA) nityAnityaikAnekAstinAstibhedAbheda-bhavyAbhavya-vaktavyAvaktavya-paramasvabhAvAstrayodazamitAni sAmAnyAni bhvntiityrthH| 1) nijanijavividhaparyAyAnekasvabhAveSu tadevedamiti dravyopAlambho nitysvbhaavH| 1. yahAM para vibhAve paryAyaH kI jagaha vibhAvaparyAyaH pATha adhika susaMgata hotA hai| vA pada yonayo ke bAda saMgata lagatA hai| 2. yahAM para dravye dravyavyaJjana kI jagaha dravya-dravyavyaJjana pATha honA caahie| svabhAvAnye kI jagaha svabhAvAnyau honA caahie| 3. yahAM para guNavyaJjanam kI jagaha guNavyaJjanaH pATha honA caahie| 4. yahAM para paryanto vibhAvaparyAya ityarthaH aisA pATha honA caahie|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 2) tthaanekpryaayprinnmnruupo'nitysvbhaavH| 3) svbhaavaanaamekaadhaartvmeksvbhaavH| 4) eksyaapynektvbhaavoplmbho'neksvbhaavH| 5) svsvbhaavaavinaashitdhrmo'stisvbhaavH| 6) [tad viparItaH pararUpAbhAvo] naastisvbhaavH| 7) gunngunnyaadisnyjaadibhedaanedsvbhaavH| snyjnyaasngkhyaalkssnnpryojnaani| 8) gunngunnyaagheksvbhaavaadbhedsvbhaavH| 9) bhAvikAle parasvarUpAkAro bhvysvbhaavH| 10) kAlatraye'pi prsvruupaakaaraabhvnruupo'bhvysvbhaavH| uktaM caaNNoNNaM pavisaMtA ditaavgaasmnnnnmnnnnss| melaMtAvi aNiccaM sagasagabhAvaMNa vinnihti| (pa.kA.-7) 11) nityAnityAyekasvarUpoccAraNaM vktvyH| 12) ubhydhrmsmnvito'vktvyH| 13) pAriNAmikabhAvapradhAnatvena prmsvbhaavH| iti tryodshsaamaanysvbhaavaarthH||10|| daza vizeSasvabhAvAH [15] atha daza vizeSasvabhAvAnAha[mUla] muurtcetnshuddhaikprdeshprtipkssikaaH| vibhAvAzcopacaritasvabhAvAH syurvishessikaaH||11|| (vyAkhyA) mUrtAmUrta-cetanAcetana-zuddhAzuddhaikapradezAnekapradeza-vibhAvopacaritasvabhAvA vizeSA bhvntiityrthH| mUrtAdInAM vyAkhyA tu pUrvoktaiva boddhvyaa||11|| [paJcamasya astikAyadvArasya uttaradvArANi] [16] [mUla| jIvAjIvaprabhedAbhyAM syAd dvividho'stikaayikH| nUnaM jIvastvekavidho'paro dhrmaadikaambudhiH||12|| (vyAkhyA) jiivetyaadi| astikAyiko jIvAjIvaprabhedAbhyAM dvividho'sti = yugavidho bhvti| tatra nUnaM jIva ekavidho'paro'jIvAstikAyo dharmAdikairambudhizcaturvidho bhvtiityrthH| astitvenAstikAyasya nijagatabhedAbhAvAd vizeSeNa bhaaktmiti||12|| SaSThasya nayadvArasya uttaradvArANi, dravyArthikasya daza bhedaaH| [17] atha nayadvAraM gAthAdvikenAha[mUla] dravyaparyAyArthikAbhyAM mUlato'sti nydvidhaa| shuddhsttaikdrvyaarthaashuddhnitysvruupkaaH||13|| [mUla] sdvktvyaanvyotkRssttprmbhaavkaastthaa| dravyArthiko dazavidho bhvettiirthngkraagme||14|| 1. yahAM para 15, 16 gAthAeM tathA 17 vI gAthA kA pUrvArdha saM. prata meM nahIM hai , lA.da prata meM hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) nayo mUlato dravyAstikaparyAyAstikAbhyAM dviprakAro bhavati / tatra dravyArthikasya daza bhedAH santi / tAnAha 1) karmopAdhinirapekSarUpaH zuddhadravyArthikaH / bhavasthajIvo vimalAtmabhAvenASTarucakapradezApekSayA siddhsdRshH| 2) gauNabhAvenotpAdavyayasattAgrAhakaH sattAdravyArthiko'sti dravyanityavaditi / 3) tathA bhinnabhAvakalpanAnAdRta ekadravyArthikaH / yathA dravyaM nijaguNaparyAyasvabhAvebhyo'bhinnabhAvena bhvti| 4) tathA karmopAdhisApekSabhAvo'zuddhadravyArthikaH / kssaayaadikrmmlbhaavcaitnyvditi| 5) utpAdavyayasApekSaH zuddha(nitya) dravyArthikaH / utpAdavyayadhrauvyarUpaM dravyamekasmin smyvt| 6) tathA bhedakalpanAyukto nijanijadravyAdiguNagrAhakaH sadddravyArthikaH / drshnjnyaanaadigunnsthitcaitnyvditi| 8) kathanAdisvadravyAdikRta ( ? ) grAhako vaktavyadravyArthikaH / yathA nijadravyakSetrakAlabhAvacatuSTayApekSayA dravyamasti / 9) anvayadravyArthiko yathA guNaparyAyasvabhAvaM drvym| tathA sarvadravyagatamUlasattA ekA eva bhavati / paradravyAdi' agrAhakadravyArthikaH paradravyacatuSTayApekSayA drvyaabhaavvt| 10) guNaguNidravyaikyabhAvena paramabhAvagrAhako dravyArthikaH / yathA jJAnamAzritya jnyaansvruupshciddhno'sti| atrAnekasvabhAvapuJjAntaragatAjjJAnaM paramasvabhAvo gRhiitH| iti drvyaarthikaaH||14|| |paryAyArthikanayasya SaDbhedAH ] [18] [mUla] paryAyArthikabhedAzca pUrvoktA dravyakAdayaH / vAnAdisAdito nityau nityazuddhetarau bhvet||15|| [mUla] nityAzuddhetarau jJeyau bhavanti SaDvidhAni ca / ime'pi bhedAH siddhAnte vadanti puurvsuuryH||16|| (vyAkhyA) atha paryAyArthikanayasya SaDbhedAnAha 1) anAdinityaH paryAyArthikaH pudglnicymervaadivt| 2) dvitIyaH sAdinityaparyAyArthikaH zreyovAsastha siddhpryaayvt| 3) gauNatvenotpAdavyayagrAhakaH svabhAvo'nityazuddhaparyAyArthikaH / yathA samayaM samayaM prati paryAyA utpAdavinAzinaH / 4) sattAsApekSasvabhAvo nityazuddhaparyAyArthiko yathaikasminsamaye utpAdAditrayAtmakaH pryaayH| 5) karmopAdhinirapekSasvabhAvo nityAzuddhaparyAyArthikaH / yathA siddhaparyAyasadRzAH zuddhA bhvsthsttvpryaayaaH| 6) karmopAdhisApekSasvabhAvo'nityAzuddhaparyAyArthiko bhvotpttimrnnvt| iti pryaayaarthikbhedaaH||13||14||15||16|| 1. yahAM para paradraviNAdi kI jagaha paradravyAdi yaha pATha samucita lagatA hai| 2. yahAM para zreyAvAsA yaha pATha hai vaha azuddha pratIta hotA hai zreyovAsastha pATha ho sakatA hai zreyovAsakA matalaba hotA hai - siddhazilA yA mokSa
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 [nayAnAM sapta bhedAH] [19] [mUla] dravyaparyAyayorbhedA nayaiH santi mahIdharAH / naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrakAni c||17|| [mUla] dravyArthiko'sti catvAraH stpryaayaarthikstridhaa| zabdasamabhirudaivambhUtabhedena vidyte||18|| (vyAkhyA) tatra dravyArthiko naigamasaGgrahavyavahAra - RjusUtrabhedaizcaturvidho bhavati / paryAyArthikaH shbdsmbhiruuddhaivmbhuutbhedaistrividho'stiityrthH| 1) dharmayordharmiNoH dharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yadvivakSaNaM sa naikagama iti / paryAyayordravyaparyAyayozca mukhyAmukhyarUpatayA yadvivakSaNaM sa evaMrUpo naiko gamo = bodhamArgo yasyAsau naikagamo nAma nayo bodhavyaH / 2) sAmAnyamAtragrAhI parAmarza: saGgraha iti / sAmAnyamAtraM samagravizeSarahitaM sattvadravyatvAdikaM gRhnnaatiityevNshiilH| sam = ekIbhAvena piNDIbhUtatayA vizeSarAziM gRhNAtIti snggrhH| svajAterdRSTeSTAbhyAmavirodhena vizeSANAmekarUpatayA yad grahaNaM [sa] snggrhH| 3) saGgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyavahAra iti / vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAya RjusUtra iti / Rju atItAnAgatakAlalakSaNakauTilyavaikalyAtprAJjalam avaihi (ti) dravyaM sadati guNAbhAvAnna paryeti paryAyAMstu kSaNadhvaMsinaH pradhAnatayA darzayatIti / 4) Rju = syAdvAdapuSpakalikA [20] 5) kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH / 6) paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamarthaM samabhirohan samabhiruDha iti / zabdanayo hi pryaaybhede'pyrthaa'bhedmbhyupaiti| samabhiruDhastu paryAyabhedena bhinnArthamabhimanyate, abhedaM tvarthagataM paryAyazabdAnAmupekSata iti| 7) zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAviziSTamarthaM vAcyatvena abhyupagacchannevambhUta iti| samabhirUDhastu indanAdikriyAyAM satyAmasatyAM ca vAsavAderarthasyendrAdivyapadezamabhyupaiti, evambhUtaH punarindanAdikriyApariNatamarthaM tatkriyAkAle indraadivypdeshbhaajmbhimnyte| = [21] eteSu prathame catvAro'rthapratipAdanAdarthanayAH, trayo'ntyAstu zabdArthapratipAdanAcchabdanayAH snti| tathA pUrvaH pUrvo nayaH pracuragocaro'sti, paraH parastvalpaviSayo'stItyarthaH / tathA ratnAkarAvatArikAyAM naigamAdinayAstrayo dravyArthikA bhavanti, zeSAstu catvAraH paryAyArthikAH sntiitypyuktm| tathAhi - sa vyAsasamAsAbhyAM dviprakAraH / sa vyaasto'nekviklpH| samAsatastu dvibhedo dravyArthikaH paryAyArthikazca / Adyo naigmsnggrhvyvhaarbhedaattrividhH| dvitIyaH RjusUtrazabdasamabhirUDhaivambhUtabhedAccaturvidha ityaadiiti()| tathA vizeSAvazyake'pyuktam 1. yahAM para sAmAnyamAtragrAhI parAmarza: saGgraha iti yaha pATha adhika ucita lagatA hai| 2. yahAM para avaihi kI jagaha avaiti pATha ucita lagatA hai| nAmAitiyaM davvaTThiyassa bhAvo ya pjjvnnyss| Negama - saMgaha-vavahArA paDhamagassa sesA ya iyrss|| iti (vi.A.bhA.75) 3. yahAM para dravyaM sadati guNAbhAvAnna paryati kI jagaha dravyaM sadapi guNAbhAvAnna paryeti yaha pATha samucita lagatA hai| 4. yahAM para paraH parastvalpa viSayo'stItyarthaH isa taraha kA pATha ucita lagatA hai|, 5. ullikhita uddharaNa pramANanaya meM isa prakAra hai- paryAyArthikazcaturdhA .... pari. 7 sU. 27/ 6. bhedAccaturvidhetyAdi kI jagaha bhedAccaturvidha ityAdi pATha ucita lagatA hai| 7. Negama iti naasti|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA tathA devacandrakRtanayacakre-naigamAdayazcatvAro dravyArthikAH, zeSAH paryAyArthikAH' iti proktamiti // 17 // 18 // [naigamanayasya AropAdi uttarabhedAH] [22] atha naigamottarabhedagAthAmAha[mUla] AropasaGkalpAMzaizca naigamastrividho bhvet| upacArakamAdRtya mahAbhASye cturvidhH||19|| (vyAkhyA) AropasaGkalpAMzabhedAt trividho naigamo bhvti| vizeSAvazyake tu upacArakamAzritya cturvidho'stiityrthH| zeSaM spssttm||19|| [23] athAropAditrayabhedakathanagAthAdvayamAha[mUla| dravyakAlaguNAropo hetvaadyaaropbhedtH| naigamodadhibhedaH syAtsaGkalpo dvividho bhvet||20|| [mUla] prathamaH svapariNAmaH kAryAntara (ro)dvitiiykH| bhinnAbhinnasvarUpAbhyAmaMzo'pi dvividho bhvet||21|| (vyAkhyA) naigamo dravyAropa-kAlAropa-guNAropa-hetvAdyAropabhedAccaturvidho bhvti| 1) paJcAstikAyAnAM ca(sva) parAvartanadharmAtkAlasya dravyakathanaM guNe drvyaaropH| 2) jJAnameva jIvo dravye gunnaaropH| 3) vartamAne atItAnAgatakAlAropenAropo dvividhau staH(na kAlAropo dvividhH)| vartamAne atiitkaalaaropo'naagtkaalaaropH(shc)| vartamAne bhuutbhvissydvaasrvditi| 4) kAraNe kAryAropa upAdAna sunaimitta-sAmAnyApekSabhedena caturvidho bhvtiityrthH| tathA saGkalpaH svapariNAmakAryAntarabhedena dvividho'sti| tathAMzo bhinnAbhinnAbhyAM dvividho bhvtiityrthH| iti naigmottrbhedaaH||20||21|| [saGgrahanayasya dvau bhedau] [24] atha saGgrahabhedadarzanAya gAthAdvayamAha|mUla| saGgraho dvividhaH proktaH saamaanysuvishesstH| mUlottaraprabhedAbhyAM sAmAnyo dvividhaH smRtH||22|| |mUla] Adyo'stitvAdiSaDbhedo'styuttaro vividhaH smRtH| svasamudAyabhAvena bhinnruupkjaatitH||23|| 1. dravyArthikazcaturdhA....... paryAyArthikastridhA....vikalpAntare RjusUtrasya pryaayaarthiktaapysti| (na.pR.138) 2. proktamiti kI jagaha proktA iti athavA iti proktam pATha ucita pratIta hotA hai| 3. NegAI mANAI saamnnobhyvisesnnaannaaii| jaM tehiM miNai to Negamo NegamANotti // (vi.A.bhA.2186) 4. so kamavisuddhibheo logpsiddhivso'nnugNtvvo| vihiNA nnilynn-ptthy-gaamovmmaaisNsiddho|| (vi.A.bhA.2188) 5. yahAM naigamodadhibhedaH pATha anucita pratIta hotA hai naigama udadhibhedaH yaha pATha ucita hai, lekina isakA svIkAra karane para chandobhaMga hotA hai| solahavI gAthA meM parINAma bhI azuddha hai pariNAma honA cAhie vahAM bhI isakA svIkAra karane para chandobhaMga hotA hai| 6. yahAM para ntara kI jagaha ntaro pATha ucita pratIta hotA hai| 7. yahAM para ropApAdAna kI jagaha ropa upAdAna pATha ucita pratIta hotA hai|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) sam = samyakprakAreNa gRhNAtIti snggrhH| sa sAmAnyavizeSAbhyAM dviprakAro'sti proktaH = kthitH| tathA sAmAnyo mUlottarabhedAd dviprakAro'sti smRtaH = kthitH| tatra mUlo'stitva-vastutva-dravyatva-prameyatva-sattvAgurulaghutvaiH ssddbhedo'sti| uttarastu svasamudAyabhAvamapekSya vividhaprakAra: kthitH| jAtito bhinnarUpa-kAdityarthaH // 22 // 23 // [saGgrahanayasya catvAro bhedAH] [25] athavA saGgrahazcaturvidho granthAntarAdAha[mUlavA vytirekaanugmsgRhiitsupinndditaaH| saGagrahaH syAccatarbhedo vishessaavshykaagmaat||24|| (vyAkhyA) athavA saGgraho vyatirekAnugama-saGgrahIta-supiNDitaizcaturvidho vishessaavshyke'stiityrthH| 1) saGgrahaNaM sAmAnyarUpatayA sarvabhAvAnAmAkroDanaM snggrhH| 2) athavA sAmAnyena samagraM saGgrahNAtIti snggrhH| 3) vA sarve'pi bhedAH sAmAnyena saGgRhyante'neneti snggrhH| 4) vA saGgRhItaM piNDitaM tadevArtho'bhidheyaM yasya tatsa snggrhiitpinndditaarthH| taduktaM vizeSAvazyakesaMgahaNaM saMgiNhai saMgijhaMte va teNa jaM bheyaa| to jo saMgaho tti saMgahiyapiMDiyatthaM vao jss|| (vi.A.bhA.2203) evambhUtaM vaco yasya snggrhsyetyaashyH| atra saGgrahasya vyatirekAdigarbhitavizeSAvazyakagAthAmAhasaMgahiyamAgahiyaM sNpiddiymegjaaimaanniiyN| saMgahiyamaNugamo vA vaireo piMDiyaM bhnniyN|| (vi.A.bhA.2204) iti| 1) sAmAnyAbhimukhena grahaNaM sgRhiitsnggrhH| 2) piNDitamekajAtimAnItamabhidhIyate piNDitasaGgrahaH, 'ege AyA' ityaadivt| 3) sarvavyaktiSu anugatasya sAmAnyasya pratipAdanamanugamasaGgraho'bhidhIyate, 'saccinmayo AtmA' ityaadivt| 4) vyatirekastaditaradharmaniSedhAt grAhyadharmasaGgrAhakaH vyatirekasaGgrahaH procyte| yathA 'ajIva' ityuccArite jIvaniSedhena kasyApi jIva[sya] saGgraha eva jAte(to)'sti / ato vyatirekAdayazcatvAraH saGgrahabhedAH sntiityrthH|| iti snggrhH||24|| [vyavahAranayasya dvau bhedau] [26] atha vyavahAranayasya bhedadvAragAthAcatuSkamAha[mUla| zuddhAzuddhaprabhedAbhyAM vyavahAro yugaH smRtH| vastugatasAdhanAbhyAM zuddhaH syAd dvividhaH shrutau||25|| 1. yahAM para isa prakAra kA pATha honA cAhiye yathA jIva ityuccArite'jIvaniSedhena kasyApi jIvasya saGgraha eva jaato'sti|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 11 [mUla] sadbhUtaketarAbhyAM ca azuddho'pi bhaved dvidhaa| asadbhUto'pi dvividhaH syAtsaMzliSTetareNa c||26|| (vyAkhyA) vyavahAranayaH zuddhAzuddhAbhyAM dvividho bhavati / tatrApi zuddha dvividho vstugtsaadhnaabhyaamsti| tathA sadbhUtakAsadbhUtakAbhyAmazuddho'pi dvividho'sti / ca = punaH / asadbhUto'pi saMzliSTAsaMzliSTena dvividho bhavediti // 25 // 26 // [27] [mUla]vyavahAro yugaM syAdvA vibhajanapravRttitaH / pravRttistrividhA jJeyA vstusaadhnlaukikaat||27|| [mUla] lokottarA laukikA ca kuprAvacanikA tathA / sAdhanA trividhA proktA vishessaavshykaagme|| 28 // (vyAkhyA) athavA vyavahAro vibhajanapravRttitaH dvividho'stIti / tathA pravRttirapi vastusAdhanalA trividhA jnyeyaa| tatra sAdhana(pravRttiH) lokottara- laukika-prAvacanikA trividhA jJeyetyarthaH / taduktaM vizeSAvazyakevavaharaNaM vavaharae sa teNa va'vahIrae va sAmannaM / vavahAraparo va jao visesao teNa vavahAro // (vi.A.bhA.2212) vyavaharaNaM = vyavahAraH, vyavaharati sa vA vyavahAraH, vizeSato avahiyate = nirAkriyate sAmAnyamaneneti vyavahAraH, lokavyavahAraparo vA vizeSato yasmAttena vyavahAraH / na vyavahArasya svadharmapravRttistena Rte sAmAnyamiti svaguNapravRttirUpavyavahArasya vastutvam, tamantareNa tdbhaavaaditi||27||28|| [ vyavahAranayasya SaD bhedAH ] [28] [mUla] granthAnyasmin shuddhshubhopcritetraistthaa| vyavahAro rasavidho bhvettjjnyaanusaartH||29|| (vyAkhyA) anyasmingranthe = granthAntare tajjJAnusArataH = prauDhAnusAreNa zuddha - azuddha-zubha-azubha- upacaritaanupacaritabhedena vyavahAro rasavidhaH = SaDvidho bhvedityrthH||29|| [RjusUtranayavicAraH] [29] atha RjusUtranayavicAragAthAmAha [mUla] pravRttikAlamAdRtya RjusUtranayo bhvet| nAmAdyabdhiprakAreNa matyA dravyeSu yojyet||30|| (vyAkhyA) pravRttikAlaM = vartamAnakAlamapekSya matyA= buddhyA nAmAdyabdhiprakAreNa = nAmasthApanAdravyabhAvabhedena dravyeSu bodharUpo yaH sa RjusUtranayo bhavedityarthaH / yat sAmpratamutpannaM vartamAnakAlInaM vastu tacca yasya pratyekamAtmIyaM tadeva tadubhayasvarUpaM vastu prtyutpnnmucyte| tadevAsau naya Rju prtipdyte| tadeva ca vartamAnakAlInaM vastu tsyrjusuutrsyaasti| taduktaM vizeSAvazyake paccuppannaM saMpayamuppannaM jaM ca jassa ptteyN| rijutayeva tassatthi u vakkamannaMti tamasacca // 1. yahAM para 'lokottarA laukikazca kuprAvacanikastathA' kI jagaha 'lokottarA laukikA ca kuprAvacanikA tathA' pATha adhika yukta lagatA hai| 2. yahAM para na vyavahArA ityAdi paMkti nayacakrasAra se lI gaI hai, jo svayaM azuddha hai usakA saMzodhana karake artha kiyA jAtA hai- na vyavahArasya ghaTatvAdisvadharmapravartitena (vizeSeNa) Rte sAmAnyam / 3. jamasaMtaM iti mu.|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vi.A.bhA.2223) ataH pravRttimantareNa kAlatrikasya na vstutvm| katham? bhUtakAlasyAtItenAgAmikasyAnAgatena ca sAmprataM yadvartate vartamAnaM tasyaiva vstutvm| atItasya kAraNabhAvena anAgatasya kAryabhAvena janyajanakabhAvena yo vartate sa RjusUtro vartamAnagrAhaka ityaashyH||30|| zabdanayavicAraH] [30] atha zabdanayasvarUpotpAdakagAthAdvayamAha[mUla] suvAcyArthagrAhakena tatsamaH svkriyaanvitH| bhAvanikSepamAdRtya dravye zabdanayo bhvet||31|| [mUla] aavirbhaavtirobhaavairnekdhrmsNyutH| saptabhaGgyanuyogena vadecchabdanayaH shrutau||32|| (vyAkhyA) dravye bhAvanikSepakamapekSya sadvAcyArthagrAhakena tatsadRzo yaH svakriyAnvitaH sa zabdanayo bhvediti| kathambhUtaH zabdanayaH? AvirbhAvatirobhAvairvividhadharmasamanvitaH zrutau saptabhaGgyanuyogena = syAdvAdabhAvena zabdanayo vdedityrthH| 'zap Akroze' zapanam AhvAnamiti, zapatIti vA AhvayatIti zabdaH, zapyate AhUyate vastu aneneti shbdH| (tasya) zabdasya yo vAcyo'rthastatparigrahAt tatpradhAnatvAnnayaH shbdH| yathA kRtakatvAdityAdikaH paJcamyantaH zabdo'pi hetuH artharUpaM kRtakatvamanityatvagamakatvAnmukhyatayA heturucyate, upacAratastu tadvAcakaH kRtakatvazabdo heturbhidhiiyte| evamihApi zabdavAcyArthaparigrahAdupacAreNa nayo'pi zabdo vyapadizyate iti bhaavH| yathA RjUsUtranayasyAbhISTaM pratyutpannaM vartamAnaM tathaivecchatyayaM shbdnyH| (yad yasmAt) pRthubudhnodarakalitaM mRnmayaM liptamabhISTajalAharaNAdikriyAkSamaM pratyakSaghaTarUpaM bhAvaghaTamicchati, na tu zeSAnnAmasthApanAdravyarUpAn triinghttaaniti| zabdArthapradhAno hyeSa nayazceSTAlakSaNayuktazca ghttshbdaarthH| 'ghaTa ceSTAyAm', 'ghaTata iti ghttH'| ato jalAharaNAdikriyAM kurvan ghaTa iti| ato nAmAdyabdhinikSepayuktarjusUtrAcchabdo vizeSitataraM vastu icchti| zabdo bhAvaghaTamabhipraiti, RjusUtraH saamaanyghttmbhyupaiti| zabdastu sadbhAvAsadbhAvAdibhirvividhadharmAnvitapUrvoktasaptabhaGgyanusAreNaiva bhAvaghaTamicchatItyAzaya iti||31||32|| [31] atha zeSanayavicArAnvitAmimAM gAthAmAha[mUla] pratyekamekabhedo'sti zrutau shbdnyaadyH| paryAyArthikamanye'tra vadanti Rjusuutrkm||33|| (vyAkhyA) zrutau = siddhAnte zabdAdikAnAM nayAnAM pratyekamekaika eva bhedo bhvti| anye jinabhadragaNikSamAzramaNAdyAcAryA RjusUtranayaM paryAyArthikaM vdntiityrthH||33|| __ [samabhirUDhanayavicAraH] [32] atha samabhirUDhanayalakSaNamAha[mUla] sajJAntarArthavimukho bhvetsmbhiruuddhkH| sarvabhAveSu yA sajJA tAM tAmeva vaded dhruvm||34|| (vyAkhyA) sjnyaamityaadi| sa evambhUto nigdyte| samabhirUDho yAM yAM saJjJAM lakSaNena gadati tAM tAmeva vdti| tataH sajJAna sa samabhirUDhaH vividhArthe vAcye vividhaM nAma eva bhASate yokaparyAyavAcye samagraparyAyavAcakaH syAttadA paryAyANAM saGkareNa vastusaGkaraH syaadev| ataH saGkaradoSanivAraNAya 1. pratyekamekaikabhedAH yaha pATha adhika saMgata lagatA hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 13 paryAyAntaramanapekSakaH smbhiruuddhH| taduktaM vizeSAvazyakejaM jaM saNNaM bhAsai taM taM ciya samabhirohai jmhaa| saNNaMtaratthavimuho tao nayo samabhirUDho tti|| (vi.aa.bhaa.2236)||34|| [evambhUtanayavicAraH] [33] atha evambhUtasvarUpanirUpaNArthaM gAthAmAha[mUla] evaM yathA zabdabhAvaH zabdArtheSu vyvsthitH| yatpravRttistattathaiva saivambhUto nigdyte||35|| (vyAkhyA) taduktaM bhASyeevaM jaha saddattho saMto bhUto tdnnhaabhuuo| teNevaMbhUanao saddatthaparo visesennN|| (vi.A.bhA.2251) evam = amunA prakAreNa yathA 'ghaTa ceSTAyAm' iti zabdArthe vyavasthitaH (tahatti) tathaiva yaH pravartate ghaTAdyartha evaM = san bhUto = vidymaanH| tadannahAbhUo tti| tadanyathA = zabdArthollaGghanena vartate sa tattvato ghaTAdyartho'pi na bhavati, kintvbhuuto'vidymaanH| yenaivaM manyate tena kAraNena zabdanayasamabhirUDhAda(bhyAm) evambhUto vizeSena shbdaarthttprH| ayamevambhato yoSicchiraHsthitajalAharaNAdikriyAnvitaM ceSTamAnameva ghaTaM manyate, na tu gRhkonnsthitm| vizeSataH shbdaarthttpro'ymiti|| iti nydvaarm||35|| [saptamasya pramANadvArasya uttaradvArANi] [34] cakArAtpramANadvAragAthAmAha[mUla| parokSapratyakSAbhyAM ca pramANaM dvividhaM smRtm| parokSamindriyajJAnaM pratyakSaM syaadnindriym||36|| (vyAkhyA) pramANaM yugavidhaM parokSaM pratyakSaM ceti| prokssetyaadi| tatrendriyodbhavaM jJAnaM parokSaM matizrutam, anindriyajJAnaM pratyakSaM tadavadhyAditriprakAraM bhvtiityrthH| zeSaM spssttm|| iti prmaanndvaarm||36|| [aSTamasya bhAvadvArasya uttaradvArANi] [35] atha bhAvadvAragAthAmAha[mUla] kssaayikopshmmishrprinnaamodystthaa| SaSThamaH sannipAtazca bhAvAH santi jinaagme||37|| (vyAkhyA) 1) karmakSayAdutpanno yaH sa kssaayikH| tatra kSAyikaM cAritraM dAnAdilabdhipaJcakaM kSAyiko bhAvaH kAlataH saadi-s(a)pryvsitH| kSAyikAni jJAnadarzanasamyaktvAni kAlataH saadypryvsitH(taani)| 2) upazamaH karmavipAkapradezarUpatayA dvividhasyApyudayasyopazamanaM tena nirvRtta aupazamikaH samyaktvAdiH saadispryvsaanH| 1. yahAM para avadhyAdistriprakAro bhavati kI jagaha triprakAraM bhavati yaha pATha honA caahie| 2. isa arthaghaTana se aisA pratIta hotA hai ki- kSAyika bhAva kA cAritra aura dAnAdi pAMca labdhi yaha chaha kSAyika bhAva sAdi sAMta hai tathA kSAyika jJAna, kSAyika darzana, kSAyika samyaktva yaha tIna kSAyika bhAva sAdi anaMta hai| yaha bAta vicAraNIya hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 3) kSayodIrNasyA(udIrNasya kSayAda)nudIrNasya copazamAnnirvRtto mizraH = kssaayopshmikH| tatra jJAnacatuSkavibhaGgajJAnacakSaracakSaravadhidarzanAni dezaviratiH, sarvaviratiH, kSayopazamikasamyaktvam, dAnAdilabdhipaJcakAni ca kSAyopazamiko bhAvaH kAlataH sAdisaparyavasAno'sti, abhvyaanaamnaadypryvsaano'sti| 4) udayaH zubhAzubhaprakRtInAM vipAkato'nubhavanaM tena nivRtta audyikH| tatra nArakAdInAM narakagatyAdiraudayikabhAvaH sAdisaparyavasAnaH, mithyAtvAdika audayika bhAvo bhvyaanaamnaadispryvsaanH| eSa evAbhavyAnAm anaadypryvsito'stiiti| 5) pari = samantAnnAmanaM = jIvAnAmajIvAnAM ca jIvAjIvatvAdisvarUpAnubhavanaM prati prahvIbhavanaM = pariNAmastena nirvRtaH pAriNAmikaH pnycmH| tatra pudgalAstikAye vyaNukAdiH pAriNAmako bhaavH| sa kAlataH saadispryvsaanH| bhavyatvaM bhvyaanaamnaadispryvsaanH| atra cturbhnggiisthaapnaa| (sAdi-saparyavasAnaH, anAdisaparyavasAnaH, sAdi-aparyavasAnaH, anAdi-aparyavasAnaH) 6) SaSThamaH sannipAta iti| eteSAM sannipAtaiH= vyAdisaMyogAnniSpannaH sAnnipAtikabhAvaH sssstthmo'sti| sa ca ssddviNshtidhaa| tatra viksNyogaaddshH| tathAhi- aupazamikakSAyika- aupshmikkssaayopshmaupshmikaudyik-aupshmikpaarinnaamik-kssaayikkssaayopshmik-kssaayikaudyik-kssaayikpaarinnaamikkssaayopshmaupshmik-kssaayopshmpaarinnaamik-audyikpaarinnaamikaaH| trikasaMyogAdaza aupshmikkssaayikkssaayopshmik-aupshmikkssaayikaudyik-aupshmikkssaayikpaarinnaamik-aupshmikkssaayopshmaudyik-aupshmikkssaayopshmikpaarinnaamik-aupshmikaudyikpaarinnaamik-kssaayikkssaayopshmikaudyik-kssaayikkssaayopshmikpaarinnaamik-kssaayikaudyik-paarinnaamikkssaayopshmikaudyikpaarinnaamikaaH| ___ catuHsaMyogikAH paJca aupshmikkssaayikkssaayopshmikaudyik-aupshmikkssaayikkssaayopshmikpaarinnaamik-aupshmikkssaayopshmikaudyikpaarinnaamik-kssaayikaupshmikaudyikpaarinnaamikkssaayikkssaayopshmikaudyikpaarinnaamikaaH| paJcasaMyogika ekH-aupshmikkssaayikkssaayopkssmik-audyikpaarinnaamikH| ekatve sannipAto na bhavati, dvikaadi-sNyogaabhaavaaditi||37|| [36] athaitadgAthApaJcakamAha[mUla] kaivalyadarzanajJAnaM tathA kssaayikdrshnm| kSayAntarAyacAritrakhagAH santyuttarANi c||38|| [mUla] zamadarzanacAritrau yugalopazamo bhvet| jJAnAmbunidhyajJAnAni tridrshn-gRhsthkaaH||39|| [mUla] saMyamI mishrsmyktvdaanaadishrlbdhyH| mizrabhAvottarA bhedA bhavantyaSTAdaza shrutau||40|| [mUla] kssaaysNymjnyaanleshyaasiddhcturgtiH| vedamithyAtvottarAH syurekviNshtidhodyH||41|| [mUla] jIvabhavyAbhavyabhedaiH pariNAmastridhA bhvet| imAnyuttarabhedAni bhAvAnAM prvinirmme||42|| [navamasya jIvadvArasya dazamasya anuyogadvArasya ca uttaradvArANi] [37] atha jIvAnuyogadvAragAthAmAha 1. ime cottarabhedA hi yaha pATha adhika saMgata hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [mUla] bhavejjIvastvekavidhaH svanuyogazcaturvidhaH / dravyacAritragaNitasudharmAH syurjinaagme||43|| ( vyAkhyA) jIva ekavidha eva bhavati svdrvytvaashryen| jinAgame siddhAnte anuyogazcaraNakaraNadravyagaNitadharmaizcatuHprakAro'stItyarthaH / jIvati sma svaprANAndhArayatIti jIvaH / evaM dharmAdidravyANAmanuyogau yatra sa dravyAnuyogaH samavAyAGgajIvAbhigamaprajJApanAdayaH / tathA caraNakaraNAnuyogau aacaaraangg-nishiith-bRhtklpaadyH| gaNitAnuyogaH candraprajJaptisUryaprajJaptyAdayaH / dharmakathAnuyogo jnyaataadhrmkthopaaskdshaanggaantkRddshaangg-vipaakaadyH| vedAnuyogAnvitA vivAhaprajJaptyAdayaH sntiiti'||43|| [ ekAdazasya kSetradvArasya uttaradvArANi ] = [38] atha kSetradvAramAha [mUla] dezagaH sarvagazcaiva kSetrobhayavidhaH smRtaH / zivonmitAni dvArANi leshenetthmciikthn||44|| (vyAkhyA) dezetyAdi spaSTam / iti ekAdazadvArottarANi // 44 // [dravyavicAraH ] [39] atra prathamaM dravyavicAramAha [mUla] jIvAjIvasvarUpazca loke rAzidvikaH smRtH| 15 dharmAdharmA' astikAyAH bhavanti pudglaastthaa||45|| [mUla] siddhasaMsAribhedAbhyAM jIvastu dvividhaH smRtaH / nijabhAvavibhAvAbhyAM bhvetpryaaybhedtH||46|| (vyAkhyA) loke = bhave rAziyugeva bhavati / jIvazca ajiivshc| tatrAjIvo dharmAdharmA-mbarapudgalAstikAyaizcaturvidho bhvtiiti| jIvaH siddhasaMsAribhedena dviprakAro'sti / siddho jinaadibhedenaanekvidho'sti| saMsArikA ekendriyAdijAtyapekSayA vividhA bhvnti| ete bhedAH svabhAvavibhAvAbhyAM paryAyabhedato bhaved boddhavyAH / kAlastu jIvapudgalAnAM parAvartakarUpo'stItyanenAstikAyAbhAva evAsti, mukhyaparyAyarUpatvAditi / ajIvAnAM kAyA ajIvakAyAH / zilAputrakasya zarIramityAdAvabhede'pi SaSThI dRSTA / tatra kanakasya aGgulIyakama -(mitya) nyatvAzaGkAvyAvRtyarthAya vA krmdhaarysmaaso'bhyupeyte| ajIvAzca te kAyAzcetyajIvakAyAH / kAyazabda upsmaadhaanvcnH| pradezAnAmavayavAnAM ca sAmIpyenAnyonyAnuvRttyA samyag = maryAdayA dhaarnnmvsthaanmup-smaadhaanmiti| vA kAyA ivaite kAyAH = zarIrANi yathA pradezAvayavatvAt kAyazabdavAcyAnyevamete'pIti / akRta-dvandvAzcaite dharmAdayo nirdiSTAH / [dharmAdharmAstikAyau] [40] tatra dharmo vakSyamANagatyupaSTambhakAryAnumeyaH, sthityupaSTambhakAryAnumeyo'dharmaH / (zaM) atrAdRSTau dharmAdharmau zubhAzubhaphaladAyinau kasmAnna gRhyete ? (sa) satyam, ucyate, dravyaprastAvApannatvAd guNatve sati tyorprsnggH| api ca jainamate dharmAdharmau zubhAzubhaphalapradau mUrtAveva pudgalAtmakatvAdataH pudgalagrahaNenaiva tayorgrahaNamiti atra nAsti tadviSayaM mnaagiti| 1. yahAM 'vivahajJapti' kI jagaha vivAhaprajJapti pATha honA cAhie, 'dayo'stIti' kI jagaha 'dayaH santIti' pATha honA caahiye| 2. isa gAthA kA pUrvArdha isa taraha jyAdA ucita pratIta hogA dezagaM sarvagaM caiva kSetraM hi dvividhaM smRtm| 3. yaha pATha azuddha pratIta hotA hai|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 syAdvAdapuSpakalikA [AkAzAstikAyaH] [41] avgaahruupkaaryaanumeymaakaashm| (zaM) ato lokAkAzaM katham? iti ced, (sa) anavagAhyatvAditi ucyte| taddhi vyApriyeta eva avakAzadAnena yadi gatisthitihetU dharmAdharmau tatra syAtAm, tatra tadabhAvAd vidyamAno'pyavagAhanaguNo nAbhivyajyate alokaakaashtvaaditi| [pudgalAstikAyaH] [42] tathA pUraNAdgalanAcca pudgalAH, saMhanyamAnatvAdvisaMhatimattvAdvA, puruSaM vA gilantIti vA, puruSairgilantIti' pudglaaH| mithyAdarzanAdihetuvartinaM mAnujaM badhnanti veSTayantIti girnnaarthH| itaratrAdAnArtho giratiH, puruSeNAdIyante kaSAyayogabhAjA karmatayeti pudgalAH / [43] (zaM) satyajIvatve kAlaH kasmAnna nirdiSTa iti, (sa) ucyate, sa tvakIyamatena dravyamityAkhyAsyate dravyalakSaNaprastAva ev| amI punarastikAyavyAkhyAne, na ca kAlo'stikAya ekasamayatvAditi / [astikAyapade astipadakAyapadayoH sArthakyavicAraH ] [44] dharmAdInAM (dharmAdayaH) kAyagrahaNaM ca sAkSAtkRtaM tadapyajIvapadasambaddhaM (bhASyakAraH) samAnAdhikaraNyanirdeze sati dharmAdibhiH saha saGghaTayati- pratyekaM dharmAstikAyA iti / iha astikAyadvAramAha = jAnanA ( ? ) / nanu dharmakAya iti bhAvyamevamastizabdo'ntarAlavartI kuto'tarkitaH patitaH ? ityucyate jJAnazabdayornibaddhamubhayamarthavidaH pracakSate svabhAvarUpamApattirUpaM ca / tatra pratyastamitaniravazeSavizeSaNa ( NaH) svabhAvarUpaH sarvadApyavikAryo yenAMzena dhrauvyavyapadezamanute'sau yathA caitanyamAtmano'kRtrimamamUrtatvaM vA, mUrtatvaM vA pudgaladravyasya, dharmAdInAmamUrtatvaM sakalalokavyApitAgatyAdyupagrahAdilakSaNAni ca dhruvaannyetaani| Apadanam = ApattiH = AvirbhAvatirobhAvau vastu utpAdavinAzAviti yaavt| tatra mRnmUrtirUpAdisvabhAvamajahadvastu ghaTakapAlazakalA-kAramAskandadutpadyata iti vypdishyte| yathA hi mahataH sarasastaraGgamAlAH paTumArutavegAyAsitAH prAduHSyanti jaladravyAtmikAzca tAH, evaM ghttaadyo'piiti| tathA vinAzo'pi ghaTAdyAkArapralayaH kAraNApekSaH sthUlataraGga-santatInAmiva stimitvaarityaavsthaanmujjhitsmiirnnprblvegsmprkaannaam| ityevamutpAdapralayadhrauvyalakSaNaH pravacane'styarthaH (praasidht)| tatra (etat) tritayapradidarzayiSayA(AcAryeNA) sti-zabdo'vyayasaJjJaH sakaladharmAdi-dravyadhauvyapratipAdanAyAkAri / kAyazabdastu tatropAtta ApattyarthaH / (zaM) evaM tarhi sUtra evopAdAnamastizabdasya nyAyyaM, viziSTArthapratipatyarthatvAt, kAyazabdavat, kAyazabdo vA tatra nopAdeyastata eva hetorastizabdavaditi, (sa) ucyate, anyataropAdAne hyatrAntarasampratyayo bhavatItyabhiprAyaH sUreH / saMsargAdIni kAraNAni zabdasya (anyasya) sannidhAne bhavanti vyavacchede vA (c)| = saMsargo viprayogazca sAhacaryaM virodhitA / artha : prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya sannidhiH // sAmarthyamaucitI deza: kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdasyArthAnavyavacchede vizeSasmRtihetavaH // ( vA.pa.2.315-316) 1. yahAM para gilanti kI jagaha gilyante pATha honA caahie| 2. yahAM para isa prakAra pATha honA cAhie - sa svakIyamatena dravyamityAkhyAsyate dravyalakSaNaprastAva eva / atra punrstikaayvyaakhyaanm| 3. isa pariccheda meM aura agrima paricchedoM meM vRtta koSTha meM diye gaye pATha tattvArthasUtra aura bhASya kI siddhasenIya TIkA ke hai| vyAkhyAkAra kA yaha vivaraNa ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH (ta.sU.5.1.) isa sUtra aura bhASya kI siddhasenIya TIkA kA hI uddharaNa hai| 4. iha astikAyadvAramAha jAnanA isa paMkti kA artha/saMdarbha spaSTa nahIM hotA hai|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA eSAmanantaroktAnAM madhye saMsarga Adriyate (gRhyte)| atra saMsargamaGgIkRtya dhrauvyaarthprtipttye'stishbdprkssepH| utpAdavinAzau hi dhrauvyAvinAbhUtau saMsRSTau dhrauvyenn| anyathA hi dhrauvyAtmakatAbhAve'nvayizUnyatvAdasannihitabhavitRkatvAdutpAdavinAzau nirbIjau na syaataam| nApi dhruvatA aavirbhaavtirobhaavrhitaa| tatastryAtmakaM vastu jainendrANAM buddhivyavasthApitapravibhAgaM prajJApanopAyatvAnnarasiMhAdivad, ataH kAyazabdenApattirabhidhitsitA astizabdena dhrauvymiti| [45] (zaM) kathaM punaH kAyagrahaNAdApattirudravapralayAtmikA pratIyate? iti, (sa) ucyate, pracIyamAnAkAratA hi kAyaH = smudaayH| sa ca vibhAge sati bhvti| vibhaktAzca dharmadravyapradezAH, na yatraikaH sthito dharmapradezaH tatrAparo'pi tatpradezaH pratiSThita iti teSAM vibhaktAnAmasauM' parasparAvicchedalakSaNaH samudAyaH so'vazyantayA tathotpannaH smudaayshbdvaacytvaat| nanvevamAdimattvaM dharmAdInAM prasajyate tantvAdisamudAyavad, ucyate, te'pi hi nAdimantaH pudgaladravyasyAnekazaktitvAtsA ca zaktiH zaktimato bhedAbhedAbhyAmagre vkssyte| yatra cotpAdastatrAvazyaM vinAzena bhavitavyaM tatsahacAritvAt ca vinAzaH pUrvAvasthApracyutilakSaNaH samudAyAdevonnIyata iti| [46] athavAdhunA gatipariNatibhAjazcaitrasya dharmadravyamupagrahaM kurute taccopagrahakAritayA prAgajigamiSati caitre na vyApAramagamaduttarakAlaM tu ko'pyatizayaH samudapAdi yena gaterupagrahakRdbhavati kayApi vikriyAvasthayetyatastenAkAreNotpAdaH, samuparatagativyApAre ca caitre yo gatyupagrahavyApAro'bhavattayA tatpunarapaityato vinAza ev| adharmAkAzayorapi sthityavagAhanAmukhenotpAdavinAzau vAcyAvataH kAyagrahaNAtsugamaH ApattizabdArtha ityato'stizcAsau kAyazcetyastikAyaH = dhruvshcaasaavutpaadvinaashvaaNshcetyrthH| dharmazcAsAvastikAyazca dhrmaastikaayH| evmdhrmaakaashaavpiiti| pudgalAstikAye tUtpAdavyayadhruvatAH pratyakSaivAsti praayH| [47] evametA~zcaturo'pyajIvAn sUtreNa parigaNayyAha - tAnlakSaNataH purastAd vakSyAmaH (ta.sU.bhA.5-1) tAndharmAdInetAvataH parastAdupari lakSaNato gatisthityupagrahAvagAhazarIrAdyupakArarUpAdiH pUrvoktam, idaM tUddezamAtramAracitamamunA sUtreNa, avazyantayA ca padArthabhedamabhyupeyatA viviktameva lakSaNamAsaJjanIyam, anyathA durupapAdaH syAdatastAnpratyekaM lakSaNabhedenAgre pratipAdanamuktameva / [astikAyapade kAyapadagrahaNasya pryojnm| [48] artha kAyagrahaNaM kimarthamityata Aha- kAyagrahaNaM pradezAvayavabahatvArthamaddhAsamayapratiSedhArthaM ceti|| (ta.sa.bhA.5.1) nana ca kAyagrahaNasya prayojanaM varNitamApattiH kAyazabdArtha iti, satyamaktama dharmAdInAmajIvatA gamyata eva, tasmAttasyopAdAne prayojanameSAM dharmAdInAM prdeshbhutvmissyte| prakRSTo dezaH pradezo nirvibhAgaH khaNDam anapAyi svsthaanaadnaadikaalprinnaamaapaadittthaasthitiH| teSAmevaMvidhapradezAnAM bahutvam, dharmAdharmayoH asaGkhyeya-pradezatA pratyekam, AkAzasyAnantapradezatA prabhUtArthaH / evaMvidhAsaGkhyeyapradezasamudAyo dharmAstikAyastathaiva adharmAstikAyaH, AkAzamapi lokprimaannmetaavtprdeshsngkhym| sakalAkAzaM tvanantapradezamityevaM samuditirUpatvAd gatyAdhupagrahavikriyApattidvAreNa sphuttaivaapttiriti| 1. yaha graMtha bhAga bhI ta.sU.bhA.si uddharaNa hai|, 2. vibhaktapradezAnAM yo'sau| ta.sU.bhA., 3. trisuutryaamev| ta.sU.bhA 4. caitre tayA gtyupgrhvyaapaaraavsthyaa| ta.sU.bhA, 5. prakAzA ev| ta.sU.bhA, 6. yaha ta.sU.bhA.si. kA uddharaNa hI hai| 7. rUpAd vkssyaamH| ta.sU.bhA, 8. prtipaadyissyaamH| ta.sU.bhA, 9. abhI ta.sU.bhA.si uddharaNa vartamAna hai| 10. bhASyAkSarAnapekSam, adhunA tamevArthaM bhaassyaakssrairdrshyti| vinApi kaaygrhnnen| ta.sU.bhA.si 11. bhutvaarthH| ta.sU.bhA.si.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [49] pudgaladravyamaGgIkRtya avayavabahutvamuktama, avayUyanta ityavayavAH prmaannudvynnukaadyH| paramANavo hi samudAyapariNatimanubhUya bhedamapi pratipadyante, tatazcaikakA api bhavanti, na tvevaM dharmAdipradezA, ata eva ca naavyvaaste'bhidhiiynte| tasmAd bhedenopAdAnaM pradezAvayavayoH, bahvavayavaM hi pudgaladravyamavagantavyam, saGkhyeya-pradezaH skandho'saGkhyeyapradezo'nantapradezo'nantAnantapradezazca iti| nanu caiko'pi paramANuH pudgaladravyameva sa kathaM bahvavayavo bhavet? kimatra pratipAdyam?, nanu prasiddhamevedam ekarasagandhavarNo dvisprshshcaannurbhvti| bhAvAvayavaiH sAvayavo dravyAvayavairniravayava iti| taduktaM siddhAnte kavihe NaM bhaMte bhAvaparamANU pannatte ? goyamA ! cauvvihe bhAvaparamANU pnnte| taM jahA- vaNNamaMte rasamaMte gaMdhamaMte phAsamaMte iti| (bha. sU. 670) matubiha saMsarge dravyaparamANvapekSo vA tasmAdvarNAdyavayavairbahutvaM drvyaannoH| yacca tattathA prayatate saMyujyate viyujyate ca te ityAdi kAraNaM ttprmaannudrvym| atrApyApattiH spssttaa| [50] tathA dvitIyaM kAyagrahaNe prayojanamaddhA = samaya: kAyo na bhvti| addhA cAsau smyshcaaddhaasmyH| sa cArddhatRtIyadvIpAntavartI sAmayikaH paramasUkSmo nirvibhAgastasya na kAyatA, samudAyazca kAyazabdavAcya iti| pUrvoktaiva dravyaprastAve drvytaamekiiymtaanusaarinniim| dravyaM ca pradeza-pracitamavayavapracitaM vA syAdAzaGkamAno nyssedhiitkaaygrhnnaatkaaytaamddhaasmysy| (zaM) evaM tarhi kAyapratiSedhAdanutpAdavinAzaH syAtsamayastadabhAvAcca dhrauvyamapyapeyAttatazca maNDUkajaTAbhArakRtakezAlaGkArazRGgArAnvitavandhyAputrakhapuSpamuNDamAlAdyAkhyAnavatsamastamidamanAlambanaM samayavyAvarNanaM syAditi, (sa) ucyate, nAyaM niyamo yatkAyazabdenAkSipyate tadevotpAdavinAzavad netrnn| (zaM) kathaM tarhi pratipattavyamevam? (sa) nanu yatra kAyazabda upAttastatrAyamartho'sya yadutotpAdavinAzau svarasasiddhAveva ca kAyazabdena prakAzyete, na punarabhUtAvapi zabdasAmarthyAtsannidhAnaM klpytH| yatra tu kAyagrahaNaM nAsti tatra svarasasiddhAvevotpAdavinAzau tatsahacaritatvAcca dhrauvyamapItyetatsamastameva dravyaprastAve proktmev| [dharmAstikAyAdidravyANAM vishissttkrmsnniveshpryojnm| [51] nanvAdau SaDdravyasUcakagAthAyAmAdau dharmagrahaNasya kiM prayojanam? ucyate, kAraNasamuccayArthaH prazastAbhidhAnAd dharmagrahaNamAdau lokavyavasthAhetutvAdviparItatvAdekadravyatvAcca adharmagrahaNamanantaraM tatparicchedyamAkAzaM lokatvAttadanantaramamUrtasAdharmyAcca jIvagrahaNam, tadavagADhatvAttadanantaraM pudgalA iti vishissttkrmsnniveshpryojnmetdevmvseymiti||45||46|| [prathamaM dravyalakSaNadvAram] [52] atha SaDdravyeSu ekAdazadvArAvataraNAya prathamaM saptazlokairdravyalakSaNanirNayAya gAthAdvikamAha[mUla] jIvAdivastuno bhAvaH svarUpaM tattvameva hi| yatsarvathAvirodhena vyaapyvyaapkbhaavtH||47||
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [mUla] yaM lakSyate yathArthena vastu sdruuplkssnnm| kssetrkaalbhaavkaanaamekpinnddsvruupkm||48|| (vyAkhyA) hi = asmAddhetoryatsarvathA virodhena vyApyavyApakabhAvato jIvAdivastuno bhAvaH svarUpakSetrakAlabhAvAnAmekapiNDasvarUpaM yathArthena sadrUpalakSaNaM vastu lakSyate tad drvymityrthH| (zaM) nanu lakSaNasya lakSaNaM kim? (sa) parasparavyatikare(reke) sati yenAnyatvaM lakSyate tllkssnnmiti| punarAtmabhUtAnAtmabhUtAbhyAM lakSaNaM dvividhmsti| tatra yadvastu svarUpAnupraviSTaM tadAtmabhUtam, shikhaayaamussnnvt| uSNaM hi pAvakasvarUpaM sa jalAdibhyo vyaavrtyti| tadviparItamanAtmabhUtaM yathA daNDo mAnujasya, daNDinamAnayetyukte hi daNDo mAnavAnanupraviSTa evAnyamAnujaM vyaavrtytiiti| naiyAyikoktalakSaNalakSaNe doSapradarzanam] [53] anena ye kecidvadanti-asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNamiti tadanupapannam, lakSyadharmivacanasya lakSaNadharmavacanena samAnAdhikaraNyAbhAvaprasaGgAt, daNDAderataddharmasyApi lkssnntvaacc| punaH vyAptyabhidhAnalakSaNAbhAsasyApi tthaatvaat| tadyathA trayo lkssnnaabhaasbhedaaH-avyaaptmtivyaaptmsmbhvshceti| tatra lakSyaikadezapravRttamavyAptam, yathA goH shaableytvm| lakSyAlakSyapravRttamativyAptam, yathA go: pshutvmiti| bAdhitalakSya-vRttika(ko')masambhavaM(vaH) yathA narasya vissaanntvm| atra lakSyaikadezavartinaH punaravyAptasya asAdhAraNadharmatvabhAvo'sti, na tu lkssybhuutgaumaatrvyaavrtktvm| tataH yathoktameva lkssnnm| tasya kathanaM lakSaNanirdeza iti| [svaabhimtlkssnnlkssnnm| [54] tathA jIvAdermUladharmA vastubhAvasvarUpAH kAJcanasthagurupItasnigdhatAdisvarUpavat, etatkAryaM bhuussnnaadiinaamnekbhogysvruupmiti| evaM dharmAdiSu gtisthityvgaahjnyaandrshncaaritraadiruupaaruupiipraavrtnaadi| jJAnamabhinnabhAvAvasthite vastu tttttvm| asambhavAdidoSAbhAvatvaM vyApyatvam, vyApyAdhikaraNatvaM vyaapkm| ato vyApyavyApakabhAvena vastUnAM yathArthaviSayajJAnaM vstulkssnnm| tatra tallakSaNaM dvividhaM bAhyaliGgAkArarUpaM vstugtruupm| tacca tatra bAhyaliGgAkArAdidarzanAtmakaM bodhaM tatprathamaM gvaadivt| vastugatatvAvacchinnaM tadgatasvarUpajJAnaM vastugatarUpaM cetndhrmlkssnnjiivvt| tathA cetanAbhAvo'jIva iti|| evaM sarvabhAvAnAM lakSaNasvarUpANi bhvntiiti||47||48|| kAryabhedena dravye bhedAH] [55] atha dravye kAryabhedagAthAmAha(sUtraM) [mUla] kAryabhedena bhAvAnAM dravye bhedA bhavanti c| tajjJAgamAnusAreNa jJAtavyA jinshaasne||49|| (vyAkhyA) dravye svasvakAryabhedena bhAvAnAM vastUnAM bhedA bhvnti| te tajjJAgamAnusAreNa = jinapravacanAnusAreNa jinazAsane jJeyA ityrthH| tatra dravyakSetrakAlabhAvabhedena dravyaM cturvidhmsti| tatra dharmAda(di)yo dravyANi svasvamUlalakSaNApekSayA nijabhAvaikabhede'pi parantu nijanijavastugatapiNDamAzritya pRthak tiSThantIti drvybhedH| yathA sAmAnyena sarve'pi jIvA jIvatvabhAvena sadRzA api pratijIvaM svasvaguNaparyAyapiNDarUpAH pRthagbhAvAH tiSThanti, prsprsNmishraabhaavaat| evaM pudgalA api jaDamUrtAdibhAvena tulyA api sarve'pi paramANavaH pRthagbhAvAH santi 2. tddhi| ta.sU.bhA.si.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 syAdvAdapuSpakalikA anAdyanantakAlAdapi vRddhihiinaa(haany)bhaavaat| evaM paJcAstikAyA boddhvyaaH| evaM nabhodravyamapi lokAkAzapradezabhAvenaikamapi parantu jIvAdidravyAnAM pradezAH pRthagbhAvena nijAvagAhanAyAM snti| kSetrasya dravyebhya: pRthagbhAvAbhAvAt sarvapradeze guNaparyAyA anantAH pradezasthAH paryAyAH svapradezaM vimucya pradezAntareSu na gcchntiityrthH| [kAlabhedena dravye bhedaH] [56] atha kAlabhedamAha- ekasminvastudravye utpAdavyayasvarUpeNa paryAyaspandanaH smyaikmaano'sti| tathotpAdavyayairagurulaghuvRddhihAnibhAvena prinnmnmeksmyo'sti| evamananta atiitsmyo'bhuut| tadvartanapariNamanabhAvena prmpraaruupo'sti| evamAgAmiko'pi bhaviSyati, bhUtAgAmikAlasya(yoH) pujaabhaavaat| ataH paJcAstikAyapiNDarUpapariNamanaM kaalmaanmiti| ataH samayAdibhedamAnenaiva kaalbhedo'sti| ye paryAyA bhinnabhinnakAryaM kurvanti tadeva kAryabhedabhinno'sti bhAvabheda ityaashyH| tatra kSetrakAlabhAvabhedAnAM mizrIbhUyaikapiNDa-rUpAdhArasamudAyAvasthitatvaM drvylkssnnm| dravati gacchati (tAMstAna) yAnyAnparyAyAniti drvym||49|| [dravyasya mukhyalakSaNam] [57] atha punarmukhyadravyalakSaNasArddhagAthAmAha[mUla] vyayotpAdadhruvayutaM yatsattad drvylkssnnm| bhavetsamagradravyeSu yojyaM medhaanusaartH||50|| (vyAkhyA) dravyaparyAyayugalanayamAzritya lkssnnm| vyayotpAdadhruvayutaM yatsattad dravyalakSaNaM samastadravyeSu bhavedevaM medhA = buddhiH tadanusArato guruparamparAto'vaseyam ityrthH| atha(tra) nUtanaparyAyasamudbhavanarUpo yaH sa utpAdaH, pUrvaparyAyavinazanarUpo yaH sa vyayaH, yo nityasattvAdiguNayuktaH sa dhruvH| ete trayo'pi bhAvAH pariNamanabhAvena yatpariNamanaM tad drvym| ataH kAraNakAryayoH samakAlena prinnmnti| kAraNAbhAvena kaaryotptterbhaavaat| yo hetuH kAryotpattiM na karoti sa kAraNamapi na syAt, UkharabhUmyAM ghnvRssttivt| ato ya upAdAnahetuH sa eva kAryotpattaye zakto'sti, mRttikaapunyjjnyghttaadivt| samayaM prati nUtanakAraNotpattau satyAM samaye samaye nuutnkaaryotpttirsti| ataH kAraNakAryayorutpAdavyayabhAvena guNapiNDarUpaikatvadravyAdhAraikatvadhruvasthairyatvaiH taadRshprinnmnruupo(pmsti)'sti| ata utpAdavyayadhruvayuktaM pratyayansat tallakSaNaM drvymsti| etallakSaNaM dravyaparyAyobhayanayamAzritya proktam, dravyAstikadharmamapekSya dhruvatvamuktam, paryAyAstikamAdRtyotpAdavyayau gRhnnnti| ata etallakSaNaM dravyaM vidvjjnaahlaadkmstiityaashyH||50|| [tttvaarthgtdrvylkssnnm| [58] etadevAha[mUla] dravyaparyAyayugalanayamAzritya lkssnnm| iti| atha tattvArthagatadravyalakSaNottarArddhazeSagAthAmAha 1. yahAM para ekasamayamasti yaha pATha adhika saMgata pratIta hotA hai| 2. tessaam| ta.sU.bhA.si. 3. abhipretya yat st| ta.sU.bhA.si.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA guNaparyAyavad drvymettpryaaymaadRtH||51|| (vyAkhyA) athavA dravye guNAH kAraNapratibaddhAH kArye pravarttamAne bhavanti / guNasya paryAyA kAraNarUpAH snti| ataH dravye guNaparyAyayornijAzrayeNa pariNamanarUpo'sti / anena guNaparyAyavad dravyam (ta.sU.5.37) ityetallakSaNamAgatam asti| gunnpryaayaanvitdrvyaikygtvibhaagaabhaavaat| etad dravyasya muullkssnnm| punarye vividhabhUtaparamANunicayaskandharUpaM dravyamapekSyante, te upacArarUpeNa manyante / dravyaM nijapariNamanabhAvaM kAlatraye kadApi na vimuJcati, muuljaatitvaat| dravyagata-agurulaghuH SaTguNavRddhihAnirUpasvajAtIyalakSaNacakraikabhAvaH prcltii-tyaashyH| yatra pRthagbhAvena bhramaNaM karoti ttpRthgdrvymvgntvymiti| ato dharmAdharmAbhrarUpANi dravyANi pRthagekaikAni santi / jiivstvsngkhyaatprdeshruupaikdrvymsti| etAdRzA jIvAH sarvaloke anantAH snti| zreyovAsasthasiddhA api loke ghttntyev| loke jiivsngkhyaavRddhihaanybhaavaat| 21 [59] evamekAkAzapradeze naike paramANavo vidyante / te ekaiva ekameva dravyamasti / te paramANavaH samagra-jIvapradezebhyo'nantaguNA bhvnti| dvipradezAdyanantapradezAtmakaskandhagatasthe'pi loke pramita-paramANUnAM vRddhihAn-yabhAvAditi // 51 // | vyavahAranayena drvylkssnnm| [60] atha vyavahAranayalakSaNArthaM gAthAmAha pariNAmAdibhAvataH // 52 // [mUla] arthakriyAkAri dravyaM svsvdhrmsmaadRtaiH| ityAdayo rasaguNAH' (vyAkhyA) nijanijadharmamAdRtya yadarthakriyApravRttikaraNaM dravyamiti / jIvasya samagrajJeyaprabodhAya zuddhakriyAjJAnAdiguNapravRttirjJAnavibhAgapravRtirityAzayaH / evaM sarvaguNAnAM yajjJAnaM kaaryvishessdhrmjnyaansvruupmiti| evaM darzana-guNasya smstkaarysaamaanysvbhaavbodhruupmiti| evaM cAritra kaarysvruupprinnmnmiti| evaM dharmAstikAyasya svagatiguNapariNamitajIvapudgalAnAM calanadharmasahAyakaraNarUpamityAdi / evamadharmAdidravyANAmapi nijamatyanusAreNa jnyeym| evaM sarvadravyagataguNAnAmapi svakAryAnujAtIyapravRttikA arthakriyA yojanIyA / tatra dharmAdayaH SaDddravyANi proktAnyeva jnyaatvyaani| etat SaDdravyaM vimucya anyAni padArthAni jinazAsane na snti| 1. yahAM para ekaikAH pATha adhika saMgata pratIta hotA hai| 2. isa paMkti kA saMtoSaprada anvaya nahIM lgtaa| 3. guNasya / ta.sU.bhA.si. [dravyaprastAve naiyAyikAbhimataSoDazapadArthakhaNDanam | [61] (vyAkhyA) atra naiyAyikAdayaH SoDaza padArthA manyante / te cAmI- pramANa- prameya-saMzaya-prayojanadRSTAnta-siddhAntAvayava-tarka- nirNaya-vAda- jalpa-vitaNDA- hetvAbhAsa-chala-jAti-nigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasAdhigama iti ( nyA. sU. 1- 1 - 1) / tatra pramANaM padArthabhinnabhAvAGgIkriyamANena jIvadravyasya jnyaanprmeygunno'sti| guNastu guNini tiSThatyevAto bhinnabhAvastu na vibhAvyate / evaM prayojana-siddhAntAdayo guNA api jIvasya pravRttirUpA eva tiSThantItyarthaH / ataH pramANasya bhinnvktvytaadosso'sti|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA vaishessikaabhimtsptpdaarthkhnnddnm| [62] (vyAkhyA) tathA vaizeSikAH saptapadArthAn avmnynte| tathAhi dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM svishesskm| samavAyastathAbhAvaH padArthAH sapta kiirtitaaH|| (kA.2) etdpystym| guNAstu dravyAntargatA eva tisstthnti| karmastu(tu) dravyasya kaaryruupmsti| sAmAnyavizeSau tu dravyeSu pariNamanabhAvena bhvtH| samavAyastu dravye kAraNarUpa eva prvrtte| abhAvastvasadbhAva evaasti| atstdvvcnmstymiti| tathA vaizeSikA dravyANi pRthivyaptejaHsamIrAmbarakAladigAtmamanAMsi navaiveti mnynte| tatra pRthavyaptejovAyavastvAtmaiva bhavati, krmyogaaddehbhedaabhidhaanmsti| kAlastvambare mizrita eva tisstthti| manastu bhvsthjiivsyopyogprvrtnruupmstiiti| ata ete pRthivyAdayo bhinnabhAvarUpA na smbhvnti| ityete vaizeSikamate dossaaH| [advaitvaadkhnnddnm| [63] tathA vedAntikAstvAtmA advaitabhAvamAzritya ekameva dravyaM mnynte| tatra pudgalaskandhadravyarUpo dehaH kathamekabhAvo'sti? tthaatmaadehaadhaaraakaaro'sti| ato'dvaitabhAvo na ghaTate iti| [bauddhamatakhaNDanam] [64] tathA zauddhodanIyA jIvakAlAkAzapudgalAzca kSaNavinazvarabhAvena catvAraH punaH punaH nUtanaparyAyA mnynte| tatra jIvapudgalayorekakSetrasthityabhAvena tatpracalanAdibhAvAptau apekSAkAraNarUpadharmAdharmAstikAyAvavazyam evAGgIkartavyau stH| ataste mRSAvAdino bhvnti| [iishvrkrtRtvkhnnddnm| [65] tathA kecidIzvarakartRkasaMsArasthitiM paramezvaraM manyante, tadapyasatyaM, paramezvarasya rAgadveSAdyabhAvena sNsaarkrtRtvaabhaavaaditi| punaH kecidIzvarecchA vadanti, tadapi mRSAvAgasti, puurnngunnaanviteshvrsyecchaabhaavaat| punaH kecillIlAM vadanti, tadapi cintanIyameva, Izvarasya sadAnandamayatvAt ciddhyaanruuptvaacceti| ato dharmAdharmayorvinA na kinycidbhvtyeveti| [miimaaNskmtkhnnddnm| [66] tathA mImAMsakAdayaH- jiivpudglsNyogaaddhrmaadicturnnaamutpttirmnynte| punaH lokAlokapramitamAkAzaM bhinnadravyaM vadanti, etadapyasatyamasti pariNAmAdibhAvAditi gaathaarthH||52|| iti drvylkssnndvaarm|| [67] atha guNadvArasvarUpagAthAmAha[mUla] dravyAd dravyapRthagbhAvo yaiste prakriyate gunnaaH| dravyeSu ye guNAH santi vacmyahaM tAn jinaagmaat||53||
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) yairdravyAd dravyasya pRthagbhAvaH prakriyate te gunnaaH| ato ye guNA dravyeSu bhavanti tAn jinaagmaadvcmiityrthH||53|| dvitIyaM gunndvaarm| [68] atha guNalakSaNagAthAmAha[mUla] dravyaikasminpradeze ca zakyAH svkaaryhetve| santyanantAvibhAgA ye paryAyasaJcayA gunnaaH||54|| (vyAkhyA) ye dravyaikasminpradeze svakAryahetave = nijakAryaM vidhAtuM zakyAste paryAyasaJcayA guNA anantAvibhAgA bhvntiityrthH| tatra sAmarthyavastupravRttibhyAM guNo dvividho'stiiti| tatraikasmindravye pradezaM prati nijanijakAryakAraNasAmarthyarUpA anantA avibhAgarUpAH chedanabhedanAdyabhAvena ye paryAyAH santi teSAM samudAyo guNA bhvntiiti| bhinnabhinnakAryakaraNasAmarthyarUpA guNasya paryAyA bhinnA bhvnti| evaM guNA apyanantatAM yaanti| pratiguNaM pratipradezaM paryAyA avibhAgarUpA anantAstulyAtmapradezapravartamAnAste bhvntiiti| yathA avibhAgapariNamanAvalambanarUpaH kAryasAmarthyarUpo viirygunnsaamrthyruupo'sti| evaM jIvaM prati jJAnadarzanAdayo guNA anantAH snti| tathA paJcAstikAyeSvapyagurulaghuparyAyAH taratamabhedenAnantAH vidyanta ityaashyH| guNAnAmAsao davvaM (guNAnAmAzrayo dravyam) iti vcnaat| kAryarUpA guNaparyAyAH snti| taduktaM bhASye-yAvanto jJeyAstAvanta eva jJAnaparyAyA ityaadi| evaM vastupravRtyarthe'pyanantAH bhvntiiti||54|| [dravyeSu sAmAnyaguNAH] [69] atha dravyeSu sAmAnyaguNasaGkhyArthaM gAthAdvikamAha[mUla] dharmAdharmAbhradravyeSu muurtcetnskriym| vihAya digguNAH santi sAmAnyAni budhoditaaH||55|| [mUla] jIvAkriyAmUrtakatvaM muurttvcetnaakriym| vimucya pudgale jIve sAmAnyAH prabhavanti te||56|| (vyAkhyA) dharmAdharmAkAzadravyatrikeSu cetanasakriyamUrtatrikaM parityajya budhoditAH pUrvoktAni sAmAnyAni daza guNAH snti| tathAhi drvytvaastitvvstutvprdeshtvprmeytvsttvaagurulghutvaacetntvaamuurttvaakriytvruupaanniiti| jiivetyaadi| sAmAnyaguNAH kramAtpudgale cetanAmUrtAkriyaM vimucya daza guNAH snti| tathA jIve mUrtatvAkriyAcetanatvaM parihRtya daza sAmAnyaguNA bhvntiityrthH||56|| ___ [dravyeSu vizeSaguNAH] [70] atha dravyeSu guNAdhikArAdvizeSaguNA api gAthAcatuSkena prAha[mUla] acaitanyAmUrtagatyakriyA dharme dvyotkttaaH| gatiM muktvA sthitikSepAdadharme santi vaaridhiH||57|| [mUla] tathAvagAhanakSepAtparAvartanakasya c| vizeSAbdhiguNAH santi krmaadmbrkaalyoH||58|| [mUla] vIryadRSTijJAnasukhacaitanyamUrtakAni c| vizeSAH SaD guNAH jJeyA jIvadravye bhavanti c||59|| [mUla] vrnngndhrssprshaacaitnyruupkaastthaa| guNAste pudgale santi guNadvAraM prruupitm||60|| (vyAkhyA) dharme = dharmAstikAye acaitanyAmUrtagatyupaSTambhAkriyA guNA vizeSAH catvAro bhvnti| adharme ca
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA pUrvoktaguNeSu gatiM parihRtya sthitikSepeNAcetanAkriyArUpasthityupaSTambhaheturUpAzcatvAro vizeSaguNA bhvnti| tathA kramAdambarakAlayoH sthitiM parihRtya avagAhanaparAvartanayoH kSepAt pratyekaM catvAro vizeSaguNAH sntiiti| zeSaM spssttmev| atra sAmAnyavizeSayo: vyAkhyAmagre vkssyaamH||57||58||59||60|| tRtIyaM paryAyadvAram, dravyaparyAyaH, dravyavyaJjanaparyAyaH] [71] atha paryAyadvAragAthAmAha[mUla] pradezAsaGkhyakaikatvasthitivyaM nigdyte| __guNotkaTAnyadravyANAM procyate drvyvynyjnH||61|| (vyAkhyA) asaGkhyeyapradezapiNDaikasvarUpo dravyaikasminsamAvezaH sa drvypryaayH| dharmAdharmajIvAnAM prtyekmsngkhyeyprdeshpinnddvditi| tathA pudglaabhraavnntprdeshaatmkaaviti| gunnotkttetyaadi| svakIyAnyadravyagatA vizeSaguNAnAM dravyANAM pravezena dravyavyaJjanaparyAyAH svadravyagatA evAvasthitatvAt procynte| yathA dharmAdiSu gatisthityavagAhanacaitanyapUraNagalanaparAvartanakramAd guNasvarUpANi nijgtbhinnbhaavsthitivt||61|| [guNaparyAyaH, guNavyaJjanaparyAyaH] [72] atha guNaguNavyaJjanasvarUpagAthAmAha[mUla] guNAvibhAgAnantAH paryAyavyUhakA gunnaaH| jJAnAdayaH kAryarUpAzcaturtho gunnvynyjnH||62|| (vyAkhyA) gunnetyaadi| guNAnAM piNDatvarUpAH paryAyA guNAdavibhAgabhAvenAnantA bhvnti| dharmAdidravyeSu paryAyasamuccayo guNA iti| jJAnAdayaH kAryarUpA ityaadi| tathA jJAnabhedA matijJAnAdayaH, darzanasya cakSurdarzanAdayaH, paryAyAH kSamAmArdavAdayaH cAritrasyAvarNAgandhArasAsparzAdayaH paryAyA ityAdi jiivsyeti| tathA pudgalasyAcetanavarNagandharasAdaya iti| tathA dharmAdInAmarUpAvarNAdaya ityAdayo gunnvynyjnpryaayaaH||62|| [dravyeSu svabhAvavibhAvaparyAyAH] [73] atha dravyeSu svabhAvavibhAvaparyAyagAthAmAha[mUla] dravyeSu ye svaparyAyAH procyante te svbhaavjaaH| ye dravyeSvanyaparyAyAste vibhAvA nigadyate (nte)||63|| (vyAkhyA) drvyessvityaadi| dravyeSu svaparyAyA agurulaghavaste SaTsthAnavRddhihAnibhyAM dvAdazavidhAH snti| te pUrvoktA eva jnyaatvyaaH| vastumUladharmasvabhAvAdanubhavagamyAH snti| ete paJcApi paryAyAH sarvadravyeSu bhavanti tathA vibhAviparyAyAstu jIvapudgalayoreva bhvnti| jIvasya naranArakAdigatayazcaturazItilakSayonirUpo vA bhvti| pudgalasya tu vyaNukatryaNukAdyanantANukaskandheSu prsprsmmilnruupo'sti| pudgale zAzvate zailAdiSvanAdinityarUpeNa pryaayaastisstthnti| jIve siddhAvasthAyAM siddhAvagAhanAdayaH sAdinityabhAvena paryAyAH snti| sAdisAntaparyAyA 1. yahAM para guNotkaTAnye kI jagaha guNotkaTAnya pATha saMgata pratIta hotA hai| na c.saa.puu-180| 2. nigadyante pATha vyAkaraNa kI dRSTi se zuddha hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA bhvshriiraadhyvsaayaadyH| bhavyatvAdayo'nAdi saantpryaayaaH|| iti pryaaydvaarm||63|| [74] athaitadarthagarbhitasya spaSTArthAyASTagAthA Aha[mUla] pradezAsaGkhyapiNDatvasthitidravyeSu drvykH| gatyAdayo vizeSAzca dharmo'sti drvyvynyjnH||64|| [mUla] tathA sthityAdayo'dharme'vagAhapramukhA ambre| caitanyatvAdayo jIve pudgale vrnnkaadyH||65|| [mUla] parAvRttyAdayaH kAle gadito drvyvynyjnH| guNAvibhAgAnantAni dravyeSu tRtIyo bhvet||66|| [mUla] dharmAdharmAbhrakAleSvarUpAvarNAdayo gunnaaH| jIve jJAnAdikAnAM ca jJAnaM syAd gunnvynyjnH||67|| [mUla] pudgale rUpamAdRtya vrnngndhrsaadyH| guNavyaJjanaparyAyAH dravyeSu gaditA myaa||68|| [mUla] svaparyAyA (a)gurulaghuvikArAste svbhaavjaaH| SaDguNAH vRddhihAnibhyAM sarvadravyeSu vidyante // 69 // [mUla] jIve vibhAvaparyAyAzcatvAro gatayaH smRtaaH| vyaNukAdayaH pudgale skandhA bhvntynntkaaH||70|| [mUla] anAdinityaparyAyaiH bhUdharAH santi bhuutle| evaM dravyeSu paryAyadvAraM nigaditaM myaa||71|| (vyAkhyA) ete gatArthatvAtspaSTAH snti||64||65||66||67||68||69||70||71|| iti pryaaydvaarm|| [caturthaM svbhaavdvaarm| [75] atha dharmAdiSu svabhAvadvAranirUpaNAya gAthAmAha[mUla] shuddhaashuddhmuurtjiivvibhaavessusvbhaavkaan| vimucya dharmAditriSu diggajAH syuH svbhaavjaaH(kaaH)||72|| (vyAkhyA) zuddhAdivibhAvAntAni paJca svabhAvAni vimucya = parityajya dharmAdiSu triSvaSTAdaza svabhAvA bhvntiiti| etadvicAramagre gdissyaamiiti||72|| [kAlajIvayoH svabhAvAH] [76] atha kAlajIvayoH svabhAvaprarUpaNAya gAthAmAha[mUla] bahupradezamuktena kAle digbhuudhraadhikaaH| jIvapudgalayorekaviMzatiH syuH svbhaavkaaH||73|| (vyAkhyA) pUrvoktASTAdazasvabhAvagatAnekapradezamuktena kAle digbhUdharAdhikA = saptadazasvabhAvAH syuH| tathA jIvapudgalayorekaviMzatiH svabhAvA bhvnti| jIvasyAcetanamUrtirUpaM vimucyaikaviMzatiH, pudgale ca cetanAmUrtikaM prihtyaikviNshtirityrthH||73|| 1. dharme'sti dravyavyaJjanaH athavA dharme syuH dravyavyaJjanA: pATha vyAkaraNa kI dRSTi se zuddha hai| 2. santi te pATha vyAkaraNa kI dRSTi se zuddha hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [dravyANAM guNaparyAyavattvakhyApanam] [77] (vyAkhyA) nanu dharmAdInAM dravyaguNaparyAyatvenAnupadeze sati sandehaH syAdataH saMzayavyAvRttyarthamidamucyatedravyANi jIvAzca (t.suu.5.2)| tatra upariSTAdvakSyante tattvArthe guNaparyAyavad dravyam (ta.sU.5.37) lkssnnmiti| dravyANIti sAmAnyasaJjA, dharmAdikA ca vishesssnyjnyaa| ataH sAmAnyavizeSasaJjAbhAJji dhrmaadiini| dravyasaJjJA ca dravyatvanimittA dravyAstikanayAbhiprAyeNa jAtizca shbdaarthH| tacca dravyatvaM paramArthavicAraNAyAM vyatiriktAvyatiriktapakSAvalambi naikAntenAnyaddharmAdibhyo nAnyaditi puro vakSyata' ityAha[78] [mUla| nityAvasthitAnyarUpANi tattvArthe pravadanti c| ___ loke samagradravyeSu guNaparyAyakeSu c||74|| [mUla] tadbhAvAvyayabhAvena nityamiti prvkssyte| paJcatvabhUtArthatvAbhyAM dvitiiyo'vybhicaartH||75|| [mUla] sparzAdimUrtyabhAvena arUpIti nigdyte| sAmAnyAnyavizeSAni sUtroktAni bhavanti te||76|| (vyAkhyA) loke caturdazarajjvAtmake sakaladravyaguNaparyAyeSu nityAvasthitArUpANi trINi pravadanti = kthyntiityrthH| etAni dharmAdIni mayUrANDakavatsammUrcchitasarvabhedabIjAni dezakAlakramavyaGgyabhedasamarasAvasthaikarUpANi dravyANi, gunnpryaayklaapprinnaamyonitvaat| bhedapratyavamarzenAbhinnAnyapi bhinnAnIva bhaasnte| dravyaM ca bhavye iti vacanAt (a.sU.5.3.104) bhAve kartari ca nipaatyte| iha tu bhAve dravyaM bhavyaM bhavanamiti dravyasvabhAvavyAkhyAne vkssyaamH| [tattvArthagata-'dravyANi jIvAzca' iti sUtravimarzaH] [79] anye tatra dvayametadadhIyanto dravyANi jIvAzca, tattvayuktam, astikAyatA dravyatA ca pratipipAdayiSitA jIvAnAm, sA caikayoge'pi sati prANinAmavyAhataiva 'ca' zabdopAdAnasAmarthyAdataH ka eSa nirvizeSo upayogadvayAdaraH? pUrvoktA dharmAdayazcatuHsaGkhyAvacchinnAH prANinazcAstikAyA dravyANi c| cazabdAdubhayamabhisambadhyate prANiSu, dravyatA caiSAM svprnimittdvyoplkssitaa| tatra svanimittaM svadharmavyAptiH yayAsAvavaSTabdhaH tathA gRhyate'svadharmavyAptyaiva dravyama, pratiSidhyate pratyAyyate ca yathAbhataM vA jnyaayte| svadharmaprAptizca vyAptilakSaNA tAdAtmyena vyvsthaanm| tatazca svabhAvAvasthAnameva dravyalakSaNaM paranimittaM cakSAhyaM rUpamityAdi yojym| dravyameva hi tattathA vyapadizyate rUpAditayA gatyAdhupagrahakRttayA c| vizeSaNApekSaM pitRputrbhraatRbhaagineymaatulaadismbndhidevdttvditi| paranijanimittopalakSaNadarzanAbhiprAyeNa vaah| ataH svaparanimittopalakSitAni dharmAdIni dravyAstikAbhiprAyavazAt prtipttvyaaniiti| [tattvArthagata-'nityAvasthitAnyarUpANi' iti sUtravimarzaH] [80] atha dvitIyamavasthitabhedamAha- pnyctvmityaadi| athaitAni paJcatvasaGkhyAvacchinnAni dharmAdIni dravyANi kimu kadAcitsvabhAvAtpracyavante? paJcatvasaGkhyAM vA vyabhicaranti? mUrtAnyamUrtAni vA? iti praznatrayagatasaMzayanivAraNAya procyate- tdbhaavetyaadi| (nityAvasthitAnyarUpANi ta.sU.5.3) yathAsaGkhyamanena sUtreNa praznatritayaM prtyucyte| nityagrahaNAddharmAdInAM svbhaavaadprcyutiraakhyaayte| avasthitagrahaNAdanyUnAnadhi-katvamAvi 1. dekhie- t.suu.bhaa.si.pR.319| 2. uktaM hi ityaadi| ta.sU.bhA.si. 3. ta.sU.bhA.si TIkA kA uddharaNa hai| vRttAkAra koSThakagata pATha siddhasenIya TIkA kA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA rbhaavyte'| pRthivyaptejovAyvAdidravyAdayo' mUrtakriyAnvitatvAdAtmapariNamitA vA vasudhAdayaH pudgalA jIvA eva mnujaadivt| kAlazcaikIyamatena dravyamiti prvkssyte| budhAH paJcaiva vdnti| dik ca ambaradravyAntargatatvAnna drvyaantrmiti| nabhaHpradezA eva bhavanti viziSTaracanAbhAjo digvypdeshmnvrundhnti| na ca vyomAntareNa tatsvarUpopalabdhirUpA digstiiti| arUpigrahaNAddharmAdharmAkAzajIvAnAmamUrtatvamAviSkaroti ruuprsvrnngndhprinnmnbhirvrtitvaat| [tattvArthagata-'nityAvasthitAnyarUpANi' iti sUtrasya vyAkhyAbhedAH] [81] anye dvidhA bhindanti (suutrm)-nityaavsthitaaniiti| paJcApi dharmAdIni nityAvasthitAni bhavanti tto'ruupaanni| etAnyeva dharmAdInyavidyamAnarUparasAdIni drssttvyaani| catvAri iti pRthagyogakaraNAtkila paJcAnAmapyavasthitatvamarUpatvaM caturNAmiti, etacca zakyamekayoge'pi hi| arUpigrahaNAtsambhavato dharmAdaya eva sambhatsyante, na pudglaaH| athavArUpigrahaNAtpaJcAnAmapi prasaGge apavadiSyate- rUpiNaH pudgalAH (ta.sU.5.4) iti| na ca pRthagyoge'pyeSo'rthaH zakyo labdhumato vRthA vaanychti| [82] anye evaM varNayanti- ekayoga eva nityAvasthitAnyarUpANi, atrAdyayoH samastapadayoH pAThaH kRtH| arUpagrahaNaM tu na samastamAbhyAM sahAto vibhaktidvayazravaNametasmAdunnIyate nityAvasthitagrahaNaM samastadravyavizeSaNamarUpigrahaNamekakaM pudgaladravyavyudAsena dhrmaadictussttyvishessnnm| [83] atrAnye vyAcakSate-yatkiJcidetad, anityAvasthitAni rUpANi ityevamapi pAThe labhyata evAbhilaSito'rthaH, uttarasUtropAdAnAt tasmAtsamasyaiva trINyapi padAni suutrmdhyeym| asminpakSe tattvArthe viracitavinyAsabhaGgApattirna tu prakriyA duHssyti| [84] anye nityagrahaNamavasthitavizeSaNaM klpynti| nityamavasthitAni nityAvasthitAni 'saha supA' iti (a.sU.2.1.4) samAso nityprjlpitvd| asminvikalpe tattvArthabhASyamagamitaM syAdbhASyakAreNa tvetAni trINyapi svatantrANyeva vyAkhyAtAni / tatkathaM nityagrahaNamavasthitavizeSaNaM syAd? iti / [85] apare tvAhuH- bhASye AcAryeNa suutrmevmdhiitN-nityaavsthitaanyruupaanniiti| atra ca bahuvrIhiNoktatvAt matvarthIyAnupapattiriti, atrocyate, kvacidbahuvrIhiM bAdhitvA tatpuruSavRttau matvarthIyo bhavati, tadyathAidhAryoH zatrakRcchriNi (a.sU.3.2.103) tathA anaravanti cakrANi, srvdhnaaditvaadvaa| apare bruvate- bhavatu matvarthIyo yo'trArhaH, sa ca matureva rasAdipAThAnna tviniriti uktam, tatrAnyatarasyAgrahaNaM samuccayArthamityato na dossH| [dravyeSu dravyAstikaparyAyAstikayoH pradhAnaguNabhAvavivakSA] [86] etAnItyanantarAdhikRtAni paJcApi dharmAdIni dravyANIti dravyAstikanayAbhiprAyeNa, na tu pryaaynysmaashrynnaat| dravyAstiko hi dhrauvyamevecchati notpAdavinAzAvatastadabhiprAyeNaiSAM zAsti nityatAmanyathA 1. anAdinidhaneyattAbhyAM na svatattvaM vybhicrnti| nanu ca pRthivyAdIni nava dravyANi tat kathaM paJcatvasaGkhyA na vyabhicaranti iti? ucyte-| ta.sa.bhA.si. 2. pRthivyaptejovAyumanAMsi tAvat pudgaladravyameva muurtkriyaavttvaat| ta.sU.bhA.si. 3. yahAM para kucha zabda patita ho gaye hai aisA lagatA hai| muurtaanyucynte| ta.sU.bhA.si. 4. tathA ca tattvArthabhASyam- etAni dravyANi nityANi bhvnti|.... avasthitAni ca.... arUpANi cA(ta.sU.bhA.5.3) 5. bhASye sati iti| ta.sU.bhA.si. 6. siddhasenIya TIkA kA uddharaNa abhI cAlu hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 syAdvAdapuSpakalikA dravyAstikanayanirapekSanirUpaNAyAmekAntavAdaH syAtsa ca bahudoSavrAtatvAt sAmIkSikA 'bhiprAyavadasamaJjasaH syaat| nanu caivamekanayanirupaNA na jainendradarzanapratipUraNAyAlam, satyametat kiJca dravyAstikaparyAyAstikayoH pradhAnaguNabhAvavivakSAvazAdvastusvatattvamupanIyate jinAdhipairanyathA hItthaM vastuprajJApanA duHkarA syAdataH prajJApaneyama-bhinnAMzasya vastuno narasiMhasyeva narakesarizabdabhedena / tatra hi dravyAstikasya prAdhAnyamAzrityetarasya ca gauNabhAvaM nityatA prjnyaapyte| yathA caitAni na yugalopasaGgRhItAni tathA nayAdhikAre prvkssyaami| [nityatvanirvacanam] [87] | tAmeva ca dhrauvyAMzadravyAstikanayaprajJApanAmAdarzayitumAha-nityAni bhavanti (ta.sU.bhA.5.3) nityAni {nerdhavetyab(si.6.3.17)} = dhruvANi notpAdavinAzavantIti yaavd| bhavanti iti anena (ta.sU.bhA.5.3) samagrakAlAvikAriNI sattAkhyAyate dharmAdInAm / tacca nityalakSaNamuddhaTTayati- tadbhAvAvyayaM nityam iti (ta.sU 5.30) yato bhAvAnna vyeti na vyeSyati tannityamiti bhavatIti bhAvaH / yosau bhavati sa kartA dravyaM sa ca tasmAtsvarUpAnna vigamena yujyate yokSyate vAto nityaM procyte| na kadAcitsadrUpatAM pritykssytiityrthH| [avasthitazabdArthaH] [88] athAvasthitazabdArthaM nirUpayati- nityAvasthitayorabhedabhrAntimapanayanmA bhUt saGkaronayoH, anyannityalakSaNamanyaccAvasthitalakSaNamiti / avasthitAni ca / na hi kadAcitpaJcatvaM bhUtArthatvaM ca vybhicrnti| (ta.sU.bhA5.3) nityatvAnujJApekSayA 'ca'zabdopAdAnamavasthitAni bhavanti dharmAdIni drvyaanni| taccAvasthAnameSAM vAkyAntareNa nirUpyate na kadAcitpaJcatvaM vyabhicaranti / tadbhAvAvyayatAyAmiyattaiteSAM nizcIyate'vasthitazabdopAdAnAtpaJcaiva bhavantyetAni, na ca nyUnAnyadhikAni ceti sngkhyaaniymo'bhipretH| sarvadA paJcAstikAyAtmakatvAjjagataH kAlasya caitatparyAyatvAditi / nApi bhUtArthatvaM vyabhicarantyetAnyato'vasthita ityucynte| anyonyAvevaM ai sAdhitAyAM satyAmapi dharmAdIni na svatattvaM bhUtArthatvaM vaizeSikalakSaNamativartante / tacca dharmAdharmayoH gatisthityupagrahakArite, nabhaso'vagAhadAnavyApAraH, svaparaprakAzicaitanyapariNAmo jIvasya, acaitanyazarIravAGmanaHprANApAnasukhaduHkhajIvitamaraNopagrahamUrtatvAdi guNAnvitaH pudglH| [anyaH avasthitazabdArthaH] [89] athavA asaGkhyeyAdipradezAnAdipariNAmasvabhAvatA vA bhUtArthatA mUrtatA ceti, tAM na jAtucidanAdikAlaprasiddhivazopanItAM maryAdAmatikrAmanti / nijalakSaNavyatikaro hi nirbhedatAhetuH padArthAnAmataH svaguNamapahAya nAnyadIyaguNasamparigrahametAnyAtiSThante / tasmAdavasthitAnIti arUpANi ca, naiSAM ruupmstiiti| (ta.sU.bhA.5.3) na samudAyavizeSaNametadarUpANItyasambhavAd dharmAdharmAbhrajIveSu caturvveva sambhavatyamUrtatvam, na punaH pudgaleSvata eva prasaktau satyAmuttarasUtreNa niSedhaH kariSyate / cakSurgrahaNalakSaNaM rUpaM tadavidyamAnaM yeSAM tAnyarUpANItyarUpitvAccakSuSA naitAni 1. yahAM para sAmIkSika kI jagaha asAmIkSika pATha hogA ? 2. prathamasUtre 'bhihitamabhidhAsyate ca trisuutryaam| ta.sU.bhA.si. 3. anyonyaanubndhitaayaam| ta.sU.bhA.si. 4. mUrtatvAdi pudglaanaam| ta.sU.bhA.si.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA gRhynte| na tu cakSuSaiSAmagRhyamANatvamarUpatve kAraNamucyate, paramANvA-dibhiranekAntatA tasmAdarUpe grahaNaM dravyasvatattvanipinArthaM mUrtimattvanivRttiprakAzanAya, prAtyayikotpAdavattvaM tu bhAjyamaGgulyAkAzAdivat, svatastu naiSAM ruupmstiiti| [tattvArthasUtragatarUpazabdArthaH] [90] kiM punA rUpaM nAmetyata Aha-rUpaM mUrtiH (ta.sU.bhA.3.5) mUrtirhi ruupaadishbdaabhidheyaa| sA ca rUpAdisaMsthAnapariNAmA, nAsarvagatadravyaparimANalakSaNA vyabhicAradarzanAt, sarvataH parimitatve lokasyAtmano'pi mUrtimattvaprasaGgaH, parimitatvaM cAvazyamabhyupeyaM viziSTasaMsthAnatvAdibhirlokasya, ato rUpamevAvyabhicAritvAt muurtirucyte| [91] anye'bhidadhati- rUpazabdo nIlAdivarNAbhidhAyI smsti| asti ca dIrghAdisaMsthAnapratipAdanaparaH tadyaH saMsthAnapratipattimAviSkaroti rUpazabdastamurarIkRtyAvocadAcAryo rUpaM muurtiriti| evaMvidhamUrtyAzritAzca sparzAdayaH kila sarvadA na kadAcidasaMsthAnA bhavitumarhantyanyathA vAndhyeyavyomakusumamaNDUkazikhaNDakalpAH syurityatra pakSe dharmAdharmasiddhasaMsthAnairanekAntastasmAd rUpameva muurtirstu| (zaM) evaM tarhi guNamAtraM mUrtizabdasya viSayaH prasakto, na ca rUpameva mUrtiriti, (sa) ucyate, dravyAstikanayAvaSTambhAtsakalamidaM nirUpyate, tat kimAzveva vismRtaM bhvto| na khalu rUpAdayastasya kecinmUrtA viviktAH snti| saiva hi mUrtivyasvabhAvAccakSurgrahaNamAsAdya rUpamiti vypdishyte| ata eva punarAha- sahacArAvyabhicArapradidarzayiSayA-mUrtyAzrayAzca sparzAdaya iti| (ta.sU.bhA.5.3) na khalu mUrti sparzAdayo vyabhicaranti, shcaaritvaat| yatra rUpapariNAmaH tatrAvazyaMtayA sparzarasagandhebhyo'pi bhAvyamataH sahacarametaccatuSTayamataH paramANAvapi vidyte| na ca paramANavazcarturguNAdibhedabhAjaH santi, srvessaamekruuptvaad| iyAMstu vizeSaH kiJcid dravyamutkaTaM guNapariNAmamAsAdya tameva tyjti| yathA lavaNahiGgunI saMhatipariNAmasAmarthyavatI locanasparzanagrahaNagocaratAmupetya jale vilIne satI rsnghraanngrhnnyogytaamaagcchtH| na ca varNasparzI tatra sambhavantAvapi punargrahItuM zakyau, prinnaamvishesstvaad| evaM pArthivApyataijasavAyavIyANavo ekajAtIyAH kadAcitkAJcitpariNatiM bibhrato na sarvendriyagrAhyA bhvnti| ato rUparasagandhasparzA eva viziSTapariNAmAnugRhItAH santo mUrtivyapadezabhAjo bhvnti| [92] anye'nyathA varNayanti- mUrtizabdena ruupmevaabhidhiiyte| ye ca rUpamAzritya vartante sparzAdayaste'pi mUrtizabdavAcyAH, tadetadayuktam, rUpo mUrtirmUrtyAzrayAzca sparzAdaya iti| dravyAzrayA nirguNA guNAH (ta.sU.5.40) iti vkssyte| dravyamAzrayo bhavati sparzAdInAm, na punA ruupmupghntyessyteti| atrApi paryAyanayasamAzrayaNAducyate- na dravyamasti, rUpAdigrahe dravyabuddhyabhAvAdato rUpAdaya eva parasparasamAzrayeNa vartamAnAH senAvanAdivat mUrtizabdavAcyA iti| na hyekaH padAtiH karI vA senA kintu parasparasamAzrayeNa vartamAnA turagagajasyandanapadAtayaH senetyevaM na rUpameva mUrtiH, kintu samudAya iti| ato yathAvarNitameveti nityAvasthitAnyarUpANIti vizeSavidhAnena sAmAnyena lakSaNaM proktm||74||75||76|| 1. yahAM para asarvagatasya pATha adhika saMgata lagatA hai| 2.yahAM gaNamAtra kI jagaha rUpamAtra zabda saMgata lagatA hai| 3. yahAM upaghnatayA pATha ciMtanIya hai| 4. mevAstAmiti bhaassym| ta.sU.bhA.si.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 [muurttvgunnaanusaaripudgllkssnnm| [93] atha mUrtimAdRtya lakSaNamArabhyata ityAha [mUla] mUrtatvaguNamAdRtya pudgalA eva rUpiNaH / vizeSaguNasaMyuktA mUrtAH santi rsaadyH||77|| (vyAkhyA) atra mUrtatvamukhyaguNabhAvamAlambya rUpiNaH pudgalA eva bhvnti| pudgale rUpameva vizeSaguNo'sti, zeSA rasAdayo guNA rUpAntarasthA stiSThantItyarthaH / sAmAnyazrutiniSedhamukhenAlAbhAdAgRhItavizeSatvAd apavAdasya nityatvAvasthitatvAbhyanujJAnadvAreNArUpatvamAtrapratiSedho'tra vivkssitH| arUpiNaH pudgalA na bhavanti, kiM tarhi ? rUpiNaH, tatsvabhAvAvyayatvAcca nityatA sadA samastyeva rUpAdimattayA vAvyatikIryamANasvabhAvatayA avasthitatvaM pudglaanaam| syAdvAdapuSpakalikA [nityatAnirvacanam] [94] nanu cotpAdavinAzavattvAdanityataivAtispaSTaiSAM tatkathaM tadvirodhinI nityatAvabudhyata iti, atrocyate, nityatA dvividhA pravacanavidbhirAkhyAyate - anAdyaparyavasAnanityatA, sAvadhinityatA ca / tatrAdyAlokasannivezavadanAditaH pUrvAparAvadhivibhAgA santatyavyavacchedena svabhAvamajahati tirohitAnekapariNatiprasavazaktigarbhA bhavanamAtrakRtAspadA prtiitaiv| aparA zrutopadezanityatA utpattipralayatve'pyavasthAnAt parvatodadhivalayAdya-vasthAnavacca sAvadhikA / anityatApi dvividhA - pariNAmAnityatA uparamAnityatA ca / tatra pariNAmAnityatA nAma mRtpiNDo visrasAprayogAbhyAmanusamayamavasthAntaraM prAgavasthApracyutyA smshnute| uparimAnityatA tu bhavocche-davadapAstagaticatuSTayaparibhramakriyAkramaparyantavartinI pariprAptAvasthAnavizeSarUpA, naatyntaabhaavbhaaviniiti| tatra pariNAmAnityatayA pudgaladravyamanityamityAcakSyate tadbhAvAvyayatayA ca nityam, ubhayathA hi darzanAnna ca virodho'sti kazcidityetatprapaJcataH pratipAdayiSyate prstaad| ['rUpiNaH pudgalAH' iti sUtrasya vivaraNam / [95] ubhayameva vAvasthAmAsthAya vastu sakalAM vAstavIM dhiyamAdhinoti, anyathAGgArakitamAtraniyatapalAzasvatattvagrAhivanna pradhAnArAdhanasAdhIyasIM buddhimAdadhyAd ativikltvaat| pradhAnopasarjanatayA tu kadAcit kiJcidvivakSyate, shibikaavaahkyaaneshvryaanvd| ataH pratyakSapramANaprasiddhapadArthasvarUpeNAtIvAyAsayanti buddhimAtmavantaH tasmAnnityAnityayoH AspadamekamamI pudgalA iti na kiJcitkasyacid baadhyte| te ca rUpavanta iti| etdevmnushriyte'| pudgalA eva rUpiNo bhavantItyAdi / pUraNAdgalanAcca pudgalAH paramANuprabhUtayo'nantAna-ntapradezaskandhaparyavasAnAsta eva rUpavattAm ananyasAdhAraNImanekarUpapariNatisAmarthyApAditasUkSmasthUlavizeSa-prakarSAprakarSavartitAM bibhrati, na dharmAdidravyavizeSA iti rUpavattvamatrAvadhAryate / taddhi na jaatucidticirpricitprmaannu-dvynnukaadikrmvRddhddhvyklaapmujjhti| sAmarthyAcca pudgalA api na tAM vihAya vartante'taH pudgalA eva rUpiNa iti sussssuucyte| 1. yahAM para rUpAntarasthA kI jagaha rUpAntaHsthA pATha ucita lagatA hai| 2. vizeSataH / ta.sU.bhA.si. 3. yahAM para pUrvAparAvadhivibhAgA kI jagaha pUrvAparAdyavibhAgA pATha saMgata lagatA hai| 4. nitytaavd| ta.sU.bhA.si. 5. adhunA bhASyamanuzriyate / ta.sU.bhA.si.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA rUpaM mUrtiriti ca prAkpratipAditamatastadanusandhAnAbhiprAyeNAha- rUpameSAmastyeSu vAstIti rUpiNa iti| (t.suu.bhaa.5.4)| [96] athavA tulya eva matvarthIyo'yamubhayatrAbhedo bhedazca paryAyanayApekSo dravyAstikanayApekSazca yojniiyH| na mUrtivyatirekeNa pudgalAH santi, bhinnadezasambandhitvenAnupalabdheH, vyatirekiNo'pi gmktvaadsnnihitvipkssksyetybhedH| tathA yadidaM candanamupalabhyate tasya zuklaM rUpam, tiktarasaH, surabhigandhAnvitaH zItalasparza iti| yazcaiSa pratyakSeNa pratyakSasya vyapadezaH so'rthAntare dRSTaH, tadyathAsya brAhmaNasyAyaM kmnnddluriti| [dravyaguNayorbhedAbhedaH] [97] nanu copanyastaM nidarzanabalena dravyameva dravyAdarthAntaramiti na guNebhyo dravyamityatrocyate, yo'yamupalabhyasya samastairupalabdhairvyapadezaH so'rthAntaraM gmyti| tacca dravyaM guNaH kriyA vA syAditi ko'paritoSaH? (pra.) senAvanAdivadanekAnta [iti ced'], dRSTo hyanarthAntare'pi vyapadezaH, senAyAH kuJjaraH sahakAraH kAnanasyeti (ced), atrocyate, na khalu prasiddhamanarthAntaratvaM senAkAnanayoryasmAdaniyatadigdezasambandhiSu karinaraturagasyandaneSu parasparapratyAsattijanitopakAreSvavadhAritAnavadhAriteyatteSu bahutvasaGkhyaiva senA, tathA kaannmpi| etacca dvympyrthaantrmev| yUSapaGktyAdayo'pi hyarthAntaratayaivaM vktvyaa| yUSo hyutpannapAkajAnAM dravyANAM kAlavizeSAnugrahe sati dravyAntarasaMpRktAnAM pAkajotpattau yaH saMyogaH sa yUSa ityAkhyAyate'rthAntarabhUtazca, paGkterapyekadigdezasambandhiSu parasparapratyAsattyupakRteSvavadhAritAnavadhAriteyattakeSu bhinnAbhinnajAtIyeSvAdhAreSu vartamAnA bahutvasaGkhyA evAbhidhIyate iti| tasmAtsApekSamidaM nayadvayaM vastunaH sadbhAvamApAdayati, naikAnta ityasyArthasyodbhAsanArthamakarot pudgaleSu mUrtirbhedAbhedavartinI vivkssaavshaaditi||77|| [dharmAdInAmekAnekadravyatvam] [98] atha pudgalAnAM vizeSAbhidhitsayA sUtramAha[mUla] AkAzAdekadravyANi dharmAdIni bhavanti c| tathaivAnekadravyANi vidyante jiivpudglaaH||78|| (vyAkhyA) A AkAzAdAdhArAdheyabhAvAt kramamuddizyAkAzAbhivyAptipracikAzayiSayA A aakaashaadityuvaac| dhrmaadiiniiti| prathitapratiziviSTAnupUrvIpradarzanaM dharmAdharmAmbarANi ekadravyANyeva bhvntiityrthH| naiSAM samAnajAtIyAni dravyAntarANi santi, avilkssnnopkaaraat| dharmAdharmAkAzAnAM ca gatisthityavagAhotpattyA prabhAvita upakAraH, gatyAditrayayuktaM hi vastu arthkriyaasmrthmupeyte'nekaantvaadibhiH| dharmAdidravyANAM ca gatyAdaya upakArAH svasthAne yuktyA prtipaadyissynte| ekazabdo'sahAyArthamabhidhatte, yathA paramANuH paramANvantareNa sadvitIyaH, AtmA 1. eSAmiti pudgalAnAM paramANu-dvyaNukAdikramabhAjAmuktalakSaNaM rUpaM mUrtiH sA vidyate iti rUpiNaH SaSThIpradarzanAttu bhedavivakSAvazapariprApitaM dravyaguNayornAnAtva-madhyavasAtavyam, abhedavivakSopanItaM ca dravyaparyayayoraikyam, atastatpradarzanAya vyApakAdhikaraNalakSaNA saptamI vivRNvatA aacaaryennopaattaa| ta.sU.bhA.si. 2. ptturgndhH| ta.sU.bhA.si., 3. yahAM para iti ced ye pada kAnanasyeti ke bAda adhika susaMgata lagate hai| 4. bhASyakAro vibhaktidvayana vigrahaM ato'yaM vaakyaarthH| ta.sU.bhA.si. 5. adhyaayaadisuutropaatt| ta.sU.bhA.si. 6. ckaarstvrthH| ta.sU.bhA.si.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA cAtmAntareNa jJAnasukhaduHkhajIvanAdibhedabhAjA, na dharmadravyaM dharmadravyAntareNa sasahAyam, adharmavyomanI caivmaavisskaary| dravyaM guNaparyAyavadityuktam / tadanena svagatadharmapariNAmaprAptirApAdyate muktasyeva, anyathA guNaparyAyazUnyaM dravyameva na syAd, vyomotplaadivd| evazabdena niyamyate ekadravyANyevaitAni = tulyajAtIyadravyANyevaitAni, atulyjaatiiydrvyaabhaavaat| niyamena ceSTArthasiddhiM pradarzayati- pudgljiivaastvnekdrvyaanniityaadi| sambhAvyAnekatayA pudgalAtmano vizeSyante, tathA shbden| itikaraNaM, yasmAdarthe yasmAttulyajAtIyabhUyastvameSAM tasmAdanekadravyANi paramANu prabhRtInyanantANukaskandhapramANAni / bhuujljvlnaaniltrudvitrictuHpnycendriyaatmaanshcetyrthH||78|| dharmAdInAM sakriyatvaniSkriyatve| [99] punasteSAM vizeSamAha[mUla] dharmAdayo ni:kriyANi jiivpudglskriye| pradezAvayavavyUhaiH procyante kaaysnyjkaaH||79|| [mUla] paramANUnyavayavA suskandhAnAM nirntrm| skandhANughAtabhedebhyaH pradezAH sntyutpttitH||8|| (vyAkhyA) dharmAdInyambarAntAni niHkriyANi = kriyArahitAni bhvntiityrthH| karaNaM = kriyA dravyasya bhAvastenAkAreNa sa caiSAM na samasti, yato dharmAdharmAkAzAnyanAsAditAtizayAnyeva sarvadA pUrvAparAvasthA-bhedamanAjihAnAni kila lkssynte| tadetadapavyAkhyAnamavadhIritasamayasadbhAvairakAri, yataH sarvameva sadutpAda-vyayadhrauvyadharmAtmavyavasthAM naatikraamte| tadete'pi dharmAdayo yadi sattAM nAtilaGghayanti, bhavitavyaM tadA tarhi kriyayaiSAmutpAdavigamalakSaNayA, jiivaanaamiv| atha sattAtikrameNAbhyupeyante tadAnIM dravyataivAvahIyate ggnendii-vraadivt| jinezvaro'pi vyAjahAra praznatrayamAtreNa dvAdazAGgapravacanArthaM samagravastusaGgrAhitvAtprathamataH kila gaNadharebhyaH-uvae vA vigame vA dhuveti vA tadetadazeSaM vishiiryte| tato dravyatvAt muktaatmvdutpaadvyysthiti-mttvmnumitihetukm| tathA cAvadhRtasiddhAntahRdayena vizeSAvazyakakAreNa jinabhadrasUriNA namaskAraniryuktau zabdAnityatvapratipAdanecchayAvAci avagAhaNAdayo NaNa gaNattao ceva pttdhmmvv| uppAyAisahAvA taha jIvagaNAviko doso?|| avagADhAraM va viNA kuto'vagAho tti teNa sNjogo| uppAI so'vassaM gaccuvagArAdao cevN|| Na ya pajjavao bhinnaM davvamihegaMtao jao tennN| taNNAsammi kahaM vA nahAdao savvahA nniccaa?|| (vi.A.bha.2821-23) avagAhanAdayo nanu guNatvatazcaiva patra(prApta)dharma iv| utpAdAdisvabhAvAstathA jIvaguNA api ko doSaH ? // avagADhAraM ca vinA kuto'vagAha iti tena sNyogH| utpAdI so'vazyaM gtyupkaaraadyshcaivm|| na ca paryAyato bhinnaM dravyamatraikAntato ytsten| tannAze kathaM vA nabhaAdayaH sarvathA nityaaH||] ayametadartho'vadhAryaH guNatvAtpatranIlatAvat tathA nbho'vgaaho'pynityH| nabhaso'vagAhaH svalakSaNamupakAra: sa cAvagADhAmantareNa jIvAdikaM nAbhivyajyata iti| avagADhajIvAdisaMyogamAtramavagAha iti| saMyogazcotpA 1. vkssyte| ta.sU.bhA.si. 2. tulyjaatiiydrvyaabhaavaat| ta.sU.bhA.si. 3. avsaanaani| ta.sU.bhA.si. 4. yahAM para paramANuni kI jagaha paramANavastvavayavA pATha honA caahie| uttarArdha meM bhI kucha truTi lagatI hai| 5 avgaahnaadyo'nityaa| ta.sU.bhA.si.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA dAdisaMyujyamAnavastujanyo vynggulsNyogvd| tathA cAvagAha AkAzasya, evaM gatisthityupakArAvapi dharmAdharmayorgatimadAdidravyasaMyogamAtratvAdutpAdAdisvabhAvau iti| [100] kathaM tadA niHkriyatvameSAmata Aha- jiivetyaadi| jIvapudgalAstu kriyAvantaH (ta.sU.bhA) 5.6 padgalajIvAstu kriyAvantaH) kriyeti katham? ucyate, pudgalajIvavartinI yA vizeSakriyA dezAntaraprAptilakSaNA pratiSedho'yaM notpaadaadisaamaanykriyaayaaH| padalAstvito dezAntaramAskandantaH samapalabhyante jIvAzcetyataste kriyaavntH| amumevArthaM dhAtvantareNa prasiddhadezAntaraprAptyarthena prakAzayati- gatiH kriyAzabdenAbhidhitsitA viziSTaiva na kriyAsAmAnyama. dharmAdaya: parvAvaSTabdhapradezAntaramapi vicalitamanatsahamAnAH kathamevaMvidhakriyAdhAratAM pratipatsyante ? tasmAnniSkriyANIti niravadyaM drshnm| [dharmAdInAM sapradezApradezatvavicAraNA] [101] athAdhikRtadharmAdidravyANAM sarveSAmeva pradezAvayaveyattAviSkaraNArthamidamucyate- pradezetyAdi sUtre yasmAdajIvakAyA ityatra kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamiti vyAhRtam (ta.sU.bhA.5.1) tataH ka eSAM dharmAdInAM jIvAntAnAM pradezAvayavAnAM vyUhaH samudAyasteSAM kAyasaJjJAH procyante = nigadyanta iti| atreti| pradezAvayavaniyamaprazne yathAgamamadhIyate myaa| eSa abhiprAyaH praznayituH- amUrteSu dharmAdiSvavayavavyavahAro nAsti, mUrteSu cAntyabhedAvastheSu prmaannussu| avayavavyavahAro hi mUrteSveva pratIyate ityato niyamo'bhidheyaH ke eSAmavayavA iti ? sarveSAM mUrtAnAmamUrtAnAM ca pradezAH santi = vidyante sNvyvhaaraarthm| pradizyante iti pradezAstatra dharmAdharmAbhrajIvAnAM dravyaparamANumUrtivyavachinnAH prdeshaaH| yathAha- niravayavo khalu dezaH svasya kSetrapradeza iti', pudgalasya tu niraMzo dravyAtmanA bhAgaH pradeza ityucyate, na tu tasyAnyaH pradezo'sti ataH paramANoranyatra ityuktm| idaM ca dravyAMzaM pradezadhvanivAcyamAdhAya cetasi bhASyakAreNoktam- anyatra paramANoH pradezAH santi, na paryAyAMzaM ruupaadilkssnnm| yataH prazamaratAvanenaivoktama paramANurapradezo varNAdiguNeSu bhjniiyH|| (208) ata eva ca bhedaH pradezAnAmavayavAnAM ca ye na jAtucidvastuvyatirekeNopalabhyante te prdeshaaH| ye tu vizakalitAH parikalitamUrtayaH prajJApathamavataranti te'vayavA ityata Aha- paramANUnyavayavA ityaadi| vizeSArthastu zabdaH visrasAprayogAbhyAmavayUyanta ityavayavAH pRthakkriyante iti yaavt| te ca skandhAnAmeva vynnukaadikrmvtaa-mntikraantruupaadibhedaanaam| 'eva' zabdo niyAmakaH, dharmAdharmAkAzajIvAnAM na santyavayavAH, skandhAnAmeva bhvnti| kuta etadevam? ityAha- saGghAtabhedajAH skndhaaH| viyutAnAmavayavAnAM saMhatipariNatau skandhA jAyante saMhatAnAM ca bhedapariNatau vyaNukAdayaH smbhvnti| paramANavastu bhedAdevAvayUyamAnA avayavAstasmAdavayavavyavahAraH pudgaladravyaviSaya evaadhyvseyH||79||80|| 1. kriyeti gatikarmAha suutrkaarH| ta.sU bhA. 2. adhyaayaadi| ta.sa.bhA.si. 3. yA ta.sa.bhA.si. 4. sarveSAmavayavAH santi anyatra paramANoH avayavAstu skndhaanaamev| ta.sU.bhA 5. dRsstt| ta.sU.bhA.si. 6. sarveSAM pradezAH santyanyatra paramANoH (ta.sU bhA.5.6) 7. yaha paMkti samajha meM nahIM aatii| 8. saGghAtabhedebhya utpdynte| (ta.sU 5.26)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 syAdvAdapuSpakalikA [dharmAdidravyANAM pradezAvayavaniyamaH ] [102] athAvasitapradezAvayavaniyamo dharmAdidravyapradezAnAM iyattAmAviSkurvannAha [mUla] tatra dharmAdharmayozca pradezAH sntysngkhykaaH| kSetre samagrasUkSmaH syAtparamANo (ra)-vagAhakaH // 81 // (vyAkhyA) ttretyaadi| teSu dharmAdiSu paJcasu dharmAdharmayorasaGkhyeyAH pradezAH dharmAdharmayoH pratyekamasaGkhyeyAH pradezA bhavanti / te ca lokAkAzapradezamAnA saGkhyeyAnantasaGkhyAdvayavyudAsena asaGkhyakA nigdynte| nanu kIdRzArthaH pradeza: ? prakRSTo dezaH pradezaH paramaniruddho niravayava iti yaavt| apekSAprayojanaH apekSAnivRtto vA ApekSikaH / sa ca svasiddha evArvAgdarzanairasmadAdibhiH anenAbhyupAyena prajJApyamAna ApekSika ucyte| sarveSAM dharmAdharmAkAzajIvAnAmApekSikatve satyapi sUkSma eva na sthUlaH, tato'pi sUkSmataraH prmaannorvgaahH| dravyaparamANuparigraheNa pradezaparamANoravagatiH kriyte| tadetaduktaM bhavati- tanmUrtimAtrAkrAnto dezaH pradeza ucyate / avagAho vyavasthAnamAkrAntiradhyAsanamiti paryAyAH, na punarihAvagAho gatiH / nanvevamAkAzasyaiva pra nirUpitaH syAnna dharmAdInAm, yato'vagAho'mbarasya lakSaNam, astu, ko doSaH ? pradezalakSaNaM taavnnirjnyaatm| lokAkAze ca yatrAkAzapradezaH sa ca yAvAMstatraiva dharmAstikAyapradezo'vagADhaH sa ca tAvAnevetyevamadharmapradezo'pi tatra vAcyo'tastulyapramANatvAdekenaiva pradezapadapraghaTTena prdeshniruupnnm| tatrAkAzamavakAzadAne vyaapriyte| gati-pariNatau dharma upakArakaH sthitipariNAme cAdharmadravyamupakaroti / tataH sarvapradezAnAmidamevApekSaNIyamavyAhataM lkssnnm| itizabdena' upasaMharati- dharmAdharmayorIyatI prdeshsngkhyeti||81|| |jIvadravyasya pradezaniyamaH ] [103] athAsaGkhyeyapradeze prastAvamupajIvan jIvasyApi tattulyapradezaniyatatvAdato jIvapradezaniyama - gAthAmAha [mUla] jIvaikaM dravyamAdRtya pradezAH santyasaGkhyakAH / tathaiva lokAkAzasya gaganasya tvnntkaaH||82|| (vyAkhyA) jIvadravyasyaikajIvasyAsaGkhyeyAH pradezA bhavanti / tathaiva = evaM lokAlokAbhyAmambaro dvidhaa| tatra lokAkAzasya asaGkhyeyA pradezAH, tathAlokAkAzasyAnantAH pradezAH, gaganasya kevalAkAzadravyasyAnantAH pradezAH sntiityrthH| jIvo jJAnadarzanopayogasvabhAvaH / sa kadAcitsAmAnyena nirdizyate jIva ityanena samagranaranArakAdibhedaH samAgataH gaushbdvtsmstsvbhedaakssepii| kadAcit prativiziSTopAdhivyavacchinno vyaktipadArthAzrayaNena / tatraikazabdena sarvajIvarAzivyavacchedamAdarzayati ekajIvasyaikasyA vyakteriti / cazabdenAsaGkhyeyapradezatA-mAtmanyanusandhatte, prasiddhadharmAdikramollaGghanAbhidhAnaM tulyprdeshaakhyaanlaaghvaarthm| ekayogakaraNAcconnIyate itybhipraayH| saGkocavikAsasvabhAvAstulye'pyasaGkhyeyapradezatve jIvapradezAzcarmAdivat, dharmAdharmayostu satatameva vitatAvasthitAH, te ca saGkocavikAsasvAbhAvyAjjAtucinnikRSTakunthuvigrahagrAhiNaH kadAcittAmeva saGkhyAma-jahantaH sthUlaM kariNaH zarIramAdadate vikAsitvAditi / 1. yahAM para paramANoravagAhakaH meM eka akSara chaMda kI dRSTi se adhika hai| 2. ta.sU.bhA.5.7 3. ityAkSiptasakalanArakAdibhedaH gau..| ta.sU.bhA.si. 4. sUtrakArAbhiprAyaH / ta.sU. bhA. si.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [AkAzadravyasya pradezaniyamaH ] [104] AkAzasyApi yathokta-dravyavatpradezaniyamaM vidhitsurAha - tathaivetyAdi / atra na hyaloke jIvAdayo drvyaavgaaddhaastisstthnti| tadabhAvAdAkAzo niSphalarUpo'sti / tajjJAH saJjJaiveyamanAdikAlA dravyAntarasyAlokAkAza iti vadanti dhrmaadhrmaadisnyjnyaavt| 35 [105] anye tvevaM manyante / tasyApyavagAhadAnazaktirasti, sA tvavagAhakAbhAvAnna vyjyte| yadi syAdavagAhakaM tatra vyApAraM yAyAttadavagAhapariNatyA, na tvasti, tasmAt tdpyvgaahdaanshktiyukttvaadaakaashm| [106] apare punarupacAramAcaranti-AkAzavadAkAzaM zuSiradarzanAditi, etadapyasat, siddhaantaapettvaat| [AkAzasya vyayotpAdau / [107] atha ye kecidevaM nigadyante vyayotpAdau na svato vyomnaH, kintu parapratyayAjjAyete, avagAhakasannidhAnAsannidhAnAyattAvutpAdavyayAviti teSAM kathamalokAkAze ? avagAhakAbhAvAd, arddhavaizasaM ca sato lakSaNaM syAd, vyApi ceSyate sthityutpAdavyayamityatrocyate, ya evaM mahAtmAnastarkayanti svabuddhibalena padArthasvarUpaMauM viduSaH pRcchanIyo'sti - kathametat ? vayantu visrasApariNAmena sarvavastUnAmutpAdAditrayamicchAmaH, prayogapariNatyA ca jIvapudgalAnAm / itthantAvadasmaddarzanamaviruddhasiddhAntasadbhAvam, asmduktaarthaanugunnmeveti| tataH AkAzamaviziSTamabhidhitsitaM tato'nantatatpradezatA samIcInA bhved| vibhAga' evaM jIvAjIvAdhArakSetro lokastataH prmlokH| ataH samagrAmbarasyAnantA aparyavasAnA ityrthH||82|| [pudgalapradezasaGkhyA] [108] atha pudgalapradezasaGkhyAgAthAmAha [mUla] saGkhyAsaGkhyAnantakAzca pudgalAnAM pradezakAH / bhavantyaNurapradezo madhyAdyabhAvataH khalu // 83 // (vyAkhyA) pudgalAnAM pradezAH saGkhyeyA asaGkhyeyA anantAH snti| aNuH = paramANurAdimadhyAdyabhAvena prdeshaabhaavo'stiityrthH| khalu ityanena lokAkAze kSetraikapradeze avagAho bhavatItyarthaH / pudglaanaamityaadi| pUraNagalanapariNatilabdhasaJjJakAH pudgalAH paramANUpakramA acittamahAskandhaparyavasAnA vicitrarUpAdipariNatayasteSAM pradezAH sambhavantaH saGkhyeyAdayo bhavanti / saGkhyeyaparamANUpacitaH skandhaH saGkhyeyapradezaH, evamitarAvapi svasaGkhyAvacchinnANughaTitAvasaGkhyeyAnantapradezau vaacyau| [paramANoH aprdeshtvsthaapnm| nanvaNurapi pudgalazabdenAkSiptaH pUrayati galati ca, tasya cAnantarapadena saGkhyeyAsaGkhyeyAnantapradezavikalpAnAmanyatamena vikalpena bhavitavyam, pudgalatvAbhAvo vA paramANoH, yadi ca saGkhyeyAdipradezabhAgiSyate 1. AkAzasyAvagAhaH / ta.sU.bhA. si. 2. te'tra nipuNataramanuyoktavyAH / ta.sU.bhA.si. 3. guNameva ca bhASyakAreNApyucyate- lokAlokAkAzasyAnantAH pradezAH / lokAkAzasya tu dharmAdharmajIvaistulyAH (t.suu.bhaa.5.9)| ta.sU.bhA.si. 4. yadi AkAzazabdena / ta.sU.bhA.si. 5. vibhAga vyAkhyAnaM c| ta.sU.bhA. si 6. sUtreNa / ta.sU.bhA.si.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 tato'Nureva na syAdghaTAdivat / athApradezastato'sannasau gaganotpalAdivaditi, atrocyate, dvaye pradezAH dravyarUpAH pryaayruupaaH| paryAyasvabhAvAzca rUpAdayastadaGgIkaraNena sapradezaH prmaannuH| yathA dravyAtmakairaNupradezaiH sapradezo ghaTastathANurityevamasiddhArthatA pracikAzayiSayA aNorApUrakAH pariNAmikAraNabhAvabhAjo dravyarUpAH pradezAH na smbhvnti| atha apradezatvena paramANutvAbhAvaH sAdhyate tataH sa tAdRzo'ntyaH pradezaH paramANurna bhavatIti pratItivirodhaH / sapradezatvaM cAvyApakAsiddhadoSAghrAtaM vanaspaticaitanye svaapvt| na hi pakSIkRte'Nau sarvatra sapradezatvamasti kSetrakAlabhAvAkhye dravyaparamANAveva tat / syAdvAdapuSpakalikA [109] ye'pi pramANayanti- madhyavibhAgAdirahitatvAd vyomotpalAdivadasannasau tadvattvAdvA nANurghaTAdivadityatrApi pUrvake pramANe vijJAnakSaNenAnekAntaH / digvibhAgakalpanApyanena pratyuktA pAzcAtyaprayoge hetvasiddhatodbhAvayiSayA' AdimadhyAntapradezaiH parihINa eva parimANuriSyate pradezagrahaNAdantaparigrahaH / athavA aadimdhygrhnnaadrthpraaptmevaantgrhnnm| asminpakSe apradeza iti prativiziSTapradezanirAkaraNameva kRtaM bhavati / AdimadhyAntapradezairapradezo, na ruupaadibhiriti| na cAdimadhyAntAvayavanibandhanaM vastutvaM pratItam, vinApi tairvijJAnAdyupalabdheravibhAgatvAdeva ca vyomAnupradezo'pi pratyAkhyAto / na ca sarvagatatvavyAghAto vyomnaH, sakalavastusambandhitvenAbhyupagamyamAnatvAt prasiddhavijJAnakSaNavadataH svayamevapradezo'sau, na tasyAnye pradezAH santi dravyasvabhAvAH / sarvaM ca sAdhanaM tannirAkaraNe'bhidhIyamAnaM sadupAsitayathArthaguruvacasA pareNaivamadhigatadravyaparyAya - nayadvayasadbhAvena syAdvAdinA vighttniiymaagmyuktynusaarinneti| [dharmAdidravyANAM svAnyapratiSThitatvavicAraH] [110] athaitAni dharmAdharmapudgalajIvadravyANi kiM svAtmapratiSThAni vyomavatkiM jalAdivadAdhArAntarapratiSThAni ? iti, ucyate, nizcayanayAbhiprAyeNa sarve dharmAdayo dravyAH svAtmapratiSThitA bhavanti / vyavahArAbhiprAyeNa lokAkAzAvagAho'sti alokaakaashe'vgaahaabhaavaaditi||83|| [SaDdravyeSu nizcayavyavahArapakSau] [111] atha SaDdravyeSu nizcayavyavahArapakSau nirUpaNAya gAthAmAha [mUla] prinnaamsprdeshnitykrtRtvkaarnnm| kriyasarvagatAzcaiva bhavanti nizcayetarAt // 84 // (vyAkhyA) spaSTam // 84 // [prakArAntareNa dravyANAM mUlasAmAnyasvabhAvAH] [112] atha svabhAva pakSAntaragAthAdvayamAha 1. Aha- nANoH / ta.sU.5.21 aNoH pradezA na bhavanti / ta. sU. bhA. si. 2. bhASyakAra Aha- anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuH ysmaad| ta.sU.bhA.si. 3. yahAM para nizcayetarAt se kyA tAtparya hai? yaha spaSTa nahIM hotaa| nizcaya aura vyavahAra se bheda hai? yA nizcaya se bhinna sirpha vyavahAra naya se? yaha spaSTa karanA jarUrI hai| 4. yahAM para pakSAntara kI jagaha pradarzanAya pATha saMgata lagatA hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [mUla] dravyeSu mUlasAmAnyasvabhAvAmI' (vA a) bhavanti SaT / astitvaM vastu dravyatvaM prameyatvaM cturthkm||85|| [mUla] sattvaM cAgurulaghutvaM dravyeSvete nirntrm| pariNAmikabhAvena svataH pariNamanti ca // 86 // (vyAkhyA) tatra 1) nityatvAdyuttarasAmAnyAnAM pAriNAmikatvAdivizeSasvabhAvAnAmAdhArabhUtadharmatvaM astitvm| 2) guNaparyAyAdhArabhUtaM vstutvm| 3) arthakriyAkAritvaM dravyatvaM pUrvoktameva / athavA utpAdavyayayormadhye utpAdaparyAyANAM janakatvaM prasavatvamAvirbhAvalakSaNam, vyayabhUtaparyAyANAM tirobhAva(lakSaNam) abhAvarUpAyAH zakterAdhAratvaM drvytvm| 4) svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam / pramIyate aneneti prmaannm| tena pramANena pramAtuM yogyaM tattvaM prameyatvam caturthaH sAmAnyaH svbhaavo'stiiti| sttvmityaadi| 37 5) utpAdavyayadhruvayuktaM sttvm| 6) SaDguNahAnivRddhisvabhAvAH santi agurulghupryaayaadhaartvmgurulghutvm| ete SaTsvabhAvAH sarvadravyeSu pariNamanti tena sAmAnyasvabhAvAH procyante / tenAstitvAdaya uttarasAmAnyasvabhAvA avgmynte| te anantA api vyaktatvena bhAvottaradvAragAthAyAM nityatvAdayaH pUrvoktA eva bhvnti| te cAnekAntajayapatAkAyA avaseyA iti // 85 // 86 // [astitvAdiSaT mUlasAmAnyasvabhAvAH] [113] athAstitvAdiSaDmUlasAmAnyArtha pratipAdakasaptagAthAmAha[mUla] AdhArabhUtadharmatvamastitvaM ca dvitiiykm| yAjjinAgame // 87 // [AvirbhAvalakSaNam] [mUla] votpAdavyayayormadhye paryAyotpAdakAni c| janakaM prasavatvaM vAvirbhAvalakSaNaM bhvet||88|| [tirobhAvalakSaNam| arthakriyAyAH kAritvaM dravyatvaM atha tirobhAvalakSaNamAha [mUla] vyayaparyAyakANAM ca yastirobhAvako bhavet / abhAvarUpAyA zakterAdhAraM drvylkssnnm||89|| [prameyatvalakSaNam] 1. yahAM para asaMdhi honI caahie| 2. yahAM para sAmAnya ke bAda svabhAva pada honA jarUrI hai- sAmAnyasvabhAvArtha / 3. isa gAthA krama meM prathama dUsare svabhAva kA varNana nahIM hai| zAyada eka gAthA kama hai| atha prameyatvalakSaNamAha [mUla] svAnyAtmakaM bodharUpaM yajjJAnaM syaatprmaannkm| tena pramAtuM yadyogyaM prameyatvaM tducyte||90||
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 [sattvalakSaNam] atha sattvavicArarUpagAthAmAha [mUla] dhrauvyotpAdavyayayutaM tatsattvaM prvinirdishet| [agurulaghulakSaNam] athAgurulaghuvicAraprarUpakasArddhagAthAmAha SaDguNavRddhihAnibhyAM svbhaavo'stygurulghuH||91|| [mUla] dravyaguNapradezAzca bhettuM zakyA bhavanti ye / sarvadravyAdhArabhUto (tm)gurulghutvmucyte||92|| athaitatSaTsAmAnyasvabhAvaphalavicAragAthAmAha [mUla] ete rasasvabhAvAzca sarvadravyeSu sarvadA / pAriNAmikayogena sAmAnyAni (zca) gadanti te||93|| athAnya svabhAvavicAragAthAmAha [mUla] vastuSvanantakAH santi proktAH sAmAnyakAH jinaiH / trayodazApi pazyanti' anekaantjyaadissu||94|| (vyAkhyA) vstussvityaadi| spssttm||94|| [dravyeSu nityaadisvbhaavprdrshnm| [114] atha dravyeSu nityAdisvabhAvapradarzanAya gAthAmAha[mUla] pAramparyApracyutibhyAM nityo yugavidhaH smRtH| syAdvAdapuSpakalikA kUTasthapariNAmI dvau granthAnye vidya (dye) te'thavA // 95 // (vyAkhyA) nityo dvividhaH smRtaH = kathitaH / tathAhi prathamA apracyutinityatA, dvitIyA pAramparyanityatA c| tatra dravyANAmUrdaddhvapracayatiryakpracayena ye pariNamanti punastadeveti trikaaljnyaanruupmprcyutinitykm| muulsvbhaavaavyymuudhvprcym| prathamasamaye dravyapariNatau satyAM sa eva dvitIyasamaye'bhinavaparyAyotpAdanaM yaH karoti punaraparapUrvaparyAyavyayena sarvaparyAyaparAvRttiM dadhAtyapi tadeva dravyamityAtmakajJAnotpAdanamUdhvapracayaM vdnti| tathA tiryakpracayaM dravyANAM pratyekatulyaM bhinnajIvatvarUpakaM yajjJAnaM tttirygprcym| tata UdhvapracayAnantara-manekotpAdavyayaparAvartanaM karoti, parantu kAraNasAhAyyAttadevetyAtmakajJAnotpattirUpo nityasvabhAvadharmo dravyeSu bhvti| tathA dvitIyaM kAraNakAryotpattau satyAM punardvitIyasamaye dvitIyakAraNenAparakAryotpAdane'pi tadeva pudgala ityAtmakajJAnaM pAramparyanityasvabhAvaM vanaspatikAyavaditi, AtmA tveka evAsti / anye paramparAbhidhAnaM santatiriti vadanti / tadevaM pUrvaparyAyavyayAbhinavaparyAyotpAdane'pi tadevetyAtmako bodho nityaH paryAyAnityasvabhAvAditi / 1. yahAM para bhUto kI jagaha bhUtaM pATha adhika saMgata lagatA hai| 2. yahAM para sAmAnyAni kI jagaha sAmAnyAzca pATha adhika saMgata lagatA hai| 3. yahAM para sAmAnya pATha adhika saMgata lagatA hai| 4. yahAM para saMdhi honI caahie|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [115] atha granthAntaragatanityasya bhedadvayamAha- kuuttsthetyaadi| [kUTasthanityasvabhAvaH] 1) asaGkhyeyapradezAtmakajIvasya saGkhyeyakSetrapradezAvagAhanaparAvRttyabhAvaH sarvakUTasthavannityasvabhAvena guNAnAmavibhAgo bhavatIti prthmH| 2) jJAnAdayo guNA jIve pAriNAmikena nityasvabhAvAH, guNAnAM svakArya(rye) paarinnaamikdhrmtvaaditi| nanu jJAnAdiguNAnAM kUTasthanityatvaM kathaM na manyase? ityucyate, prathamasamaye jJeyajJAnotpattau kUTasthabhAvena sarvadA jJAnasthitisvabhAvenAbhinavajJeyavRndapariNamanajJAnAbhAvo doSaH syaat| jJAnasya tu prathamasamayamArabhya sarvadA samayasthitibhAvAd yathArthadoSaH syAdataH jJeyaghaTapaTAdiparAvRttyaiva jJAnamapyAvirbhAvena syAttadyathArthaM bhvti| ato jJeyajJAnAya jJAnAdayaH pAriNAmikanityA eva bhvntiiti| paarinnaamiknitysvbhaavH| [116] tatra pAriNAmikatvena jJAnAdiguNAnAmutpAdavyayau vividhaprakAreNa bhvtH| tathAhi- visrasAprayogajabhedAd dvibhedA utpAdavyayA prinnmnti| sarvadravyANAM calanasahakArAdipadArthakriyAkaraNaM bhvtyev| tatra calanasahakAritvaM kAryaM dharmAstikAyapariNamanaM tena kAraNatvaparyAyavyayaH kAryatvapariNAmasyotpAdaH guNatvena dhruvatvaM pratisamayaM utpAdavyayau kAraNakAryayorapi syaataamiti| yathA dharmAstikAyaH pratipradezasthagamanasahakAriguNA-vibhAgopAdAnakAraNaH svata eva calanasahakArI kAryaM pariNamatItyataH kAraNavyayakAryotpAdacalanasahakAriguNadhruvaiH pAriNAmikasvabhAve pariNamati ityaashyH| evamadharmAdiSvapi bodhym| evaM sarvadravyeSu sarveSAM guNAnAM svasvakAryakAraNatA jnyeyaa| ityekA vyaakhyaa| tathA samastadravyANAM pariNAmitvaM pUrvaparyAyavyayo nuutnpryaayotpaadH| itthamapyutpAdavyayau dravyatvena dhruvAviti dvitiiyH| [117] 3) tathA pratidravyaM nijakAryakAraNapariNamanaparAvRttiguNapravRttirUpAH pariNatiranantA atiitaa| vartamAne ekAnantajAtIyA AgAmiyogyatArUpA anantA bhvnti| vartamAnA atItA anAgatA vartamAnA bhvnti| zeSA anAgatAH kAryayogyAsannatAM labhante ityevamutpAdAdayo guNatvena dhruvA iti tRtiiyH| [118] atrAnye kAladravyamAdRtya parapratyayatvaM vadanti, tadasat, paJcAstikAyasya paryAyatvenaiva siddhAnte kAlasya uktatvAdiyaM pariNatiH svakAlatvena vrtmaanaatsvprtyeymev| tathA kAlasya bhinnadravyatve'pi kAlasya kAraNabhUtAgAmivartamAnatvena bhavanaM tu jIvAdidravyasyaiva prinntiriti| 4) tathA zreyovAse siddhAtmani kevalajJAnasya yathArthaM jJeyajJAyakatvAdyathA jJeyA dharmAdayastathA ghaTapaTAdirUpA vA pariNamanti, tathaiva jJAne bhAsanAdyasminsamaye ghaTasya pratibhAsaH samayAntare ghaTadhvaMse kapAlAdipratibhAsaH tadA jJAne pratibhAsadhvaMsakakapAlapratibhAsasyotpAdo jJAnarUpatvena dhruvtvmiti| tathA dharmAstikAyasya yasminsamaye saGkhyeyaparamANUnAM calanasahakAritA, aparasamaye asaGkhyeyAnAM sahakAribhAvenaivaM saGkhyeyasahakAritvavyayAsa-GkhyeyAnantasahakAritotpAdacalanasahakAritvena dhruvtvm| itthamadharmAdiSvapi bodhym| evaM sarvaguNapravRttiSviti cturthH|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 syAdvAdapuSpakalikA [119] 5) tathA samastadravyANi astinAstitvena prinnaamiini| tatrAstibhAvAnAM nijadharmANAM pAriNAmikatvenotpAdavyayau staH, nAstibhAvAnAM paradravyAdinA parAvRttau teSAM parAvRttitvenApyutpAdavyayau dhruvatvaM ca astinAstidvayAviti pnycmH| [120] 6) tathA punaragurulaghuparyAyANAM SaThAnivRddhirUpANAM pratidravyaM pariNamanabhAvAnAM hAnivyaye vRddhyutpAdaH, vRddhivyayena hAnyutpAdaH dhruvatvaM caaguruulghupryaayaannaam| itthaM sarvadravyeSu jnyeymiti| tathA alokaakaashsyaapygurulghupryaaypraavRttirbhyupeyaa| te (na) tvanye bhavanti anyathAbhinavotpAdavyayau nApekSikAviti nyUnatvena dravyasya sallakSaNe doSaH syAditi sssstthmH| / [121] 7) tathA vivAhaprajJaptiTIkAyAm astiparyAyAH sAmarthyarUpAH vizeSaparyAyAste cAnantaguNAH te pratisamayaM nimittabhedena praavRttiruupaaH| tatra pUrvavizeSaparyAyANAM nAzaH abhinavavizeSaparyAyANAmutpAdaH paryAyANAM dhruvatvamityAdi sarvatra jJeyamiti sptmH| nityAbhAve kAryasya niranvayaH [nAzaH] syAtkAraNAbhAvazca bhavati, ato yuktamevAsti nityasvabhAva iti nitysvbhaavH||94||95|| [nityAnityasvabhAvAsvIkAre doSaH] [122] atha kevalaM nityameva svIkurvANo anityAbhAve jJApakatAdizakterabhAvaH syAdarthakriyAyA asambhavo bhved| etadevAha[mUla] kAryAnvayakAraNAbhyAM yukto nitya svbhaavkH| dravyANAM guNa bodhAyAnityo'pyasti dvitiiykH||96|| (vyAkhyA) yatsattve tatsattvamanvayaH ataH kAryAnvayAya kAraNapravRttaye nityasvabhAvo yukto'sti| evamanityasvabhAvAbhAve dravyANAM jJAnAdiguNajJApakAdizaktyabhAvena guNarUpakAryAbhAvaH syAdarthakriyAyA asambhavazca, ato'nityasvabhAvo'pyavazyameva vktvyH||96|| nityAnityayoH parasparAbhAve dossH| [123] athaikAnekasvabhAvavicAragAthAmAha[mUla] srvsvbhaavpryaayaadhaarbhuutprdeshkaan| svkssetrbhinnruupaannaameko'styektvpinnddtH||97|| (vyAkhyA) srvetyaadi| samastasvabhAvaH paryAyAdhArabhUtapradezAnAM nijanijakSetrabhedarUpANAmekatvapiNDIrUpAtyAgo eksvbhaavo'stiityrthH| tatrAstitvaprameyatvAdayaH sarve svabhAvA guNavibhAgAdInAmAdhArabhUtakSetra-pradezAzca nijanijakSetrapradezabhAvena bhinnabhinnarUpAH snti| itthmsngkhyeyprdeshbhinnbhaavaanaamekpinnddsvruup-sthitimaadrti| sa eka svabhAvo'sti srvprdeshaanyonyaantraalkssetraavkaashaabhaavaadityaashyH| tatra paJcAstikAyeSu dharmAdharmAkAzAzca ekadravyANi snti| tato jIvo'nanto bhvti| tataH paramANupudgalA anantaguNAH snti| eko jIvo'nekarUpAdikaM gatyAdiSu paribhramaNaM kurvansamAcarati antarAbhAvAttena drvyessvaiksvbhaavo'stiiti||97||
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 41 [anekasvabhAvavicAraH] [124] athAnekasvabhAvAdhikAragAthAdvikamAha[mUla] kSetrakAlasubhAvAnAM gunnvibhaagyogtH| bhinnakAryapravRttInAM bhvedbhinnprvaahkH||98|| (vyAkhyA) kssetretyaadi| kSetramasaGkhyAtapradezarUpam, kAlastUtpAdavyayasvarUpaH, bhAvaparyAyo gunnH| eteSAM pradezAdiguNAnAM vibhAgasvabhAvena nijanijabhinnakAryapariNAmiko'sti = sarveSAM bhinnapravAho bhvti| ataH sarvakAryabhinnapravAhatvAdanekasvabhAvo'sti srvsvbhaavpryaaybhedvicaarnnaayaamiti| [ekAnekayo: parasparAbhAve doSaH] [125] athaikAnekayoH parasparAbhAve dossaapttiruupgaathaamaah-drvyaiketyaadi| [mUla] dravyaikabhAvAbhAvena sAmAnyaviraho bhvet| tessvnekaabhaavyogaadvishessaabhaavkstthaa||99|| yadi dravyeSvekasvabhAvAbhAvo manyate tadA sAmAnyaviraho = abhAvo bhavati tadAnekaparyAyaguNAnAM svAmyAdhAraH ko'sti Adheyo AdhArAbhAvena kutra tiSThati? tato drvyessveksvbhaavmnubhvaamH| tathA dravyeSvanekasvabhAvo na manyate tadA vizeSAbhAvaH syAttadAnekasvabhAvaprAptiH kathaM syAda? anekAbhAvena guNA anekasvabhAvaM kathaM pariNamanti? tathA zabde nijaviSayavyApyavyApakatAbhAvo'pi kathamasti? ato'nekasvabhAvo dravyeSu bhvtyeveti| dravye vyApye nijaguNaparyAyAH vyApakAH snti|| ityekaaneksvbhaavH||98||99|| astinaastisvbhaavvicaarH| [126] athAstinAstisvabhAvavicAragAthAmAha[mUla] svadravyAdicatuSkena vyaapyvyaapksNsthitaan| __ bhAvAdbhAvAntaro hetustadrUpo vastuno bhvet||100|| (vyAkhyA) svdrvyaadiityaadi| nijadravyakSetrakAlabhAvacatuSkeneti catuSTayena vyaapyvyaapksmbndhisthitaanaam| bhaavaadityaadi| svakIyapariNAmAtpariNAmAntaragamanahetuH vastunaH tadrUpatApariNamanarUpo'stisvabhAvaH syaaditi| dravyaguNaparyAyANAm nijadharmaM vimucya dhrmaantrprinnmnaabhaavaaditi||100|| [127] atha nAstisvabhAvasvarUpagAthAdvayamAha[mUla] dravyAdyaparajAtInAM svdrvyaadictussttye| sadA vyavasthitAnAM ca drvyaadynyvivkssite||101|| [mUla] srvdaivaavicchinnaanaamnydhrmsmuccyaaH| vyAvRttirUpo yo bhAvaH procyate naastiruupkH||102||(yugmm) (vyAkhyA) drvyaadityaadi| dravyAdyaparajAtInAm = anyjaatiiydrvyaannaamityrthH| svdrvyaadiityaadi| nijagatadravyAdicatuSke sadA = nirantaraM vyvsthitaanaam| drvyaadynyetyaadi| paradravyAdike vivkssite| srvetyaadi| sarvadA paragatadharmasamuccayo'vicchinnasvabhAvena, tatra dravyAdiko abhAvena bhvti| ato vyaavRttiiti| aparadharmANAM yo vyAvRttirUpo'bhAvaH sa dravyeSu nAstisvabhAvaH procyate iti||101||102|| [128] atraitadarthe dRSTAntamAha
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 syAdvAdapuSpakalikA mala| yathA jIve gaNavyahAH sjjnyaandrshnaadyH| teSAmastisvabhAvo'sti naastiko'nygunnaadikaan||103|| [mUla] ghaTe ghaTadharmAstitvaM nAstitvaM prdhrmtH| evaM samagradravyeSu astinAstyubhako bhvet||104|| (vyAkhyA) yatheti dRssttaantH| jIve guNavyUhAH = ye guNasamuccayAste jJAnadarzanAdayaH teSAmasti svbhaavo'sti| tathA naastiityaadi| paradharmAdidravyaguNAnAM naastisvbhaavo'pysti| ghttetyaadi| yathA ghaTe ghaTa-dharmANAmastitvabhAvo'sti tathA samagrapaTAdidravyANAM nAstitvabhAvo'pyastIti gaathaadvyaarthH| tathA coktaM bhagavatyAm goyamA! atthitte atthittaM pariNamaI natthitte natthittaM pariNamaI ityAdi ( ) / tathA ThANasUtre'pyuktamsiya asthi, siya natthi, sia atthinatthi, sia avattavvaM iti cturbhgikaasti| tathAnyatrApyuktamsadasadavisesaNAo bhvheujhcchiovlNbhaao| nANaphalAbhAvAo micchaddiTThissa annANaM iti|| (vi.A.bhA.115) [saptabhaGgI] [129] syAdvAdopalakSitaM vstu| syAdvAdazca sptbhnggiiprinnaamH| ekaikasmindravye guNe paryAye ca saptabhaGgyo bhvntyev| ato'nantaparyAyapariNate vastuni anantAH saptabhaGgyo bhvntiiti| nanu parApekSAmAzrityemAH saptabhaGgya: sambhavanti, na svadravyAzriteneti ced, ucyate, atra svagataviSayikA eva saptabhaGgyo bhavanti, na tu paraviSayAH snti| tadyathA- dravye svadharmapariNamanabhAvo'stidharmo vidyate paradharmaparaNatirUpo naastisvbhaavo'pystiiti||103||104|| [trayaH sakalAdezAH] [130] etadevAha[mUla] svaparobhayaparyAyaiH sdbhaavetrkodbhvaiH| kumbhaH kumbhAkumbhako dvaavvktvyobhyaadbhvet||105|| (vyAkhyA) svpretyaadi| 1) yadA vivakSitaikavastuviSaye svaparyAyANAM sadbhAvenArpitavizeSaNena astisvbhaavo'sti| 2) tathA tasminneva anyadravyagataparaparyAyapariNAmitvAdasadbhAvArpitena nAstisvabhAvo bhvti| 3) tathobhayaparyAyANAmubhayena sadbhAvAsadbhAvobhayArpitenobhAvapi bhvtiiti| samayaikasminye paryAyA astitvabhAvAH sambhavanti, tato parasamaye te paryAyA nAstisvabhAvavRttiM kurvanti pratyekasamayabhAvAstu kevalina eva jAnanti, chdmsthopyogstvsngkhyeysmyaatmko'sti| ataH pUrvAparasApekSayA sapta bhaGgyo bhvntiiti| etadevAha- kumbhetyaadi| uSTagrIvAkapAlakukSibudhnAdibhiH svaparyAyaiH sadbhAvenArpitaH = vizeSitaH kumbhaH kumbho vidyate sddhtte| evaM jIvo'pi svaparyAyairjJAnAdibhirarpitaH san jIvo bhvti| itthaM sarvadravyeSvavagantavyameveti prthmbhnggH| tathA paTAdigate tvaktrANAdibhiH paraparyAyairasadbhAvenArpito = vizeSitaH kumbho naasti| sakalasyApi ghaTasya prpryaayairsttvvivkssaayaamsddhttH| evaM jIvo'pi mUrtatvAdyaparaparyAyairasajjIva iti dvitiiybhnggH| tathA sarvo ghaTaH svaparobhayaparyAyaiH sadbhAvAsadbhAvAbhyAM sattvAsattvAbhyAmarpito yugapad dvayaM vaktumazakyenAvaktavyo bhvti| svaparaparyAyasattvAsattvAbhyAmekaikenApyasAGketikena zabdena sarvasyApi tad vktumshkytvaaditi| evaM jIvasyApi
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA sattvAsattvAbhyAmekasamayena vaktumazakyatvAt syAdavaktavyo'yaM jIva iti tRtIyabhaGgaH // 105 // [131] atha tatsvarUpagAthAmAha [mUla] ete'styAdistrayo bhaGgAH puurnnvstusmaadraat| bhavanti sakalAdezA vikalAdezakAH pare // 106 // (vyAkhyA) ete ityaadi| ete astitvAdayastrayo bhaGgAH sakalAdezA bhavanti sarvajIvAjIvAdi vstugrhnnprtvaaditi| pare syAdastinAstyAdayazcatvAro vikalAdezA vidyante, vstusvruupaikdeshgrhnnprtvaa-dityrthH||106|| [catvAraHvikalAdezAH ] 43 [132] atha vikalAdezabhaGgaprarUpakagAthAmAha [mUla] nijAnyasattvAsattvena sadasacca ghaTo'ghaTaH / jIvo'pi svAnyaparyAyaiH sadasadvidyate khlu||107|| (vyAkhyA) nijaanyetyaadi| tatra vastvaikasmindeze iti zeSaH / vastvaikadeze nijasvaparyAyasattvena sat, anyaparyAyAsattvena cAsaditi ghaTo'ghaTazca bhavati itthamiti zeSaH / evaM jIvo'pi svaparyAyaiH satparaparyAyairasadityataH syAdastinAstirUpazcaturthabhaGgo'pyasti khalu iti nishcyen|| ityastinAstirUpazcaturtho viklpH||107|| [133] atha paJcamabhaGgaprarUpakagAthAmAha [mUla] vivakSitaH svai: sadbhAvo'nyadeze svaparobhayaiH / yugapatsattvAsattvAbhyAmavaktavyo'sti pnycmH||108|| (vyAkhyA) vivikSatetyAdi / tathA vastvaikasmindeze svaiH = svaparyAyaiH sadbhAvena vivakSitaH, anyatra deze svaparobhayaparyAyaiH sattvAsattvAbhyAM yugapadasaGketakena zabdena vaktuM vivakSitaH sannAvaktavyarUpaH pnycmH| evaM jIvo'pi cetanatvAdiparyAyaiH sanyugapatsvaparobhayaparyAyaiH syAdastyavaktavyarUpaH paJcamo bhaGgo bhavatItyarthaH / ityastyavaktavyapaJcamo vikalpaH // 108 // [134] atha SaSThamabhaGgapratipAdanAya gAthAmAha [mUla] vastvaikadeze prkairsdbhaavsmrpitH| bhAvAnyasattvAnyAbhyAM svAnyairavaktavyako bhvet||109|| (vyAkhyA) vastvaiketyAdi / tathA vastvaikadeze parakaiH paraparyAyairasadbhAvenArpito = vizeSitaH paraiH svAnyaiH svprpryaayaiH| bhAvAzca anyazca bhAvAnyaH, sattvazca anyazca sattvAnyastAbhyAm / iha bhAvazabdena sadbhAvo'nyena tatpratipakSo'sadbhAvaH sadbhAvAsadbhAvAbhyAM = sattvAsattvAbhyAM yugapadasaGketikena zabdena na vaktuM vivakSitaH kumbho'sannavaktavyazca bhavati / kumbho deze akumbhadeze avaktavyatvAditi / syAnnAstyavyaktavya iti evaM jIvo'pi ekadeze paraparyAyamapekSya asadbhAvo'sti svaparasarvaparyAyasamakAlenAvaktavya iti ato nAstyavaktavyarUpaH SaSThamo bhnggH| iti SaSThamo bhnggH||109|| = = [135] atha saptamatrikasaMyogibhaGgiprarUpaNAya gAthAdvikamAha [mUla] vastudeze svaparyAyaiH sadbhAvena smrpitH| tathA deshe'nypryaayairsdbhaavsmrpitH||110|| [mUla] svaparobhayaparyAyairdeze'nyasminvivakSitaH / yugapadekazabdena bhavedvaktuM triyogkH||111||(yugmm) (vyAkhyA) vastvityAdi / tathA vastvaikasmindeze svaparyAyaiH sadbhAvena arpitaH / tathaikasmindeze anyaparyAyaiH
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 syAdvAdapuSpakalikA = paraparyAyairasadbhAvena smrpitH|| svpretyaadi| tathAnyasmindeze svaparobhayaparyAyaiH sadbhAvAsadbhAvAbhyAmekakAlAvacchinnayugapadekena zabdena vaktuM vivakSitaH san, asan, avaktavyazca bhavatIti saptamo bhaGgaH syaaditi||110||111|| jIvadravye saptabhaGgI [136] ete ekasminvastuni arpitA te(?) saptabhaGgI uktaa| atha jIvadravye svasvarUpe bAlabodhAya saptabhaGgikAmAha [mUla] jJAnAdinijadharmeSu astitvena prvrtnaat| jIvasya prathamo bhagaH astirUpo bhvetkhlu||112|| (vyAkhyA) jIvasya jJAnAdinijAtmadharmeSu pravartamAnAdastitvena asti syAdastirUpaH prathamo bhaGgaH khalu = nizcayena bhavet = syaaditynvyH| atra svadharmA astipadagRhItA ityaashyH| nijagatajJAnAdi-guNaparyAyANAM paricchedakakartRtvAdibhAvena astisvbhaavtvaaditi| evaM sarvaguNeSu nijadharmANAmastitA jnyeyaa| atra guNAH paryAyAvibhAgarUpavyUhaikapravRttirUpA vdnti| te'pi svakAryakAraNadharme astisvabhAvA bhvnti| atra dravyasvarUpeNa astirUpAH SaDbhaGgA anye'pi bhvnti| ataH sApekSabhAvamAlambya syAtpUrvakoktena syAdastIti prathamabhaGgaH // 112 // [137] atha dvitIyabhaGgaprarUpakagAthAmAha[mUla] svAnyajAtyanyadravyANAM taddharmANAM ca srvthaa| jIve nAstitvabhAvena bhaGgaH syAnnAstiko bhvet||113|| (vyAkhyA) svaanyetyaadi| svAnyajAtiH = nijajAtiH, vijaatiH| anydrvyaannaamiti| paradravyANAM tddhrmaannaamiti| kimatrocyate? nijajAtIyAnyadravyANAM taddharmANAm, vijAtiparadravyANAM cakArAttaddharmANAM ca jIve sarvathA abhAvena nAstyasti, tena syAnnAstirUpo dvitIyabhaGgo bhvedityrthH| ekasmiJjIve nijaikasvarUpayogasthitena nijajAtIyAnyasiddhasaMsArijIvAnAM nAstitAstyeva, sdRshyuglaagniknkpRthkptitdaahkshktibhinntvaad| ataH sarve jIvA nijajJAnAdiguNaiH sadRzA api parantvekajIvo jJAnAdiguNAdibhirnijabhAvena sthitaH, tadgataguNAH parajIveSu na lbhnte| sarve jIvAH svadhyA pRthagbhAvena (sthitAH) prsprgunnsngkraabhaavaad| ato jIve parajIvANAM jJAnAdiguNApekSayA syAnnAstisvabhAvo bhvtyeveti| atra nijabhAve paradravyagatAstitvaM nAstipadena gRhItam, zeSA astitvAdayaH syAtpadena smaadRtaaH| tathA vijAtIyAnyadharmAdidravyANAmacetanAdi-guNAnAmapi jIve naastitaastyeveti| ityAdyanantadharmANAM sApekSatAmAzritya syAditi yuktataiva samagra dharmabhASaNArthamiti dvitiiybhnggH||113|| [138] athAvaktavyabhaGgasvarUpagAthAmAha[mUla] dravye ca keciddharmANAM vaaggocrnissedhtH| __ tRtIyaH syAdavaktavyaH syAddharmApekSayA bhvet||114|| (vyAkhyA) drvyetyaadi| vastuviSaye kiyaddharmAH chadmasthaH zrutibalajJAyako'pi vacanagocaratvena pravaktuM na shkto'sti| ataH syAdavaktavyastRtIya bhaGgaH syaaditi| nanu chadmasthaiste kathaM vaktuM na zakyA? ityucyate samastajJeyajJAyakAstu jinA eva bhavanti nAnye ityrthH| dhrmetyaadi| dharmasApekSArthaM syaatpdgrhnnmstiiti||114|| [139] atha caturthabhaGgaprarUpaNAya gAthAmAha
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 45 [mUla| samakAlapravRttinaH astinaastisvbhaavyoH| __ vastunyekasamaye syAtturyaH syaadstinaastikH||115|| (vyAkhyA) smetyaadi| vastuni = vastvekasminnekasamayAtmake kAle astinAstisvabhAvayoH samakAlapravartamAnena bhavetsyAdastinAstisvarUpazcaturtho bhaGga itynvyH| vacanagocarApekSayA atrAstitvakathanenAsaGkhyeyAH samayA bhvnti| evaM nAstitvakathanenApyasaGkhyeyAH syurato vastuviSaye astinAstisvabhAvau(yoH) ekasamaye eva smkaalprvRttibodhkshcturthbhnggo'stiityaashyH||115|| [140] atha paJcamaSaSThamabhaGganirUpaNAya gAthAmAha[mUla] astinAstisvabhAvAzca vaktavyAH santi vstussu| avaktavyAbhAvazaGkAbhAvAya syAdubhau krmaat||116|| (vyAkhyA) astinaastiityaadi| astinAstisvabhAvAH sarvavastuSu vaktavyA eva bhavanti, na avktvyaaH| ato'vaktavyAbhAvAbhAvAya kramAdubhau syAdastyavaktavya-syAnnAstyavaktavyau paJcamaSaSThamau syaataamityrthH| atra vaktavyAbhAvaH syaatprgRhiitH||116|| [141] atha trikasaMyogikasaptamabhaGgaprarUpakagAthAmAhamUla] dravyAdizcaikasamaye smkaalprvRttitH| vaktavyAnyAstinAstizca bhAvAnAM saptamo bhvet||117|| (vyAkhyA) drvyaadissvityaadi| dravyAdiSu = pratyaikasmindravye guNe paryAye vA, ekasamaye = kAle samakAlapravRttitaH = tulykaalprvrttnaadityrthH| keSAmityAha- vktvyaanyetyaadi| astibhAvA vaktavyAvaktavyAH tathA nAstibhAvA vaktavyAvaktavyA etessaamityrthH| saptamo bhvediti| syAdastinAstyavaktavyarUpaH syaaditi| vaktavyazca anyazca vktvyaanyeti| astizca nAstizca astinAstIti vyaktavyAnyazcAsau (nyazcAmU) astinAstI ca avaktavyAnyAstinAstiriti smaaso'stiiti| [142] atrAsti na nAstyasti, nAsti nAstyasti, vaktavyo nAvaktavyo'sti, avaktavyo na vaktavyo'sti ato'tra bhane syAtpadena gRhiitH| (zaM) atra astyAdipadena astinAstyavaktavyadharmANAM nityAnityAdyanekAntasaGagrahaH kroti| kathamanekAntasaGgraha ityucyate, (sa) vastuni astidharmo nityAnityaikAnekabhedAbhedAdhanekAntasaGagrahakArakatvAditi evaM nAstyavaktavyadharmAvapi bodhyaaviti||117|| [143] etadevAha[mUla] atrAstitve'sti dharmo'sti nAstitve naastidhrmkH| yugapadyugabhAvenAvaktavyaM syaadvaakpdm||118|| (vyAkhyA) spssttaiv| anenAnekAntasaGgrAhakaH syaaditi||118|| [sakalAdeza-vikalAdeza prarUpaNA] [144] atha sakalAdezavikalAdezau prarUpaNAya gAthAmAha[mUla] astyAdayastrayo bhaGgAH sarvAdezA bhavanti c| catvAro vikalAdezAH puurnnaikdeshbhaavtH||119||
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) astiiti| syAdasti-syAnnAsti-syAdavaktavyarUpAstrayo bhnggaaH| srvetyaadi| sakalAdezA bhvntiiti| catvAra ityaadi| syAdastinAsti-syAdastyavaktavya-syAnnAstyavaktavya-syAdastinAstyavaktavyarUpAzcatvAro bhaGgA vikalAdezAH sntiiti| nanu kena hetunA ete bhaGgAH sakalAdezAH vikalAdezAzca bhavantItyucyate, etadevAha- pUrNa ityaadi| vastuni sampUrNabhAvagrAhakatvAtsakalAdezA vastuno ekadezagrAhakatvAdvikalAdezAH sntiiti||119|| [145] athAnyapA(pa)dairapi saptabhaGgInirUpaNAya gAthAmAha[mUla] evaM dravyeSu nityaikAdiSu sntydribhnggikaaH| sAmAnyetaradharmANAM guNAnAM ca bhvedimaaH||120|| (vyAkhyA) evmityaadi| evam = amunA prakAreNa dravyeSu nityasaptabhaGgI, anityasaptabhaGgI ekAnekasaptabhaGgI, bhedAbhedasaptabhaGgikAdayo bhvntiiti| tathA sAmAnyavizeSadharmANAM guNAnAM cakAreNa paryAyANAM imAH saptabhaGgikA bhveyurityrthH||120|| [146] atha guNAdiSu anantAnantasaptabhaGgIprarUpaNAya gAthAmAha[mUla] jJAnatvena jJAnamasti nAstitvo'pi nijetraiH| itthaM paJcAstikAyeSu bhavanti sptbhnggikaaH||121|| (vyAkhyA) jnyaantvenetyaadi| jJAnaM jnyaantvenaastiruupo'sti| tathA naastitvbhaavo'pysti| nijetrairiti| nijAzca itare ca nijetarAstaiH nijetaraiH nijaadprairiti| svjaatiiydrshnaadidhmairvijaatiiyaacetnaadidhmairiti| itthmiti| evaM paJcAstikAyeSu pratyastikAyamanantAnantasaptabhaGgyo bhvntiiti||121|| astitvanAstitvasvabhAvAbhAve dossH| [147] nanvastitvanAstitvAbhAvena dravyAdiSu kiM syAd ? ata Aha[mUla] astyabhAve guNAbhAvastena syaadvstushuunytaa| nAstyabhAve'nyabhAvena mizraH syaatpaarinnaamikaiH||122|| (vyAkhyA) astyabhAva ityaadi| yadA astItyetadabhAvo manyate tadA guNAbhAvaH syAttena vstushuunyteti| padArthe zUnyatApattirdoSo bhvissyti| naastiityaadi| yadA nAstyabhAvo manyate tadA kadApi = anyabhAvena para-bhAvena pariNAmakaH syAttadA saGkaradoSAH smessyntiityrthH||122|| [148] atha punaretayorabhAve doSamAha[mUla] punarvyaJjakayogena sattAsattA sphurettthaa| padArthA niyatApattirdoSo bhuuyaadtocitau||123|| (vyAkhyA) punrityaadi| vyaJjakazabdena pragaTatAhetustadyogena satteneti saddharmaH sphurati jlsNyogaanuutnmRttikodbhvghttsthitgndhsttaavditi| asadavidyamAnadharmo vastuviSayena sphurti| nAstyabhAvena tu avidyamAno'pi sphurati tadA padArthe zUnyatApattiriti padArthAnAmaniyAmakaH syAditi eSa dosso'sti| ato'stinAstI sarvapadArtheSu vaktumucitau sta iti||123|| 1. yahAM para nAstitvo kI jagaha nAstitvam pATha ucita lagatA hai, kiMtu aisA karane para chaMdobhaMga hotA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 47 bhedAbhedasvabhAvavicAraH] [149] atha bhedAbhedasvabhAvavicAragAthAmAha[mUla] svbhaavsvkaarygurulghupryaaybhedtH| bhedsvbhaavo'vsthaanaadhaarbhuuto'stybhedkH||124|| (vyAkhyA) srvetyaadi| jJAnadarzanacAritrAzca(Ni ca) kramAjjIvadravye jJAnadarzanasthairyAdiguNAnAM ramaNarUpakAryakaraNazIlaH svkaarybhedH| tathA pudgale rUpavarNagandharasasparzAdikabhinnabhinnakAryakaraNazIlaH svakAryabheda ityaadi| tathAstinAstinityAnityaikAnekAdInAM kramAtsadasadavinAziparAvRttipiNDapradezAdirUpaH svbhaavbhedH| tathAgurulaghuparyAyAH pradezaiH guNAvibhAgabhAvena pRthag pRthak sthitirUpo gurulghupryaaybhedH| vRddhihAnirUpa-pariNamanena tulyaabhaavaaditi| ebhistribhirbhedairbhedsvbhaavo'sti| tathA smgrvstugtsvgunnaavsthaanaamaadhaarruupo'bhedsvbhaavo'sti||124|| [bhedAbhedasvabhAvAbhAve doSaH] [150] atha dravyAdiSu bhedAbhedasvabhAvAbhAve doSamAha[mUla] bhedAbhAve guNAnAM ca dravyeSu saGkaro bhvet| abhedAbhAvayogena sthaanvidhvNskstthaa||125|| (vyAkhyA) bhedAbhAva ityaadi| dravyeSu bhedAbhAvena saGkaradoSaH syAttadA kathaM kAryabhedo bhaviSyati? ato dravyAdiSu kAryabhedArthaM bhedasvabhAvo vaktumucita iti| tena cetanAlakSaNo jIvaH tadrahito'jIvaH, ajIvAntargato gatisahakArakaraNazIlo dharmaH, sthitiguNAdhAro'dharmaH, avagAhadAnaguNAnvitaM nabhaH, rUpavarNa-skandhAdipariNamanakArakaH pudglH| ete bhinnadravyasvabhAvA bhvnti| nanu sarve'pi dravyA jIvAdayo nijanijabhAvena sadRzAH santi kathaM bhinnasvabhAvo'sti? ityucyate, sarvajIveSu utpAdavyayau bhinnasvabhAvau staH, na tu sadRzasvabhAvAH sarveSu bhvnti| tathA agurUlaghuparyAyA api vRddhihAnisvabhAvena prinnmnti| ataH sarvajIveSu sarveguNAH svasvadravyeSu jIveSu vA bhinnabhAvapariNamanarUpatvAdbhedasvabhAvo'styeva, kAJcane gurutvsdRshvrnnaadikaashritmuuldhrmvditi| tathA tnmyaavsthaanaadhaarbhuutaadybhedsvbhaavo'stiiti| yadi bhedasvabhAvo na syAt tadA guNaparyAyANAM saGkaradoSaH syAttena kasyaite guNAH ko vA guNI vA kasyaite paryAyAH? ityAdi paravibhAgo na syAttathA kAraNakAryadharmayoH pRthagbhAvo na syAdato dravyAdInAM bhedasvabhAvo vaktavya iti| abhedetyaadi| tathA abhedAbhAvayogena sthAnavidhvaMsaH syAt kutra ke gaNAstiSThantIti? ato'bhedasvabhAvo'pi vaktavya eveti|| iti bhedaabhedsvbhaavH||125|| [bhavyAbhavyasvabhAvavicAraH] [151] atha bhavyAbhavyasvabhAvagAthAmAha[mUla] pAriNAmikabhAvatve ye pryaayottrottraaH| teSAM pariNamatvena bhvedbhvysvbhaavkH||126|| (vyAkhyA) prinnaamiityaadi| jIvAjIvau pAriNAmakau stH| jIvapudgalau pAraNAmikabhAvena samayaM samayaM pratyabhinavapariNAmapariNamatvena pUrvaparyAyavyayamuttaraparyAyotpAdanaM drvyprnntirsti| tanmUlakAraNameva bhvysvbhaavo'stiiti| iha tu bhAve dravyaM bhvnmiti| guNAH paryAyAzca bhavanasamavasthAnamAtrakA evotthitAsInotkuTukazayitapuruSavattadeva vRttyntrvyktiruupennopdishyte| jAyate'sti vipariNamate varddhate'-pakSIyate vinazyatIti 1. pryaayottrottraaH| teSAM pariNamatvena- yaha pATha vyAkaraNa kI dRSTi se azuddha lagatA hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 (nirukta) piNDAtiriktavRtyantarAvasthAprakAzanAyAM tu jAyata ityucyate / savyApAraiva bhavanavRttiH astItyanena nirvyaapaaraatmsttaakhyaayte| bhavanavRttiH sadAsti nAsti zabdasya nipaattvaat| vipariNamata ityanenApi tirobhUtAtmarUpasyAnucchinnatathAvRttikasya rUpAntareNa bhavanam, yathA kSIraM dadhibhAvena vipariNamate vikArAntaravRtyA bhvnmvtisstthte| vRttyantaravyaktihetubhAvavRttirvA vipariNAmaH / vardhate ityanena tu sa eva pariNAmaH upacayarUpapravartane, yathAGkuro vrdhte| upacayavatpariNAmarUpeNa bhavanavRttirvyajyate / apakSIyata ityanena tu tasyaiva prinnaamsyaapcyvRttiraakhyaayte| durbliibhvtpurussvdpcyruupbhvnvRttyntrvyktirucyte| vinazyatItyanenAvirbhUta-bhavanavRtteH tirobhavanamucyate, yathA vinaSTo ghaTaH / prativiziSTasamavasthAnAtmikA bhavanavRttistirobhUtA, na tvabhAvataiva jAtA, kapAlAdyuttarabhavanavRtyantarakramAvacchinnarUpatvAdityevamAdibhirAkAraiH dravyANyeva bhvnlkssnnaanyup-dishynte||126|| [152] athAbhavyasvabhAvagAthAmAha [mUla] dravyeSvastyAdayo muulaavsthaanaamvimuktitH| kAlatrike ca tadrUpaH syaadbhvysvbhaavkH||127|| (vyAkhyA) dravyeSvityAdi / dharmAdidravyeSu astitvavastutvaprameyatvAgurulaghutvAdayo dharmAH kAlatrike mUlAvasthAnAmaparityAgAttadrUpo'bhavyasvabhAvaH syaadityrthH||127|| [bhavyAbhavyasvabhAvAbhAve doSa: / [153] atha bhavyAbhavyAbhAve doSamAha [mUla] bhavyAbhAve vizeSANAM dravye syaadprvRttikH| dravyAntaraviyogAya vaktuM yogyo'styabhavyakaH // 128 // syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) bhavyetyAdi / bhavyatvAbhAve dravye vizeSANAM vizeSaguNAnAmapravRttikaH syAttena kAryakAraNayorabhAvastato dravyANAM vaiyarthyApattidoSo bhavediti / ato dravyeSu bhavyasvabhAvo'vazyameva vaktavya iti| drvyaantretyaadi| abhavyasvabhAvAbhAvena dravyAntarApattidoSo bhavedatastannivAraNAya abhavyarUpo'pyucita evAstIti // iti bhavyAbhavyasvabhAvaH // 128 // [vaktavyAvaktavyasvabhAvavicAraH ] = = [154] atha vaktavyAvaktavyasvarUpavicAragAthAmAha [mUla] vAggocarApannadharmAste vaktavyAH bhavanti c| tatpratipakSikAH bhAvA avaktavyAstathaiva syuH // 129 // (vyAkhyA) vAggocaretyAdi / ye sarvajJAdInAmabhilApyabhAvena vacanagocaratvena vastugatayathArthabhAvasamAdaraNamAcaranti te vaktavyA bhavantItyarthaH / tatpratipakSiketyAdi / vacanagocarAnAgatA ye dharmAste'vaktavyAH tathaiva - pratipakSarUpeNa syuriti| atra vaktavyadharmApekSayA avaktavyA anantaguNA bhvnti| vaktavyabhAvena samagramavaktavyabhAvaM jaannti| tatra saGkhyeyA varNAH tataH saMyogAkSarA asaGkhyeyAstadgocarA bhAvA bhAvazrutagamyA anantaguNAH kaivalyaM vimucya parokSapratyakSajJAnena pudgaladharmasya pratyakSajJAyakA api paramANvaikagatasamagraparyAyaM na jAnanti, yadi jAnanti =
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 49 kiyatparyAyam, te'pyasaGkhyeyasamayena, kevalinastvekasamayena tadgatasamagraparyAyAn pratyakSeNa jaannti| ato vaktavyenAnantaguNAtmakamavaktavyaM jaannti| uktaM ca abhilappA je bhAvA aNaMtabhAgo a annbhilppaannN| abhilappassANaMto bhAgo sue nibaddho // iti|| // 129 // [vaktavyAvaktavyasvabhAvAbhAve doSaH] [155] atha vaktavyAvaktavyAbhAve doSamAha[mUla] vaktavyAbhAvayogena siddhAntaviraho bhvet| avaktavyaviyogena pryaayvigmstdaa||130|| (vyAkhyA) vktvyetyaadi| vktvysvbhaavaabhaaven| siddhaantetyaadi| jinAgamAgrahaNatvApattirdoSaH syAttena nirgranthAbhyAsopadezapariNamanAdayo vaiyarthyabhAvamApadyante, ato vaktavyamavazyaM vaktuM mucito'(msti?)stiiti| avktvyetyaadi| avktvyaabhaaven| pryaayetyaadi| tadA bhUtAgAmiparyAyANAM kAraNatAyogyatArUpANAmabhAvaH samagrakAryANAM nirAdhAratApattizca bhvedityrthH|| iti vktvyaavktvysvbhaavH||130|| [paramasvabhAvavicAraH] [156] atha paramasvabhAvavicAragAthAmAha[mUla] ye samagrapadArthAnAM bhavanti prmetre| guNAsteSAM vRttihetuH syaatprmsvbhaavkH||131|| (vyAkhyA) ye smgretyaadi| samagrapadArthAnAm = sarveSAM padArthAnAm = dravyANAM ye prmetreti| paramAzca itare ca parametareste parametare = vizeSasAdhAraNaguNAstatra gatisthityavagAhasahakAritvapUraNagalanacetanAdayaH prmgunnaaH| tathA nityAvinAzi-akhaNDAdayaH sAdhAraNaguNAsteSAM tadanuyAyI yaH pravRttihetukaH sa paramasvabhAvaH syaaditi| iti prmsvbhaavH||131|| [anye svabhAvAH] [157] ityAdayaH sAmAnyasvabhAvAH tathAnye'pi svabhAvA bhavanti tadgAthAmAha[mUla] tathaivAstitvanAstitvakartRbhoktRguNatvakaH / pradezatvAsarvagatetyAdyanekA bhavanti c||132|| (vyAkhyA) tathAnekAntajayapatAkAyAmastitva-nAstitva-kartRtva-bhoktRtva-guNavattva-pradezatva-asarvagatatvAdayaH svabhAvAH sntiiti||132|| [svabhAvAnAm anabhilApyatvam] [158] tathA punarapyAha[mUla] dravyaM prati sarvadharmA anntdhrmvttvtH| nazakyAH santi gadituM chadmasthajJAyako'pi hi3(jnyaaykairpi)||133|| 1. yahAM para guNatvakAH pATha adhika saMgata pratIta hotA hai| 2. yahAM para'sarvagatatvAdyA naikAH pATha adhika saMgata pratIta hotA hai| 3. yahAM para jJAyako'pi hi kI jagaha jJAyakairapi pATha adhika saMgata pratIta hotA hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) dravyaM prtiityaadi| hi = asmAddhetoH chadmasthamunayaH(munibhiH) jJAyakA(kaiH) api, anantadharmavattvato dravyaM prati sarvadharmA gadituM = pravaktuM na zakyA bhvnti| sarvajJAyakAstu sarvajJA eva bbhuuvuH| ataH pravacanajJaiH zrutibalena yathAsambhavena prarUpaNamAyojanIyaM jnyaanaadigunnprvRttiruupkriyaavttvm| tataH paJcAstikAyA api arthakriyAkaraNatvena kriyAvattvaM(ntaH), samastaparyAyopayogA api jIvasvabhAvA eva bhvnti| ato jIvasya paryAyopayogatvapradezASTakanizcalatvAdiprakArAH sarve bhUyAMsaH pariNAmikA bhavantIti bhaavH| tathA dharmAdharmAmbarANAM pradezA anAdyanantakAlAvasthitAcalabhAvena tisstthnti| padalasta sadA calabhAvena tisstthti| padgalaparamANa: padalaskandhazcaikasmikSetre saGakhyeyAsaGakhyeyakAlamAnamacalasvarUpeNotkaSTasthitirbhavati, tato'vazyameva prclti| tathA jIvo'pi bhavasthitaH sakarmA kSetrAtkSetrAntaragamanayogena bhavAntaragatirUpeNa vA vrjti| sa eva jIvo darzanajJAnacAritraguNodbhavena parabhAvabhoktRtvaM vimuJcati tadAtmasvarUpanirdhArarUpAdibhAsanasvarUpAdikaM prinnmti| ektv-svdhrmkrtRtv-svdhrmbhoktRtvaadibhaavmupaarjti| nirAvaraNa-nissaGga-nirAmaya-nirdvandva-niHkalaGkavimalatejaH -svAnantajJAnAnantadarzanAnantacAritrArUpi-avyAbAdhaparamAnandamayAH siddhAtmAnaH siddhakSetrasthitAH sAdyananta-kAlasthitAH sarvapradezasthirA bhvnti| [jIvasyASTapradezAnAM sthirtvm| bhavasthajIvasya tvaSTapradezAH sthirAH snti| taduktamAcArAGgaTIkAyAM lokavijayAdhyayane prathamoddezake tadanena paJcadazavidhenApi yogenAtmA aSTau pradezAn vihAya taptabhAjanodakavadvartamAnaH sarvairevAtmapradezairAtmapradezAvaSTabdhAkAzasthakArmaNazarIrayogyaM karmadalikaM yadbadhnAti tatprayogakarma ityucyate ityanenASTapradezAnAM karmabandhAbhAvo bhvtiiti| nanu yadyevaM tadA jIvasya aSTapradezairnirAvaraNasvabhAvena lokAlokasvarUpasvajJAyakatA zaktiH kathaM na? ityucyate, jIvasya guNapravRttiH samagrapradezaikamizreNa bhvti| aSTapradezairnirAvaraNAnvito'pyatisUkSmasvabhAvena lokAlokaM na jAnAti, daahkprkaashkgunnaanvitaatisuukssmaagniknn-kdaahkaabhaavvditi| nanu jIvo'STapradezairnirAvaraNaguNaM kathamAvRNoti? ityucyate, ye pravicalaspandanAdiguNAnvitAste eva karma badhnanti, anye na badhnanti, prclaadybhaavaat| taduktaM paJcamAGge je eai veai calei phaMdei ghaTTei ityAdyanusAreNa jIvasyASTapradezA avasthitAcalarUpeNa tisstthntiiti| yadi zeSA api pradezAH karmadalakaM vimucya vimalanirAvaraNAdiguNamAdRNoti tadA lokAlokaprakAzaM jIvaH kroti| yadyapyaSTapradezA nirAvaraNAH santi, anye pradezA api akSarAnantabhAgapramitajJAnenodghATitA bhvnti| pradezasthA guNAH svapradezaM vimucyAnyapradezaM prati na gcchnti| itthamanAdipAraNAmikabhAvA dravye bhvnti| dharmAditrayANAM sapradezatAdayo dharmAH sadRzA bhvnti| iti saamaanysvbhaavaadhikaarH||133|| [vizeSasvabhAvavicAraH] ___ [159] atha bhinnabhinnaparyAyapravartanasvakAryakaraNasahakArabhUtaparyAyAnugatapariNAmI vizeSasvabhAvavicAraveda gAthAmAha [mUla] paryAyapariNAmAzca svprvRttinimittkaaH| paarinnaamikkrtRtvjnyaaykgraahkaastthaa||134||
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [mUla] bhoktRtvrkssnnaadhaaraadheytaavyaapyvyaapkaaH| vibhukaraNatA janyajanakaH kArakaH prbhuH||135|| [mUla] svakAryatvasapradezabhAvakAbhAvakA api| gtisthityvgaahshcaagurulghvclaakriyH||136|| [mUla] sakriyAkhaNDanissaGgA ityaneke bhavanti c| nijkaaryopkrnnsuprvRttinimittkaaH||137||' (caturbhiH kulakam) (vyAkhyA) etadvyAkhyA haaribhdriiyvaartiksmuccyaatkinycillikhyte|| pryaayetyaadi| bhinnabhinnaparyAyANAM kAryakAraNapravRtteH sahakArabhUtA ye paryAyAsteSAM pariNamanarUpAste vizeSasvabhAvAH snti| tatra prathamaM pAriNAmikabhAvArthamAha- paarinnaamiketi| samastadravyeSu nijaguNaiH samayaM prati kAryakaraNapravRttiH(ttayaH?) bhinnabhinnapariNAmena prinnmnti| teSAM sarvaguNAH karaNikapravRttyA paarinnaamiksvbhaavo'sti| tathA kartRtvasvabhAvo jIvasyaiva bhavati, naanyessaam| appA kattA ityuttraadhyynvcnaat| (u.sU.20.37) tathA jJAyakatvazaktirapi cetanasyaiva bhavati, jiivgtjnyaanlkssnndhrmtvaaditi| giNhai kAieNaM ityAvazyakaniyuktivacanAcca (aa.ni.7)| tathA grahaNavyavahAreNa graahkshktirpysti| evaM kriyApravRttiyogena skriysvbhaavo'pysti| jo kuNaI so bhuMjar3a ya iti vacanAdbhoktRtvasvabhAvo'pi jIvasyaiva bhvti| [160] tathA rakSaNatva-vyApyavyApakatva-AdhArAdheyatva-janyajanakatvAni ete catvAraH svabhAvAstattvArthavRttito jnyeyaaH| tathAgurulaghutva-vibhutva-kAraNatva-kAryatva-kArakatvam ete paJca svabhAvA vizeSAvazyakAdboddhavyA iti| bhAvukAbhAvukasvabhAvau tu haribhadrasUrikRtabhAvuka-prakaraNato(?) jnyeyau| tathA kecitsvabhAvA jainatarka-anekAntajayapatAkA-sanmatipramukhagrantheSu boddhvyaaH| tathordhvapracaya-tiryakpracayaoghazakti-samucitazaktayastu sanmattivRttito jnyeyaaH| tathA dharme acetanArUpyakriyagatisahAyAdayo'nantaguNAH snti| tathAdharme'rUpyacetanAkriyasthitisahAyAdayo anantAguNAH snti| tathA khe'rUpyacetanAkriyAvagAhanAdayo'nantA guNA bhvnti| pudgale rUpyacetanasakriyapUraNagalanavarNagandharasasparzAdayo'nantaguNA bhvnti| jIve darzanajJAnacAritra-vIryAvyAbAdhAgurulaghvada(?)navagAhAdayo'nantaguNA bhvnti| etadvyAkhyA tu pUrvoktaivetyevaM dravyeSvanantaguNA jnyaatvyaaH|| iti svbhaavdvaarm||134||135||136||137|| gau| [paJcamam astikaaydvaarm| [1611 athAstikAyadvAragAthAmAha[mUla] loke paJcAstikAyAstira pradezAnAM smuccyaat| kAlaH pradezAbhAvena astyabhAvo nigdyte||138|| 1. sunityaiksdvktvyprtipkssairgjonmitaaH| bhavanti sarvadravyeSu vacmyahaM taajinaagmaat||134|| dharmAdharmAmbaraskandho jiivo'sngkhyprdeshtH| pudgalastattvabhAvena nityAnye syurnitykaaH||135|| dharmAdharmAbhrekarUpaH samaya: pglstthaa| loke jIvastvanekazca pare nekA bhavanti hi||136|| dravyakSetrakAlabhAvaiH satpado'sti nijaashritaiH| paradravyAdibhAvena dravya'saditi gdyte||137|| anantaguNaparyAyAH SaDdravyeSu bhavanti c| yathAkrameNa vaktavyo vAcA'vaktavyako bhvet||138|| ye pAMca gAthAeM lA. prata meM haiN| saM. prata meM nahIM hai| 2. yahAM para yo'sti athavA yAH santi pATha adhika saMgata pratIta hotA hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 (vyAkhyA) loketyaadi| loke caturdazarajjvAtmake paJcAnAmapi dharmAdInAM jinAgame astikaaysnyjnyaasti| ye pradezavyUhapiNDatvAdastikAyA vadanti / kAlasya tvastikAyatA nAsti, pradezavyUhAbhAvAditi / etadvyAkhyA pUrvagataiva jnyaatvyeti|| itystikaaydvaarm||138|| [SaSThaM nayadvAram, caturvidhanikSepavicAraH ] [162] atha nayadvAraprarUpaNAya prathamaM caturvidhanikSepavicAragAthAmAha [mUla] sarvadravyeSu vijJeyAH sunikSepAzcaturvidhAH / syurnaamsthaapnaadrvybhaavbhedairjghnytH||139|| (vyAkhyA) srvetyaadi| samagradravyeSu jaghanyato nikSepAzcaturvidhAH = catvAraH syuH| tathAhi - nAmanikSepaH sthApanAnikSepo dravyanikSepo bhAvanikSepa iti / uktaM cAnuyogadvAre jattha ya jaM jANijjA nikkhevaM nikkhave niravasesaM / jattha ya no jANijjA caukkayaM nikkhive ttth|| iti (a.dvA.sU.1) vacanAccatvAro nikSepAstvavazyameva karaNIyA iti // 139 // [nAmasthApanAnikSepayoH dvau dvau bhedau / [163] atha nAmAdinikSepANAmuttaradvAragAthAmAha [mUla] saGketasahajAbhyAM ca nAmastu dvividhaH smRtH'| syAdvAdapuSpakalikA sahajAropajAbhyAM ca sthApanA dvividhA bhvet||140|| (vyAkhyA) saGketetyAdi / tatra nAmanikSepo dvividho'sti / tathAhi - saGketaH sahajazceti / tathA sthApanA dvidhA- sahajA AropajA ceti bhvediti||140|| [dravyanikSepavicAraH] [164] atha dravyanikSepavicArarUpagAthAyugalamAha [mUla] AgamanoAgamAbhyAM dravyanikSepako dvidhA / AgamatastadarthajJo'nupayukto bhvedydaa||149|| [mUla] jJabhavyavyatiriktaiH syAd dravyo noAgamastridhA / trayo nAmAdinikSepAH santi kAraNarUpakAH // 142 // (vyaakhyaa)aagmetyaadi| dravyanikSepo dvividhaH- Agamato noAgamatazceti / tatrAgamatastadarthajJAtA anupyuktH| noAgamato jJazarIrabhavyazarIratadvyatiriktabhedena trividho bhavati / ete nAmAditrayo nikSepAH kAraNarUpA bhvntiityrthH||142|| [bhAvanikSepavicAraH] [165] atha bhAvanikSepavicArasUcakagAthAmAha [mUla] bhAvanikSepako bhAvakAryarUpo'sti sarvadA / kAryapravRttyabhAvena niSphalAste bhavanti c||143|| (vyAkhyA) tatra Agama- noAgamAbhyAM bhAvanikSepako dvividho bhvti| tatrAgamataH svayaM jJAyako'pi tadupayogapravRttirUpo Agamato bhAvanikSepaH / noAgamato bhAvanikSepastadbhAvapravartanarUpa iti| 1. yahAM para nAmA'tra dvividhaM smRtam pATha adhika saMgata pratIta hotA hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA nAmAdayo nikSepA bhAvAbhAve niSphalAH / atra nAmAdayo nikSepAH kAraNarUpA bhAvAbhAve kAryapravRttyabhAvena niSphalA bhavanti / taduktamAcArAGgaTIkAyAM lokavijayAdhyayane phalameva guNaH phalaguNaH / phalaM ca kriyAyAM bhvti| tasyAzca kriyAyAH samyagdarzanajJAnacAritrarahitAyA aihikAmuSmikArthaM pravRttAyA anAtyantikAnaikAntiko bhavatphalaM guNo'pyaguNo bhvnti| samyagdarzanajJAnacAritrakriyAyAstvaikAntikAnAbAdhasukhAkhyasiddhiguNo vyApyate / etaduktaM bhavati-samyagdarzanAdikaiva kriyA siddhiphalaguNena phalavatyaparA tu sAMsArikasukhaphalAdhyAsa eva phlaadhyaaropaannissphletyrthH||() iti vacanAdratnatrayapariNamanaM vinA kriyAyA bhavasukhaH syAdataH kriyA nissphletyaashyH| ato bhAvanikSepaM vimucya nAmAditrayo nikSepA niSphalA bhavantItyAzayaH // 143 // [nayapadArthavicAraH] [166] atha nayapadArthavicAragAthAmAha [mUla] bhAvAnAM bodhabhAvena santi jJAnAMzakA nayAH / dharmAnantAtmabhAve'sya dharmaikasthApanaM nyH||144|| (vyAkhyA) bhAvAnAm = padArthAnAM bodhabhAvena nayA jJAnAMzakAH santi bhvnti| atha nayalakSaNamAha dhrmetyaadi| anantadharmAtmakavastunyekadharmasyonnayanaM = jJAnaM nyH| tathA ratnAkare nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMzaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nyH|| svAbhipretAdaMzAditarAMzApalApI punrnyaabhaasH||144|| [nayabhedAH] [167] atha nayabhedamAha [mUla] tatra vyAsasamAsAbhyAM nayo yugavidho bhvet| 53 = vyAsato'nekabhedaH syAd yugabhedaH smaastH||145|| (vyAkhyA) ttretyaadi| vyAseti / vistRtabhAvataH = bhedAnubhedataH / samAsata iti / sngksseptH| zeSaM spaSTam // 145 // [dravyArthikanayavicAraH] [168] atha samAsena yugabhedo nayasyAsti dravyArthikaH pryaayaarthikshceti| tatra dravyArthikavicAragAthAmAha [mUla] kAlatrikaikaiva dravyaH prayojanasamAgate / dravyArthiko'sti pryaayotpaadvyydhruvaanvitH||146|| 1. yahAM para kAlatrika ekadravyaM pATha adhika saMgata pratIta hotA hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 syAdvAdapuSpakalikA kAlatrike ekaiveti saJjJA yenArthena syAdyasya dravyasya sa dravyArthika nayo bhvtiiti| etadbhedAstu pUrvoktA eva bhvntiiti| dravati droSyati advat tAMstAnparyAyAniti dravyaM tadevArthaH so'sti yasya viSayatvena sa drvyaarthikH| pryaayeti| utpAdavinAzau prApnotIti paryAyaH sa evArtho so'sti yasyAsau pryaayaarthikH| etAveva ca dravyAstikaparyAyAstikAviti, drvysthitpryaaysthitaaviti| ___ [169] nanu guNaviSayastRtIyo guNArthiko'pi kathaM noktaH? iti cet, guNasya paryAye evAntarbhUtatvena paryAyArthikenaiva ttsnggrhaat| paryAyo hi dvividhaH kramabhAvI sahabhAvI c| tatra sahabhAvI guNa itybhidhiiyte| paryAyazabdena tu paryAyasAmAnyasya svavyaktivyApino'bhidhAnAnna dossH| / [170] nanu dravyaparyAyavyatiriktau sAmAnyavizeSau vidyete, tatastadgocaramaparamapi nayadvayaM prApnotIti cet, naitadanupadravaM, dravyaparyAyAbhyAM vyatiriktayoH saamaanyvishessyorprsiddhH| tathAhi- dviprakAraM sAmAnyamuktam- UrdadhvatAsAmAnyam, tiryaksAmAnyaM c| tatrordadhvatAsAmAnyaM dravyameva, tiryaksAmAnyaM tu prativyakti sadRza-pariNAmalakSaNaM vyaJjanaparyAyA eva sthUlAH kaalaantrsthaayinH| zabdAnAM saGketaviSayA vyaJjanaparyAyA iti prAvacanikaprasiddheH vizeSo'pi vaisadRzyavivartalakSaNaH paryAya evAntarbhavatIti naitAbhyAmadhikanayAvakAza iti||146|| dravyAropavicAraH] [171] atha dravyArthikanaigamagataprathamadravyAropavicAragAthAmAha[mUla] paJcAstikAyikAnAM ca praavrtndhrmtH| kAlasya dravyakathanaM dravyAropo'sti tdgunne||147|| (vyAkhyA) pnycaastiityaadi| dharmAdharmAmbarajIvapudgalAnAM paJcAstikAyAnAM parAvartanadharmamAdRtya kAlasya dravyakathanaM tadguNe drvyaaropo'sti||147|| [guNAropavicAraH] [172] atha guNAropavicArasUcakagAthAmAha-[mUla] jJAnAdiguNamAdRtya tadravyamanapekSya c| jJAnameva yathA jIvastadguNAropa ucyte||148|| (vyAkhyA) jnyaanaadiityaadi| tadrvyamanapekSya, caH punararthe, tadgatajJAnadarzanazamAdiguNamAdRtya guNAnAM dravyakathanaM tdgunnaaropo'sti| yathA jIvasya jJAnAdayo guNAste samAdRtya jIva iti kthnruupmiti| jJAnameva jIvo darzanameva jIvaH zama eva jIvazcetyAdayo gunnaaropH| evaM gatisthityavagAhanamUrtAdiguNamupetya gatyAdInAM dharmAdharmavyomapudgalAdidravyakathanametadguNAropa iti jnyeym||148|| kAlAropavicAraH] [173] atha kAlAropagAthAdvayamAha[mUla] atItakAlabhAvAnAM karotyAropakaM ydaa| tadA sampratikAle ca bhUtAropaH sa procyte||149|| [mUla] vIranirvANayogena yathAdya diipmaalikaa| evamanAgatAropo yathAsti pdmvaasrH||150|| (vyAkhyA) atiitetyaadi| yadA sampratikAle = vartamAnakAle atItakAlabhAvAnAM ya AropakaM karoti tadA sa kAlo bhUtAropaH procyate iti| cakAreNa evamAgAmikAlagatapadArthAnAM vartamAnakAle AropaH kriyate sa
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 55 kAlo'nAgatAropaH procyte| atra dRSTAntamAha- vIretyAdi / yathAtItakAle caturthArakaprAnte vIrajinanirvANamabhUttatparvavAsaramAzrityAdhunA paJcamArake kArtikAmAvasyAvAsarAgate dIpamAlikAmAlambyAtra divase jinanirvANotsavaM kurvanti adya vIranirvANo'stIti vadanti / tattu babhUva atastamupetyainaM kAlaM dIpamAliketi vdnti| evaM merutrayodazIpauSadazamyakSayatRtIyAdayo'tItakAlA dRSTAntA vaacyaa| evamanAgatakAlAropo'pi boddhvyH| ythetyaadi| yatheti dRSTAntaH pdmeti| yadadya padmanAbha ityAgAmijinasya vAsaro = divasaH padmavAsaraH / atra padmanAbhajinaH tvAgAmikAle bhaviSyati, adhunaiva tatmUrtiM parvavAsaraM vA kathaM janA nigadanti ? tadAgAmikAlikakalyANakotsavamupetyAgAmikAlAropo naigamanayApekSayA padmajinavAsaro'stItyAdikaM janA vadantIti zlokadvayArthaH // 149 // 150 // [hetvAdyAropavicAraH] [174] atha caturthahetvAdyAropagAthAmAha [mUla] upaadaansunaimittaasaamaanyaapeksskaadikH| kAryAropaH kAraNe'sti dravyArhantArako ythaa||151|| (vyAkhyA) kAraNe kAryAropastamAha-tatropAdAnanimittAsAdhAraNApekSAhetukaiH kAraNaM cturvidhmsti| tatra kasminnapi kAraNe yaH kAryAropaH kriyate tatkAraNe kAryAropo'sti / tatra dravyakriyAsAdhyasApekSamanujAnAM dharmo nimittkaarnnko'sti| evaM jinAdayo'pi mokSahetustamAdRtya zakrendraH zakrastave tArayANaM itygdt| evaM hetau kartRtvadAyakatvA(tvot ?)kSepAdayo'pi jnyeyaaH| evmaaropo'nekvidho'stiiti||151|| [sngklpaaNshnaigmsvruupm| [175] atha saGkalpAMzanaigamasvarUpavicAragAthAmAha [mUla] aaropsrjnaaropsngklpaaNshaadibhedtH| naikagamagrAharUpaH saccaitanyaM ca naigmaat||152|| (vyAkhyA) AropetyAdi / dharmayordharmiNo dharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvenAropasaGkalpAMzAdi bhedAdyadvivakSaNaM sa naikagamo naigama iti / paryAyadravyayordravyaparyAyayozca mukhyAmukhyarUpatayA yadvivakSaNaM sa evaM rUpo naiko gamo = bodhamArgo yasyAsau naikagamo naigamo nAma jJeyaH / atrodAharaNamAha- saccaitanyamiti / 1) saccaitanyamAtmanIti dharmapradhAnopasarjanabhAvena vivakSaNamiti / atra caitanyAkhyasya vyaJjanaparyAyasya prAdhAnyena vivakSaNaM vizeSyatvAt, sattAkhyasya tu vyaJjanaparyAyasyopasarjanabhAvena, tasya caitanyavizeSaNatvAditi dharmadvayagocaro naigamasya prathamo bhedaH / 2) tathA vastu paryAyavaddravyamiti vivakSAyAM vastuno vizeSyatvAtprAdhAnyam, paryAyavadddravyasya tu vizeSaNatvAdgauNatvamiti dharmiyugmagocaro'yaM naigamasya dvitIyo bhedH| 3) kSaNamekaM sukhI viSayAsakta jIva iti dhrmdhrminnoriti| atra viSayAsaktajIvAkhyasya dharmiNo mukhyata vizeSyatvAt, sukhalakSaNasya tu dharmasyApradhAnatA tadvizeSaNatvenopAttatvAditi dharmadharmyAlambano'yaM naigamasya tRtIyo bhedH| na cAsyaivaM prAdhAnyena pramANAtmakatvAnuSaGgo, dharmadharmiNoH prAdhAnyenAtra jJapterasambhavAt, tayoranyatara eva hi naigamanayena pradhAnatayAnubhUyate, prAdhAnyena dravyaparyAyadvayAtmakaM cArthamanubhavaddhi jJAnaM pramANaM pratipattavyaM naanyditi| cakAreNa naigamAdetadbhedatrayaM bodhyamiti // 152 //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 [aMzagrAhI naigamanayavicAraH ] [176] athAMzagrAhI naigamanayavicAragAthAmAha [mUla] aMzagrAhI naigamazca sttaasiddhismaankH| yathA sUkSmaH siddhasamo bhavetsaMsAriko jinH||153|| (vyAkhyA) aMzetyAdi / aMzo dvividho bhinnAMzobhinnAMzazceti / tatra prathamaH skandhAdInAmaMzaH pRthagbhAvasthitirUpaH, dvitIyo'vibhAgAMzarUpaH / etAdRzo naigamaH dravye aMzamAdRtya bhavasthajIvaH sattAmAdRtya siddhasadRzaH sattAmapekSya naigamo mnyte| ityetadevAha- yathetyAdi / sUkSmeti / nigodiko'pi jIvaH siddhisattAmAdRtya siddhsmo'sti| punaH zeSakarma-sthitisattAmupetya tIrthakaro'pi sNsaariko'stiiti||153|| [177] atha zeSadravyeSu naigamanayasya vicAragAthAmAha- [mUla] evaM paJcAstikAyeSu prokto'yaM naigamo nayaH / jinAgamAcca buddhyA ca sarvabhAveSu yojyet|| 154 // = (vyAkhyA) evmityaadi| evaM jIvadravyagatadRSTAntAnusAreNa paJcAstikAyeSu bodhyamityayaM naigamo nayaH proktaH kthitH| itthaM sarvabhAveSu padArtheSu nijamativikalpAnusAreNa jinAgamAnnaigamanayo yojyediti|| iti naigmnyH||154|| = [saGgrahanayavicAraH] [178] atha saGgrahanayabhAvavicAraprarUpakagAthAmAha [mUla] saGgrahajJAnayogena ete pnycaastikaayikaaH| sAmAnyAnyadharmarUpau vadanti saGgrahAnvitAH // 155 // syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) snggrhetyaadi| sAmAnyavastugrAhakaH snggrhH| saGgrahajJAnAnvitA janAH saGgrahajJAnayogena ete dharmAdayaH paJcAstikAyikAH, sAmAnyazca anyazca sAmAnyAnyau, dharmAtmako rUpo dharmarUpaH, sAmAnyAnyau dharmarUpau sAmAnyavizeSadharmarUpau te vadanti = nigdntiityrthH| ataH saGgraho dvividhaH proktaH - sAmAnyasaGgraho vishesssnggrhshceti| tatra mUlottarAbhyAM sAmAnyasaGgraho dviprakAro'sti / tatra mUlasAmAnyasaGgraho'stitvAdibhedena SaDvidhaH, uttarasAmAnyasaGgrahaH = uttarajAtisamudAyabhedarUpo jAtito dvividho'sti / tatra gavi gotvam, ghaTe ghaTatvamiti jaatiH| tathA samudAyato manuSyasamUhe saamaanymnussygrhnnmiti| tatrottarasAmAnyaM cakSurdarzanAcakSurdarzanena gRhNAti, mUlasAmAnyaM pratyakSajJAnatrayena gRhnnaatiiti||155|| [sAmAnyasya lakSaNam ] [179] atha sAmAnyalakSaNagAthAmAha- [mUla] dravyeSu vyApyabhAvasthe gunnpryaayvyaapkaat| pariNAmilakSaNasthaH sAmAnyaH procyate tadA // 156 // (vyAkhyA) dravyeSvityAdi / vyApyabhAvastheSu dravyeSu svasvadravye vyApakasthitAH ye nityatvAdayaH sattAgatadharmasya pAriNAmikalakSaNena saGgrahakaraNazIlaH sa sAmAnyasaGgrahastadbhedaH pUrvokta eva boddhavyaH // 156 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [guNaparyAyAnvitasAmAnyasvarUpam] [180] punarguNaparyAyAnvitasAmAnyasvarUpapakSAntaramAha[mUla| nirvyvaiknityaakriysrvgtaanvitH| sAmAnyo'sti piNDarUpo gunnpryaaysNyutH||157|| (vyAkhyA) nirvyvetyaadi| niravayavatvaikatvanityatvAkriyatvasarvagatatvAnvito guNaparyAyasaMyutaH piNDarUpaH saamaanyo'stiitynvyH| athavA sAmAnyarUpatayA sakalaM sagRhNAtIti snggrhH| vA sarve'pi bhedAH sAmAnyatayA sagRhyante aneneti snggrhH| etadvyAkhyA tu pUrvoktA ev| vA svasattAkhyaM mahAsAmAnyaM saGgrahaNAtIti saGgraha iti| anye(nyaiH) gotvAdikamavAntarasAmAnyaM pinndditaarthmbhidhiiyte| tatretthaM sAmAnyo dvidhA- mhaasttaaruupo'vaantrsttaaruupshceti| tatra yad nityaniravayavaikatvamakriyatvagaM(yaM sarvagaM) ca sAmAnyam etanmahAsAmAnyam, gavi gotvAdikam avAntarasAmAnyaM ceti||157|| [vizeSaguNAH] [181] atha vizeSaguNahetugAthAmAha[mUla| nityaanitysaavyvnirvyvskriyH| dezagaH sarvagazcAsti vizeSo gunnhetukH||15|| (vyAkhyA) nityetyaadi| spssttm||158|| vastUnAM SaT mUlasAmAnyabhedAH] [182] atha vastUnAM SaT mUlasAmAnyabhedAbhidhAnarUpagAthAmAha[mUla] mUlasAmAnyabhedAmI vstutvaastiprmeykm| dravyasattvAgurulaghu: rasonmAnA bhavanti c||159||' (vyAkhyA) dravyasahacAritvAdete SaT mUlasAmAnyasvabhAvA iti||159|| [sAmAnyavizeSasvabhAvavicAraH] [183] athAdhArAdheyasAmAnyavizeSasvabhAvavicAragAthAmAha[mUla] nityAdyuttarasAmAnyetare prinnmaadyH| procyante guNaparyAyAdhAratvaM vastukaM budhaaH||160|| (vyAkhyA) nityetyaadi| uttarasAmAnyAstu nityAdayaH pUrvoktA eva bhvnti| itare vizeSAstu pariNamanAdayaH snti| kathamevamucyate? procyanta ityaadi| budhaiH guNaparyAyAdhArakatvaM vastukaM procyante guNA drvytvaadyH| paryAyA dravya-dravyavyaJjanAdayaH tadAdhAraM dravyamiti bodhym||160|| 1. yahAM para bhedAmI kI jagaha bhedA amI pATha adhika saMgata lagatA hai| 2. yahAM para laghuH kI jagaha laghU pATha adhika saMgata lagatA hai| 3. yaha zloka lA. prata meM nahIM hai| 4. yahAM para sAmAnyA itare pATha adhika saMgata lagatA hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 syAdvAdapuSpakalikA [dravyeSu saamaanyvishesssnggrhnyniruunnm| [184] atha dravyeSu sAmAnyavizeSasaGgrahanayanirUpakagAthAmAha[mUla] saGgrahajJAnayogena dravyaM sAmAnyato vdet| vizeSasaGgrahatayA jIveti pravadanti te||161|| (vyAkhyA) snggrhetyaadi| prauDhAH saGgrahasya yajjJAnaM saGgrahajJAnam, saGgrahajJAnasya yogo = vyApAraH saGgrahajJAnayogastena sAmAnyato dravyam iti vdnti| punaste vizeSasaGgrahanayAjjIva ityAdayaH prvdntiitynvyH| vizeSazcAsau saGgrahazca vizeSasaGgraha iti||161|| __ [dravyeSu sAmAnyavizeSavibhAgaH] [185] atha punarapi dravyeSu sAmAnyavizeSavibhAgagAthAmAha[mUla] nityAdayazca sAmAnyA viparItA vishesskaaH| nijamedhAnuyogena dravyeSu saGgraho vdet||162|| (vyAkhyA) nityetyaadi| tatra nityaH sAmAnyaH anityo vizeSaH, ekaH sAmAnyaH aneke vizeSAH, astitvaM sAmAnyaM nAstibhAvoH vizeSaH, bhedaH sAmAnyo'bhedo vizeSaH, niravayavaH sAmAnyaH sAvayavo vizeSaH, tathA niSkriyaH sAmAnyaH sakriyo vizeSaH, tathA sarvagataH sAmAnyaH asarvagato vizeSa ityAdayo boddhvyaaH| evam = amunA prakAreNa nijamedhAnuyogena = svaprajJayA zAstrAnusAreNa saGgraho dravyeSu = dravyAdiSu vdedityrthH||162|| [saGgrahanayasya saGgrahItAdibhedAH] [186] atha saGgrahadvAragatasaGgrahItAdisvarUpagAthAyugamAha[mUla] sAmAnyAbhimukhena grahaNaM ytsnggrhiitkH| jJAtvaikamekajAtInAmekena snggrhaatmkH||163|| [mUla| srvbhaavessvnugmsaamaanyprtipaadnm| ___so'nugamasaGgrahaH syAd vyatireko'nya iti2 grhaat||164|| (yugmam) (vyAkhyA) saamaanyetyaadi| sAmAnyAbhimukhena yadA grahaNaM tatsaGgrahItasaGgrahaH drvyvd| ekajAtInAM vastunAmekatvabhAvaM vijJAya ekena yo gRhyate saGgrahAtmakaH piNDarUpeNa sa piNDitasaGgrahaH, eka AtmA itivt| srvetyaadi| sarvavyaktiSu anugatasya sAmAnyasya yatpratipAdanaM so'nugamasaGgrahaH procyate, saccidAtmatayAtmA iti vdti| vyatireka ityaadi| itaradharmaniSedhAd grAhyadharmasamAgrAhako vyatirekasaGgraha iti| yathA ajIva ityAdi jiivnissedhenaajiivsnggrhH| jIva iti vaktavye ajIvaniSedhena jIvasaGgraha ityaadi| evaM dharmAdInAmapi bodhym| ataH saGgrahaH snggrhiitaadishcturbhedo'sti||163||164|| [saGgrahanayasya bhedaantrm| [187] atha punaH saGgrahanayasya bhedAntaragAthAmAha[mUla] vA mahadavAntarAbhyAM saGgraho dvividho bhvet| sattArUpo'sti prathamaH piNDitArtho dvitiiykH||165|| 1. yahAM para jIveti kI jagaha jIva iti pATha adhika saMgata lagatA hai| 2. yahAM para nya iti kI jagaha nyathA pATha adhika saMgata lagatA hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) vA mhdityaadi| vA = athavA saGgraho dvividho = dviprakAro bhvet| tathAhimahAsAmAnyasaGgrahaH, avaantrsaamaanysnggrhshceti| tadetadarthamAha- sttvetyaadi| prathamo mahAsAmAnyaH sttaaruupo'sti| no (?) nityo niravayavo nikriyaH sarvagazca saamaanymiti| pinndditetyaadi| tathA dvitIyako'vAntarasAmAnyo gavi gotvAdaya iti gaathaarthH|| iti snggrhH||165|| vyavahAranayavicAraH] [188] atha vyavahAranayavicAragAthAmAha[mUla| bhedaantrvibhjnairvyvhaarprvrtnm| bhaved vyavahAranayaH puurvproktaanusaartH||166|| (vyAkhyA) bhedetyaadi| saGgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyavahAra iti| satsvArthAnvidhAya na tu niSidhya(?)maH parAmarzavizeSastAneva vibhajate sa vyavahAranayo bhvet| etad dvAragAthAyAM vyaakhyaatmevaastiiti| tadvibhajanamevam, tathAhi- dravyaM dvividhaM jiivaajiivaabhyaamiti| jIvo'pi siddhasaMsAribhedena dvividho'stItyAdayo boddhvyaaH| eSa eva dvAragAthAyAM vyavahAro vibhajanapravattito dvividhaH prokto'sti||166|| [pravRttivyavahAravicAraH] [189] atha pravRttivyavahAravicAragAthAmAha[mUla] sarvadravyasvarUpANAM zuddhapravRttilakSaNaiH / calanAdisahAyaizca sa dravyajJAyako bhvet||167|| (vyAkhyA) srvetyaadi| samagradharmAdidravyANAM svarUpANAM zuddhapravartanalakSaNanijanijagatyAdi- shcrnnruupaannaamiti| clnaadishaayairiti| AdizabdAdadharmAstikAyAdikamapi graahym| yo dravyajJAyakaH sa prvRttivyvhaarH||167|| [sAdhanAvyavahAravicAraH]] [190] atha punaH pravRttisAdhanAvyavahAravicAragAthAmAha[mUla] lokAlokajJAnarUpo jIvasya sAdhanA tthaa| syaatsmpuurnnprmaatmbhaavsaadhnruupkH||168|| [mUla] guNAnAM sAdhakAvasthArUpa: shuddhprvRttikH| guNazreNyArohakAdiH sA bhavetsAdhanA vraa||169|| (vyAkhyA) loketyaadi| jIvasya lokAlokAdijJAnarUpaH zuddhapravRttivyavahAraH prthmH| tathA sAdhanAvyavahAraH svasampUrNaparamAtmabhAvasAdhanarUpaH syaadityrthH| gunnaanaamityaadi| guNAnAM sAdhakAvasthAnarUpaH shuddhprvRttikH| guNasthAnagata-upazama-kSapakazreNyArohaNAdi sAdhakadazA tena varAH pradhAnAH sAdhanA jinaiH proktAstadeva vyavahAraH syaadityrthH||168||169|| ___ [azuddhasadbhUtAsadbhUtavyavahAravicAraH] [191] athAzuddhasadbhUtAsadbhUtavyavahAravicAragAthAmAha 1. yahAM para zuddhapravRttilakSaNaiH isa pada kI tRtIyA vibhakti kA anvaya durghaTa lagatA hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [mUla] guNajJAnAdyabhinnena sdbhuutvyvhaarkH| vyavahAro'sadbhUtaH syaadydgunnaanysmnvitH||170|| (vyAkhyA) gunnetyaadi| azuddho'pi sadbhUtAsadbhUtabhedena dvividhH| tatra yasmin kSetre'bhedabhAvena sthitA ye jJAnAdayo guNAstenAbhedavyavahAraH sa sadbhUtavyavahAraH syaat| punaryo guNAnyasamanvitaH kaSAyAtmAdibhirmAnavo'haM suro'hamityAdyAtmakaM jJAnaM so'sadbhUtavyavahAraH syaaditi||170|| [asadbhUtasya saMzliSTAsaMzliSTabhedau] [192] athAsadbhUtasya saMzliSTAsaMzliSTavicAragAthAmAha[mUla] saMzleSito'zuddharUpo'haM zarIrIti procyte| putrAdyasaMzliSTarUpo'sadbhUtaH syAdbhave khlu||171||' (vyAkhyA) sNshlessitetyaadi| saMzliSTAzuddhavyavahAro mama deho'stiityaadikH| putretyaadi| mama putrakalatrAdayaH santItyAdyasaMzliSTAsadbhUtavyavahAra iti shessH| vyAkhyAnaM tu dvAragAthAvyAkhyAne pUrvamuktameva bodhym||171|| [193] atha vyavahAravyAkhyopasaMhAragAthAmAha[mUla] evaM paJcAstikAyeSu yojyo medhaanusaartH| vyavahArasvarUpazca(Jca)samAsena vinirmme||172|| (vyAkhyA) evmityaadi| spssttm|| iti vyvhaarnyH||172|| [RjusUtranayavicAraH] [194] atha RjusUtranayavicAragAthAmAha[mUla| sujJAnabodharUpo yaH prvdedRjusuutrkH| sampratikAlamAzritya gadedbhAvanayo hyym||173|| (vyAkhyA) sujnyaanetyaadi| sampratikAlaM = vartamAnakAlam Azritya = Alambya yaH sujJAnabodharUpaH sa RjusUtraka itthaM gdediti| ayaM nayo bhAvanayo bodhyH| tatra Rjum] = avakraM zrutamasya soymRjushrutH| yacca sAmpratamutpannaM vartamAnakAlInaM vastu, yacca yasya pratyekamAtmIyaM tadeva tadubhayasvarUpaM vastu pratyupannamucyate, tadevAsau naya RjuH prpdyte| tato vartamAnakAlInaH padArthe Rjusuutro'sti| anyattu zeSAtItAnAgataM parakIyaM ca yadyasmAdasadavidyamAnaM tato'sattvAdeva avakraM necchtyymiti| taduktam Avazyakaniryuktau paccuppannagAhI ujjusuo nayavihI munneyvvo|| tti() yatkAlatraye vartamAnaM vastu vastutvaM bhUtamatItam anAgatamabhAvena sAmprataM yadvartate tato vartamAnasyaiva vstutvmiti||173|| [195] athaitadevAha[mUla] bhUtahetuM samAdRtya kAryamAgAmikaM tthaa| vartate janyajanakai RjusUtraH sa ucyte||174|| (vyAkhyA) bhuutetyaadi| bhUtasya kAraNatvaM tathAgAmikasya kAryatvaM samAdRtya = samAlambya janyajanakabhAvena yaH pravartate sa RjusUtra ityucyte| ata RjusUtro vartamAnagrAhako bhvtiiti||174|| 1. saMzleSito'zuddharUpo'haM zarIrIti procyte| putrAdyasaMzliSTarUpo'sadbhUtaH syAdbhave khlu||175|| zuddho jJAnAdanamayo'zuddho raagaadiliptkstthaa| zubhAzubhau puNyapApau turyaH syAd vyvhaarkH||176|| bhavodvignopacarita: parazakto'paro'pi hi| vyavahAro rasavidho vacmi grnthaantraadhm||177|| ye tIna zloka lA.prata meM adhika hai|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [196] atha vartamAna-RjusUtrabhedagAthAmAha [mUla] vartamAnagrAhakaH syAtsa nAmAdizcaturvidhaH / pUrvoktayuktyA saMyojyaH paJcAstikAyikeSu c||175|| (vyAkhyA) vrtmaanetyaadi| sa vartamAnagrAhaka RjusUtro nAmasthApanAdravyabhAvabhedaizcaturvidho bhvti| caH punrrthe| paJcAstikAyikeSvevameva saMyojyaH / iti RjusuutrnyH||175|| [zabdanayavicAraH] 61 [197] atha zabdanayavicAragAthAmAha [mUla] zabdasya yo'sti vAcyArtha : pradhAnastatparigrahaH / vastu tvAhUyate'nena sa zabdaH procyate'dhunA // 176 // (vyAkhyA) zabdasyetyAdi / 'zap Akroze yaH zabdasya vAcyo'rthastatparigrahaH tatpradhAnatvAdAhvayate iti shbdH| zapyate = AhUyate vastu aneneti zabdastasya zabdasya yo vAcyo'rthaH tatparigrahAnnayaH zabdaH, yathA kRtakatvAdityAdi puurvoktmeveti||176|| [198] atha kAlamAdRtya zabdanayagAthAmAha [mUla] zabdasya yo nayo vyaktaH sa zabdanayabodhakaH / pratyutpannaM vartamAnaM zabdaH puurvvdicchti||177|| (vyAkhyA) shbdsyetyaadi| spssttm| pratyutpannamityAdi / yatheti zeSaH / yathA RjusUtranayo yadvartamAnamabhISTaM pratyutpannaM vartamAnamicchati tathaivAyamapi zabdanayaH pratyutpannaM vartamAnameva gRhNAti / asau nAmAditrikanikSepaM vimucya bhaavnikssepmupaiti||177|| [199] etadevAha- [mUla] pRthubudhnAkArayutaM suliptaM mRnmayAdinA / pAthorNAdyAkRSTazakyaM sa bhaavghttmicchti||178|| (vyAkhyA) pRthubudhnetyaadi| pRthubudhnAkAravanmRnmayAdinA liptaM jalAharaNAdikriyAkSamaM prsiddhbhaavkumbhmicchti||178|| [200] athaitasyaiva spaSTArthaM gAthAmAha [mUla] nAmAdyanilakumbhAni tadbhAvecchuH sa necchti| tacchabdArthapradhAno'yaM ceSTAlakSaNamicchati // 179 // (vyAkhyA) naamaadiityaadi| nAmasthApanAdravyarUpANi trINi kumbhAni necchti| bhAvaghaTamicchuH zabdArthapradhAno hyeSa nyH| ceSTAlakSaNazca ghaTazabdArtho ghaTaH ceSTAyAmeva ghttte| ato ghaTate iti ghaTaH tena jalAharaNAdiceSTAM kurvan zabdo ghttmicchtiiti||179|| [RjusUtrazabdayoH parasparabhedaH ] [201] atha RjusUtrazabdayoH parasparabhinnabhAvaM pradarzayangAthAmAha [mUla] nikSepodadhimAdRtya gauNena ghaTamicchati / RjusUtro vartamAnasamayagrAhako bhvet||180||
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) nikssepetyaadi| RjusUtro vartamAnasamayagrAhako bhvet| sa tu nikSepodadhi = nAmAdinikSepacatuSkamAdRtya gauNena = sAmAnyena ghttmicchti||180|| [202] atha zabdastu naivamicchati ata evAha[mUla] zabdArthagrAhakaH zabdo bhaavnikssepgraahkH| sadbhAvAsadbhAvataH syaaddhrmaaneksmnvitH||181|| (vyAkhyA) shbdaarthetyaadi| bhAvanikSepagrAhakaH zabdaH sadbhAvAsadbhAvAvaktavyAdibhiranekadharmasamanvitaH syaaditi| ato'tra saptabhaGgI pUrvavajjJeyA iti| anena zabdanayaH Rjusuutraadvishesstrvstumbhyupaiti||181|| [zabdanayamAdRtya saptabhaGgI] [203] atha zabdamAdRtya saptabhaGgIgAthAmAha[mUla] dravyAdiSu svabhAvaizca nityaanityaadibhedtH| saptabhaGgyaH prayojyAzca pUrvoktAste bhavanti c||182|| (vyAkhyA) drvyetyaadi| te ca samagradravyAdiSu nityAnityAdibhedataH svabhAvaiH pUrvoktAH saptabhaGgyaH prayojyA iti||182|| [204] etadevAha[mUla] ekaikaistrivikalpAzca yugyogaistrystthaa| trikasaMyogatastvaiko bhaGgAH santi mhiidhraaH||183|| (vyAkhyA) ekaiketyaadi| syAnnitya-syAdanitya-syAdavaktavya-syAnnityAnitya-syAnnityAvaktavya-syAdanityAvaktavya-syAnnityAnityAvaktavyA iti| evamekAdisvabhAveSvapi bodhyaaH||183|| [205] atha samagrapadArtheSu saptabhaGgIprarUpakagAthAmAha[mUla] evaM samagrabhAveSu gunnpryaaydrvykaiH| bhavantyanekAdribhaGgyo jJAtavyA mtiyogtH||184|| (vyAkhyA) evmityaadi| evam = amunAprakAreNa samagrabhAveSu = sakalapadArtheSu dravyaguNaparyAyairanekAH(ke) adribhaGgyo matiyogato vividhAH saptabhaGgyo jJAtavyAH = bodhavyA ityrthH|| iti shbdnyH||184|| samabhirUDhanayavicAraH] [206] atha samabhirUDhanayadRSTisvarUpagAthAmAha[mUla] yA yA sajJA dravyakANAM lakSaNena nigdyte| sajJAntarArthavimukhaH saiva pazyati sssstthmH(?)||185|| (vyAkhyA) yA yetyaadi| atrAkacpratyayAntena drvykaannaamityuktm| anena dravyANAM yA yA saJjJA lakSaNena nigadyate sA sA saJjJA SaSThamaH samabhirUDhanayaH saJjJAntarArthavimukho nAnAlakSaNAnyeva pshytiitynvyH||185|| [207] atha samabhirUDhasya paryAyAntarAnapekSitabhAvaprarUpakagAthAmAha[mUla] naraH samabhirUDhajJaH paryAyaikamapekSya c| na bhavetsarvaparyAyavAcako mishrdosstH||186|| (vyAkhyA) nara ityaadi| samabhirUDhanayajJaH puruSaH kasyApi dravyasya paryAyaikamAlambya dravyagata sakalaparyAya
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA vAcakazca mizradoSAnna bhavedityanvayaH / yadi sarvaparyAyavAcakaH syAttadA saGkaradoSo bhavedatastannivAraNAya samabhirUDho naanaalkssnnaanybhyupaiti|| iti smbhiruuddhnyH||186|| [evambhUtanayavicAraH] [208] athaivambhUtavicAramAha [mUla] | vAcyArthasya' vAcako yaH sa tathaiva pravartate / vizinaSTyaivambhUtajJo vadedatizayairjinaH // 187 // (vyAkhyA) vAcyetyAdi / yo vAcako vAcyArthasya sa tathaiva pravartate vAcako ghaTAdistacceSTAvato vAcyArthastena vizinaSTi, sa eva ghaTazabdo yazceSTAvantamarthaM pratipAdayati / evambhUtajJo mAnujaH prAtihAryAtizayAnvito jinezvara eva manyate, na sAmAnyajinAdayaH srvjnygt-Rddhybhaavaaditi||188|| [209] athaivambhUtanayaprabodhAya punardRSTAntAntaramAha- [mUla] kumbhAkRtiyutaH kumbhaH shucipaathornnvibhRtH| nArIziraH sthitazceSTAM kurvansa kumbhmicchti||188|| (vyAkhyA) kumbhetyaadi| sa evambhUtanayaH zucipAthorNavibhRtaM kumbhAkRtisaMyutaM nArIziraH sthitaM ceSTAM kurvantameva kumbhamicchati, na gRhakoNAdivyavasthitaM ghttmicchti| ayaM zabdArthatatpara iti| vAcakazabdo ghaTAdiH tasya yo vAcyo'rthaH ceSTAvAnityAdiH tenArthena vizinaSTi / sa eva ghaTazabdo yazceSTAvantamarthamabhipraiti nAnya iti / evaM zabdamarthena (saha) naiyatyena vyavasthApayatItyarthaH / tathArthalakSaNamabhihitarUpeNa vyaJjanena vizeSayati / yA ghaTazabdavAcyatvena prasiddhA saiva ceSTA iti / ato'rthena (saha) naiyatyena vyavasthApayatItyarthaH / ityevamubhayaM vishinsstti| zabdasya dhvaninA saha arthasya zabdena saha naiyatyaM sthApayatItyarthaH / etadevoktaM - nArIziraH sthita ityAdikam / ceSTAvAnartho ghaTazabdenocyate sa ghaTalakSaNo'rthaH, sa ca tadvAcako ghaTazabdaH, anyadA tu vastvantarasyaiva tacceSTAbhAvAdaghaTatvaM ghaTavatazca vAcakatvamityevamubhayavizeSako evambhUta iti| taduktaM vizeSAvazyake vaMjaNamattheNatthaM ca vaMjaNeNobhayaM visesei / jaha ghaDasaddaM ceTThAvayA tahA taMpi teNeveti // ityevmbhuutnyH||188|| 63 [nayAnAM vibhAgaH ] [210] athaiteSAM nayAnAM zabdArthavicAragAthAmAha [mUla] prAdhAnyArthena prathame catvAro'rthanayAH smRtaaH| zabdAdayaH zabdamukhyAcchabdAH santi jinAgame // 189 // 1. yahAM vAcyArthastho aisA pATha honA caahie| (vi.aa.bhaa.2252)| (vyAkhyA) prAdhAnyetyAdi / prathame naigamAdayazcatvAro nayA arthaprAdhAnyena arthanayAH smRtAH = kathitA iti| zeSAstu zabdAdayastrayo nayAH zabdaprAdhAnyena jinAgame = pravacane zabdAH = zabdanayAH santi = bhvnti||189||
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 [nayAnAM zuddhAzuddhabhAvaH ] syAdvAdapuSpakalikA [211] athaiteSAM zuddhAzuddhabhAvasva(pra)rUpakagAthAmAha [mUla] naigamAdyAzca catvAraH saamaanyaarthsmaadraat| avizuma bhavantyatra trayaH zuddhA vizeSataH // 190 // (vyAkhyA) naigmetyaadi| sAmAnyArthasamAdareNa prathame naigamAdayazcatvAro'vizuddhA nayA bhvnti| zeSAstrayo vizeSato = vizeSArthasUcanena zabdAdayaH zuddhA bhvntiiti|| iti sapta nyaaH|| atha nyaabhaasaaH| atra nayAbhAsaH kimucyate ? prathamaikAMzaM mukhyabhAvena saMsthApya yo dvitIyAMzasyotthApanaM karoti sa nayAbhAsa iti| tadA nayaH kimucyate ? punaH puno lakSaNataH procyate [nIyate] vastu anena viSayIkRtasyArthasya tiSThati punaritarAMzaudAsInyabhAvarUpo naya iti vishessH|| 190 // zrutAkhyaprAmANya [dravyArthikAbhAsanayaH ] [212] tatra prathamaM dravyArthikAbhAsanayasvarUpavicAragAthAmAha [mUla] yaH paryAyapratikSepI drvymaatrsmaadRtH| dravyArthikAbhAsarUpaH procyate shrutisaagre||191|| (vyAkhyA) yaH paryAyetyAdi / yaH paryAyANAM pratikSepeNa dravyamAtraM samAdRtaH sa zrutisAgare = pravacane dravyArthikAbhAsaH procyate itynvyaarthH||191|| [paryAyArthikAbhAsaH] [213] atha paryAyArthikAbhAsasvarUpamAha [mUla] tathA dravyapratikSepI paryAyamAtragrAhakaH / tatparyAyArthikAbhAso vijJeyo'sti dvitiiykH||192|| (vyAkhyA) tathA dravyetyAdi / tathA yo dravyANAM pratikSepeNa paryAyamAtragrAhakaH sa paryAyArthikAbhAso vijJeyo bhvtiiti| ityeSa nayAbhAsaH samAsena dvividho'sti / tatrAdyo naigama- saGgrahavyavahAra - RjusuutrbhedaaccturvidhH| anye RjusUtraM paryAyArthikaM vdnti| (anye) te ca cetanAMzatvena vikalpasya RjusUtre grahaNAt, zrImajjinazAsane mukhyataH pariNaticakrasyaiva bhAvadharmatvenAGgIkArAtteSAM RjusUtro dravyanaya evaastiiti||192|| [naigamanayAbhAsaH] [214] atha naigamanayAbhAsasvarUpagAthAmAha [mUla] dharmadharmikAdInAmekAntipArthikyayogataH / procyate naigamAbhAso naigmsyaavbhaastH||193|| = (vyAkhyA) dharmetyAdi / dharmadvayAdInAmekAntikapArthakyAbhisandhiH naigamasyAvabhAsato naigamAbhAsaH procyate iti| AdizabdAddharmadvaya-dharmadharmidvayayoH parigrahaH / atra yogazabdenAbhisandhirbodhyaH / ekAntika-pArthakyAbhisandhiH - ekAntikabhedAbhiprAyo naigamAbhAso = naigamadurnaya ityarthaH / atrodAharaNaM- yathAtmani sattvacaitanye parasparamatyantaM pRthagbhUte ityaadiriti| AdizabdAd vastudvayaparyAyadvayalakSaNayordharmiNoH, sukhajIva-lakSaNayordharmadharmiNozca sarvathA pArthakyena kathanaM tadAbhAsatvena drssttvym| naiyAyikavaizeSikadarzanaM caitadAbhAsatayA jnyeymiti||193||
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA [saGgrahAnayAbhAsaH] [215] atha saGgrahAbhAsasvarUpagAthAmAha|mUla] sattvaM caitanyabhinne'pi saamaanymaatrgraahkH| sattAparAmarzarUpaH procyate saGgraho budhaiH||194|| (vyAkhyA) sttvetyaadi| yathAtmani sattvacaitanyabhinnepi sAmAnyamAtragrAhI parAmarzarUpaH saGgrahanayo budhaiH procyate itynvyH| sAmAnyamAtramazeSavizeSarahitaM sattvadravyatvAdikaM gRhnnaatiityevNshiilH| sam = ekIbhAvena piNDIbhUtatayA vizeSarAziM gRhNAtIti snggrhH| ayamarthaH- svajAtedRSTeSTAbhyAmavirodhena vizeSANAmekarUpatayA yad grahaNaM sa saGgraha iti||194|| [parAparasaGgrahAbhAsaH] [216] atha saGgrahabhedadarzanAya gAthAmAha[mUla] sa parAparabhedAbhyAM yugabhedaH smaadRtH| sanmAtragrAhako dravyaM bhASate prsnggrhH||195|| (vyAkhyA) sa pretyaadi| sa saGgrahanayaH parAparabhedAbhyAM yugetyaadi| dvibhedaH kthitH| tatra sanmAtragrAhako yo dravyaM bhASate sa prsnggrhH| nikhilavizeSabhAve hyaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaGgraha iti prmaarthH| ityagretane'pi yojniiym| atrodAharaNaM- vizvamekaM sadavizeSAditi yatheti (pr.n.t.7.16)| asminnukte hi saditi jJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitasattAkatvenaikatvamakhilArthAnAM saGgRhyate iti prsnggrhH||195|| [217] athAparasaGgrahaM gAthArddhanAha[mUla| caitanyalakSaNo jIvo gdyte'prsnggrhH|| (vyAkhyA) caitnyetyaadi| atra dravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni manvAnastadbhedeSu gajanimIlikAmavalambamAno'parasaGgrahaH iti(pr.n.t.7.19)| punaH aparasaGgraha iti| dravyatvamAdiryeSAM paryAyatvaprabhRtInAM tAni tathA avAntarasAmAnyAni sattAkhyamahAsAmAnyApekSayA katipayavyaktiniSThAni tadbhedeSu dravyatvAdyAzrayabhUtavizeSeSu dravyaparyAyAdiSu gajanimIlikAm = upekSAm udaahrnti| dharmAdharmAbhrapudgalajIvadravyANAmaikyaM dravyatvAbhedAdityAdiryatheti (pr.n.t.7.20)| atra dravyaM dravyamiti abhinnajJAnAbhidhAnalakSaNaliGgAnumitadravyatvAtmakatvenaikyaM SaNNAmapi dharmAdidravyANAM sngghyte| AdizabdAta cetanAcetanaparyAyANAM sarveSAmekatvaM paryAyatvAvizeSAda ityAdi dRzyamityaparasaGgraha iti| [218] atha parAparasaGgrahAbhAsaM zeSagAthArddhanAha sattAdvaitaM svIkurvANo dravyAnyaM yo na mnyte||196|| (vyAkhyA) atra prathamaM parasaGgrahAbhAsamAha sttaadvaitmityaadi| sattAdvaitaM svIkurvANaH sakala vizeSAnnirAcakSANastadAbhAsa iti (pr.n.t.7.17)| nikhilavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAno hi parAmarzavizeSaH saGgrahAkhyAM labhate, na cAyaM tatheti tadAbhAso bhvtiiti| atrodAharaNaM - yathA sattaiva tattvaM tataH pRthagbhUtAnAM vizeSANAmadarzanAd iti (pr.n.t.7.18)| advaitavAdadarzanaM sAGkhyadarzanaM caitadAbhAsatvena jnyeym| advaitavAdasya sarvasyApi dRSTeSTAbhyAM viruddhyamAnatvAditi prsnggrhaabhaasH||196|| etadevAha
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 syAdvAdapuSpakalikA [mUla| svamatyAdvaitabhAvena saangkhynaiyaayikaadyH| procyante saGgrahAbhAsaH syAdvAdapakSikA budhaaH||197|| (vyAkhyA) svmtyetyaadi| spssttm||197|| [219] athAparasaGgrahAbhAsamAha[mUla] atrAvAntarasAmAnyaM svIkurvANA blaajjnaaH| vizeSaM nAvamanyante paarinnaamiktaadyH||198|| (vyAkhyA) atraavaantretyaadi| janA maDhA balAta = haThAdatrAvAntarasAmAnyaM svIkarvANA ye pAriNAmikatvAdayo vizeSaM nAvamanyante sa aprsnggrhaabhaasH| yathA dravyatvameva vartate'rthAntarabhUtANAM drvyaannaamnuplbdherityaadiH| iti (pr.n.t.7.22)| ayaM hi dravyatvasyaiva tAttvikatAM prakhyApayati, tadvizeSabhUtAni tu dharmAdidravyANyapahRta ityprsnggrhaabhaasnidrshnm| tenettham (tadittham) avAntarasAmAnyena jIvadravyaM svIkurvANo'pi jIvasya bhavyAbhavyasamyaktvamithyAtvAdibhedaM nAGgIkurute ityrthH| ityprsnggrhaabhaasH||198|| vyavahArAbhAsaH] [220] atha vyavahArAbhAsavicAragAthAmAha[mUla| saGgrahAdRtabhAvAnAM prmaarthmjaantH| dravyaparyAyabhAgaM ca yo'bhipreti sa pnycmH||199|| (vyAkhyA) atra vyavahArastvevaM tadyathA- yenAbhisandhinA saGgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM kriyate sa vyavahAra iti (pr.n.t.7.23)| atrodAharaNaM dravyaM dharmAdiSaDvidham, evaM yo jIvaH sa muktaH saMsArI c| yaH paryAyaH sa dvividhaH- kramabhAvI sahabhAvI ceti| kramabhAviparyAyaH sa kriyArUpo akriyArUpazcetyAdi (pr.n.t.av.7.24)| athaitadAbhAsamAha- snggrhetyaadi| yaH punaraparamArthikaM dravyaparyAyavibhAgamabhipreti saGgrahAdRtapadArthAnAM sa paJcamo vyvhaaraabhaaso'stiiti| yaH punaH parAmarzavizeSaH kalpanAropeNa tadadravya-paryAyapravivekaM manyate so'tra drnyvyvhaarprtyyH| atrodAharaNaM- yathA cArvAkadarzanama (pr.n.t.7.26)| cArvAko hi pramANapratipannaM jIvadravyaparyAyAdipravibhAgakalpanAropitatvenApahRte'vicAritaramaNIyaM bhUtacatuSTayapravibhAgamAtraM tu sthUlalokavyavahArAnuyAyitayA samarthayata ityasya darzanaM vyavahAranayAbhAsa iti||199|| [RjusUtrAnayAbhAsaH] [221] atha RjusUtrAbhAsagAthAmAha[mUla] vrtmaankssnnsthaayipryaaymaatrmaadRtH| RjusUtranayagrAhI viparItaM vdedydaa||200|| (vyAkhyA) vrtmaanetyaadi| atra prathamaM RjusUtravicAramAha - vrtmaanetyaadi| RjusUtranayagrAhako naro'tItAnAgataM vimucya vartamAnakSaNasthAyI (yi)paryAyamAtraM yaH samAdRtaH sa RjusUtraH procyte| athaitdaabhaasmaahvipriitmityaadi| sarvathA dravyApalApI tadAbhAsa iti| sarvathA guNapradhAnAbhAvaprakAreNa tdaabhaasH| atrodAharaNam, yathA tathAgatamatama iti (pr.n.t.7.31)| tathAgato hi pratikSaNavinazvarAnparyAyAneva pAramArthikatayA samarthayate tadAdhArabhUtaM tu pratyabhijJAdi-pramANaprasiddhaM trikAlasthAyI dravyaM tiraskurute ityetanmataM tdaabhaastyodaahtmityrthH||20||
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 67 tadetadevAha[mUla] dRSTijJAnakaSAyANAmupayukto yadA bhvet| RjusUtrAbhAsakaH syaatkaalstho'nyoktisaugtaaH||201|| (vyAkhyA) spssttm|| iti RjusuutrnyaabhaasH||201|| [zabdanayAbhAsaH] [222 // atha zabdanayAbhAsagAthAdvayamAha [mUla] paryAyaikasya praagbhaavstirobhaavaanygraahkH| kAlaliGgAdibhedena zabdArthaH zabdako bhvet||202|| mUla| liGgatrivAkpratyayAdyaiH saMyuktArthamupaiti yH| ___ tadbhede'pi tamevArthaM shbdaabhaasstmaadraat||203|| (vyAkhyA) pryaayetyaadi| paryAyaikasya prAgbhAvena anyeSAM tirobhAvena grAhaka iti yaH paryAyagrAhakaH sa shbdnyH| kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH shbdH| (pr.n.t.7.32)| kAlAdibhedena = kaalkaarklinggsngkhyaapurussopsrgbheden| atrodAharaNaM- yathA babhUva bhavati bhaviSyati suragirirityAdiH iti (pr.n.t.7.33)| atrAtItavartamAnabhaviSyallakSaNakAlatrayabhedAtkanakAcalasya bhedaM zabdanayaH pratipadyate, dravyarUpatayA punrbhedmpyupeksste| etacca kAlabhede udaahrnnm| karoti kriyate kumbha iti kaarkbhede| taTastaTI taTamiti linggbhede| dArAH kalatramityAdi sngkhyaabhede| ehi manye rathena yAsyasi na hi yAsyati, yAtaste piteti purussbhede| santiSThate avatiSThate ityupasargabhede iti| athaitadAbhAsamAha- linggtrivaagityaadi| tadbhede'pi tadevArthasamAdaraNarUpa: shbdaabhaasH| [tadbhedena tasya tameva samarthayamAnastadAbhAsaH(pra.na.ta.7.34) ] tadbhedena = kAlAdibhedena dhvanestameva = arthabhedameva, zabdAbhAsaH (pra.na.ta.ava. 7.34) / atrodAharaNaM- yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayo bhinnakAlAH zabdA bhinnamevArthamabhidadhati bhinnakAlazabdatvAt tAdRgsiddhAnyazabdavadityAdiH (pra.na.ta.7.35) iti| anena hi tathAvidhaparAmarzasthena vacanena kAlAdibhedAdbhinnasyaivArthasyAbhidhAyakatvaM zabdAnAM vyaJjitam, etacca pramANaviruddhamiti tadvacanasya shbdnyaabhaastvm| anye'pi karoti kriyate kaTa ityAdayaH zabdanayAbhAse bahUnyudAharaNAni bhvnti|| iti shbdnyaabhaasH||202||203|| [samabhirUDhanayAbhAsaH] [223 // atha samabhirUDhAbhAsasvarUpavicAragAthAmAha [mUla| yaH paryAyadhvanInAM ca yAvanmAnA (a)bhidheykaaH| tannAnAtvaM svIkurvANo rUDhAbhAsaH sa ucyte||204|| (vyAkhyA) atra samabhirUDhaH paryAyazabdAnAM yathA niruktibhedena bhinnamarthaM samabhirohannabhiprAyavizeSaH samabhirUDhaH tathAnyeSvapi ghaTakumbhAdiSu draSTavyaH (pr.n.t.av.7.37)| athaitadAbhAsamAha- yaH pryaayetyaadi| paryAyadhvanInAM yAvanmAnA abhidheyakA bhavanti teSAmabhidheyAnAM nAnAtvameva svIkurvANaH = kakSIkurvANo rUDhAbhAsaH
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 syAdvAdapuSpakalikA sa ucyate = nigadyate ityrthH| atrodAharaNaM- yathendraH zakraH purandara ityAdayaH zabdAH bhinnAbhidheyA eva bhinnazabdatvAtkarimRgaturagazabdavadityAdiH (pra.na.ta.7.39) iti smbhiruuddhaabhaasH||204|| [evambhUtanayAbhAsaH] [224] athaivambhUtAbhAsasvarUpavicAragAthAmAha[mUla] padArthAnAM nAmabhedaM prekSya bhinnArthako vdet| evambhUtAbhAsakaH sa procyate jinshaasne||205|| (vyAkhyA) evambhUtastu punarindanAdikriyApariNatamarthaM tatkriyAkAle indraadivypdeshbhaajmbhimnyte| na hi kazcidakriyAzabdo'syAsti, gaurazva ityAdijAtizabdAbhimatAnAmapi kriyaashbdtvaad| gacchatIti gaurAzugAmitvAdazva iti| zuklo nIla iti guNazabdAbhimatA api kriyAzabdA ev| zucibhavanAtzuklo nIlanAnnIla iti| devadatto yajJadatta iti yadRcchAbhimatA api kriyAzabdA eva - deva enaM deyAda, yajJa enaM deyaaditi| saMyogidravyazabdAH samavAyidravya-zabdAzcAbhimatAH kriyAzabdA eva, daNDo'syAstIti daNDI; viSANamasyAstIti viSANIti astikriyaaprdhaantvaat| paJca nayA(bhedAH) tu zabdAnAM vyavahAramAtrAnna nizcayAdityayaM nayaH sviikurute| ____ atrodAharaNaM- yathendanamanubhavannindraH zakanakriyA-pariNataH zakraH pUraNapravRttaH purandara ityucyate (pra.na.ta.7.41) iti| athaivambhUtAbhAsamAha- pdaarthaanaamityaadi| kriyAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipa~stu tadAbhAsaH (pra.na.ta.7.42) iti| kriyAviSTaM vastu dhvaninAbhidheyatayA pratijAnAno'pi yaH parAmarzastadanAviSTaM tat teSAM tathAkSipati na tUpekSate sa evambhUtanayAbhAsa (pra.na.ta.ava.7.42) iti prtiitighaataannodaahrnti| atrodAharaNaMyathA viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyaM ghaTazabdapravRttinimittabhUtakriyAzUnyatvAtpaTavadityAdiH (pra.na.ta.7.43) iti| anena hi vacasA kriyAnAviSTasya ghaTAdervastuno ghaTAdizabdavAcyatAniSedhaH kriyate, sa ca pramANabAdhita iti(pra.na.ta.ava.7.43) tadvacanamevambhUtanayAbhAsodAharaNatayoktaM jinazAsane ityrthH|| ityevmbhuutaabhaasH||205|| [zabdArthanayAbhAsau] [225] athAnyamapi bAlabodhAya nayAbhAsamAha [mUla] zabdakSepyarthAbhidhAyI vdedrthnystthaa| zabdAbhidhAyyarthakSepI zabdAbhAsa sa ucyte||206|| (vyAkhyA) shbdetyaadi| viziSTaceSTArahitaM ghaTAkhyaM vastu na ghaTazabdavAcyaM ghaTazabdapravRttinivRttibhUtakriyA-zUnyatvAt paTavadityAdi iti (pr.n.t.7.43)| ato'rthAbhidhAyI zabdapratikSepI arthanayAbhAso vdedityrthH| evaM zabdAbhidhAyyarthapratikSepI zabdanayAbhAsa sa ucyata iti||206|| [arpitAnarpitanayAbhAsau [226] athArpitAnarpitAbhAsamAha[mUla] arpitAnarpitAbhAsAvanyonyaM prtiksseptH| tattvavyavahArayoH kssepaatsyurvyvhaarvinishcyau||207||
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) arpitetyaadi| anyonyaM pratikSepena arpitamanarpitaM ca pratikSepena kramAdarpitAnarpitAbhAsau syAtAm iti| anarpitaM prtikssipnnrpitmbhiddhaano'rpitnyaabhaasH| tathaivArpita prtikssipnnnrpitmbhiddhaa-nonrpitnyaabhaaso'sti| vyvhaaretyaadi| tathA tattvavyavahArayoH kSepAd vyavahArAbhAsanizcayAbhAsau syaataamityrthH| tathAhi tattvapratikSepI lokavyavahAramabhidadhAno vyvhaaraabhaasH| tathA tattvamabhyupagacchan vyavahArapratikSepI nishcyaabhaasH||207|| [jJAnAbhAsakriyAbhAsau| [227] atha jJAnAbhAsakriyAbhAsayoH svarUpamAha[mUla| jJAnaM gRhNankriyAkSepAjjJAnAbhAso nigdyte| jJAnakSepAtkriyAM gacchankriyAbhAso vaded budhH||208|| (vyAkhyA) jnyaanmityaadi| kriyAM pratikSipya jJAnamabhidadhAno jnyaannyaabhaasH| jnyaankssepetyaadi| tathA jJAnaM pratikSipya kriyAmabhidadhan kriyAbhAso budho vadedityAdi bodhymiti||208|| [nayAnAM parasparaM prabhUtAlpaviSayavicAraH] [228] athAtra nayAnAM parasparaM prabhUtAlpaviSayavicAragAthAmAha[mUla] naigamAdisaptanayA: puurvaanupuurvyogtH| pUrvaH prabhUtaviSayaH paro'lpaviSayo bhvet||209|| (vyAkhyA) naigmetyaadi| atra naigamaH prabhUtaviSayo'sti saGkalpajanyasadRzasadbhAvagrAhakatvAdathavA saamaanyvishesssnggraahktvaaditi| tataH saGgraho'lpaviSayaH sttaamaatrgraahktvaaditi| athavA parimitaviSayAt sanmAtragocarasaGgrahAnnaigamo bhAvAbhAvabhUmikatvAd bhuurivissyo'sti| tathA saGgrahanayaH sttaagtsaamaanyvishessgraahko'sti| tato vyavahAro'lpaviSayo'sti sdvishessgraahktvaaditi| tathA RjusUtrAd vyavahArastrikAlaviSayatvAdbahuviSayo'sti, kAlAdibhedena bhinnaarthprdrshnaaditi| RjusUtrastato'lpaviSayo'sti vrtmaanvishessdhrmgraahktvaaditi| tathA zabdAdRjusUtraH kAlAdivacanaliGgaviSayAdbahuviSayastataH zabdo'lpaviSayo'sti, smgrpryaayaanaamekpryaaygraahktvaaditi| dharmavyaktavAcakagrAhakatvena zabdataH smbhiruuddho'lpvissyH| paryAyakAlamabhivAJchataH samabhirUDhAcchabdo bhuvissyo'sti| evam evambhUtAtsamabhirUDhaH prabhUtaviSayo'sti pratikriyAM bhinnArthapratijAnanAt tdevmbhuutaatsmbhiruuddho'lpvissyH||209|| [229] itthaM nayavacanamapi nijaviSaye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM saptabhaGgImanuvrajati iti (pr.n.t.7/53)| kena hetunA ? ityAha[mUla] aMzagrAhI naigamo'sti sattAgrAhakaH snggrhH| guNalokapravRttyoryo grAhI syAd vyvhaarkH||210|| [mUla] RjusUtro bhveddhetuprinnaamsmaadRtH| vyaktakAryagrAhakaH syAcchabdo bhaavprvRttikH||211|| [mUla] paryAyAntarako bhinnakAryagrAhI ca sssstthmH| tadgatamukhyakAryasya grAhyevambhUtako bhvet||212|| [mUla] ityAdyanekasadrUpo nayavAdo jinaagme| vidhAnapratiSedhAbhyAM saptabhaGgyo bhavanti c||213||
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) ete(tAH) catvAro'pyanuSTupaH spaSTatvena na vyAkhyAtA atreti // 210 // 211 // 212 // 213 // [230] atha nayavicArasamAptirUpagAthAmAha[mUla] itthaM nayavicArazca samAsena prruupitH| loke samagrabhAveSu bhvetsyaadvaadshaasne||214|| (vyAkhyA) itthmityaadi| ittham = evaM nayavicAraH samAsena = saGkSapeNa prarUpitaH = kthitH| kathamityAha- loka ityaadi| loke = caturdazarajjvAtmake samagrabhAveSu = padArtheSu syAdvAdazAsane nayapravAdo bhavedityarthaH // 214 // iti nyaaH|| [saptamaM pramANadvAram] [231] atha lakSaNasaGkhyAgAthAyAM nayAni ceti shbdo'sti| atra cakArAtsaptamapramANadvAragAthAmAha[mUla] tatpratyakSaparokSAbhyAM pramANaM dvividhaM smRtm| atIndriyaM ca pratyakSamakSajanyaM paraM bhvet||215|| (vyAkhyA) ttprtykssetyaadi| tatpramANaM pratyakSaparokSAbhyAM dvividhaM smRtaM = kthitmiti| tatrAnindriyajJAnaM prtykssm| akssjnymiti| indriyapravRttijanyaM jJAnaM parokSaM bhveditynvyH| ato'kSapravRttiM vinaiva AvaraNakSayopazamena nijAtmopayogato yajjJAnaM syaattdaadymityrthH| tadbhinnaM prokssmiti||215|| [pratyakSajJAnabhedAH] [232] atha pratyakSajJAnabhedamAha[mUla] tatra dezasamagrAbhyAM pratyakSaM dvividhaM shrutau| dezAvavadhiparyAyau samagraM kevalaM bhvet||216|| (vyAkhyA) tatra deshetyaadi| tatra pratyakSapramANaM dvividhaM- dezataH smgrtshceti| zrutau = siddhAnte'sti dezapratyakSaM punardvividham- avadhijJAnaM manaHparyAyajJAnaM ceti| tatrAvadhijJAnamasaGkhyAtavidhaM bhvti| tatrAvadhijJAninaH pumAMso dravyakSetrakAlabhAvApekSayA loke bahavaH paryAyAn pazyanto'pi kiyatparyAyAH pazyanti kiyanneti, ato dezapratyakSaM bhvti| manaHparyAyajJAnaM tu sArddhadvayadvIpasamudragatajIvAnAM manogataparyAyAn jAnAti paraM samagralokAlokapramANaM na jAnAti, ato deshprtykssmstiiti| samagrapratyakSaM tu kevalajJAnaM bhvediti| etacca lokAlokagatasarvadravyaguNaparyAyAn karatalAmakamiva jAnAtItyarthaH, kevlaanvyitvaaditi| iti prtykssm||216|| [parokSajJAnabhedAH] [233] atha parokSapramANabhedavicAragAthAmAha[mUla] matizrutAbhidhAnena parokSaM dvividhaM smRtm| anumAnopamAnAgamArthApattyabdhayo bhvet||217|| 1. sadehajIvaH prthme'pro'sngkhyprdeshkH| cintanavyavahArazca RjusuutropyogkH|| zabdazcaturvidho jIva: gunnyukto'bhiruuddhkH| guNAnantAtmako jIva evambhUto nigdyte||yugmm|| naigamaH sarvadharmo'sti saGgrahaH puurvjaadRtH| vyavahAraH zuddhahetuH vairaagyprinnaamkH|| saddarzana: zabdanayaH nijsiddho'bhiruuddhkH| rUpAtItapariNAmA evambhUto vadet khlu|| sarvajIvaH siddhasamaH sattAsiddhaH susnggrhH| labdhisiddhAdibhiH siddhiH RjusuutropyogkH|| zubhazukladhyAnazabdaH drshnjnyaansssstthmH| siddhasthitaH siddhabhAvo evambhUto gaded dhruvm||yugmm|| itane zloka lA. prata meM adhika hai|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 71 (vyAkhyA) mtishrutetyaadi| parokSapramANaM dvividhaM bhavati matijJAnaM zrutajJAnaM ceti| tataH tat parokSaM caturvidhaM vidyte| tadyathA- anumAnapramANa-upamAnapramANa-AgamapramANa-arthApattipramANAni bhvntiiti||217|| [anumaanprmaannlkssnnm| [234] athAnumAnapramANalakSaNamAha[mUla] liGgaparAmarzakaM syaadnumaanprmaannkm| girau dhUmAGkamAdRtya sAdhyate'sau kRshaanumaan||218|| (vyAkhyA) linggetyaadi| liGgaparAmarzasmRtyudbhavaM cihnamAdRtya yajjJAnaM tadanumAnapramANaM syaaditi| liGgasyAvinAbhUtavastukaM niyataM jnyeymiti| atra dRssttaantmaah-giraavityaadi| yathA kazcinnaro dUrAdgirau vyomAvalambidhUmarekhaM sampazyAnumAnaM karoti nago'yaM vahnimAndhUmavattvAdyatra dhUmastatrAgniH mhaansaadivditi| itthaM paJcAvayavazuddham anumAnaM yathArthajJAnahetusAmyAvalambanena padArthAnAM yajjJAnaM tditi||218|| [upmaanprmaannlkssnnm| [235] athopamAnapramANagAthAmAha[mUla] gosAdRzyatvabhAvena adRssttgvyaakRtiH| jJAnaM syAdgavayaM prekSya bhvettdupmaankm||219|| (vyAkhyA) gosaadRshyetyaadi| 'yathA gostathA gavayaH' adRSTagavayAkRtiH gavayaM prekSya gosAdRzyabhAvaM smRtvA gavaya iti jJAnaM yasya syAttadupamAnapramANakaM bhvedityrthH||219|| [AgamapramANalakSaNam [236] athAgamapramANavicAramAha[mUla] yathArthavastubhAvajJo vItarAgo jineshvrH| taduktAH sakalA vAcaH syaadaagmprmaannkm||220|| (vyAkhyA) ythaarthetyaadi| yathArthaM cedaM vastu ca yathArthavastu, teSAM yathArthavastUnAM bhAvaM jAnAtIti yathArthavastubhAvajJaH, vItarAgo vizeSeNa ito = gato rAgo dveSazca yasya sa vItarAgo jinezvara iti| jinAnAM = sAmAnyakevalInAmIzvaro jineshvrH| samavasaraNasthasabhAyAmupadezarUpaM samagraM vacanam Agama pramANaM syaadityrthH| tdnuyaayicturdshdshpuurvdhrprtyekbuddhaadinirmitshaastrmpyaagmprmaannmiti| uktaM ca suttaM gaNahararaiyaM taheva patteyabuddhiNA riyN| suyakevaliNA raiyaM abhinnadasapuvviNA riyN|| iti||220|| [arthApattipramANalakSaNam] [237] athArthApattipramANagAthAmAha[mUla] yathA pIno devadatto vAsare tu na bhujyte| arthAnnaktAzano jJAtastadarthApattikaM bhvet||221|| (vyAkhyA) ythetyaadi| yatheti dRSTAntaH pIno devadattaH divase tu na bhujyte| arthaadityaadi| anenArthAdrAtrau bhojanamAgatamiti jnyaatm| etadevArthApattipramANaM caturthaM bhvedityrthH||221||
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 syAdvAdapuSpakalikA [jJAnaphalam] [238] arthatajjJAnaphalamAha[mUla] nayapramANakAdInAM paripATImupetya yt| jIvAjIvAdibhAvajJaH tjjaistjjnyaanmucyte||222|| (vyAkhyA) nayapramANakAdInAM paripATI = vyavasthAmaGgIkRtya jIvAjIvAditattvAnAM yathArthaM bhAvaM jAnAti = prarUpayati tad jnyaanmiti| na tu manaHkalpanIyanaiyAyikasAGkhyakAdiproktaM jnyaanmiti| nayapramANAdi ityatrAdizabdena nikSepasaptabhaGgI boddhvyeti||222|| [darzanacAritrayoH vicAraH] [239] atha darzanavicAragAthAmAha[mUla] jinoktatattvazraddhAnaM tat samyagdarzanaM vdet| yathArthaheyopAdeyaiH svruuprmnnaatmkm||223|| [mUla] parasaGgatyAgapUrvaM nijaatmrmnnaatmkm| saMyama sAdhanAdetat siddhirbhavati naanythaa||224|| (vyAkhyA) jinoktetyaadi| yasya yathArthaheyopAdeyaiH = kRtyAkRtyaheyopAdeyairyathArthatayA jinoktatattvArthazraddhAnaM tat samyagdarzanaM vdediti| taduktamuttarAdhyayane jIvAjIvA ya baMdho ya punnaM pAvAsavo thaa| saMvaro nijjarA mukkho saMtee tahiyA nv|| tahiyANaM tu bhAvANaM sbbhaavuvesnnN| bhAveNa saddahaMtassa sammattaM taM viyaahiyN|| (u.sU.28.14,15) iti drshnm| tathA parapariNatiparityAgapUrvakaM vimalanijapariNatipariNamanAtmakaM cAritramiti jnyeym| etdrtntrysaadhnaatsiddhirbhvti||223||224|| [pramANasya lakSaNam] [240] [mUla] svaparavyavasAyi jJAnaM pramANaM vdecchrtau| iSTAnyavastuvijJAnasvIkArAnyakSama tthaa||225|| (vyAkhyA) svpretyaadi| tatra svam = AtmA jJAnasya svarUpam, paraH svasmAdanyo'rtha iti yaavt| vizeSeNatau yathAvyavasthitasvarUpeNa vyavasyati = nizcinotItyevaM zIlaM ytttsvprvyvsaayi| jJAyate = prAdhAnyena vizeSo gRhyate'neneti jnyaanm| etadvizeSaNamajJAnarUpavyavahAradhurAdhaureyatAmanAdadhAnasya svasamayaprasiddhadarzanasya, sannikarSAdezcAcetanasya naiyAyikAdikalpitasya praamaannyniraakrnnaarthm| tasyApi ca tathA pratyakSarUpasya zAkyairnirvikalpatayA prAmANyena jalpitasya, saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAM ca pramANatvavyavacchedArthaM vyvsaayiiti| parokSabuddhyAdivAdimImAMsakAdInAM bAhyArthApalApinAM jJAnAdyadvaitavAdinAM ca durnayapakSabalanirAsAya svapareti svruupvishessnnaarthmuktmiti| (pra.na.ta.ava. )zrutau = pravacane vdedityrthH| atraiva jJAnamiti vizeSaNaM samarthayannAha- iSTAniSTavastuvijJAnasvIkAratiraskArakSama pramANaM tatheti vdedityrthH| anena abhimatA-nabhimatavastusvIkAratiraskArakSama hi pramANamato jJAnamevedam (pra.na.ta.1.3) ityaashyH| iSTam = abhimatamupAdeyam, aniSTam = anabhimataM heym| tadvayamapi dvedhAmukhyaM gauNaM c| tatra mukhyaM sukhaM duHkhaM c| gauNaM punastayoH kAraNaM kusumakuGkumakAminIkaTAkSAdikam, khala-kalaha 1. yaha zlokaH saM. prata meM nahIM hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 73 kAlakUTa-kaNTakAdikaM c| evaMvidhayorabhimatAnabhimatavastunoH yau svIkAratiraskArau = prAptiparihArau tayoH kSamaM = samarthaM prApakaM parihArakaM cetyrthH| anayorupalakSaNatvAdeta-dubhayA-bhAvasvabhAva upekSaNIyo'pyatrArthe lkssyitvyH| khalu rAgagocaro'bhimato dveSaviSayo'nabhimato rAgadveSadvitayAnAlambanaM tu tRNAdirupekSaNIyastasya copekSakaM pramANaM tadupekSAyAM smrthmityrthH| yasmAdabhimatAnabhimatavastusvIkAra-tiraskArakSama pramANamata idaM jJAnameva bhavitumarhati, naajnyaanruupmiti-(pr.n.t.av.)||225|| [241 atha pramANArthe vicAragAthAmAha[mUla] sarvanayasvarUpasya grAhakaM ytprmaannkm| pAriNAmikabhAvena pramAtA cetano bhvet||226|| (vyAkhyA) srvnyetyaadi| atra yatsamagraM nayasvarUpasya grAhakaM ttprmaannmiti| tatra sarvaprameyapramAtA pratyakSAdi-pramANasaMsiddhaH pAriNAmikabhAvena caitnysvruupo'sti| utpAdavyayayoH pariNamanarUpatvAt yaH kartA sa eva bhoktA, yo bhoktA sa eva krtaastiiti||226|| |jIvasya ratnatrayasAdhanasvarUpam [242] atha jIvasya ratnatrayasAdhanasvarUpamAha[mUla] svadehamAnamAtro'sti kSetraM prati vibhinntH| ratnatrayasAdhanena jIvaH siddhiM smshnute||227|| (vyAkhyA) svdehetyaadi| jIvo bhave svdehprimaannmaatro'sti| bhaajnaantrlghubhaajnsthprdiipprkaashvditi| kssetrmityaadi| kSetraM pratidehaM pratibhinnasvabhAvataH paJcakAraNasAmagrIyogato jJAnAdiratnatrayadhanena jIvasya siddhirniSpadyate iti| tathA vimalAvinAziniSkalaGkasvaguNanirAvaraNanijakAryapravRttyavyAbAdhasukhAnvitasiddhiniSpadyate iti||227|| iti prmaanndvaarm|| [aSTama bhAvadvAram [243] atha bhAvadvAramAha[mUla] dharmAdharmAbhrakAleSu bhAvo'sti paarinnaamikH| bhAvodayapariNAmau nayanau pudgale bhvet||228|| (vyAkhyA) dhrmetyaadi| dravyeSu jIvaM vimucya dharmAdicatuSkeSu paarinnaamikbhaavo'sti| pudgale {nayanau = }dvau bhAvau udayapariNAmAbhidhau bhavedi(bhavataH i)tyrthH|| [pudgaleSu bhAvAH] [244] atha pudgaleSu bhAvAnAha[mUla| pudgale ca pariNAmaH skndhessvaadisvbhaavtH| tathAvihAyopazamaM bhAvAH syurvighnaavrnne'bdhyH||229|| (vyAkhyA) pudgletyaadi| pudgale pariNAmodayau bhvtH| tatra vyaNukAdiskandheSu sAdikAlatva svabhAvena pariNamanAtpAriNAmikatvaM, tathA surazailAdau pudgalaskandhAnAmanAdikAlasvabhAvatvena pariNamanAdipAriNAmikatva 1. yahAM para bhavataH pudgale bhAvI hyadayapariNAmakau/pariNAmodayAtmako pATha adhika saMgata pratIta hotA hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 syAdvAdapuSpakalikA mityrthH| tathA ye'nantaparamANvAtmakAH skandhAste pAriNAmikabhAve audayikabhAve ca prvrtnte| kathamevam? ucyate, jIveSvanantapradezaskandhAnAm karmarUpatayodayAttathA zarIrAdInAmudayajanitaudArakAdi-zarIratayA audArakAdInAM skndhaanaamudyH| kevalANavastu pAriNAmike eva bhvnti| jIvasya kevalAnAmaNUnAM grahaNAbhAvAnnaudayika bhAva iti| ttheti| tathAzabdena karmASTakagrahaNamiti, AvaraNAdayaH pudgala(lAnAmudaya)bhAvena gRhItatvAditi ten| atha teSu bhAvavicAramAha- vihaayetyaadi| vighnAvaraNeSu jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyeSu upazamaM vihAya abdhayaH = catvAro bhAvAH kSAyika-mizra-audayika-pAriNAmikalakSaNAH syurityrthH| tatrApi kevalajJAnAvaraNakevaladarzanAvaraNayorvipAkodayavipakSabhAvataH kSAyopazamasambhava iti||229|| [mohanIyAdiSu bhAvavicAraH] [245] atha mohanIyAdiSu bhAvavicAragAthAmAha[mUla] nAmagotrAyurvedeSu tyktopshmmishrkm| trayo bhAvAH paJca mohe bhavanti jinshaasne||230|| (vyAkhyA) naametyaadi| nAmagotra-AyurvedanIyakarmacatuSkeSu upazamamizrakaM vimucya kSAyika-audayikapAriNAmika-lakSaNA trayo bhAvA bhvntiityrthH| pnycetyaadi| mohe paJca bhAvA bhvntiiti| jinamate ityrthH||230|| gatimAzritya bhaavaavicaarH| [246] atha gatimAzritya bhAvAnAha[mUla] gatiSvapi paJca paJca bhAvAH santi shivaalye| pariNAmakSAyikau sto bhAvadvAraM niruupitm||231|| (vyAkhyA) gtiityaadi| apiH = nishcyen| manujAdicaturtA gatiSu paJca paJca bhAvA bhvnti| katham? ucyate, aupazamikaM samyaktvam, kSAyikaM samyaktvam, kSayopazamikAnIndriyANi, audayiko gatyAdiH pAriNAmiko jIvatvAdiriti bhvnti| tathA zivAlaye iti| siddhagatau pariNAmikakSAyikau bhAvau stH| tatra kSAyiko jJAnAdiH, pAriNAmikaM jIvatvamiti bhvtH| iti mUlabhAvadvAraM niruupitm||231|| jIvadravye bhAvavicAraH] [247] atha jIvadravye bhAvavicAragAthAmAha[mUla| gatisthiteSu jIveSu sarve bhAvA bhavanti c| pariNAma kSAyikausto jIveSu moksspttne||232|| (vyAkhyA) spssttm|| iti SaDdravyeSu aupazamikAdayo mUlaSaDbhAvAH proktaaH||232|| [caturdazaguNasthAnakeSu bhAvavicAraH] [248] athAtrottarabhAvAnAM prabodhAya jIvapariNamitabhAvasvarUpapradarzanAya caturdazaguNasthAnakagAthAdvayamAha[mUla| mithyaasaasvaadnmishraavrtdeshvrtaabhidhaaH| pramattAnyau nivRttyanyau suukssmopshmkssiinnkaaH||233||
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 75 [mUla] guNAH sayogyayogI ca bhavanti jinshaasne| loke bhavasthajIvasya prinnaamvishesskaaH||234||yugmm|| (vyAkhyA) mithyetyAdi gaathaayuglm| loke bhavasthajIvasya pariNAmavizeSakA jinazAsane guNAH = guNasthAnakA bhvntiiti| tathAhi- mithyAtva-sAsvAdana-mizra-avirati-dezavirati-pramatta-apramatta-nivRttibAdaraanivRttibAdara-sUkSmasamparAya-upazamasamparAya-kSINamoha-sayogi-ayogina ete guNasthAnakA bhvntiityrthH| athAtra bhAvottara-tripaJcAzadbhedAstu dvAragAthAyAM pUrvoktA eva bhvnti| tathAhi- upazama-kSAyika-kSAyopazama-udaya-pAriNAmikAH srve-53||233||234|| upazama kSAyika mizra audayika / pAriNAmika | sAnnipAtika 3 sarve 53 18 21 [249] atha jIveSu guNasthAnamAdRtya bhAvaprarUpakagAthAdvikamAha[mUla] mizrodayapariNAmA bhAvAH santi gunntrike| tathA vratAdIbhaguNe paJca bhAvA bhavanti c||235|| [mUla| kSINe bhavanti catvAro vimucyopazamaM tthaa| vihAya mizropazamaM trayo bhAvAntyake dvive||236|| (vyAkhyA) mishretyaadi| mizrazcodayazca pariNAmazceti dvndvH| kSAyopazamikodayapariNAmikalakSaNAH trayo bhAvA guNatrike iti| prathamamithyAtvAditrikaguNasthAnakeSu jIvasya bhvnti| tatra kSAyopazamikAnIndriyANi, audayikI gatiH, pAriNAmikaM jiivtvmiti| tthetyaadi| tataH avrtaadiibhgunnetyaadi| aviratAdyupazamAntASTaguNasthAnakeSu upazamAdayaH paJca paJca bhAvA bhvnti| katham? aupazamikasamyaktvamaviratAdyaSTaguNAntaM yAvallabhyate, kSAyikasamyaktvamaviratAdiguNaikAdazaM yAvatprApyate, kSAyopazamikAnIndriyANi samyaktvAdyaviratAdipramukhaM guNeSu catuSkeSu praapyte| tato'gre tu apUrvAnivRtti-bAdarasUkSmasamparAyopazAnteSu kSAyopazamikAnIndriyAdIni bhavanti, na tu kSAyopazamikaM smyktvmiti| audayikI gatiH pAriNAmikaM jiivtvmiti| caH paadpuurnne|| kssiinnetyaadi| tathopazamikaM samyaktvaM vimucy| kssiinneti| kSINamoha-dvAdazama-guNasthAnake kSAyopazamikAdayazcatvAro bhAvA bhvnti| tatra kSAyopazamikAnIndriyAdIni, audayikI gatiH, pAriNAmikaM jIvatvaM, kSAyikaM samyaktvaM ceti| vihaayetyaadi| antyadvike sayogya nakadvike mishropshmeti| kSAyopazamopazamaM vihAya = parityajya trayo bhAvA iti| kSAyikodayapAriNAmikalakSaNA(Ni?) trayo bhAvA labhyante iti, katham? ucyate, kSAyikaM kevalajJAnAdi, audayikI gatiH, pAriNAmikaM jiivtvmiti| sthApanA ceyama 4 guNa de ni u | | | 3 3 mUlabhAva m Mm m iti caturdazaguNasthAnakeSu mUlabhAvAH proktaaH||235||236||
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 [caturdazaguNasthAnakeSu kSayopazamabhAvavicAraH] [250] atha jIveSu bhAvottaradvAravicAragAthAmAha- [mUla] mithyAsAsvAdane santi digbhedA mizrakasya ca / cakSvacakSvajJAnatrikaM dAnAdizaralabdhayaH // 237 // (vyAkhyA) mithyetyaadi| mithyAsAsvAdanaguNasthAnadvike mizrakasya ajJAnatrika-dAnAdipaJcalabdhayo dazabhedAH sntiitynvyaarthH||237|| // 238 // = syAdvAdapuSpakalikA kSayopazamabhAvasya cakSuH-acakSuH [251] atha tRtIyatUryaguNayoH bhAvottaradvAragAthAmAha- [mUla] mizre syurmizrasamyaktvaM drshnjnyaanguptikm| dAnAdilabdhayaH paJca tUrye'pi dvaadshstthaa||238|| (vyAkhyA) mizre syurityaadi| mizre = mizraguNe samyagmithyAdRSTau mishrsmyktvm| drshnetyaadi| cakSuHacakSuH-avadhidarzanatrayam, tathA jJAnatrayam, dAnAdilabdhipaJcakaM ityevaMlakSaNA dvAdaza syuH| atra jJAnAjJAnAnyatarAMzabAhulyamubhayAMzamato vA syAd / atra jJAnabAhulyavivakSayA jJAnatrayamuktam / atra guNasthAnake yadavadhidarzanamuktaM ttsaiddhaantikmtaapekssyaa| tathA tUrye avirataguNe mizraM vimucya kSAyopazamasamyaktvakSepeNa dvAdaza bhAvAH syurityarthaH [252] atha paJcamAdiguNasthAnatrike bhAvaprarUpakagAthAmAha [mUla] vratadvAdazakSepeNa paJcame syustrayodaza / caturdaza paryayena SaSThame saptame guNe // 239 // (vyAkhyA) vrtetyaadi| paJcame dezaviratiguNasthAne dvAdazaviratikSepeNa kSAyopazamikabhAvAstrayodaza syuriti| tathA SaSThamasaptamaguNasthAnake paryayena = manaHparyAyajJAnakSepena caturdaza bhAvAH syuriti / katham? ucyate, dAnAdilabdhipaJcakam, darzanatrikam, jJAnatrikam, samyaktvaM sarvaviratizca evaMlakSaNAstrayodaza, tathA paryAyajJAnaprakSepena caturdaza pramattApramattayoH kramAdityarthaH // 239 // [253] athASTamanavamadazamaguNeSu bhAvavicAramAha [mUla] nivRttyAditrikaguNe kSAyopazamakaM vinA / saMyamAbhAvayogena dvAdaza syurgunndvike||240|| (vyAkhyA) nivRttyaadiityaadi| nivRttibAdara anivRttibAdara-sUkSmasamparAyaguNatrikeSu kSAyopazamasamyaktvaM vinA kSAyopazamikAH trayodaza bhAvA bhavanti / tathAhi - darzanatrika jJAnacatuSka- dAnAdilabdhipaJcaka-sarvaviratilakSaNAni trayodaza bhavantItyarthaH / aSTamAditrikaguNeSu kSAyopazamasamyaktvaM tu na prApyata iti| sNymetyaadi| tathA guNadvike upazAntamohaikAdazamaguNe kSINamohadvAdazamaguNe ca kSAyopazamikasaMyamAbhAvayogena dvAdaza bhAvAH syurityrthH| pUrvoktarUpA eva bhvntiiti|| 240 // iti guNeSu kssaayopshmikottrbhaavbhedaaH|| [caturdazaguNasthAnakeSu audayikabhAvavicAraH] [254] atha guNe audayikabhAvottarabhedavicAragAthAmAha [mUla] nakhAdhikaiko mithyAtve audayikasya viMzatiH / bhedA bhavanti dvitIye mithyAtvAbhAvayogataH // 241 // (vyAkhyA) nkhetyaadi| mithyAtvaguNasthAnake audayikasyottarabhedA nakhAdhikaikaH ekaviMzatirbhavanti /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 77 tathA dvitIye = sAsa thyAtvAbhAvayogato viMzatirbhedA bhvntiityrthH| tathAhi-ajJAna-asiddhatva-lezyAsaMyama-kaSAyacatuSka-gaticatuSka-vedatrika-mithyAtvaikaviMzatirmithyAtve, dvitIye mithyAtvaM vinA viMzatirbhedA bhavanti // 241 // [255] athAnyasminguNasthAnake audayikabhAvagAthAmAha[mUla] tRtIyAbdhyordazakhagA muktvAjJAnaM ca pnycme| nArakAmarabhAvena bhvntydridshodyaaH||242|| (vyAkhyA) tRtiiyetyaadi| tRtIyatUryaguNasthAnakayoH = mizrAviratilakSaNayorajJAnaM vimucya dazakhagAH = ekonaviMzatibhedA asiddhatva-lezyA-saMyama-kaSAya-gati-vedatraya-lakSaNA bhvnti| tathA paJcame dezaviratau guNe nArakasuragatya-bhAvena adridazodayA = audayikasaptadazabhedAH asiddhatva-lezyA-saMyama-kaSAya-naragati-tiryaggati-vedatrayalakSaNA bhvntiiti||242|| [256] atha pramattApramattaguNasthAnakayoH audayikabhAvavicAragAthAmAha[mUla| sutiryaksaMyamAbhAvAtSaSThameSudazo bhvet| nikRSTalezyAbhAvena saptame santi dvaadshH||243|| (vyAkhyA) tirygityaadi| SaSThame pramattaguNasthAnake tiryagasaMyamAbhAvena iSudaza = paJcadazabhedA asiddhatvalezyA-kaSAya-naragati-vedatrayalakSaNA audayikabhAvA bhvnti| nikRssttetyaadi| tathA saptame apramattaguNe kRSNAdilezyAtrikAbhAvena audayikabhedAH asiddhatva-zubhalezyA-kaSAya-naragati-vedatraya lakSaNAH dvAdaza bhvnti||243|| [257] athASTamanavamadazamaguNasthAneSu audayikabhAvavicAragAthAmAha[mUla] teja:padmavihInena mAtaGganavame dsh| vedAdimakaSAyAgnihInAH syurdshme'bdhyH||244|| (vyAkhyA) teja ityaadi| aSTame apUrvakaraNaguNe tathA navame anivRttibAdaraguNe ca tejaH padmalezyAdvayavihInena daza = dazabhedA asiddhatva-zuklalezyA-kaSAya-naragati-vedatrayarUpA audayikabhAvasya bhvntiiti| vedetyaadi| dazame sUkSmasamparAyaguNe AdimazcAsau kaSAyazca AdimakaSAyaH, vedazca AdimakaSAyazceti dvandvaH ttrikhiinaaditi| vedatrayAdikaSAyatrayarUpaSaTprakRtivihInAdabdhayaH = catvAro bhedAH syurityrthH| tathAhi-asiddhatva-zukla-sajvalanalobha naragatilakSaNA iti||244|| [258] atha zeSaguNeSu audayikabhAvavicAragAthAmAha[mUla] lobhAbhAvAttrayo bhedA bhvntyuprimtrike| zuklAbhAvena carame bhedau dvau bhavataH khlu||245|| (vyAkhyA) lobhetyaadi| sajvalanalobhAbhAvAdaparimatrike = upazAntamoha-kSINamoha-sayogi-guNatrike asiddhatva-zukla-naragatirUpAstrayo bhedA bhvntiiti| tathA carame ayogiguNasthAnake zuklAbhAvena khalu = nizcayena naragati-asiddhatvarUpau dvau bhedau bhavata ityrthH||245|| ityaudayikabhAvabhedAH proktaaH|| caturdazaguNasthAnakeSu upazamabhAvavicAraH] [259] atha guNeSu upazamabhAvabhedavicAragAthAmAha[mUla] tUryAdyupazamAnteSu bhAvazcopazamo bhvet| navamaikAdazAnte syAtsaMyamopazamaM nraan||246|| 1. yahAM para tiryagasaMyamAbhAvAt pATha adhika saMgata pratIta hotA hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) tuuryetyaadi| aviratAdyupazamAntaM yAvad guNasthAnakeSu upazamasamyaktvalakSaNa upazamabhAvabhedo labhyate iti| tathA nvmaikaadshaantetyaadi| navamadazamaikAdazamaguNasthAnakatrike narAnsaMyamopazamaM zAstrAntare upazamacAritrasya pratipAdanAdupazamabhAvabhedau bhavata iti||246|| ityaupazamikabhAvabhedAH proktaaH|| __ caturdazaguNasthAnakeSu kSAyikabhAvavicAraH] [260] atha guNeSu kSAyikabhAvabhedavicAragAthAdvikamAha[mUla| tUryAdyaSTaguNasthAne kSAyikadarzanaM bhvet| kSINe kSAyikayogena kSAyikasaMyamo'pi hi||247|| [mUla] dAnAdilabdhayaH paJca samyaktvaM kevldvikm| saMyamaM ca santi bhedAH kSAyikasyAntyake dvike||248|| (vyAkhyA) tuuryaadityaadi| avirata-dezavirati-pramattApramattApUrvAnivRtti-sUkSmasamparAyopazAntaguNASTakeSu zrute kSAyikadarzanamaktaM tena kSAyikadarzanaM bhavati. nAnyatA tathA kssiinnetyaadi| kSINamohagaNe kSAyikasamyaktvayogena hi = asmAddhetoH kSAyikasaMyamo'pi bhvediti| anena kSAyikadarzanaM kSAyikasaMyamazceti dvau bhedau bhvtH| etadevAhadAnAdItyAdi suutrm| antyakadvike = sayogyayogiguNadvike kSAyikabhAvasya dAnAdilabdhipaJcaka-kSAyikasamyaktvakevaladvika-yathAkhyAtasaMyamalakSaNAH kheTonmitAH sntiitynvyH||247||248|| iti kssaayikbhaavbhedaaH|| |caturdazaguNasthAnakeSu pAriNAmikabhAvavicAraH] [260] atha pAriNAmikabhAvabhedagAthAdvikamAha[mUla] jIvabhavyAbhavyabhedA mithyAtve ca trayaM bhvet| dvitIyAtkSINamohAntaM muktvAbhavyamubhau tthaa||249|| [mUla] vihAya bhavyaM jIvo'sti guNasthAne'ntyake dvike| __ itthamete paJca bhAvA guNasthAneSu nirmme||250|| (vyAkhyA) jiivetyaadi|mithyaatvgunne jIvatva-bhavyatva-abhavyatvalakSaNA bhedAH trayaH pAriNAmikA bhvediti| bhvntiiti| dvitiiyaadityaadi| tathA sAsvAdanaguNAdArabhya kSINamohaM yAvadabhavyaM muktvA jIvatvabhavyatvalakSaNau ubhau dvau tatheti bhvetaamityrthH|| vihAyetyAdi suutrm| antyake dvike sayogi-ayogigaNasthAnakadvike bhavyaM vihAya jIvatvameka eva paarinnaamikbhedo'stiityrthH| nana kevalinazca kathaM na bhavyatvama? ucyate, pratyAsannasiddhAvasthAyA bhavyatvasyAbhAvAdadhunApi tadapagataprAyatvAdinA kenApi kAraNena zAstrAntareSu noktamiti ato'trApi na proktmiti| itthmityaadi| ittham = amunAprakAreNa ete pUrvoktAH paJcabhAvA mUlottarabhedabhinnA guNasthAneSu nirmame = cakathe ityrthH||249||250|| iti paJca bhaavaaH|| caturdazaguNasthAnakeSu sAnnipAtikabhAvavicAraH] [262] atha sannipAtakottarabhedagAthAmAha[mUla] guptyambarAdabdhiyugaguptipaJcAbdhipAvakayogena saptame triNshnnkhaaddrigjaadhikaaH||251|| [mUla] nakhAdyugAdhikanakhA dizo khettaanlaadhikH|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 79 dvAdazAntye guNe bhedA bhavanti snnipaatikaaH||252||yugmm|| (vyAkhyA) guptymbretyaadi| atra yasminguNasthAne yasya bhAvasya bhedAH proktAsteSAM bhAvabhedAnAmekatra mIlanena yo niSpannaH sa SaSThamaH sannipAtako bhAvo bhvti| tathAhi- guptizca ambarazca guptyambarau iti dvandvaH, guptyambarAt = triNshteH| abdhi-yuga-gupti-paJcAbdhi-pAvakayogena kramAtmithyAtve ctustriNsht| tathAhi-kSAyopazamikabhAvabhedA daza, tathaudayika-bhAvabhedA ekaviMzatiH, pAriNAmikabhAvabhedAstrayaH, sarve mizrIkRtA sAnnipAtakabhAvAH catustriMzat bhvnti| evaM sAsvAdane kSAyopazamika-audayika-pAriNAmikA: sarve mizrIkRtAH sannipAtakabhAvabhedA dvaatriNsht| evaM mizre trystriNsht| tadyathA- kSAyopazamikA: 12 dvAdaza, audayikAH 19 ekonaviMzatiH, pAriNAmikau 2 dvau| sarve mizrIkRtAH sannipAtakalakSaNAH 33 trayastriMzat bhvnti| tathA viratau kSAyopazamikAH 12 dvAdaza, audayikAH 19 ekonaviMzatiH, aupazamikaH 1 ekaH, kSAyikaH 1 ekaH, pAriNAmikau 2 dvau| mizrIkRtAH sannipAtakabhAvAH triMzatpaJcAdhikA bhvnti| tathA dezaviratau kSAyopazamikAH 13 trayodaza, audayikAH 17 saptadaza, aupazamikaH 1 ekaH, kSAyikaH 1 ekaH, pAriNAmikau 2 dvau mizrIkRtalakSaNasannipAtakabhAvAzcatustriMzat bhvnti| tathA pramatte kSAyopazamikAH 14 caturdaza, audayikAH 15 paJcadaza, aupazamikaH 1, kSAyikaH 1 ekaH, pAriNAmikau 2 dvau evaMrUpAstrayastriMzadbhedAH sannipAtakA lbhynte| tathaivApramatte-30 triMzat sannipAtA labhyanta iti| tathASTame'pUrvakaraNe nkhaadityaadi| viMzataH kramAdadrigajAdhikA jJeyA saptaviMzatirbhedA bhvnti| tathAnivRttau aSTAviMzatirbhedAH sntiiti| nkhaadityaadi| tathA sUkSmasamparAyaguNe nkhaadyugaadhiketi| dvAviMzatiH bhedA bhvnti| tathopazAntamohaguNe nkheti| viMzatiH sannipAtakA bhvnti| tathA kSINamohaguNe dizaH kramAtkheTAnilAdhikA ekonaviMzatiH bhedA labhyante iti| tathA sayogiguNe disho'nilaadhik| iti trayodaza sannipAtikabhAvabhedA labhyanta iti| tathaivAyogiguNe dvaadsh| sannipAtakA bhAvabhedA bhvntiiti||251||252|| iti bhaavdvaarm|| sthApanA ceyam | mi sA | mi | a | de | pra | a pU | kSI 19 21 20 18 19 20 23 26 25 31 33 34 | 41
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA saGkhyAguNasthAnaka guNasthAna nAma kSayopazamakabhedAH audayikabhedAH aupazamikabhedAH kSAyikabhedAH pAriNAmikabhedAH sannipAtikabhedAH zeSabhedAH iti|| [navamaM jIvadvAram, dazamam anuyogadvAram] [263] atha jIvadvAragAthAmAha[mUla] jIvo bhavejjIvadravyaH zeSAH pnycaapyjiivkaaH| sarve dravyAdhikAreNa vyAkhyA drvyaanuyogkaaH||253|| (vyAkhyA) jiivetyaadi| dharmAdiSaDdravyeSu jIvadravyo jIvo bhvediti| dshvidhpraanndhaarnnhetutvaaditi| zeSAH paJcApi dharmAdayo'jIvA boddhvyaaH|| iti jiivdvaarm|| athAnuyogadvArArddhagAthAmAha- sarvetyAdi suutrm| pravacane catvAro'nuyogA bhvnti| tathAhi- caraNakaraNAnuyogaH, gaNitAnuyogaH, dravyAnuyogaH, dhrmkthaanuyogH| etatsarvavyAkhyAnaM jinA dravyAnuyogikaM vadantItyanena ete dravyAnuyogakA bhvntiiti||253|| itynuyogdvaarm|| [ekAdazaM kSetradvAram] [264] atha anuyogAzca iti cakAreNa kSetradvAramAdRtamasti, kSetrAbhAvena samagra dravyANAmabhAvaH syAdataH kSetradvAramAha[mUla] dharmAdiSvambaraM dravyaM lokaalokprmaannkm| kSetrarUpamasti zeSAH santi niHkssetrlkssnnaaH||254||
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) dhrmaadiityaadi| dharmAdiSu dravyeSu kSetrAkSetravicAraNAyAmekamAkAzadravyaM sarvagaM lokAlokonmitatvena sarvadravyAvagAhakatvena vA kssetrruupmsti| zeSAH paJcApi dharmAdayaH sadA niHkSetralakSaNAH santItyarthaH // 254 // [265] atha samagradvAropasaMhAragAthAmAha[mUla| rudradvArAnusAreNa sadbhAvArthamupetya c| vimucya pudgalAnandaM nijabhAvaM smaacr||255|| (vyAkhyA) ruudretyaadi| bho! bhavya! rUdrazabdenaikAdazeti etatpUrvoktaikAdazadvArAnusAreNa dravyAdInAM sdbhaavaarthbhaavmupety| pudglaanndmiti| bhave vaibhAvikAnandaM vimucy| nijbhaavmiti| svAtmIyAtmAnubhavajJAnena yathArthabhAvabodhaM smaacretyrthH||255|| [upasaMhAraH] [266] athaitadgranthavinirmitiprayojanagAthAmAha[mUla| jIvA durnayayogena mithyaashaasnsnggtaaH| bodhibIjaM parityajya bhramanti bhvkaanne||256|| (vyAkhyA) jiivetyaadi| bhavakAnane bhava eva kAnano bhavakAnanastasmin = saMsArAraNye jIvA nijanijAbhimata-nirmitazAstrAnuyAyimithyAzAsanasaGgatadurnayayogena bodhibIjaM = samyaktvaM parityajya bhrmntiiti||256|| [267] tadAnena kiM syAdata eva gAthAmAha[mUla] tataH zrutaguruM labdhvA vinyairgurubhktitH| dravyabhAvArthamAlambya shrutbodhmupaarjy||257|| (vyAkhyA) tataH shrutetyaadi| tataH = tasmAt kAraNAt kenacit pUrvakRtapuNyAnuyogena zrutaguruM = muniyogaM labdhvA vinayairveyAvaccAdikaiH prbhuutbhktitH| drvyetyaadi| dharmAdInAM dravyaguNaparyAyANAM sadbhAvArthamAlambya zubhabodhaM = samyaktvavittapuJjamupArjayetyanvaya iti||257|| [268] atha samyaktvopArjanaphalakathanagAthAmAha[mUla] jIvAjIvasvarUpaM ca vijJAya jnyprijnyyaa| nijAtmaguNavittena bhajadhvaM zreya(yo) mndirm||258|| (vyAkhyA) jiivaajiivetyaadi| tato bhavyAH ! samyaktvapUrvakaM jJaparijJayA jIvAjIvayoH sadbhAvasvarUpaM vijJAya cakArAtpratyAkhyAnaparijJayA heyopaadeybhaavmnggiikRty| nijaatmetyaadi| nijAtmano guNo nijAtmaguNo niHkalaGkAvinAzikanirvikalpApunarbhavarUpakevalAnvayI sAdyanantasthityanvitaparamAnandarUpAtmako nijAtmadarzanajJAnAdivittena zreyomandiraM = zreyAvAsaM vimalaM bhjdhvmityrthH||258|| [269] athaitatprayojanapUrvakagranthAbhidhAnagAthAmAha[mUla] syAdvAdapuSpakalikA prvcnaadvinirmme| bAlabodhAya lezena tattvArthAvagamAya c||259|| (vyAkhyA) syaadvaadetyaadi| ahaM pravacanAt = jinAgamAllezena = saGkSapena syAdvAdapuSpakalikAbhidhAnaM prakaraNaM vinirmme| kasmai prayojanAya? bAlabodhAya caH = punstttvaarthaavgmaayetyrthH||259|| [granthakartuH vyAkhyAkartuzca prazastiH] [270] atha granthakartA nijavaMzAbhidhAnagAthAmAha[mUla] koTakendukule ramye shriivNshottmvaacke| nidhyupAdhyAyasya ziSyazcakre vaacksNymH||260||
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA (vyAkhyA) kottketyaadi| koTake induzcandraH koTakenduzcedaM kulaM ca koTakendakulaM tasmin ramye = pradhAne tsmin| shriivNshetyaadi| zriyA yukto vaMzaH zrIvaMzasteSUttamaH = zreSTho vAcakaH tasmin shriivNshottmvaacke| nidhiityaadi| nidhizcAsau upAdhyAyazca nidhyupAdhyAyastasya ziSyo vAcakasaMyamazcAritra idaM prakaraNaM cakre ityrthH||260|| [271] atha prakaraNakartA syAdvAdapuSpakalikAyA vyAkhyAM kalikAprakAzamupasaMharannAhazrImatkharatare gacche jinsiNhpdaadhipH| sUriH shriijinraajo'bhuudrvyaambhojdineshvrH||1|| sUripAdAmbuje bhRGgaH shriiraampaatthko'bhvt| jinazAsanadhaureyaH pdmhrsssuvaackH||2|| gurudRSTisarohaMsAH sukhnndnkaanycnaaH| mahimatro(?)pAdhyAyA babhUvuH shrutipaargaaH||3|| tacchiSyo nidhyupaadhyaayo'bhvtprauddhshiromnniH| cAritravAcakazcakre gurupaadprsaadtH||4|| atha vatsaradivasagAthAmAhavatsarAbdhIndukheTendau dhrmjnysuvaasre| suzreyovAsalAbhAya nirmame svekSitAya c||5|| syaadvaadpusspklikaayaastttvaarthprkaashikaa| vRttiH samAsatazcakre mudA stmbhntiirthke||6|| ||iti syAdvAdapuSpakalikAprakAzaH sNpuurnnH|| 1. lekhaka prazasti:- saMvat 1914 nA AzvIna kRSNa 9 ravIvAsare lI. vyAsa. somezvara zIvalAla stambhatIrathe ThekANu chatarIsIpolamadhye lI. borapIpalA Agala dharamazAlAmAM|zrIrastu kalyANamastu zubhaM bhvtu||shriiH|| shriiH|| shriiH|| saGgrAhakaprazasti:AsInnAzita-pApa-tApa-nikaro nirmUlitAhakRtirarhacchAstrasamudrapAragamano nistndrcndraannH|| zrIzvetAmbara-saGgha-maGgala-mukhaM karmadru-dAvAnalaH sUribhUriguNAlayo'tra vijyaanndo'hymndaashyH||1|| yo lumpAkamataM vihAya rabhasA nirvANavighnapradaMsaMvegAmRtapAna-puSTacaritaH satyaM mtsnggtH| yo'neka-pratipakSa-paNDita-gaNaM nirjitya jAtodayaHsvArgaM dhAma jagAma kaammthnshcaatmaadiraamaabhidhH||2|| sAdhvadhvAdhamatAdadurvyasanatonAnAnarAnAvayan bhUpAn dharmasudhAMvaTodaranarezAdIn bhuunyaayyn| vyAkhyAnAtpratibodhya dharmarahitAn jIvAvanaM pAlayanmAnyazrIvijayAGkitaH kamalanAmAcArya eko bbhau||3|| siddhAntAdviparItavartanaratA dUrIkRtAH svApare yenAkAri digantakIrtiramalA dattvAca sddeshnaam| taMsaGgho rucire'Nahillanagare'drIbdhyaGkabhUvatsare premNA sthApitavAn muniindrvijyaanndiiystpttttke||4|| AtmArAmamunIzvarasya viduSaH ziSyo vipazcidvaraH pUrvoktasya ca paTTadAnasamaye shriimaanupaadhyaaykH| yatsevAkaraNAcca mUkabadhiraH zrotA ca vaktA'bhavatpUjyo'yaM jayati sma vIravijayaH prjnyaanubhaavaanycitH||5|| aupAdhyAyapadADhyavIravijayasyAntevasadratnakaM bhuunaagaangkkuvikrmaarkshrdicchaayaapuriipttne| svasthAne kamalAkhyasUriguruNA''dyaH paTTadhRktvedhRto'nekaiH zAstravicArasAra caturaiH ziSyaiH sadA sevitH||6|| kAvyAlaGkRtilakSaNa-karaNagranthAdi siddhAntavid vizve'smin vijayI sadA vijayate shriidaansuuriishvrH| svIyazrIguruvaryavIravijayopAdhyAyanAmAGkita-tatsaMsthApitazAstrasaGgrahabhavaM vartatyadaH pustkm||7||
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM pariziSTam syAdvAdapuSpakalikAmAtram upAdhyAyazrIcAritranandiviracitA ||syaadvaadpusspklikaa|| natvA saMyamavAmeyaM guruM naunidhivaackm| syAdvAdapuSpakalikAM darzayAmi jinaagmaat||1|| dharmAdharmavyomajIvapudgalAddhA bhavanti c| rasonmitAni dravyANi loko dravyAtmakaH smRtH||2|| athaikAdazadvArakArikAlakSaNagaNaparyAyasvabhAvAstinayAni c| bhAvajIvAnayogAzca dravyeSa vitnomyhm||3|| yatsattallakSaNaM dravyaM vyyotpaaddhruvaanvitm| trayodazaH syukertikaH sAmAnyetarato gunnaaH||4|| atha saamaanygunnkaarikaadrvytvaastitvvstutvprdeshtvprmeykm| sattvaM cAgurulaghutvaM cetnaacetnstthaa||5|| mUrtAmUrtakriyAnyAni sAmAnyAH syustryodsh| atha vizeSaguNAHdarzanajJAnasaukhyaM ca vIryaM SaT cetnaadyH||6|| vrnngndhrssprshgtisthityvgaahnaa| vartanAhetucatvAro'STAdaza syurvishessikaaH||7|| atha paryAyA:dravyaguNavikArA ye paryAyAH pravadanti te| nijabhAvavibhAvAbhyAM dvividhAH syurjinaagme||8|| vA dravye rasaparyAyAH syurdravye drvyvynyjnH| guNaguNavyaJjanakaH svabhAvAnye bhavanti c||9|| atha saamaanysvbhaavaaHnityaikaastibhedbhvyvktvyetrkotkttaaH| sAmAnyAni svabhAvAH syuH trayodazamitAni c||10|| muurtcetnshuddhaikprdeshprtipkssikaaH| vibhAvAzcopacaritasvabhAvAH syurvishessikaaH||11|| athAstikAya:jIvAjIvaprabhedAbhyAM syAd dvividho'stikaayikH| nUnaM jIvastvekavidho'paro dhrmaadikaambudhiH||12|| atha nayAbhidhAnAnidravyaparyAyArthikAbhyAM mUlato'sti nydvidhaa| atha drvyaarthikbhedaaHshuddhsttaikdrvyaashuddhnitysvruupkaaH||13|| sdvktvyaanvyotkRssttprmbhaavkaastthaa| dravyArthiko dazavidho bhvettiirthngkraagme||14|| atha paryAyArthikabhedA:paryAyArthikabhedAzca pUrvoktA drvykaadyH| vAnAdisAdito nityau nityazuddhatarau bhvet||15|| nityAzuddhatarau jJeyau bhavanti SaDvidhAni c| ime'pi bhedAH siddhAnte vadanti puurvsuuryH||16|| dravyaparyAyayorbhedA nayaiH santi mhiidhraaH| naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrakAni c||17||
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 syAdvAdapuSpakalikA dravyArthiko'sti catvAraH stpryaayaarthikstridhaa| zabdasamabhirudaivambhUtabhedena vidyte||18|| AropasaGkalpAMzaizca naigamastrividho bhvet| upacArakamAdRtya mahAbhASye cturvidhH||19|| dravyakAlaguNAropo hetvaadhaaropbhedtH| naigamodadhibhedaH syAtsaGkalpo dvividho bhvet||20|| prathamaH svapariNAmaH kaaryaantr(ro)dvitiiykH| bhinnAbhinnasvarUpAbhyAmaMzo'pi dvividho bhvet||21|| iti naigmottrbhedaaH| saGgraho dvividhaH proktaH saamaanysuvishesstH| mUlottaraprabhedAbhyAM sAmAnyo dvividhaH smRtH||22|| Adyo'stitvAdiSaDbhedo'styuttaro vividhaH smRtH| svasamudAyabhAvena bhinnruupkjaatitH||23|| vA vytirekaanugmsgRhiitsupinndditaaH| saGgrahaH syAccaturbhedo vishessaavshykaagmaat||24|| iti snggrhH| zuddhAzuddhaprabhedAbhyAM vyavahAro yugaH smRtH| vastugatasAdhanAbhyAM zuddhaH syAd dvividhaH shrutau||25|| sadbhUtaketarAbhyAM ca azuddho'pi bhaved dvidhaa| asadbhUto'pi dvividhaH syAtsaMzliSTetareNa c||26|| vyavahAro yugaM syAdvA vibhjnprvRttitH| pravRttistrividhA jJeyA vstusaadhnlaukikaat||27|| lokottarA laukikA ca kuprAvacanikA tthaa| sAdhanA trividhA proktA vishessaavshykaagme||28|| granthAnyasmin shuddhshubhopcritetraistthaa| vyavahAro rasavidho bhvettjjnyaanusaartH||29|| iti vyvhaarottrbhedaaH| pravRttikAlamAdRtya RjusUtranayo bhvet| nAmAdyabdhiprakAreNa matyA dravyeSu yojyet||30|| iti RjusuutrH| suvAcyArthagrAhakena tatsamaH svkriyaanvitH| bhAvanikSepamAdRtya dravye zabdanayo bhvet||31|| aavirbhaavtirobhaavairnekdhrmsNyutH| saptabhaGgyanuyogena vadecchabdanayaH shrutau||32|| pratyekamekabhedo'sti zrutau shbdnyaadyH| paryAyArthikamanye'tra vadanti Rjusuutrkm||33|| iti shbdH| sajJAntarArthavimukho bhvetsmbhiruuddhkH| sarvabhAveSu yA sajJA tAM tAmeva vaded dhruvm||34|| iti smbhiruuddhH| evaM yathA zabdabhAva: zabdArtheSu vyvsthitH| yatpravRttistattathaiva saivambhUto nigdyte||35|| ityevmbhuutH| parokSapratyakSAbhyAM ca pramANaM dvividhaM smRtm| parokSamindriyajJAnaM pratyakSaM syaadnindriym||36|| iti prmaannm| kssaayikopshmmishrprinnaamodystthaa| SaSThamaH sannipAtazca bhAvAH santi jinaagme||37|| kaivalyadarzanajJAnaM tathA kssaayikdrshnm| kSayAntarAyacAritrakhagAH santyuttarANi c||38|| zamadarzanacAritrau yugalopazamo bhvet| jJAnAmbunidhyajJAnAni tridrshn-gRhsthkaaH||39|| saMyamI mishrsmyktvdaanaadishrlbdhyH| mizrabhAvottarAH bhedAH bhavantyaSTAdaza shrutau||40|| kssaaysNymjnyaanleshyaasiddhcturgtiH| vedamithyAtvottarAH syurekviNshtidhodyH||41|| yahAM para naigamodadhibhedaH isa pATha kI jagaha naigama udadhibhedaH yaha pATha ucita lagatA hai parantu aisA karane para chandabhaGga hotA hai| solahavI gAthA meM bhI parINAma yaha zabda azuddha hai| usakI jagaha pariNAma aisA pATha honA cAhie parantu aisA karane para chandabhaMga hotA hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM pariziSTam jIvabhavyAbhavyabhedaiH pariNAmastridhA bhvet| imAnyuttarabhedAni bhAvAnAM prvinirmme||42|| iti bhaavH| bhavejjIvastvekavidhaH svnuyogshcturvidhH| dravyacAritragaNitasudharmAH syurjinaagme||43|| dezagaH sarvagazcaiva kSetrobhayavidhaH smRtH| zivonmitAni dvArANi leshenetthmciikthn||44|| iti dvaarottrbhedaaH| jIvAjIvasvarUpazca loke rAzidvikaH smRtH| dharmAdharmA astikAyAH bhavanti pudglaastthaa||45|| siddhasaMsAribhedAbhyAM jIvastu dvividhaH smRtH| nijabhAvavibhAvAbhyAM bhvetpryaaybhedtH||46|| jIvAdivastuno bhAvaH svarUpaM tattvameva hi| yatsarvathAvirodhena vyaapyvyaapkbhaavtH||47|| yaM lakSyate yathArthena vastu sdrplkssnnm| kssetrkaalbhaavkaanaamekpinnddsvruupkm||48|| kAryabhedena bhAvAnAM dravye bhedA bhavanti c| tajjJAgamAnusAreNa jJAtavyA jinshaasne||49|| vyayotpAdadhruvayutaM yatsattad drvylkssnnm| bhavetsamagradravyeSu yojyaM medhaanusaartH||50|| dravyaparyAyayugalanayamAzritya lkssnnm| iti| guNaparyAyavad drvymettpryaaymaadRtH||51|| arthakriyAkAri dravyaM svsvdhrmsmaadRtaiH| ityAdayo rasaguNA: prinnaamaadibhaavtH||52|| dravyAd dravyapRthagbhAvo yaiste prakriyate gunnaaH| dravyeSu ye guNAH santi vacmyahaM tAn jinaagmaat||53|| dravyaikasminpradeze ca zakyAH svkaaryhetve| santyanantAvibhAgA ye paryAyasaJcayA gunnaaH||54|| dharmAdharmAbhradravyeSu muurtcetnskriym| vihAya digguNAH santi sAmAnyAni budhoditaaH||55|| jIvAkriyAmUrtakatvaM muurttvcetnaakriym| vimucya pudgale jIve sAmAnyAH prabhavanti te||56|| acaitanyAmUrtagatyakriyA dharme dvyotkttaaH| gatiM muktvA sthitikSepAdadharme santi vaaridhiH||57|| tathAvagAhanakSepAtparAvartanakasya c| vizeSAbdhiguNAH santi krmaadmbrkaalyoH||58|| vIryadRSTijJAnasukhacaitanyamUrtakAni c| vizeSA: SaD guNAH jJeyA jIvadravye bhavanti c||59|| vrnngndhrssprshaacaitnyruupkaastthaa| guNAste pudgale santi guNadvAraM prruupitm||60|| iti gunndvaarm|| pradezAsaGkhyakaikatvasthitirdravyaM nigdyte| guNotkaTAnyadravyANAM procyate drvyvynyjnH||61|| guNAvibhAgAnantAH paryAyavyUhakA gunnaaH| jJAnAdayaH kAryarUpAzcaturtho gunnvynyjnH||62|| dravyeSu ye svaparyAyAH procyante te svbhaavjaaH| ye dravyeSvanyaparyAyAste vibhAvA nigdyte(nte)||63|| pradezAsaGkhyapiNDatvasthitidravyeSu drvykH| gatyAdayo vizeSAzca dharmo'sti drvyvynyjnH||64|| tathA sthityAdayo'dharme'vagAhapramukhA ambre| caitanyatvAdayo jIve pudgale vrnnkaadyH||65|| parAvRttyAdayaH kAle gadito drvyvynyjnH| guNAvibhAgAnantAni dravyeSu tRtIyo bhvet||66|| dharmAdharmAbhrakAleSvarUpAvarNAdayo gunnaaH| jIve jJAnAdikAnAM ca jJAnaM syAd gunnvynyjnH||67|| pudgale rUpamAdRtya vrnngndhrsaadyH| guNavyaJjanaparyAyAH dravyeSu gaditA myaa||68|| svaparyAyA (a)gurulaghuvikArAste svbhaavjaaH| SaDguNAH vRddhihAnibhyAM sarvadravyeSu vidynte||69|| jIve vibhAvaparyAyAzcatvAro gatayaH smRtaaH| vyaNukAdayaH pudgale skandhA bhvntynntkaaH||70|| anAdinityaparyAyaiH bhUdharAH santi bhuutle| evaM dravyeSu paryAyadvAraM nigaditaM myaa||71||
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 syAdvAdapuSpakalikA iti pryaaydvaarm|| shuddhaashuddhmuurtjiivvibhaavessusvbhaavkaan| vimucya dharmAditriSu diggajAH syuH svbhaavjaaH(kaaH)||72|| bahupradezamuktena kAle digbhUdharAdhikAH / jIvapudgalayorekaviMzatiH syuH svbhaavkaaH||73|| nityAvasthitAnyarUpANi tattvArthe pravadanti ca / loke samagradravyeSu guNaparyAyakeSu ca // 74 // tadbhAvAvyayabhAvena nityamiti prvkssyte| paJcatvabhUtArthatvAbhyAM dvitiiyo'vybhicaartH||75|| sparzAdimUrtyabhAvena arUpIti nigdyte| sAmAnyAnyavizeSAni sUtroktAni bhavanti te||76|| mUrtatvaguNamAdRtya pudgalA eva ruupinnH| vizeSaguNasaMyuktA mUrtAH santi rsaadyH||77|| AkAzAdekadravyANi dharmAdIni bhavanti ca / tathaivAnekadravyANi vidyante jIvapudgalAH // 78 // dharmAdayo niHkriyANi jIvapudgalasakriye / pradezAvayavavyUhaiH procyante kaaysnyjnykaaH||79|| paramANUnyavayavA suskandhAnAM nirantaram / skandhANughAtabhedebhyaH pradezAH sntyutpttitH||80|| tatra dharmAdharmayozca pradezAH santyasaGkhyakAH / kSetre samagrasUkSmaH syAtparamANo (r)vgaahkH||81|| jIvaikaM dravyamAdRtya pradezAH santyasaGkhyakAH / tathaiva lokAkAzasya gaganasya tvnntkaaH||82|| saGkhyAsaGkhyAnantakAzca pudgalAnAM pradezakAH / bhavantyaNurapradezo madhyAdyabhAvataH khlu||83|| pariNAmasapradezanityakartRtvakAraNam / kriyasarvagatAzcaiva bhavanti nishcyetraat||84|| dravyeSu mUlasAmAnyasvabhAvAmI (vA a) bhavanti sstt| astitvaM vastu dravyatvaM prameyatvaM cturthkm||85|| sattvaM cAgurulaghutvaM dravyeSvete nirntrm| pariNAmikabhAvena svataH pariNamanti ca // 86 // AdhArabhUtadharmatvamastitvaM ca dvitIyakam / arthakriyAyAH kAritvaM dravyatvaM syaajjinaagme||87|| votpAdavyayayormadhye paryAyotpAdakAni ca / janakaM prasavatvaM vAvirbhAvalakSaNaM bhvet||88|| vyayaparyAyakANAM ca yastirobhAvako bhavet / abhAvarUpAyA zakterAdhAraM drvylkssnnm||89|| svAnyAtmakaM bodharUpaM yajjJAnaM syaatprmaannkm| tena pramAtuM yadyogyaM prameyatvaM tducyte||90|| dhrauvyotpAdavyayayutaM tatsattvaM prvinirdishet| SaTguNavRddhihAnibhyAM svbhaavo'stygurulghuH||91|| dravyaguNapradezAzca bhettuM zakyA bhavanti ye / sarvadravyAdhArabhUto (tm)gurulghutvmucyte||92|| ete rasasvabhAvAzca sarvadravyeSu srvdaa| pAriNAmikayogena sAmAnyAni (zca) gadanti te||93|| vastuSvanantakAH santi proktAH sAmAnyakAH jinaiH| trayodazApi pazyanti anekaantjyaadissu||94|| pAramparyApracyutibhyAM nityo yugavidhaH smRtaH / kUTasthapariNAmI dvau granthAnye vidya(dye) te'thavA // 95 // kAryAnvayakAraNAbhyAM yukto nitya svabhAvakaH / dravyANAM guNa bodhAyAnityo'pyasti dvitiiykH||96|| srvsvbhaavpryaayaadhaarbhuutprdeshkaan| svkssetrbhinnruupaannaameko'styektvpinnddtH||97|| kSetrakAlasubhAvAnAM guNavibhAgayogataH / bhinnakAryapravRttInAM bhvedbhinnprvaahkH||98|| dravyaikabhAvAbhAvena sAmAnyaviraho bhvet| tessvnekaabhaavyogaadvishessaabhaavkstthaa||99|| svadravyAdicatuSkena vyaapyvyaapksNsthitaan| bhAvAdbhAvAntaro hetustadrUpo vastuno bhvet||100|| dravyAdyaparajAtInAM svdrvyaadictussttye| sadA vyavasthitAnAM ca drvyaadynyvivkssite||101|| srvdaivaavicchinnaanaamnydhrmsmuccyaaH| vyAvRttirUpo yo bhAvaH procyate naastiruupkH||102|| yathA jIve guNavyUhAH sajjJAnadarzanAdayaH / teSAmastisvabhAvo'sti naastiko'nygunnaadikaan||103|| ghaTe ghaTadharmAstitvaM nAstitvaM paradharmataH / evaM samagradravyeSu astinAstyubhako bhvet||104||
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM pariziSTam 87 svaparobhayaparyAyaiH sdbhaavetrkodbhvaiH| kumbhaH kumbhAkumbhakau dvaavvktvyobhyaadbhvet||105|| ete'styAdistrayo bhaGgAH puurnnvstusmaadraat| bhavanti sakalAdezA vikalAdezakAH pre||106|| nijAnyasattvAsattvena sadasacca ghtto'ghttH| jIvo'pi svAnyaparyAyaiH sadasadvidyate khlu||107|| vivakSitaH svaiH sadbhAvo'nyadeze svprobhyaiH| yugapatsattvAsattvAbhyAmavaktavyo'sti pnycmH||108|| vastvaikadeze prkairsdbhaavsmrpitH| bhAvAnyasattvAnyAbhyAM svAnyairavaktavyako bhvet||109|| vastudeze svaparyAyaiH sadbhAvena smrpitH| tathA deshe'nypryaayairsdbhaavsmrpitH||110|| svprobhypryaayairdeshe'nysminvivkssitH| yugapadekazabdena bhavedvaktuM triyogkH||111|| jJAnAdinijadharmeSu astitvena prvrtnaat| jIvasya prathamo bhagaH astirUpo bhvetkhlu||112|| svAnyajAtyanyadravyANAM taddharmANAM ca srvthaa| jIve nAstitvabhAvena bhagaH syAnnAstiko bhvet||113|| dravye ca keciddharmANAM vaaggocrnissedhtH| tRtIyaH syAdavaktavyaH syAddharmApekSayA bhvet||114|| samakAlapravRttinaH astinaastisvbhaavyoH| vastunyekasamaye syAtturyaH syaadstinaastikH||115|| astinAstisvabhAvAzca vaktavyAH santi vstussu| avaktavyAbhAvazaGkAbhAvAya syAdubhau krmaat||116|| dravyAdizcaikasamaye smkaalprvRttitH| vaktavyAnyAstinAstizca bhAvAnAM saptamo bhvet||117|| atrAstitve'sti dharmo'sti nAstitve naastidhrmkH| yugapadyugabhAvenAvaktavyaM syaadvaakpdm||118|| astyAdayastrayo bhaGgAH sarvAdezA bhavanti c| catvAro vikalAdezAH puurnnaikdeshbhaavtH||119|| evaM dravyeSu nityaikAdiSu sntydribhnggikaaH| sAmAnyetaradharmANAM guNAnAM ca bhvedimaaH||120|| jJAnatvena jJAnamasti nAstitvo 'pi nijetraiH| itthaM paJcAstikAyeSu bhavanti sptbhnggikaaH||121|| astyabhAve guNAbhAvastena syaadvstushuunytaa| nAstyabhAve'nyabhAvena mizraH syaatpaarinnaamikaiH||122|| punarvyaJjakayogena sattAsattA sphurettthaa| padArthA niyatApattirdoSo bhuuyaadtocitau||123|| svbhaavsvkaarygurulghupryaaybhedtH| bhedsvbhaavo'vsthaanaadhaarbhuuto'stybhedkH||124|| bhedAbhAve guNAnAM ca dravyeSu saGkaro bhvet| abhedAbhAvayogena sthaanvidhvNskstthaa||125|| pAriNAmikabhAvatve ye pryaayottrottraaH| teSAM pariNamatvena bhvedbhvysvbhaavkH||126|| dravyeSvastyAdayo muulaavsthaanaamvimuktitH| kAlatrike ca tadrUpaH syaadbhvysvbhaavkH||127|| bhavyAbhAve vizeSANAM dravye syaadprvRttikH| dravyAntaraviyogAya vaktuM yogyo'stybhvykH||128|| vAggocarApannadharmAste vaktavyAH bhavanti c| tatpratipakSikA: bhAvA avaktavyAstathaiva syuH||129|| vaktavyAbhAvayogena siddhAntaviraho bhvet| avaktavyaviyogena pryaayvigmstdaa||130|| ye samagrapadArthAnAM bhavanti prmetre| guNAsteSAM vRttihetuH syaatprmsvbhaavkH||131|| tthaivaastitvnaastitvkrtRbhoktRgunntvkH| pradezatvAsarvagatetyAdyanekA bhavanti c||132|| dravyaM prati sarvadharmA anntdhrmvttvtH| na zakyAH santi gadituM chadmasthajJAyako'pi hi (jnyaaykairpi)||133|| paryAyapariNAmAzca svprvRttinimittkaaH| paarinnaamikkrtRtvjnyaaykgraahkaastthaa||134|| bhoktRtvrkssnnaadhaaraadheytaavyaapyvyaapkaaH| vibhukaraNatA janyajanakaH kArakaH prbhuH||135|| svakAryatvasapradezabhAvakAbhAvakA api| gtisthityvgaahshcaagurulghvclaakriyH||136|| 1. yahAM para nAstitvo kI jagaha nAstitvam pATha ucita lagatA hai, kiMtu aisA karane para chaMdobhaMga hotA hai|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ . syAdvAdapuSpakalikA sakriyAkhaNDanissaGgA ityaneke bhavanti c| nijkaaryopkrnnsuprvRttinimittkaaH||137|| iti svbhaavdvaarm|| loke paJcAstikAyAsti pradezAnAM smuccyaat| kAla: pradezAbhAvena astyabhAvo nigdyte||138|| itystikaaydvaarm|| sarvadravyeSu vijJeyAH sunikssepaashcturvidhaaH| syurnaamsthaapnaadrvybhaavbhedairjghnytH||139|| saGaketasahajAbhyAM ca nAmasta dvividhaH smtH| sahajAropajAbhyAM ca sthApanA dvividhA bhvet||140|| AgamanoAgamAbhyAM dravyanikSepako dvidhaa| AgamatastadarthajJo'nupayukto bhvedydaa||141|| jabhavyavyatiriktaiH syAda dravyo noaagmstridhaa| trayo nAmAdinikSepAH santi kaarnnruupkaaH||142|| bhAvanikSepako bhAvakAryarUpo'sti srvdaa| kAryapravRttyabhAvena niSphalAste bhavanti c||143|| bhAvAnAM bodhabhAvena santi jJAnAMzakA nyaaH| dharmAnantAtmabhAve'sya dharmaikasthApanaM nyH||144|| tatra vyAsasamAsAbhyAM nayo yugavidho bhvet| vyAsato'nekabhedaH syAd yugabhedaH smaastH||145|| kAlatrikaikaiva dravyaH pryojnsmaagte| dravyArthiko'sti pryaayotpaadvyydhruvaanvitH||146|| paJcAstikAyikAnAM ca praavrtndhrmtH| kAlasya dravyakathanaM dravyAropo'sti tdgunne||147|| jJAnAdiguNamAdRtya tadravyamanapekSya c| jJAnameva yathA jIvastadguNAropa ucyte||148|| atItakAlabhAvAnAM karotyAropakaM ydaa| tadA sampratikAle ca bhUtAropaH sa procyte||149|| vIranirvANayogena yathAdya diipmaalikaa| evamanAgatAropo yathAsti pdmvaasrH||150|| upaadaansunaimittaasaamaanyaapeksskaadikH| kAryAropa: kAraNe'sti dravyAhantArako ythaa||151|| aaropsrjnaaropsngklpaaNshaadibhedtH| naikagamagrAharUpaH saccaitanyaM ca naigmaat||152|| aMzagrAhI naigamazca sttaasiddhismaankH| yathA sUkSmaH siddhasamo bhavetsaMsAriko jinH||153|| evaM paJcAstikAyeSu prokto'yaM naigamo nyH| jinAgamAcca buddhyA ca sarvabhAveSu yojyet||154|| saGgrahajJAnayogena ete pnycaastikaayikaaH| sAmAnyAnyadharmarUpau vadanti snggrhaanvitaaH||155|| dravyeSu vyApyabhAvasthe gunnpryaayvyaapkaat| pariNAmilakSaNasthaH sAmAnyaH procyate tdaa||156|| nirvyvaiknityaakriysrvgtaanvitH| sAmAnyo'sti piNDarUpo gunnpryaaysNyutH||157|| nityaanitysaavyvnirvyvskriyH| dezagaH sarvagazcAsti vizeSo gunnhetukH||158|| mUlasAmAnyabhedAmI vstutvaastiprmeykm| dravyasattvAgurulaghuH rasonmAnA bhavanti c||159|| nityAdyattarasAmAnyetare prinnmaadyH| procyante gaNaparyAyAdhAratvaM vastakaM bdhaaH||160|| sagrahajJAnayogena dravyaM sAmAnyato vdet| vizeSasagrahatayA jIveti pravadanti te||16|| nityAdayazca sAmAnyA viparItA vishesskaaH| nijamedhAnuyogena dravyeSu saGgraho vdet||162|| sAmAnyAbhimukhena grahaNaM ytsnggRhiitkH| jJAtvaikamekajAtInAmekena snggrhaatmkH||163|| srvbhaavessvnugmsaamaanyprtipaadnm| so'nugamasaGgrahaH syAd vyatireko'nya iti grhaat||164|| vA mahadavAntarAbhyAM saGgraho dvividho bhvet| sattArUpo'sti prathamaH piNDitArtho dvitiiykH||165|| bhedaantrvibhjnairvyvhaarprvrtnm| bhaved vyavahAranayaH puurvproktaanusaartH||166|| sarvadravyasvarUpANAM shuddhprvRttilkssnnaiH| calanAdisahAyaizca sa dravyajJAyako bhvet||167|| lokAlokajJAnarUpo jIvasya sAdhanA tthaa| syaatsmpuurnnprmaatmbhaavsaadhnruupkH||168||
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM pariziSTam guNAnAM sAdhakAvasthArUpaH zuddhapravRttikaH / guNazreNyArohakAdiH sA bhavetsAdhanA varA // 169 // guNajJAnAdyabhinnena sadbhUtavyavahArakaH / vyavahAro'sadbhUtaH syaadygunnaanysmnvitH||170|| saMzleSito'zuddharUpo'haM zarIrIti procyte| putrAdyasaMzliSTarUpo'sadbhUtaH syAdbhave khlu||171|| evaM paJcAstikAyeSu yojyo medhAnusArataH / vyavahArasvarUpazca (Jca) samAsena vinirmme||172|| sujJAnabodharUpo yaH pravadedRjusUtrakaH / sampratikAlamAzritya gadedbhAvanayo hyayam // 173 // bhUtahetuM samAdRtya kAryamAgAmikaM tthaa| vartate janyajanakai RjusUtraH sa ucyate // 174 // vartamAnagrAhakaH syAtsa nAmAdizcaturvidhaH / pUrvoktayuktyA saMyojyaH paJcAstikAyikeSu c||175|| zabdasya yo'sti vAcyArthaH pradhAnastatparigrahaH / vastu tvAhUyate'nena sa zabdaH procyate'dhunA // 176 // zabdasya yo nayo vyaktaH sa zabdanayabodhakaH / pratyutpannaM vartamAnaM zabdaH puurvvdicchti||177|| pRthubudhnAkArayutaM suliptaM mRnmayAdinA / pAthorNAdyAkRSTazakyaM sa bhaavghttmicchti||178|| nAmAdyanilakumbhAni tadbhAvecchuH sa necchti| tacchabdArthapradhAno'yaM cessttaalkssnnmicchti||179|| nikSepodadhimAdRtya gauNena ghttmicchti| RjusUtro vartamAnasamayagrAhako bhvet||180|| zabdArthagrAhakaH zabdo bhaavnikssepgraahkH| sadbhAvAsadbhAvataH syaaddhrmaaneksmnvitH||181|| dravyAdiSu svabhAvaizca nityaanityaadibhedtH| saptabhaGgyaH prayojyAzca pUrvoktAste bhavanti ca // 182 // ekaikaistrivikalpAzca yugayogaistrayastathA / trikasaMyogatastvaiko bhaGgAH santi mahIdharAH // 183 // evaM samagrabhAveSu gunnpryaaydrvykaiH| bhavantyanekAdribhaGgyo jJAtavyA mtiyogtH||184|| iti zabdanayaH // yA yA saJjJA dravyakANAM lakSaNena nigdyte| saJjJAntarArthavimukhaH saiva pazyati SaSThamaH (1) // 185 // naraH samabhirUDhajJaH paryAyaikamapekSya c| na bhavetsarvaparyAyavAcako mizradoSataH // 186 // vAcyArthasya vAcako yaH sa tathaiva pravartate / vizinaSTyaivambhUtajJo vadedatizayairjinaH // 187 // kumbhAkRtiyutaH kumbhaH zucipAthorNavibhRtaH / nArIziraH sthitazceSTAM kurvansa kumbhmicchti||188|| ityevmbhuutnyH|| prAdhAnyArthena prathame catvAro'rthanayAH smRtAH / zabdAdayaH zabdamukhyAcchabdAH santi jinAgame // 189 // naigamAdyAzca catvAraH saamaanyaarthsmaadraat| avizuma bhavantyatra trayaH zuddhA vishesstH||190|| iti saptanayAH // yaH paryAyapratikSepI drvymaatrsmaadRtH| dravyArthikAbhAsarUpaH procyate shrutisaagre||191|| tathA dravyapratikSepI paryAyamAtragrAhakaH / tatparyAyArthikAbhAso vijJeyo'sti dvitIyakaH // 192 // dhrmdhrmikaadiinaamekaantipaarthikyyogtH| procyate naigamAbhAso naigmsyaavbhaastH||193|| sattvaM caitanyabhinne'pi saamaanymaatrgraahkH| sattAparAmarzarUpaH procyate saGgraho budhaiH // 194 // sa parAparabhedAbhyAM yugabhedaH smaadRtH| sanmAtragrAhako dravyaM bhASate parasaGgrahaH // 195 // caitanyalakSaNo jIvo gdyte'prsnggrhH| sattAdvaitaM svIkurvANo dravyAnyaM yo na mnyte||196|| svamatyAdvaitabhAvena sAGkhyanaiyAyikAdayaH / procyante saGgrahAbhAsaH syAdvAdapakSikA budhaaH||197|| atrAvAntarasAmAnyaM svIkurvANA balAjjanAH / vizeSaM nAvamanyante paarinnaamiktaadyH||198|| saGgrahAdRtabhAvAnAM paramArthamajAnataH / dravyaparyAyabhAgaM ca yo'bhipraiti sa pnycmH|| 199 // 89
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 syAdvAdapuSpakalikA vartamAnakSaNasthAyiparyAyamAtramAdRtaH / RjusUtranayagrAhI viparItaM vdedydaa||200|| dRSTijJAnakaSAyANAmupayukto yadA bhavet / RjusUtrAbhAsakaH syaatkaalstho'nyoktisaugtaaH||201|| paryAyaikasya prAgbhAvastirobhAvAnyagrAhakaH / kAlaliGgAdibhedena zabdArtha : zabdako bhavet // 202 // liGgatrivAkpratyayAdyaiH saMyuktArthamupaiti yaH / tadbhede'pi tamevArthaM shbdaabhaasstmaadraat||203|| yaH paryAyadhvanInAM ca yAvanmAnA (a)bhidheyakAH / tannAnAtvaM svIkurvANo rUDhAbhAsaH sa ucyte||204|| padArthAnAM nAmabhedaM prekSya bhinnArthako vdet| evambhUtAbhAsakaH sa procyate jinshaasne||205|| zabdakSepyarthAbhidhAyI vadedarthanayastathA / zabdAbhidhAyyarthakSepI zabdAbhAsa sa ucyate // 206 // arpitAnarpitAbhAsAvanyonyaM pratikSepataH / tattvavyavahArayoH kssepaatsyurvyvhaarvinishcyau||207|| jJAnaM gRhNankriyAkSepAjjJAnAbhAso nigadyate / jJAnakSepAtkriyAM gacchankriyAbhAso vaded budhH||208|| naigamAdisaptanayAH pUrvAnupUrvayogataH / pUrvaH prabhUtaviSayaH paro'lpaviSayo bhavet // 209 // aMzagrAhI naigamo'sti sattAgrAhakaH saGgrahaH / guNalokapravRttyoryo grAhI syAd vyvhaarkH||210|| RjusUtro bhaveddhetupariNAmasamAdRtaH / vyaktakAryagrAhakaH syAcchabdo bhaavprvRttikH||211|| paryAyAntarako bhinnakAryagrAhI ca SaSThamaH / tadgatamukhyakAryasya grAhyevambhUtako bhvet||212|| ityAdyanekasadrUpo nayavAdo jinaagme| vidhAnapratiSedhAbhyAM saptabhaGgyo bhavanti c||213|| itthaM nayavicArazca samAsena prarUpitaH / loke samagrabhAveSu bhvetsyaadvaadshaasne||214|| iti nayAH // tatpratyakSaparokSAbhyAM pramANaM dvividhaM smRtm| atIndriyaM ca pratyakSamakSajanyaM paraM bhvet||215|| tatra dezasamagrAbhyAM pratyakSaM dvividhaM zrutau / dezAvavadhiparyAyau samagraM kevalaM bhvet||216|| matizrutAbhidhAnena parokSaM dvividhaM smRtm| anumAnopamAnAgamArthApattyabdhayo bhvet||217|| liGgaparAmarzakaM syaadnumaanprmaannkm| girau dhUmAGkamAdRtya sAdhyate'sau kRshaanumaan||218|| gosAdRzyatvabhAvena adRSTagavayAkRtiH / jJAnaM syAdgavayaM prekSya bhavettadupamAnakam // 219 // yathArthavastubhAvajJo vItarAgo jinezvaraH / taduktAH sakalA vAcaH syaadaagmprmaannkm||220|| yathA pIno devadatto vAsare tu na bhujyate / arthAnnaktAzano jJAtastadarthApattikaM bhvet||221|| nayapramANakAdInAM paripATImupetya yt| jIvAjIvAdibhAvajJaH tjjnyaistjjnyaanmucyte||222|| jinoktatattvazraddhAnaM tat samyagdarzanaM vadet / yathArthaheyopAdeyaiH svruuprmnnaatmkm||223|| parasaGgatyAgapUrvaM nijaatmrmnnaatmkm| saMyamaM sAdhanAdetat siddhirbhavati naanythaa||224|| svaparavyavasAyi jJAnaM pramANaM vadecchrutau / iSTAnyavastuvijJAnasvIkArAnyakSamaM tathA // 225 // sarvanayasvarUpasya grAhakaM ytprmaannkm| pAriNAmikabhAvena pramAtA cetano bhavet // 226 // svadehamAnamAtro'sti kSetraM prati vibhinnataH / ratnatrayasAdhanena jIvaH siddhiM samaznute // 227 // iti prmaanndvaarm|| dharmAdharmAbhrakAleSu bhAvo'sti pAriNAmikaH / bhAvodayapariNAmau nayanau pudgale bhvet|| 228 // pudgale ca pariNAmaH skndhessvaadisvbhaavtH| tathAvihAyopazamaM bhAvAH syurvighnaavrnne'bdhyH||229|| nAmagotrAyurvedeSu tyaktopazamamizrakam / trayo bhAvAH paJca mohe bhavanti jinazAsane // 230 // 1. yaha zloka saM. prata meM nahIM hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM pariziSTam gatiSvapi paJca paJca bhAvAH santi shivaalye| pariNAmakSAyikau sto bhAvadvAraM niruupitm||231|| gatisthiteSu jIveSu sarve bhAvA bhavanti c| pariNAma kSAyikausto jIveSu moksspttne||232|| iti muulbhaavaaH|| mithyaasaasvaadnmishraavrtdeshvrtaabhidhaaH| pramattAnyau nivRttyanyau suukssmopshmkssiinnkaaH||233|| guNAH sayogyayogI ca bhavanti jinshaasne| loke bhavasthajIvasya prinnaamvishesskaaH||234|| mizrodayapariNAmA bhAvAH santi gunntrike| tathA vratAdIbhaguNe paJca bhAvA bhavanti c||235|| kSINe bhavanti catvAro vimucyopazamaM tthaa| vihAya mizropazamaM trayo bhAvAntyake dvike||236|| mithyAsAsvAdane santi digbhedA mizrakasya c| cakSvacakSvajJAnatrikaM daanaadishrlbdhyH||237|| mizre syamizrasamyaktvaM darzanajJAnagaptikamA dAnAdilabdhayaH paJca tarye'pi dvaadshstthaa||238|| vratadvAdazakSepeNa paJcame systryodsh| catardaza paryayena SaSThame saptame gnne||239|| nivRttyAditrikaguNe kSAyopazamakaM vinaa| saMyamAbhAvayogena dvAdaza syurgunndvike||240|| nakhAdhikaiko mithyAtve audayikasya viNshtiH| bhedA bhavanti dvitIye mithyaatvaabhaavyogtH||241|| tatIyAbdhyordazakhagA maktvAjJAnaM ca pnycme| nArakAmarabhAvena bhvntydridshodyaa:||242|| sutiryaksaM)yamAbhAvAtSaSThameSudazo bhvet| nikRSTalezyAbhAvena saptame santi dvaadshH||243|| teja:padmavihInena mAtaGganavame dsh| vedAdimakaSAyAgnihInAH syurdshme'bdhyH||244|| lobhAbhAvAttrayo bhedA bhvntyuprimtrike| zuklAbhAvena carame bhedau dvau bhavataH khlu||245|| tUryAdyupazamAnteSu bhAvazcopazamo bhvet| navamaikAdazAnte syAtsaMyamopazamaM nraan||246|| tUryAdyaSTaguNasthAne kSAyikadarzanaM bhvet| kSINe kSAyikayogena kSAyikasaMyamo'pi hi||247|| dAnAdilabdhayaH paJca samyaktvaM kevldvikm| saMyamaM ca santi bhedAH kSAyikasyAntyake dvik||248|| jIvabhavyAbhavyabhedA mithyAtve ca trayaM bhvet| dvitIyAtkSINamohAntaM muktvAbhavyamubhau tthaa||249|| vihAya bhavyaM jIvo'sti guNasthAne'ntyake dvike| itthamete paJca bhAvA guNasthAneSu nirmme||250|| iti prinnaamikbhedaaH|| guptyambarAdabdhiyugaguptipaJcAbdhipAvakayogena saptame triNshnnkhaaddrigjaadhikaaH||251|| nakhAdyugAdhikanakhA dizo khettaanlaadhikH| dvAdazAntye guNe bhedA bhavanti snnipaatikaaH||252|| iti bhaavdvaarm|| jIvo bhavejjIvadravyaH zeSAH pnycaapyjiivkaaH| sarve dravyAdhikAreNa vyAkhyA drvyaanuyogkaaH||253|| dharmAdiSvambaraM dravyaM lokaalokprmaannkm| kSetrarUpamasti zeSAH santi niHkssetrlkssnnaaH||254|| rudradvArAnusAreNa sadbhAvArthamupetya c| vimucya pudgalAnandaM nijabhAvaM smaacr||255|| jIvA durnayayogena mithyaashaasnsnggtaaH| bodhibIjaM parityajya bhramanti bhvkaanne||256|| tataH zrutaguruM labdhvA vinyairgurubhktitH| dravyabhAvArthamAlambya shrutbodhmupaarjy||257|| jIvAjIvasvarUpaM ca vijJAya jnyprijnyyaa| nijAtmaguNavittena bhajadhvaM zreya(yo) mndirm||258|| syAdvAdapuSpakalikA prvcnaadvinirmme| bAlabodhAya lezena tattvAvagamAya c||259|| koTakendakule ramye shriivNshottmvaacke| nidhyupAdhyAyasya ziSyazcakre vaacksNymH||260|| 1. yahAM para tiryagasaMyamAbhAvAt pATha adhika saMgata lagatA hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM pariziSTam gAthAnAmakArAdikramaH gAthA gAthAkrama. 210 kaSAyasaMyamajJAna kAryabhedena bhAvAnAM kAryAnvayakAraNAbhyAM kAryAnvayakAraNAbhyAM kAlatrikaikaiva dravyaH kumbhAkRtiyutaH kumbhaH 153 149 198 118 97 146 188 260 236 207 116 122 98 231 233 170 78 141 62 233 87 aMzagrAhI naigamo'sti aMzagrAhI naigamazca atItakAlabhAvAnAM atrAvAntarasAmAnyaM atrAstitve'sti anAdinityaparyAyaiH arthakriyAkAri dravyaM arpitAnarpitAbhAsA astinAstisvabhAvAzca astyabhAve guNAbhAvastena astyAdayastrayo bhaGgAH AkAzAdekadravyANi AgamanoAgamAbhyAM Adyo'stitvAdiSaDbhedo AdhArabhUtadharmatvama AropasaGkalpAMzaizca AropasarjanAropa AvirbhAvatirobhAvaira itthaM nayavicArazca ityAdyanekasadrUpo upAdAnasunaimittAsAmAnyA RjusUtro bhaveddhetu ekaikaistrivikalpAzca ete rasasvabhAvAzca ete'styAdistrayo evaM dravyeSu nityaikAdiSu evaM paJcAstikAyeSu evaM paJcAstikAyeSu evaM yathA zabdabhAvoH evaM samagrabhAveSu guNa 169 10 251 152 32 koTakendukule ramye kSAyikopazamamizra kSINe bhavanti catvAraH kSetrakAlasubhAvAnAM gatiSvapi paJca paJca gatisthiteSu jIveSu guNajJAnAdyabhinnena guNAvibhAgAnantAH gaNA: sayogyayogI ca guNAnAM sAdhakAvasthArUpaH guptyambarAdabdhiyugagupti gosAdRzyatvabhAvena granthAnyasminzuddhazu ghaTe ghaTadharmAstitvaM caitanyalakSaNo jIvo caitanyAmUrtagatyakriyAH jinoktatattvazraddhAnaM jIvabhavyAbhavyabhedAH jIvabhavyAbhavyabhedaiH jIvAkriyAmUrtakatvaM jIvAjIvaprabhedAbhyAM jIvAjIvasvarUpaMca jIvAjIvasvarUpazca jIvAH durnayayogena jIvAdivastuno bhAvaH 214 213 151 196 223 106 120 154 257 172 285
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM pariziSTam 101 114 3 208 148 112 257 215 216 145 81 192 65 132 jIve vibhAvaparyAyA jIvaikaM dravyamAdRtya jIvo bhavejjIvadravyaH jJabhavyavyatiriktaiH jJAnaM gRhNankriyAkSepA jJAnatvena jJAnamasti jJAnAdiguNamAdRtya jJAnAdinijadharmeSu tataH zrutaguruM labdhvA tatpratyakSaparokSAbhyAM tatra dezasamagrAbhyAM tatra vyAsasamAsAbhyAM tatra-dharmAdharmayozca tathA dravyapratikSepI tathA sthityAdayo'dharma tathAvagAhanakSepAtparA tathaivAstitvanAsti tadbhAvAvyayabhAvena tUryAdyaSTaguNasthAne kSAyika tUryAdhupazamAnteSu tRtIyAbdhyordazakhagAH tejaHpadmavihInena mAtaGga dAnAdilabdhayaH paJca dRSTijJAnakaSAyANAmu dezagaH sarvagazcaiva kSetro dravyaM prati sarvadharmAH dravyakAlaguNAropo dravyaguNapradezAzca dravyaguNavikArA: ye dravyatvAstitvavastutva dravyaparyAyayugalanaya dravyaparyAyayorbhedA nayaiH dravyaparyAyArthikAbhyAM dravyAdizcaikasamaye dravyAdiSu svabhAvaizca 75 dravyAd dravyapRthagbhAvo dravyAdyaparajAtInAM dravye ca keciddharmANAM dravyeSu mUlasAmAnya dravyeSu ye svaparyAyAH dravyeSu vyApyabhAvasthe dravyeSvastyAdayo dravyaikabhAvAbhAvena dravyaikasminpradeze ca dharmadharmikAdInAmekAnti dharmAdharmavyomajIva dharmAdharmAbhrakAleSu dharmAdharmAbhrakAleSva dharmAdharmAbhradravyeSu dharmAdayo niHkriyANi dharmAdiSvambaraM dravyaM dhrauvyotpAdavyayayutaM nakhAdhugAdhikanakhA nakhAdhikaiko mithyAtve natvA saMyamavAmeyaM nayapramANakAdInAM naraH samabhirUDhajJaH nAmagotrAyurvedeSu nAmAdyanilakumbhAni nikSepodadhimAdRtya nijAnyasattvAsattvena nityAnityasAvayava nityAvasthitAnya nityAzuddhatarau jJeyau nityAdayazca sAmAnyAH nityAdyuttarasAmAnyetare nityaikAstibhedabhavya niravayavaikanityAkriya nivRttyAditrikaguNe naigamasaGagrahavyavahArarju 247 245 241 1 222 242 244 248 230 201 179 44 180 107 158 74 160 157 m 117 240 182
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdapuSpakalikA 165 209 190 147 237 238 205 235 80 224 orm 159 134 48 204 212 15 202 126 221 220 naigamAdisaptanayA: naigamAdyAzca catvAraH paJcAstikAyikAnAM padArthAnAM nAmabhedaM paramANUnyavayavA parasaGgatyAgapUrvaM parAvRttyAdayaH kAle pariNAmasapradezanitya parokSapratyakSAbhyAM ca paryAyapariNAmAzcasva paryAyAntarako bhinnakArya paryAyArthikabhedAzca paryAyaikasprAgbhAvasti pAramparyApracyutibhyAM pAriNAmikabhAvatve pudgale ca pariNAmaH pudgale rUpamAdRtya punarvyaJjakayogena sattAsattA pRthubudhnAkArayutaM pratyekamekabhedo'sti zru prathamaH svapariNAmaH pradezAsaGkhyakaikatva pradezAsaGkhyapiNDa pravRttikAlamAdRtya prAdhAnyArthena prathame bahupradezamuktena bhavejjIvastvekavidhaH bhavyAbhAve vizeSANAM bhAvanikSepako bhAva bhAvAnAM bodhabhAvena bhUtahetuM samAdRtya bhedAntaravibhajanai bhedAbhAve guNAnAM bhoktRtvarakSaNAdhArA matizrutAbhidhAnena 229 68 123 mahadavAntarAbhyAM mithyAsAsvAdanamizrA mithyAsAsvAdane santi mizre syurmizrasamyaktvaM mizrodayapariNAmAH mUrtacetanazuddhaikapradeza mUrtatvaguNamAdRtya mUrtAmUrtakriyAnyAni mUlasAmAnyabhedAmI yaM lakSyate yathArthena yaH paryAyadhvanInAM yaH paryAyapratikSepI yatsattallakSaNaM dravyaM yathA jIve guNavyUhAH yathA pIno devadatto yathArthavastubhAvajJo yA yA saJjJA dravyakANAM ye samagrapadArthAnAM rudradvArAnusAreNa lakSaNaguNaparyAyasvabhAvA liGgatrivAkpratyayAdyaiH liGgaparAmarzakaM lokAlokajJAnarUpo loke paJcAstikAyAsti lokottarA laukikA lobhAbhAvAttrayo vaktavyAbhAvayogena varNagandharasasparzagati varNagandharasasparzA vartamAnakSaNasthAyiparyAya vartamAnagrAhakaH vastudeze svaparyAyaiH vastuSvanantakAH santi vastvaikadeze parakaira vA dravye rasa-paryAyAH 178 254 33 mm 203 218 168 138 28 73 43 130 128 0 143 144 174 175 110 3 94 135 109 217
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM pariziSTam 102 129 167 187 139 108 164 163 150 173 0 243 31 76 259 , 239 sarvadaivAvicchinnA sarvadravyasvarUpANAM sarvadravyeSu vijJeyAH sarvanayasvarUpasya sarvabhAveSvanugama sAmAnyAbhimukhena siddhasaMsAribhedAbhyAM sajJAnabodharUpo yaH sutiryaksaM yamA suvAcyArthagrAhakena sparzAdimUrtyabhAvena syAdvAdapuSpakalikA svakAryatvasapradezabhAvakA svadehamAnamAtro'sti svadravyAdicatuSkena svaparavyavasAyi jJA svaparobhayaparyAyai svaparobhayaparyAyaiH svaparyAyA (a)gurulaghu svabhAvasvakAryagurulaghu svamatyAdvaitabhAvena svAnyajAtyanyadra svAnyAtmakaM bodharUpaM 206 136 177 227 100 176 181 39 vA vyatirekAnugama vAggocarApannadharmAste vAcyArthasya vAcako vivakSitaH svaiH sadbhAvo vihAya bhavyaM jIvo'sti vIranirvANayogena vIryadRSTijJAnasukhacaitanya votpAdavyayayormadhye vyayaparyAyakANAMca vyayotpAdadhruvayutaM vyavahAro yugaM syAdvA vratadvAdazakSepeNa zabdakSepyarthAbhidhAyI zabdasya yo nayo vyaktaH zabdasya yo'sti zabdArthagrAhakaH zabdo zamadarzanacAritrau zuddhAzuddhaprabhedAbhyAM zuddhAzuddhamUrtajIva sa parAparabhedAbhyAM saMyamI mizrasamyaktva saMzleSito'zuddharUpo'haM sakriyAkhaNDanissaGgA saGketasahajAbhyAM saGkhyAsaGkhyAnanta saGgrahajJAnayogena saGgrahajJAnayogena ete saGgrahAdRtabhAvAnAM saGgraho dvividhaH proktaH sajJAntarArthavimukho sattvaM cAgurulaghutvaM sattvaM caitanyabhinne'pi sadbhUtaketarAbhyAM sadvaktavyAnvayotkRSTa samakAlapravRttinaH 225 111 105 69 124 40 171 197 113 137 140 161
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam uddharaNasthalasaGketAH gAthA kra. uddharaNa aNNoNNaM pavisaMtA anityAvasthitAni rUpANi sthalasaGketa paMcAstikAyasAra 7 10 76 134 224 uttarAdhyayanasUtra 20.37 pramANanayatattvAloka 1.3 129 tattvArthasUtrabhASya 5.3 vizeSAvazyakabhASya 2822 vizeSAvazyakabhASya 2821 tattvArthasUtrabhASya 5.3 vizeSAvazyakabhASya 50 aSTAdhyAyIsUtrapATha 3.2.130 appA kattA abhimatAnabhimatavastu abhilappA je bhAvA arUpANi ca naiSAM avagADhAraM va viNA avagAhaNAdayo NaNu guNattao avasthitAni ca ahavA sammaiMsaNaNANacaritto idhAryoH zatrakRcchriNi uvae vA vigame vA ege AyA evaM jaha sadattho saMto kaivihe NaM bhaMte bhAvaparamANU kAyagrahaNaM pradezAvaya kAyagrahaNaM pradezAvayava kAraNameva yadantyaM sUkSmo kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM kramabhAviparyAyaH sa kriyAviSTaM vastu giNhai kAieNaM guNaparyAyavad dravyam guNaparyAyavad dravyam guNAnAmAsao davvaM goyamA ! atthitte atthittaM vizeSAvazyakabhASya 2251 bhagavatIsUtra 670 tattvArthasUtrabhASya 5.1 tattvArthasUtrabhASya 5.1 200 pramANanayatattvAloka 7.32 pramANanayatattvAloka avacUri 7.24 pramANanayatattvAloka 7.42 Avazyakaniyukti 7 tattvArthasUtra 5.37 tattvArthasUtra 5.37 / 73 54 104
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam caitanyamanubhUtiH syAtsA jaM jaM saNNaM bhAsai jaM puNa tayatthasuNaM jattha ya jaM jANijjA jAyate'sti vipariNamate jIvapudgalAstu kriyAvantaH jIvAjIvAya baMdho ya ai ai cai kuI so bhuMjaya Naya pajjavao tadanena paJcadazavidhenApi tadbhAvAvyayaM nityam tahiyANaM ta bhAvANaM tAnlakSaNataH parastAda tArayANaM ityagadat davae duyae doravayavo dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM dravyatvameva vartate'rthAntara dravyatvAdInyavAntara dravyANi jIvAzca dravyAzrayA nirguNA guNAH dharmAdharmAbhrapudgalajIva dharmAdharmayorIyatI na kadAcitpaJcatvaM vyabhicaranti nayavacanamapi nijaviSaye nAmAitiyaM davvaTThiyassa nityA'vasthitAnyarUpANi nityA'vasthitAnyarUpANi nityAvinAzi-akhaNDAdayaH nityAni bhavanti niravayavo khalu vizeSAvazyakabhASya 2236 vizeSAvazyakabhASya 26 anuyogadvArasUtra 1 nirukta tattvArthasUtrabhASya 5.6 uttarAdhyayanasUtra 28.14 2823 vizeSAvazyakabhASya 28 kArikAvalI 2 pramANanayatattvAloka 7.22 pramANanayatattvAloka 7.19 vizeSAvazyakabhASya 2833 80 AcArAMgaTIkA lokavijayAdhyayana prathamoddezaka 133 tattvArthasUtra 5.30 76 uttarAdhyayana 28.15 223 tattvArthasUtrabhASya 5.1 46 zakrastava 151 2 52 198 196 73 76 196 81 76 tattvArthasUtra 5.2 tattvArthasUtra 5.40 pramANanayatattvAloka 7.20 pramANanayatattvAloka 7.53 vizeSAvazyakabhASya 75 5 34 2 139 126 tattvArthasUtra 5.3 tattvArthasUtra 5.3 tatvArtha sUtrabhASya 5.3 80 223 133 134 209 18 76 76 131 76 80 97
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 nIyate yena zrutAkhya naigamasaGgrahavyavahArabhedA naigamAdayazcatvAro paccuppannaM saMpayamuppannaM paccuppannagAhI ujjusuo pajjAyANabhidheyaM paramANupradeza paramANoranyatra pudgalA eva rUpiNo pratyekaM dharmAstikAyA pramANa- prameya-saMzaya-prayojana phalameva guNaH phalaguNaH mUrtyAzrayAzca sparzAdaya iti| yathA cArvAkadarzanam yathA tathAgatamatam yathA babhUva bhavati yathA babhUva bhavati bhaviSyati yathA sattaiva tattvaM tataH yathendanamanubhavannindraH yathendraH zakraH purandara yAvanto jJeyAstAvanta yenAbhisandhinA saGgraheNa rUpaM mUrtiH rUpameSAmastyeSu vAstIti rUpiNaH pudgalAH lokAlokAkAzasyAnantAH vaMjaNamattheNatthaM ca vavaharaNaM vavaharae sa viziSTaceSTArahitaM ghaTAkhyaM vizvamekaM sadavizeSAditi sa vyAsa-samAsAbhyAM vizeSAvazyakabhASya 2223 Avazyakaniryukti vizeSAvazyakabhASya 25 prazamarati 208 nyAyadarzanam 1-1-1 AcArAMgaTIkA lokavijayAdhyayana tattvArthasUtrabhASya 5.3 pramANanayatattvAloka 7.26 pramANanayatattvAloka 7.31 pramANanayatattvAloka 7.33 pramANanayatattvAloka 7.35 pramANanayatattvAloka 7.18 pramANanayatattvAloka 7.41 pramANanayatattvAloka 7.39 pramANanayatattvAloka 7.23 tattvArthasUtrabhASya 3.5 tattvArthasUtrabhASya 5.4 tattvArthasUtra 5.4 tattvArthasUtrabhASya 5.9 vizeSAvazyakabhASya 2252 vizeSAvazyakabhASya 2212 pramANanayatattvAloka 7.43 pramANanayatattvAloka 7.16 syAdvAdapuSpakalikA 144 18 18 30 173 2 80 80 76 46 52 143 76 199 200 200 23 196 205 204 54 199 76 76 76 82 188 28 206 195 18
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam vizeSAvazyakabhASya 2203 vizeSAvazyakabhASya 2204 vAkyapadIya 2.315 tattvArthasUtrabhASya 5.26 pramANanayatattvAloka 7.17 vizeSAvazyakabhASya 115 saMgahaNaM saMgiNhai saMgahiyamAgahiyaM saMpiMDiya saMsargaH viprayogazca sAhacaryaM saGghAtabhedajAH skandhAH sattAdvaitaM svIkurvANaH sadasadavisesaNAo bhava sarveSAM pradezAH santyanyatra sarveSAmavayavAH santi saha supA sAmarthyamaucitI dezaH kAlo siya atthi siya natthi suttaM gaNahararaiyaM taheva tattvArthasUtrabhASya 5.6 ASTAdhyAyIsUtrapATha 2.1.4 vAkyapadIya 2.316 ThANasUtra
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 dravya lakSaNa gaNa paryAya svabhAva asti naya pramANa bhAva jIva anuyoga kSetra sAmAnya-13 vizeSa-18 svabhAva vibhAva sAmAnya-13 vizeSa-10 duvyAthika-3 paryAyAdhika pratyakSa-3 parokSa-2 kSAyika, upazama, dezagata sarvagata mizra, dravyAnuyoga, | caraNakaraNAnuyoga, gaNitAnuyoga dharmakathAnuyoga nitya, anitya, mUrta amUrta acetana naigama, saMgraha, vyavahAra RjusUtra, zabda, samabhirUDha, evaMbhUta avadhi | mana:paryAya, kevala mati, zruta pariNAma, udaya sannipAta eka, dravyatva, astitva, vastutva, pradezatva, prameyatva satva, agurulaghutva cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva akriyatva saukhya vIrya cetanA acetanA mUrta amUrta sakriya akriya varNa gaMdha azuddha ekapradeza anekapradeza vibhAva upacarita abheda, abhavya vaktavya, avaktavya sparza gatihetu sthitihetu avagAhanA hetu vartanAhetu syAdvAdapuSpakalikA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam dravya ------ dharmAstikAya adharmAstikAya | AkAzAstikAya jIvAstikAya pudgalastikAya kAla 101
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 syAdvAdapuSpakalikA 12098 mUladvAra
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam 103 uttaradvAra guNa sAmAnyavizeSa darzana dravyatva jJAna astitva sukha vastutva vIrya pradezatva cetanatva prameyatva sattva acetanatva mUrtatva amUrtatva amalaprAya cetanatva sakriyatva akriyatva acetanatva mUrtatva amUrtatva UUUUUUUU varNa sakriyatva akriyatva sparza gatihetutva sthitihetutva avagAhanAhetutva _ vartanAhetutva )
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 syAdvAdapuSpakalikA paryAya svabhAva (chaha dravya meM) anaMtabhAga vRddhi vibhAva(jIvapudgala meM) asaMkhyabhAga vRddhi naraka saMkhyAtabhAga vRddhi tiryaMca saMkhyAta guNabhAga vRddhi manuSya asaMkhyAtabhAga vRddhi deva anaMtabhAga vRddhi athavA 84 lAkha yoni anaMtabhAga hAniH asaMkhyAtabhAga hAniH saMkhyAtabhAga hAniH saMkhyAtaguNa hAniH asaMkhyAtaguNa hAniH anaMtaguNa hAniH
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam 105 paryAya svabhAva vibhAva dravyavyaMjana | guNavyaMjana dravyavyaMjana | guNavyaMjana
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 svabhAvaparyAya jIva-svabhAva dravya vyaMjana paryAya matyAdi jJAna pudgala paryAya (jIva ) svabhAva guNavyaMjana paryAya anaMta catuSTaya ekavarNa-ekagaMdhaekarasa-ekasparza vibhAvaparyAya vibhAva dravyavyaMjana paryAya 84 lakSayonI pu. dvyaNuka syAdvAdapuSpakalikA vibhAva dravyavyaMjana paryAya narakAdi jIva rasarasAMtarA
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam 107 dravya svabhAva (4 dvAra) sAmAnya (teraha) vizeSa (daza) mUrtasvabhAva nitya svabhAva amUrtasvabhAva eka svabhAva cetanasvabhAva asti svabhAva acetanasvabhAva bheda svabhAva zuddhasvabhAva H-1-1-1-1-1-14 bhavya svabhAva azuddhasvabhAva vaktavya svabhAva ekapradezasvabhAva anitya svabhAva nekapradezasvabhAva aneka svabhAva vibhAvasvabhAva nAsti svabhAva upacaritasvabhAva abheda svabhAva abhavya svabhAva avaktvya svabhAva utkaTa svabhAva
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMcavA astikAyadvAra jIva dharmAstikAya astikAya ajIva adharmAstikAya dravya kAla AkAzAstikAya pudgalAstikAya 108 syAdvAdapuSpakalikA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam 109 dravya nayadvAra (chaThavA) dravyArthika paryAyArthika anAdinitya karmopAdhi nirapekSa zuddhadravya sAdinitya satA dravyArthika sAdinitya eka dravyArthika anityazuddha karmopAdhisApekSa azuddha anityazuddha sad dravyArthika nityazuddha vaktavya dravyArthika nityAzuddha anvaya dravyArthika zabda eka dravyArthika (paradravyAgrAhaka) samabhirUDha svadravyAdi grAhaka (utkRSTa dravyArthika) evaMbhUta anaamanna paramabhAva mAdaka naigama saMgraha vyavahAra RjusUtra
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 syAdvAdapuSpakalikA naigama AropasaMkalpa aMza svapariNAma kAryAMtara bhinnaabhinna dravyAropa kAlAropa guNAropa hetvAdyAropa vartamAne abhUta bhUte vartamAna sAmAnya kAraNa upAdAna kAraNa vartamAne bhaviSya nimitta kAraNa bhUte bhaviSya apekSA kAraNa bhaviSya vartamAna bhaviSye bhUta
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam naya dravyArthika paryAyArthika naigama saMgraha vyavahAra RjusUtra zabda samabhirUDha evaMbhUta 111
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 naya artha zabda naigama saMgraha vyavahAra RjusUtra zabda samabhirUDha evaMbhUta syAdvAdapuSpakalikA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam pramANanayatattvAloka ke anusAra vyAsa naigama saMgraha vyavahAra RjusUtra naya dravyArthika samAsa naigama saMgraha vyavahAra paryAyArthika RjusUtra zabda samabhirUDha evaMbhUta 113
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 sAmAnya saGgraha naya mUla uttara syAdvAdapuSpakalikA vizeSa
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam 115 vyavahAra naya zuddha azuddha vastugata sadbhuta asadbhUta sAdhana saMzliSTa asaMzliSTa
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 vibhajana vyavahAra naya vastu pravRtti sAdhanA lokottara syAdvAdapuSpakalikA laukika kuprAvacanika laukika
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam 117 AdhyAtmika naya nizcaya vyavahAra sadbhUta asadbhUta upacarita upacarita anupacarita anupacarita
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 syAdvAdapuSpakalikA kSAyikabhAva sAdisAMta sAdianaMta kSAyikacAritra jJAna dAna-lAbha-bhoga vIrya labdhi darzana samyaktva
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam 119 anuyoga dravyAnuyoga caraNakaraNa gaNita dharmakathA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariccheda zabda akSayatRtIyA. 173 agandha. 72 agurulaghutva. 112, 24, 10 agni. 137 acakSus. 35 acetana. 217, 160, 137, 72, 10 acetanA. 7 acaitanya. 88 ajIva. 268, 263, 238, 188, 186, 151, 150, 131, 107, 48, 39, 35, 25, 16, 5 ajIva kAya. 39 ajIvasaGgraha. 186 ajJAna. 254 aNu. 108, 49 ativyApta. 53 atizaya 99 atItakAla. 173 atItakAlAropa. 173 paJcamaM pariziSTam pAribhASikazabdakozaH addhA. 50, 4 advaita. 63 advaitabhAva. 218 advaitavAdadarzana. 218 advaitavAdin. 240 adharma. 243, 172, 171, 158, 123, 110, 103, 102, 101, 99, 98, 88, 80, 74, 71, 70, 69, 64, 58, 48, 46, 40, 39, 7, 4 adharmAstikAya. 189, 48, 7, 4 adharmAkAza. 46 adhyavasAya. 73 anadhyavasAya. 240 anarpitanayAbhAsa. 226 anarpitAbhAsa. 226 anAgatAropa. 173 anAdi. 94, 74, 48, 35 anitya. 14 anivRtti. 260 anivRttibAdara. 253, 248 anivRttibAdaraguNa. 257 anugama. 25 anugamasaGgraha. 25 anudIrNa. 35 anumAna. 233 anuyoga. 37 anuyogadvAra. 162, 8 anekAnta. 143, 109, 91 anekAntajaya. 113 anekAntajayapatAkA. 160, 157, 2 anekAntavAdin. 98 anekAntasaGagraha. 142 antakRddazAGga. 37 antarAya. 244, 36 apara. 216 aparatva. 7 aparasaGgraha. 217 aparyavasAna. 107, 94, 35 apAna. 88 apUrva. 260 ap. 80, 62 apracyuti. 114 apramatta. 260, 248 apramattaguNa. 256 abdhi. 262, 233, 29 abdhinikSepa. 30 abhavya. 261, 153, 36, 14 abhavyatva. 261
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM pariziSTam abhAva. 62 abhivyApti 98 abhisandhi 19 abhra. 74 abhra. 101 abhra. 69 amarendra. 1 amUrta. 101, 10 ambara 264, 262, 171, 158, 103, 99, 98, 80. 74, 62, 39 ambarAstikAyaH. 7 ambudhi. 16 ayogiguNasthAnaka. 258 ayogin 248 arasa. 72 arUpin, 160, 78 arka. 1 artha, 1 arthakriyA 158, 113. 98, 60 arthakriyAkAri. 112 arthanaya. 225, 210 arthanayAbhAsa 225 arthApattipramANa. 237 arthApatti. 233 arthAbhidhAyin 225 arpitanayAbhAsa 226 arpitAbhAsa 226 aloka. 264, 232, 190, 158, 103, 66, 7, 6 alokAkAza. 120, 107,110, 41 avaktavya. 202, 155, 154 avagAha. 264, 159, 156, 150, 110, 108, 107, 105, 102, 19,98, 88, 74, 54, 47, 41, 7, 6 avagAhana. 172, 115, 71, 70 avagAhanA. 55, 46, 11 avagAhanAhetutva. 11 avadhi 94, 35 avadhijJAna. 232 avadhidarzana 251 avadhI. 99 avayava. 99 avarNa 74, 72 avasthAna. 39 avasthita 88, 84, 82, 78 avAntarasattArUpa. 180 avAntarasAmAnya. 219 avAntarasAmAnyasaGgraha. 187 avirata. 260, 259 avirataguNa. 251 avirati 248 avizuddha. 211 avyabhicAra 78 avyaya. 114, 78 avyApta. 53 azuddha. 75, 28, 26 azubha, 40, 35, 28 asaMyama. 255 asaMzliSTa. 192, 26 asaGkhyA. 108 asat. 132 asattA. 148 asattva. 133, 132, 130 asadbhAva. 202, 134, 62 asadbhUta. 192, 191 asambhava 122, 54,53 asiddhatva, 258, 257, 256, 255, 254 asti. 139 astika. 77 astikAya. 169, 79, 64, 46, 43, 39, 16, 7 astikAyadvAra. 161, 44 astikAyika. 16 astitva. 136, 130, 24, 10 astidvAra, 8 astidharma. 142 121
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 astinAsti 141 139 astinAstyavaktavyadharma. 142 astibhAva. 141 astyabhAva. 161, 147 asparza. 72 AkAza. 123, 104, 99, 98, 80, 64, 48, 46, 41, 7 AkAzadravya. 6 AkAzAstikAya 4 Agama. 233, 165, 164, 101, 55, 27, 25 AgamapramANa. 236 AgAmika. 195 AcArAGga. 37,165, 158 Atman. 240, 215, 158, 114, 98, 63, 62 AtmA. 25 AdhArAdheyabhAva. 98.6 Apatti 44 Apadana. 44 AbhAsanaya. 212 AbhAsarUpa. 212 Ayurveda. 245 AyuSa 245 Aropa. 175, 23, 22 AropajA. 163 Avazyaka. 32, 29, 27, 25, 22 AvirbhAva. 113, 112, 44, 30 indriyajJAna, 34 IzvarecchA. 65 uttara. 24 uttarasAmAnya. 183 uttarasAmAnyasaGgraha. 178 uttarasUtra. 89, 83 utpatti. 115, 114, 98, 94, 18 utpala. 109 utpAda. 241, 168, 151, 150, 124, 119, 117, 116, 114, 113, 112, 107, 100, 99, 94, 86, 57, 56, 50, 46, 44, 18, 17, 10, 9 udaya. 249, 35 udIrNa. 35 upakAra. 99, 98, 47 upagraha. 88, 46 upagrahakRt. 79 upamAna. 233 upamAnaka. 220 upayoga. 158, 130, 103 upayogin 7 uparamA. 94 upalabdhi. 109 upazama. 249, 248, 190, 35, 375 upazamamizra. 245 upazamasamparAya 248 upazAnta. 260 upazAntamoha. 258 upaSTambha. 7 upasarjana 175, 95 upasarjanabhAva. 19 upAdAna. 174, 49, 48, 23 upAdAnakAraNa. 116 upAdeya. 239, 44 upAdhi 17 upAlambha. 14 upAsakadazAGga 37 kavatAsAmAnya. 170 svAdvAdapuSpakalikA Udhvapracaya. 194 Urdhvapracaya. 160 RjusUtra. 229, 228, 221, 213, 202, 201, 196, 195, 31, 30, 19 RjusUtraka. 194 RjusUtranaya. 221, 198, 196, 174, 29 RjusUtrAbhAsa, 221 ekendriya. 39 evambhUta. 229, 228, 224, 208, 33, 32, 20, 19 evambhUtajJa. 208 evambhUtanaya, 209
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM pariziSTam 123 evambhUtAbhAsa. 224 evambhUtAbhAsaka. 224 audayika. 262, 255, 254, 246, 245, 244, 35 audayikabhAva. 257, 256, 244, 35 aupazamika. 247, 246, 35, 35 aupazamikaaudayika-pAriNAmika. 35 aupazamikakSAyikaaudayika. 35 aupazamikakSAyikakSAyopazamika. 35 aupazamikakSAyikakSAyopazamikaaudayika. 35 aupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmika. 35 aupazamikakSAyika-pAriNAmika. 35 aupazamikakSAyopazamaaudayika. 35 aupazamikakSAyopazamikaaudayikapAriNAmika. 35 aupazamikakSAyopazamikapAriNAmika. 35 kanaka.137 kartR. 157 kartRtva.7 karma. 42, 17 karman. 62 karmavipAka. 35 karmopAdhi.18, 17 kalikAprakAza.1 kalpa.1 kalpanAropa. 220 kavIzvara.1 kaSAya. 257, 256, 255, 221,191, 42, 36,17 kaSAyacatuSka. 254 kAmadhenu.1 kAya.48,45,39 kAraka. 222 kAraNa. 23 kArtikAmAvasyA. 173 kAryAropa. 174, 23 kAryAnvaya. 122 kAla. 232, 222, 171, 170, 161, 141, 139, 124, 118, 108, 89, 80, 78, 76, 74, 62, 56,52,48,43,39, 35, 29, 23, 20,17,7 / / kAlatrika. 168, 152 kAlAropa. 173, 23 kuprAvacanikA. 27 kUTastha. 114 kUTasthanitya. 115 kUTasthabhAva. 115 kevalajJAna. 249, 232, 118 kevalajJAnAvaraNa. 244 kevaladarzanAvaraNa. 244 kevaladvika. 260 kevalAkAza.7 kevalin. 154,130 kaivalya. 154, 36 koTakendakula. 270 kramabhAvin. 220,169 kriyA. 174 kriyAbhAsa. 227 kSamA.72 kSamAzramaNa. 31 kSaya.36 kSayopaza. 231 kSayopazamabhAva. 250 kSayopazamika. 246 kSAyika. 248, 247, 246, 245, 244, 36, 35, 35 kSAyikaaudayika-pAriNAmika. 35 kSAyikaaupazamikaaudayikapAriNAmika. 35 kSAyikakSAyopazamikaaudayika. 35 kSAyikakSAyopazamikaaudayikapAriNAmika. 35 kSAyikakSAyopazamikapAriNAmika. 35 kSAyikadarzana. 260 kSAyikasaMyama. 260 kSAyikasamyaktva. 260 kSAyopazama. 251, 248, 244, 35 kSAyopazamaka. 253 kSAyopazamasamyaktva. 253 kSAyopazamika. 262,253, 252, 249, 35 kSAyopazamikaaudayikapAriNAmika. 35
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 syAdvAdapuSpakalikA guNin. 14,14 guNotkaTa.71 gupti. 262 gRhasthaka. 36 gocara. 138 gotra. 245 grAhaka. 159 cakSus. 72, 35 caturdazarajju. 230, 161, 78 caturbhaGgin. 35 candraprajJapti. 37 cam.1 caraNakaraNAnuyoga. 263 calana. 116 calabhAva. 158 cAritra. 239, 160, 158, 149, 72, 60, 54, 37, kSINamoha. 258, 249, 248 kSINamohaguNa. 260 kSetra. 264, 242, 232, 124, 123, 115, 108, 107, 102, 64,56, 55,52, 38, 17,6 kSetradvAra.8 khaga. 36 khapuSpa.50 gagana.103 gajanimIlikA. 217 gaNadhara. 99 gaNitAnuyoga. 37,263 gaNezAnana.1 gati. 255, 249, 247, 246, 172, 159, 156, 150, 123,102, 100, 99, 98,88,79, 74, 71,54,47, 46, 41,13,11,7,5 gaticatuSka. 254 gatihetutva. 11 gatyupaSTambha. 40 gandha. 160, 149, 148, 96, 91,80,74, 72,70, 49,11 gabhasti .1 galana. 160,156,108,71, 42,7 guNa. 268, 267, 262, 248, 232, 229, 205, 191, 190, 183, 180, 179, 172, 169, 158, 156, 151, 150, 141, 136, 128, 126, 125, 124, 123, 122, 117, 116, 115, 113, 112, 98, 97, 95, 93, 89, 78, 77, 74, 72, 70, 68, 67, 62, 61, 60, 58, 55, 23,17,14,13,12,11,10, 9,8,5 guNadvAra.70, 67,11,8 guNavyaJjana.74 guNavyaJjanaka. 13 guNasthAna. 190 guNasthAnaka. 239, 248 guNA. 67 guNAropa. 172, 23 guNArthika. 169 cAritrapArzvanAtha.3 cArvAka. 220 cetana. 241, 217, 133, 69, 15, 11,10,10 cetanadharma.54 cetanA. 156,7 cetanAlakSaNa.150 caitanya. 217, 88,71, 70, 17 caitanyarUpaka.70 chadmastha. 158,138,130 chadmasthamuni. 158 jaghanya. 162 janyajanakabhAva. 29 jaladravya.44 jAti. 137, 77, 39 jina. 263, 208, 190, 176, 174, 138, 113, jinapravacana. 55,3 jinabhadragaNi. 31 jinabhadrasUri. 99 jinazAsana. 248, 245, 224, 213, 60, 55
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM pariziSTam 125 jinAgama. 210, 177, 161, 155, 67, 37, 35, / 229,113,12,10, 3, jinezvara. 236, 208, 99 jIva. 268, 266, 263, 261, 249, 248, 247, 244, 243, 238, 220, 217, 214, 190, 188, 186, 184, 176, 172, 171, 160, 159, 158, 151, 150, 137, 136, 134, 133, 132, 131, 130, 128, 123, 118, 115, 110,107, 103,101,102, 100, 99, 98, 80, 79, 76, 75, 74, 73, 72,71, 69, 64, 61, 60, 58, 55, 54, 52, 51, 47, 39, 37, 36, 35, 23, 16, 13, 12,7,5,4 jIvakAya. 101 jIvatva. 261 jIvadravya, 41, 219,149,103,70 jIvadvAra.8 jIvapradeza. 103, 59 jIvarAzi. 103 jIvasaGgraha. 186 jIvAstikAya.4 jIvAnuyoga.8 jIvAbhigama. 37 jainamata. 40 jainendra.44 jainendradarzana. 86 jJapti.175 jJazarIra. 164 jJAtAdharmakathA. 37 jJAna. 251, 227, 221, 191, 190, 172, 166, 160, 159, 158, 149, 146, 137, 136, 128, 122, 118, 116, 115, 112, 103, 98, 74, 72,70, 68, 60, 54, 36, 35, 23, 17, 13,11,7,1,1 jJAnayoga. 178 jJAnAbhAsa. 227 jJAnAvaraNa. 244 jJAnAmbu. 36 jJAyaka. 165,159,158 jJeya. 115, 27 tajjJa. 238, 104, 55, 28, 12 tattva.1 tattvArtha. 83, 78,2 tatsama.30 tadvyatirikta. 164 tirobhAva. 222, 44, 30 tiryakpracaya. 160,114 tiryaksAmAnya. 170 tiryaggati. 255 tIrthakara. 176 tIrthaGkara. 17 tula.1 tUrya. 260, 259, 251 tejas. 257, 80,62 trikAlajJAna. 114 trikAlasthAyina. 221 tryaNuka.73, 13,7 darzana. 251, 172, 160, 158, 149, 146, 128, 103, 72, 68, 60,54, 36, 35, 17, 13, 11, darzanAvaraNa. 244 dAna, 118, 260, 251, 250,88, 36, 35 dik. 109,80,76, 69, 62 duHkha. 98,88 durnaya. 266, 220 dRSTi. 221,70 devaprakRti.5 devasena.10 deza. 135, 78 dezaga. 181, 38 dezapratyakSa. 232 dezavirati. 260, 255, 252, 248, 35 deha. 1 dhuti.1 dravya. 267, 265, 264, 263, 243, 232, 224,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 221, 220, 217, 213, 212, 207, 205, 203, 200, 196, 189, 186, 185, 184, 182, 179, 175, 174, 179, 170, 168, 162, 159, 158, 156, 153, 152, 151. 150, 145, 149, 137, 136, 130, 129, 127, 126, 125, 122, 118, 116. 114. 113, 112, 110, 109, 103, 101, 98,97, 95, 94, 86, 82, 80, 78, 77, 74, 73, 71, 69, 67, 63, 62, 60, 59, 58, 57, 55, 52, 50, 49, 45, 37, 30, 29, 23, 19, 18, 17, 14, 13, 12, 9, 8, 6, 5, 4, 1 dravyakalApa. 95 dravyajJAyaka. 189 dravyatva. 24, 10 dravyanaya. 213 dravyanikSepa 164, 162 dravyanikSepaka. 164 dravyapariNati 114 dravyaprastAva 40 dravyalakSaNadvAra. 66 dravyavizeSa. 95 dravyavyaJjana. 74, 71, 13 dravyAropa. 23 dravyApalApin 221 dravyAbhAva. 17 dravyArthika. 212, 168, 21, 19, 17, 17 dravyAvaya 49 dravyAstika. 168, 96, 99, 87, 86, 74, 57, 17 dravyAnuyoga. 263, 37 dravyArthika. 168 dvAdazAGga 1 dvAra. 38 dvisaMyoga. 35 dveSa. 65 dvyaNuka. 244, 101, 95, 73, 49, 35, 13, 7 dharma, 267 264. 263, 243, 220, 219, 217, 214, 189, 186, 178, 175 174, 172, 179, 166, 161, 160, 159, 158, 154, 152, 150, 145, 143, 138, 137, 136, 127, 123, 193, 110, 103, 102, 101, 100, 99, 98, 95, 88, 86, 82, 81, 80, 79, 78, 77, 75, 74, 72, 71, 70, 69, 64, 60, 58, 57, 55, 54,51, 49, 48, 46, 45, 44, 40, 39, 37, 30, 25, 23, 19, 16, 14, 7,5, , 4 dharmakathAnuyoga. 263, 37 dharmakAya 44 dharmadravya. 46 dharmadvayagocara. 175 dharmapradeza 45 dharmavacana. 53 dharmasaGgrAhaka 25 dharmasApekSa, 138 dharmAstikAya. 118, 116, 102, 70, 60, 48, 46, 7, 4 dharmAstitva. 128 dharmika, 214 dharmiyugmagocara. 175 dhUrtika. 9 svAdvAdapuSpakalikA dhruva. 168, 117, 116, 112, 87, 57, 32, 10,9 zrIvya. 113, 99,87,86, 50, 44, 17, dhvani. 20 nakhAdhika. 254 nabhas 150, 99,88,80, 7, 6 nabhodravya. 55 namaskAraniryukti, 99 naya. 241, 238, 231, 228, 224, 210, 200, 198, 177, 170, 168, 167, 166, 109,96, 91, 87, 86, 77, 30, 19, 17, 8 nayadvAra. 162, 33, 8 nayapravAda. 230 nayavAda. 229 nayavicAra 230 nayAbhAsa. 211, 227, 225
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM pariziSTam 127 narakagati. 35 narakesarin.86 naragati. 258, 257, 256, 255 narasiMha.86,44 nAstyasti. 142 nAma. 245, 224, 201, 200, 198, 196, 144, 165, 164,163, 162, 115, 30, 29,5 nAmadravya.5 nAmanikSepa. 163, 162 nAraka. 255,103,73, 35, 13, 12 nAsti. 139 nAstika. 128 nAstibhAva. 141 niHkriyA. 99 nikRSTalezyA. 256 nikSepa. 238,164,5 nikSepodadhi. 201 nigodika. 176 nicayaskandha.58 nijadharma. 136 nijabhAva. 39 nitya. 114,88,84, 82, 78, 14,1 nityasvabhAva. 121 nidhivAcaka.3 nidhyupAdhyAya. 270,1 nimittakAraNa. 174 nirukti. 20 nirbIja. 44 niyukti. 159 nirvANa. 173 nivRttibAdara. 253, 248 nizItha. 37 nizcayAbhAsa. 226 naigama. 229, 228, 214, 213, 211, 177, 176, 175, 23, 23, 22, 21, 19 naigamanaya. 173 naigamanayAbhAsa. 214 naigamAbhAsa. 214 naiyAyika. 218, 214, 61 noAgama. 165, 164 paJcAbdhi. 262 paJcAvayava. 234 paJcAstikAya. 193, 177, 171, 161, 158, 146, 123, 88,68,56,55, 23,7 paJcAstikAyika. 196,176,178,171 paJcAstikAya. 118 padma. 257 padmajina. 173 padmanAbha. 173 padmanAbhajina. 173 padmalezyA. 257 padmavAsara.173 para. 216 paraka.134 paratva.7 paradharma.128 paraparyAya.134, 130 paramaloka. 107 paramasvabhAva.14 paramAnanda. 158,11 paramANu. 244, 158, 154, 123, 118, 108, 101, 99, 98, 95, 89,59,55, 49,10,7 paramezvara. 65 parasaGgraha. 216 parAparasaGgrahAbhAsa. 218 parAmarza. 234, 224, 222, 220, 218, 215, 188, parAvartana.54 parAvRtti. 117,74 parigraha. 197, 30 pariNati. 118, 108, 101, 49, 46 pariNAma. 249, 247, 111, 94, 66, 60, 48, 35, 35, 23 pariNAmika.7
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 syAdvAdapuSpakalikA pariNAmikabhAva. 112 pariNAmin. 114 parokSa. 233, 231, 154, 34 paryaya. 252 paryavasAna. 108, 95 paryavasita. 35 paryAya. 267, 232, 229, 228, 223, 222, 221, 220, 217, 213, 212, 207, 205, 183, 180, 179, 175, 170, 169, 168, 159, 158, 155, 154, 151, 150, 149, 145, 141, 136, 135, 132, 130, 129, 126, 125, 124, 123, 121, 120, 118, 116, 114, 113, 112, 109, 108, 98, 96, 95, 88,86, 78, 77, 74, 73, 72, 71, 68, 58, 57, 55, 39, 32, 20, 19, 18, 17, 14, 13, 12,10,8,7,5 paryAyadvAra.74,73,8 paryAyadhvani. 223 paryAyArthika. 169,168,31, 21,19,18,17 paryAyArthikanaya. 18 paryAyAstika. 168,86,57, 17 paryAyArthika. 213,168,18 paryAyArthikAbhAsa. 213 palAza. 95 pAraNAmikabhAva. 151 pAramparya. 114 pAriNAmaka. 35 pAriNAmika. 262, 261, 249, 248, 246, 24 244, 243, 159, 147, 115, 113, 14 pAriNAmikatA. 219 pAriNAmikabhAva. 244, 241,151 pArzva.1 piNDitasaGgraha. 186, 25 pudgala, 42, 265, 244, 243, 172, 171, 160, 158, 151, 150, 149, 123, 114, 110, 108, 107,101, 100, 99, 98, 97, 96, 95, 94, 93, 89, 88, 82, 81, 80,76, 74, 73,, 72, 71, 70, 69, 64, 60, 55, 51, 49, 42, 39,13,12,10,7, 4 pudgaladravya. 101, 49, 45 pudgaladharma. 154 pudgalanicaya. 18 pudgalAstikAya. 46, 39, 35, 7, 4 puSpakalikA. 3 pUraNa.160,156, 108,71, 42,7 pUrvasUri. 18 pUrvApara. 94, 99 pRthagbhAva.67 pRthivI. 80,62 pRthu. 30 pauSadazamI. 173 prakAzin.88 prakRti. 35 pracaya. 114 prajJA.5 prajJApanA.86,44, 37 pratyakSa. 241, 240, 231, 154, 96, 95, 46, 34, pratyabhijJA. 221 pratyAkhyAta. 109 pradeza. 113, 109, 108, 103, 102, 101, 99, 95, 74, 71,50, 48, 45,6 pradezatva. 10 pradezamukta. 76 prabhu.159 pramatta. 260, 248 pramANa. 238, 112, 34,7 pramANadvAra. 34,8 pramAtR. 241 prameya. 112 prameyaka. 10 prameyatva. 24 prayojana. 61,48 pralaya. 94
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM pariziSTam 129 pravacanajJa. 158 pravRtti. 33, 29, 27 prasakti. 89 prAgbhAva. 222 prAJjala.19 prANa.88 prAtihAryAtizaya. 208 phaladAyin. 40 bAdarasUkSmasamparAya. 249 buddhi. 95, 29 budhnodara. 30 bRhatkalpa. 37 bodhamArga. 175, 19 bodhibIja. 266 bhaGga. 131 bhava.39,18 bhavakAnana. 266 bhavazarIra.73 bhavastha. 158 bhavasthajIva. 17 bhavya. 261,153, 36, 35, 14 bhavyatva. 261 bhavyazarIra. 164 bhAratI.1 bhAva. 262, 259, 249, 244, 243, 232, 196, 186, 166, 162, 154, 134, 126, 78, 56, 55,52,35, 33, 30,29,17,10,8,5 bhAvajJa. 236 bhAvadvAra. 246, 35,8 bhAvanaya. 194 bhAvanikSepa. 202, 144, 165, 162, 30 bhAvanikSepaka. 165 bhAvaparyAya. 124 bhAvAvayava. 49 bhUtAgAmin. 155 bhUtAropa. 173 bhUdhara.76 bhUpa.1 bhedAbhAva. 150 bhoktR. 157 bhoktRtva.7 mati. 233, 34, 29 matijJAna. 233, 72 manaHparyAyajJAna. 252, 232 manas.88,62 maraNa.18 maryAdA. 39 malabhAva.17 mahAbhASya. 22 mahAsattArUpa.180 mahAsAmAnya. 217,180 mahAsAmAnyasaGgraha. 187 mahAskandha. 108 mahIdhara. 204, 19 mANikya.1 mAtaGga. 257 mAnuja. 42 mArtaNDa.7 mArdava. 72 mithyAtva. 261, 254 mithyAdarzana. 42 mithyAdRSTi. 251 mithyAsAsvAdana. 250, 248 mizra. 251,249, 244,36, 35 mizraka. 250 mizrA. 255 mizrodaya. 249 mizropazama. 249 mImAMsaka. 240,66 mukta. 220 mukhyaparyAya. 39 mUrta. 172, 130, 101, 93, 75, 69, 40, 15, 10, mUrti. 101,96, 95
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 syAdvAdapuSpakalikA mUla. 24 mUladharma. 150,73, 54 mUlabhAvadvAra. 246 mUlasattA. 17 mUlasAmAnyasaGgraha. 178 mUlasvabhAva. 114 mUlAvasthA. 152 mRtpiNDa. 94 mRnmaya. 199 mRSAvAk.65 mRSAvAdin. 64 medhA. 193,57 mestrayodazI. 173 mokSa. 247, 174 mohanIya. 245 yathAkhyAta. 260 yuga. 262, 27 yugabheda.167 yugavidha.167,114 ratna.1,1 ratnatraya. 242, 239,144 ratnAkarAvatArikA. 21 ratnAkarAvatAra.2 rasa. 160, 149, 132, 130, 113, 93, 91, 85, 80,74,72, 70,60,49,13,11 rasavidha. 28 rAga.65 rAzi. 39 rudradvAra. 265 rUDhAbhAsa. 223 rUpa. 200,150, 149, 123, 109, 108,101, 92, 91,90,82, 80,74 rUpavat. 95 rUpin. 160, 95, 93 rdharmin. 214, 175, 19 lakSaNa. 159, 9,8 lakSaNadvAra. 9,8 labdhi. 36 labdhipaJcaka. 260, 252,251, 35, 35 liGga. 234, 222 lIlA. 65 leza. 38,8 lezyA. 256, 255, 254, 36 loka. 264, 248, 232, 230, 190, 161, 158, 103,90,74, 78, 66,59,51, 39, 7, 6,4 lokavijayAdhyaya. 158 lokavijayAdhyayana. 165 lokAkAza. 108, 103, 102,110,104, 102,55 41.7 lokottara. 27 vanaspatikAya.114 vandhyAputra. 50 varNa.160,150,149,80,74,72,70,49,11 varNaka.74 vartanA. 11 vartanAhetutva. 11 varttanA.7 vardhamAna.1 vallI .1 vasudhA.80 vastu. 140, 139, 135 vastugrAhaka. 178 vastutva. 24,10 vAk.138,88 vAkpada. 143 vAggocara. 154 vAgdarzana. 102 vAcaka. 30 vAcakacAritra.3 vAcakasaMyama. 270 vAjina. 1 vAmA. 3 vAmeya.3 vAyu.80,62
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM pariziSTam 131 vArttikasamuccaya. 159 vikalAdeza. 144, 131 vikalAdezaka. 131 vikAra.12 vijJAna. 109 vinAza. 168, 94,50,44 vinAzin. 18 vipakSabhAva. 244 viparyaya. 240 vipAka. 244, 37, 35 vibhajana. 27 vibhAva.75,74,73, 39,15,13,12,10 viraha. 125 vivAhaprajJapti. 121, 37 vizeSa. 228, 181, 170, 153,121, 78, 77, 74, 70, 62, 33, 32, 29, 27, 25, 24, 22, 13, vizeSasaGgraha. 184, 178 visrasA. 116 vihAyopazama. 244 vItarAga. 236 vIrajina. 173 vIrya. 160,70, 68,11 vRttihetu. 156 vRddhi. 74 veda. 36 vedanIya. 245 vedAnuyoga. 37 vedAntika. 63 vaiyarthya. 153 vaizeSika.88,62 vaizeSikadarzana. 214 vyaJjakayoga. 148 vyaJjana. 209, 183, 175, 170,72, 12 vyatirikta. 170 vyatireka. 25 vyatirekasaGgraha. 186, 25 vyatirekin. 96 vyapadeza. 97, 44 vyabhicAra. 90 vyaya. 241, 168, 151, 150, 124, 119, 116, 114, 113,112, 107, 99, 57, 56, 46, 18, 17,10,9 vyavaccheda. 44 vyavasAyijJAna. 240 vyavasAyin. 112 vyavahAra. 213, 28, 27, 26, 19 vyavahAranaya. 188,60,26,7 vyavahAranayAbhAsa. 220 vyavahArAbhAsa. 226, 220 vyApaka. 126 vyAptyabhidhAnalakSaNAbhAsa.53 vyApya. 126 vyApyavyApakabhAva.52,6 vyApyavyApakasambadhina. 126 vyAvRtti. 127 vyAsa. 167 vyUha. 136, 128, 99 vyUhaka.72 vyoma.4 vyomana. 172,109,107, 98 vrata. 249 zakti. 45 zakrendra. 174 zaGkAvyAvRtti. 39 zabda. 228, 224, 223, 210, 198, 33, 30, 20, 19 zabdanaya. 222, 210, 205, 202, 198, 197, 33, 31,30,20 zabdanayAbhAsa. 225, 222 zabdAbhAsa. 225, 222 zabdArtha. 33 zama. 172, 36 zarIra.88,47, 39
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 syAdvAdapuSpakalikA sakalAdeza. 144, 131 sakriya. 160 saGagraha. 19 saGkara. 150, 32 saGkaradoSa. 150, 147 saGkalpa. 23, 22 saGketa. 163 saGkhyA . 108 sagRhItasaGgraha. 25 saGgraha. 229, 220, 215, 213, 187, 180, 25, 24 saGgrahajJAna. 184,178 saGgrahaNa. 25 saGgrahanaya. 228, 216, 215, 187, 178 saGgrahAbhAsa. 218 saJjA. 206,168,104,77, 32,14,11 saJjvalana. 257 sat. 132, 130, 128, 99,57, 52, 25, 19, 10, zAzvata.73 zilAputraka. 39 zivAlaya. 246 zivonmita. 38 zIla. 19 zuklalezyA. 257 zuddha. 211, 75, 28, 26 zuddhasattA. 17 zubha. 40, 35, 28 zubhabodha. 267 zubhopacarita. 28 zuSi.106 zrIvaMzottamavAcaka. 270 zruta. 233, 34 zrutaguru. 267 zrutajJAna. 233 zruti. 240,232,36,31,30,26,1 zrutibala. 158 zrutisAgara. 212 zreyas. 268 zreyovAsa. 118,58,18 SaTguNa. 113 SaDguNa.74,70 SaDdarzanasamuccaya.2 SaDdravya.2 SaDbhaGga. 136 saMyama. 255, 254, 36 saMyamavAmeya.3 saMyamin. 36 saMyamopazama. 259 saMzaya. 240,77 saMzliSTa. 192, 26 saMsArika. 39 saMsArin. 220, 137, 39 saMsRSTa. 44 saMsthAna. 90 saMhati. 101,91, 42 sattA. 148, 148, 18, 17 sattva. 134, 133, 132, 130, 112, 52, 24, 19, sadadravyArthika. 17 saddharma. 148 sadbhAva. 202, 133 sadbhata. 191 sandeha.77 sannikarSa. 240 sannidhAna. 44 sannipAta. 35 sanmati. 160 saparyavasAna. 35 saptabhaGgika. 146 saptabhaGgin. 238, 229, 203, 202, 145, 145, 129, 30 samakAla.141 samabhiruDha. 20,19
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM pariziSTam 133 samabhirUDha. 228, 223, 207, 33, 32 samabhirUDhaka. 32 samabhirUDhajJa. 207 samabhirUDhanaya. 207, 206,32 samabhirUDhAbhAsa. 223 samaya.50,18,7 samavasaraNa.236 samavAya.62 samavAyAGga. 37 samavAyin. 224 samAsa. 167 samudAya. 45, 45, 24 samparigraha.89 samyaktva. 260, 252, 246,36, 35 samyaktvakSepa. 251 samyagdarzana. 239 sayogin. 258, 248 sarjanAropa. 175 sarvaga. 181, 38 sarvajJa. 154 sarvavirati. 253, 252, 35 sahakAra. 116 sahaja.163 sahajA. 163 sahabhAvin. 220, 169 sAGkhya. 218 sAdi. 35, 18 sAdhakAvasthA. 190 sAdhanA. 190,27, 26 sAdhya. 174 sAnnipAtaka. 262 sAnnipAtikabhAva. 35 sApekSa. 174, 18 sApekSabhAva. 17 sAmarthya.68 sAmAnya. 228, 215, 186, 185, 184, 170,145, 125, 113,112, 103, 78, 77, 69, 62, 60, 30, 25, 24, 23,19,14,10,9 sAmAnyakevalin. 236 sAmAnyasaGgraha. 179, 178 sAsvAdana. 262, 261 sAsvAdanaguNa. 254 siddha. 158,137, 39, 36, 18 siddhakSetra. 158 siddhaparyAya. 18 siddhasaMsArin. 188 siddhAvagAhana.73 siddhAvasthA.73 siddhAnta. 155, 118, 106, 99, 61, 49, 37, 31, 18,12 siddhisattA. 176 sukha. 98,88,70 sujJAna. 194 sudarzana.1 sudharma. 37,1 sunikSepa. 162 subhAva. 124 sura.1 surabhi. 96 suskandha. 99 sUkSmasamparAya. 260, 253, 248 sUkSmasamparAyaguNa. 262,257 sUri. 44 sUrIndra.1 sUryaprajJapti. 37 saukhya. 11 skandha, 11, 244, 176, 158, 150, 108, 101, 98, 95, 74, 63, 49 skandhANu.99 sthApanA. 200, 196, 163, 162, 35, 30, 29,5 sthApanAdravya.5 sthApanAnikSepa. 162 sthiti. 172, 159, 158, 156, 150, 115, 107, 99, 98,88,71, 64,54,48,46, 41,11,7
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 sthiti, 46 sthitisattA. 176 sthitihetutva. 11 sthityupagraha 47 sthityupaSTambha, 40 sthairya. 149 sparza. 160, 149, 91,78, 70, 11 syAdanitya 204 syAdanityAvaktavya 204 syAdavaktavya. 204, 144, 138 syAdasti. 144, 136 syAdastinAsti 144, 139, 131 syAdastinAstyavaktavya. 144, 141 syAdastyavaktavya. 144, 140 syAddharma. 138 syAdvAda 230, 218, 129, 30, 3. 1 syAdvAdapuSpakalikA. 269, 3, 3 syAdvAdapuSpakalikAprakaraNa. 2 syAdvAdazAsana. 230 syAnnAsti 144, 137, 137 syAnnAstyavaktavya. 144, 140 syAnnitya. 204 syAnnityAnitya. 204 syAnnityAnityAvaktavya. 204 syAnnityAvaktavya 204 svakSetra. 123 svadravya. 126 svadharma 60 svaparyAya 135, 133, 132, 130 svabhAva. 149, 139, 136, 128, 124, 123, 115, 113, 112, 109 108, 103, 79 78, 75, 73, 39, 18, 17, 15, 14, 13, 12, 10, 8 svabhAvaka. 76, 75 svabhAvadvAra. 160, 75, 8 hAni 74 svAdvAdapuSpakalikA hAribhadrIya. 159 hetu. 144, 126, 30, 7 tuvartin 42 hetvAdyAropa 23 heya. 239
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdaH 2 akriyatvam akriyatvam agurulaghutvam acaitanyam adharmAstikAyaH anarpitanayAbhAsaH anityasvabhAvaH anugamasaGgrahaH WAS Wo000 m 0 0 K M 0 anumAnapramANam anekasvabhAvaH aparasaGgrahAbhAsaH 0 apracyutinityakam SaSThamaM pariziSTam vyAkhyAkozaH vyAkhyA paricchedaH gAthA akriyasya bhAvo'kriyatvaM kriyArahitatvamityarthaH akriyasya bhAvo'kriyatvaM kriyArahitatvamityarthaH SaDguNahAnivRddhisvabhAvaH agurulaghuparyAyAdhAratvamagurulaghutvam acetanasya bhAvo'caitanyam acaitanyamananubhavanamityarthaH sthitipariNatAnAM jIvapudgalAnAM sthityupaSTambhaheturadharmAstikAyaH arpitaM pratikSipannanarpitamabhidadhAno'narpitanayAbhAsaH tathAnekaparyAyapariNamanarUpo'nityasvabhAvaH sarvavyaktiSu anugatasya sAmAnyasya pratipAdanamanugamasaGgrahaH sarvavyaktiSu anugatasya sAmAnyasya yatpratipAdanaM so'nugamasaGgrahaH liGgaparAmarzasmRtyudbhavaM cihnamAdRtya yajjJAnaM tadanumAnapramANam ekasyApyanekatvabhAvopalambho'nekasvabhAvaH haThAdatrAvAntarasAmAnyaM svIkurvANA ye pAriNAmikatvAdayo vizeSa nAvamanyante sa aparasaGgrahAbhAsaH dravyANAmUrdadhvapracayatiryakpracayena ye pariNamanti punastadeveti trikAlajJAnarUpamapracyutinityakam kAlatraye'pi parasvarUpAkArAbhavanarUpo'bhavyasvabhAvaH sarvadravyAnAmAdhArabhUto jIvapudgalAdInAm avagAhopaSTambhako'mbarAstikAyaH 7 arthAbhidhAyI zabdapratikSepI arthanayAbhAsaH anarpitaM pratikSipannarpitamabhidadhAno'rpitanayAbhAsaH anyonyaM pratikSepena arpitamanarpitaM ca pratikSepena kramAdarpitAnarpitAbhAsau / ubhayadharmasamanvito'vaktavyaH yo guNAnyasamanvitaH kaSAyAtmAdibhirmAnavo'haM saro'hamityAdyAtmakaM jJAnaM so'sadbhUtavyavahAraH nityatvAdyuttarasAmAnyAnAM pAriNAmikatvAdivizeSasvabhAvAnAmAdhArabhUtadharmatvaM astitvam svasvabhAvAvinAzitadharmo'stisvabhAvaH yadA vivakSitaikavastuviSaye svaparyAyANAM sadbhAvenArpitavizeSaNena astisvabhAvaH samavasaraNasthasabhAyAmupadezarUpaM samagraM vacanaM AgamapramANam tadanuyAyicaturdazadazapUrvadharapratyekabuddhAdinirmitazAstramapyAgamapramANam utpAdavyayayormadhye utpAdaparyAyANAM janakatvaM prasavatvamAvirbhAvalakSaNam 'zapa Akroze' zapanam AhvAnamiti 14 / 0 abhavyasvabhAvaH ambarAstikAyaH arthanayAbhAsaH arpitanayAbhAsaH arpitAnarpitAbhAsau avaktavyaH asadbhUtavyavahAraH 0 226 0 0 astitvam astisvabhAvaH AgamapramANam mm 0www my m AvirbhAvalakSaNam orm AhvAnam
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 syAdvAdapuSpakalikA utpAdaH 57 50 upamAnapramANakam 220 ubhayasvarUpaM vastu UrdhvatAsAmAnyam Urdhvapracayam RjuH 174 RjuzrutaH RjusUtraH 174 ekasvabhAvaH evambhUtaH evambhUtanayAbhAsaH nUtanaparyAyasamudbhavanarUpo yaH sa utpAdaH 'yathA gostathA gavayaH' adRSTagavayAkRtiH gavayaM prekSya gosAdRzyabhAvaM smRtvA gavaya iti jJAnaM yasya syAttadupamAnapramANakam 235 yat sAmpratamutpannaM vartamAnakAlInaM vastu tacca yasya pratyekamAtmIyaM tadeva tadubhayasvarUpaM vastu pratyutpannam 29 UrdhvatAsAmAnyaM dravyam 170 mUlasvabhAvAvyayamUrdardhvapracayam prathamasamaye dravyapariNatau satyAM sa eva dvitIyasamaye'bhinavaparyAyotpAdanaM yaH karoti punaraparapUrvaparyAyavyayena sarvaparyAyaparAvRttiM dadhAtyapi tadeva dravyamityAtmakajJAnotpAdanamUrdhvapracayam Rju = atItAnAgatakAlalakSaNakauTilyavaikalyAtprAJjalam avaihi(ti) dravyaM sadati guNAbhAvAnna paryeti paryAyAMstu kSaNadhvaMsinaH pradhAnatayA darzayatIti 19 Rjum] = avakraM zrutamasya so'yamRjuzrutaH 194 Rju = vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAnaM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAya RjusUtraH 19 sampratikAlaM = vartamAnakAlam Azritya = Alambya yaH sujJAnabodharUpaH sa RjusUtrakaH 194 pravRttikAlaM = vartamAnakAlamapekSya matyA = buddhyA nAmAdyabdhiprakAreNa = nAmasthApanAdravyabhAva-bhedena dravyeSu bodharUpo yaH sa RjusUtranayaH svabhAvAnAmekAdhAratvamekasvabhAvaH zabdAnAM svapravRttinimittabhRtakriyAviziSTamarthaM vAcyatvena abhyupagacchannevambhUtaH19 kriyAviSTaM vastu dhvaninAbhidheyatayA pratijAnAno'pi yaH parAmarzastadanAviSTaM tat teSAM tathAkSipati na tUpekSate sa evambhUtanayAbhAsaH udayaH zubhAzubhaprakRtInAM vipAkato'nubhavanaM tena nivRtta audayikaH upazamaH karmavipAkapradezarUpatayA dvividhasyApyudayasyopazamanaM tena nivRtta aupazamikaH tatropAdAnanimittAsAdhAraNApekSAhetukaiH kAraNaM cturvidhmsti| tatra kasminnapi kAraNe yaH kAryAropaH kriyate tatkAraNe kAryAropaH 174 jJAnaM pratikSipya kriyAmabhidadhana kriyAbhAsaH 227 karmakSayAdutpanno yaH sa kSAyikaH kSayodIrNasyA(udIrNasya kSayAda)nudIrNasya copazamAnnirvRtto mizraH = kSAyopazamikaH paryAyapiNDatvAnantaguNAvibhAgarUpA guNaparyAyAH jJAnadarzanacAritraguNAnAM bhedAntarajJAnaM guNavyaJjanam loke bhavasthajIvasya pariNAmavizeSakA jinazAsane guNAH = guNasthAnakAH 248 yairdravyAd dravyasya pRthagbhAvaH prakriyate te guNAH ye dravyaikasminpradeze svakAryahetave = nijakAryaM vidhAtuM zakyAste paryAyasaJcayA guNA anantAvibhAgA bhavanti 68 tatraikasmindravye pradezaM prati nijanijakAryakAraNasAmarthyarUpA anantA avibhAgarUpAH 224 6 audayikaH aupazamikaH kAryAropaH kriyAbhAsaH kSAyika: kSAyopazamikaH guNaparyAyAH guNavyaJjanam guNasthAnakAH guNAH m 67
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThamaM pariziSTam 137 guNAropaH gurulaghutvam cAritram cetanatvam cetanA jIvaH jJAnanayAbhAsaH raracha 209 jJAnam m ww 0 or 0 tadAbhAsaH (paryAyAbhAsaH) tadguNAropaH tiryaksAmAnyam 149 chedanabhedanAdyabhAvena ye paryAyAH santi teSAM samudAyo guNA bhavanti dharmAdidravyeSu paryAyasamuccayo guNAH / evaM gatisthityavagAhanamUrtAdiguNamupetya gatyAdInAM dharmAdharmavyomapudgalAdidravyakathanametadguNAropaH jJAnameva jIvo darzanameva jIvaH zama eva jIvazcetyAdayo guNAropaH agurulaghorbhAvo'gurulaghutvam parapariNatiparityAgapUrvakaM vimalanijapariNatipariNamanAtmakaM cAritram cetanasya bhAvazcetanatvam cetanA ca jJAnadarzanopayogikaH anantaparyAyapariNAmikakartRtvabhoktRtvAdilakSaNAnvito'saGkhyapradezAtmako jIvaH cetanAlakSaNo jIvaH yathA jIvasya jJAnAdayo guNAste samAdRtya jIvaH kriyAM pratikSipya jJAnamabhidadhAno jJAnanayAbhAsaH vizeSAvavodharUpaM jJAnam jJAyate = prAdhAnyena vizeSo gRhyate'neneti jJAnam sarvathA dravyApalApI tadAbhAsaH sarvathA guNapradhAnAbhAvaprakAreNa tadAbhAsaH tadgatajJAnadarzanazamAdiguNamAdRtya guNAnAM dravyakathanaM tadguNAropaH tiryaksAmAnyaM tu prativyakti sadRza-pariNAmalakSaNaM vyaJjanaparyAyA eva sthUlAH kAlAntarasthAyinaH 170 tiryakpracayaM dravyANAM pratyekatulyaM bhinnajIvatvarUpakaM yajjJAnaM tattiryagpracayam sAmAnyAvabodharUpaM darzanam yaH punaH parAmarzavizeSa: kalpanAropeNa tadadravya-paryAyapraviveka manyate so'tra durnayavyavahArapratyayaH dravyasya bhAvo dravyatvam arthakriyAkAritvaM dravyatvam vyayabhUtaparyAyANAM tirobhAva(lakSaNam) abhAvarUpAyAH zakterAdhAratvaM dravyatvam 112 asaGkhyeyapradezasiddhatvAdayo dravyaparyAyAH gatyAdinijanijadharmamaryAdApUrvakaparyAyAn dravati = gacchati iti dravyam vyayotpAdadhruvAnvitaM yatsattallakSaNam dravyam utpAdavyayadhruvayuktaM sat yat tad dravyam nijanijapradezavyUhairakhaNDavRttyA svabhAvavibhAvaguNaparyAyebhyo dravati droSyati iti dravyam yatsarvathAvirodhena vyApyavyApakabhAvato jIvAdivastuno bhAvaH svarUpakSetrakAlabhAvAnAmekapiNDasvarUpaM yathArthena sadrapalakSaNaM vastu lakSyate tad dravyam nijanijadharmamAdRtya yadarthakriyApravRttikaraNaM dravyam tiryagpracayam darzanam durnayavyavahArapratyayaH 220 0 dravyatvam dravyaparyAyAH dravyam
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 dravyalakSaNam dravyavyaJjanAH dravyAropaH dravyArthikaH dravyArthikAbhAsaH dharmAstikAyaH dhruvaH nayaH nayAbhAsaH nAstisvabhAvaH nityasvabhAvaH nizcayAbhAsaH naikagamaH naigamaH naigamAbhAsaH paramasvabhAvaH parasaGgrahaH parAmarzavizeSaH paryAyA: paryAyArthikaH paryAvArthikAbhAsaH pAriNAmikaH kSetrakAlabhAvabhedAnAM mizrIbhUyaikapiNDa rUpAdhArasamudAyAvasthitatvaM dravyalakSaNam 56 57 vyayotpAdadhruvayutaM yatsattad dravyalakSaNam svasvabhinnakAyapratyakSakaraNazIlA dravyavyaJjanAH 13 dharmAdharmAmbarajIvapudgalAnAM paJcAstikAyAnAM parAvartanadharmamAdRtya kAlasya dravyakathanaM tadguNe dravyAropaH dravati droSyati adudruvat tAMstAnparyAyAniti dravyaM tadevArthaH so'sti yasya viSayatvena sa dravyArthikaH kAlatrike ekaiveti sajJA yenArthena syAdyasya dravyasya sa dravyArthikanayaH yaH paryAyANAM pratikSepeNa dravyamAtraM samAdRtaH sa dravyArthikAbhAsaH jIvapudgalAnAM gatipariNatAnAM gatyupaSTambhaheturdharmAstikAyaH yo nitvasattvAdiguNayuktaH sa dhruvaH = anantadharmAtmakavastunyekadharmasyonnayanaM jJAnaM nayaH [nIyate] vastu anena zrutAkhyaprAmANyaviSayIkRtasyArthasya tiSThati punaritarAMzIdAsInyabhAvarUpo nayaH dharmayordharmiNoH dharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yadvivakSaNaM sa naikagamaH paryAyayordravyaparyAyayozca mukhyAmukhyarUpatayA yadvivakSaNaM sa evaMrUpo naiko gamo = bodhamArgo yasyAsau naikagamo nAma nayo bodhavyaH dharmayordharmiNo dharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvenAropasaGkalpAMzAdi bhedAdyadvivakSaNaM sa naikagamo naigamaH paryAyadravyayordravyaparyAyayozca mukhyAmukhyarUpatayA yadvivakSaNaM evaM rUpo naiko gamo bodhamArgoM yasyAsau naikagamo naigamaH dharmadvayAdInAmekAntikapArthakyAbhisandhiH naigamasyAvabhAsato naigamAbhAsaH 211 prathamaikAMzaM mukhyabhAvena saMsthApya yo dvitIyAMzasyotthApanaM karoti sa nayAbhAsaH 211 [tad viparItaH pararUpAbhAvo nAstisvabhAvaH 14 = anyadravyagataparaparyAyapariNAmitvAdasadbhAvArpitena nAstisvabhAvaH 130 nijanijavividhaparyAyAnekasvabhAveSu tadevedamiti dravyopAlambho nityasvabhAvaH 14 tattvamabhyupagacchan vyavahArapratikSepI nizcayAbhAsaH 226 19 pAriNAmikabhAvapradhAnatvena paramasvabhAvaH sanmAtra grAhako yo dravyaM bhASate sa parasaGgrahaH nikhilavizeSabhAve hyaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaGgrahaH nikhilavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAno hi parAmarzavizeSaH saGgrahAkhyAM labhate, na cAyaM tatheti tadAbhAsaH ye dravyaguNavikArAste paryAyAH svAdvAdapuSpakalikA utpAdavinAzI prApnotIti paryAyaH sa evArtho so'sti yasyAsI paryAyArthikaH yo dravyANAM pratikSepeNa paryAyamAtragrAhakaH sa paryAyArthikAbhAsaH pari samantAnnAmanaM jIvAnAmajIvAnAM ca jIvAjIvatvAdisvarUpAnubhavanaM = 171 = 168 168 212 7 57 166 19 175 175 214 14 216 216 218 12 213 49 50 & 148 147 147 192 2 50 145 191 191 10 105 10 208 17 17 153 153 194 10 196 196 197 8 147 193
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThamaM pariziSTam 139 piNDitasaGgrahaH pudgalAH 194 pudgalAstikAyaH pratyupannam pradezatvam pramANam 0 or woM prameyatvam prameyam pravRttivyavahAraH bhavyasvabhAvaH bhUtAropaH prati prahvIbhavanaM = pariNAmastena nirvataH pAriNAmikaH piNDitamekajAtimAnItamabhidhIyate piNDitasaGgrahaH ekajAtInAM vastunAmekatvabhAvaM vijJAya ekena yo gRhyate saGgrahAtmakaH piNDarUpeNa sa piNDitasaGgrahaH 186 pUraNAdgalanAcca pudgalAH, saMhanyamAnatvAdvisaMhatimattvAdvA, puruSaM vA gilantIti vA, puruSairgilantIti pudgalAH, mithyAdarzanAdihetuvartinaM mAnujaM badhnanti veSTayanti pUraNagalanasvabhAvaH pudgalAstikAyaH yacca yasya pratyekamAtmIyaM tadeva tadubhayasvarUpaM vastu pratyupannam pradezasvabhAvaH pradezatvam = kSetratvamavibhAgi-pudgala-paramANunAvaSTabdhatvam 10 svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam pramIyate aneneti pramANam prameyasya bhAvaH prameyatvam pramANena pramAtuM yogyaM tattvaM prameyatvam pramANena svapararUpaM(pa)paricchedyaM prameyam AdizabdAdadharmAstikAyAdikamapi graahym| yo dravyajJAyakaH sa pravRttivyavahAraH 189 bhAvikAle parasvarUpAkAro bhavyasvabhAvaH sampratikAle = vartamAnakAle atItakAlabhAvAnAM ya AropakaM karoti tadA sa kAlo bhUtAropaH guNaguNyAdisaJjJAdibhedAnedasvabhAvaH asaGkhyeyAdipradezAnAdipariNAmasvabhAvatA vA bhUtArthatA mUrtatA mUrtasya bhAvo mUrtatvaM rUpAdimattvamityarthaH mUrtirhi rUpAdizabdAbhidheyA rUpAdisaMsthAnapariNAmA paryAyadhvanInAM yAvanmAnA abhidheyakA bhavanti teSAmabhidheyAnAM nAnAtvameva svIkurvANaH = kakSIkurvANo rUDhAbhAsaH lakSyate vastu aneneti lakSaNam parasparavyatikare(reke) sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNam nityAnityAyekasvarUpoccAraNaM vaktavyaH sAmAnyavizeSAtmakaM vastu sAmpratamutpannaM vartamAnakAlInaM vastu vastuno bhAvo vastutvam guNaparyAyAdhArabhUtaM vastutvam 112 3 bhedasvabhAvaH mUrtatA mUrtatvam mUrtiH rUDhAbhAsaH lakSaNam w W vaktavyaH vastu 0 0 0 vastutvam 0 vibhAviparyAyAH jIvapudgalayoH naranArakAdigatyanubhavanaM vyaNukatryaNukAdibhiranantapradezaparyantaM vibhAviparyAyAH
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 syAdvAdapuSpakalikA 13 vizeSaguNAH vIryam m vyaJjanaparyAyAH vyatirekasaGgrahaH 186 vyayaH vyavahAraH 188 190 170 188 167 vyavahArAbhAsaH 0 dravyeSu gatyAdayo vizeSaguNAH anantazaktipravRttisvarUpaM vIryam zabdAnAM saGketaviSayA vyaJjanaparyAyAH vyatirekastaditaradharmaniSedhAt grAhyadharmasaGgrAhakaH vyatirekasaGgrahaH itaradharmaniSedhAda grAhyadharmasamAgrAhako vyatirekasaGgrahaH pUrvaparyAyavinazanarUpo yaH sa vyayaH saGgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyavahAraH vizeSato avahriyate = nirAkriyate sAmAnyamaneneti vyavahAraH lokavyavahAraparo vA vizeSato yasmAttena vyavahAraH saGgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyavahAraH guNasthAnagata-upazama-kSapakazreNyArohaNAdi sAdhakadazA tena varAH pradhAnAH sAdhanA jinaiH proktAstadeva vyavahAraH satsvArthAnvidhAya na tu niSidhya(?)maH parAmarzavizeSastAneva vibhajate sa vyavahAranayaH yaH punaraparamArthikaM dravyaparyAyavibhAgamabhipreti saGgrahAdRtapadArthAnAM sa vyavahArAbhAsaH tattvapratikSepI lokavyavahAramabhidadhAno vyavahArAbhAsaH kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH zapatIti vA AhvayatIti zabdaH zapyate AhUyate vastu aneneti zabdaH zabdasya yo vAcyo'rthastatparigrahAt tatpradhAnatvAnnayaH zabdaH 'zap Akroze' yaH zabdasya vAcyo'rthastatparigrahaH tatpradhAnatvAdAhvayate iti zabdaH zapyate = Ayate vastu aneneti zabdastasya zabdasya yo vAcyo'rthaH tatparigrahAnnayaH zabdaH zabdAbhidhAyyarthapratikSepI zabdanayAbhAsaH tadbhede'pi tadevArthasamAdaraNarUpaH zabdAbhAsaH tadbhedena = kAlAdibhedena dhvanestameva = arthabhedameva, zabdAbhAsaH guNAnAM sAdhakAvasthAnarUpaH zuddhapravRttikaH jIvasya lokAlokAdijJAnarUpaH zuddhapravRttivyavahAraH sakriyasvabhAvaH sakriyatvaM kriyAyuktatvamityarthaH sagRhItaM piNDitaM tadevArtho'bhidheyaM yasya tatsa saGgrahItapiNDitArthaH sAmAnyAbhimukhena grahaNaM saGgRhItasaGgrahaH sAmAnyAbhimukhena yadA grahaNaM tatsaGgrahItasaGgrahaH 0 zabdaH Mmmm 197 197 177 zabdanayAbhAsaH 222 204 zuddhapravRttikaH zuddhapravRttivyavahAraH sakriyatvam saGgrahItapiNDitArthaH saGgrahItasaGgrahaH 00 0. 4
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThamaM pariziSTam 141 sagrahaH 6 0 158 158 0 sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saGgrahaH sAmAnyamAnaM samagravizeSarahitaM sattvadravyatvAdikaM gRhNAtItyevaMzIla: sam = ekIbhAvena piNDIbhUtatayA vizeSarAziM gRhNAtIti saGgrahaH svajAtedRSTeSTAbhyAmavirodhena vizeSANAmekarUpatayA yad grahaNaM [sa] saGgrahaH sam = samyakprakAreNa gRhNAtIti saGgrahaH saGgrahaNaM sAmAnyarUpatayA sarvabhAvAnAmAkroDanaM saGgrahaH sAmAnyena samagraM saGgrahNAtIti saGgrahaH sarve'pi bhedAH sAmAnyena saGgrahyante'neneti saGgrahaH sAmAnyavastRgrAhakaH saGgrahaH sAmAnyarUpatayA sakalaM saGgrahNAtIti snggrhH| vA sarve'pi bhedAH sAmAnyatayA sagRhyante aneneti saGgrahaH svasattAkhyaM mahAsAmAnya saGgrahaNAtIti saGgrahaH svajAtedRSTeSTAbhyAmavirodhena vizeSANAmekarUpatayA yad grahaNaM sa saGgrahaH utpAdavyayadhruvayuktaM sat sIdati svakIyAn guNaparyAyAn vyApnoti iti saditi sadityetasya bhAvaH sattvam utpAdavyayadhruvayuktaM sattvam ubhayaparyAyANAmubhayena sadbhAvAsadbhAvobhayArpitenobhAvapi bhavati yasmina kSetre'bhedabhAvena sthitA ye jJAnAdayo gaNAstenAbhedavyavahAraH sa sadbhUtavyavahAraH astItyetasya bhAvo'stitvaM sadrUpatvam paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamarthaM samabhirohana samabhiruDhaH samabhirUDhaH paryAyazabdAnAM yathA niruktibhedena bhinnamarthaM samabhirohannabhiprAyavizeSaH samabhirUDhaH katyAkRtyaheyopAdeyairyathArthatayA jinoktatattvArtha-zraddhAnaM tat samyagdarzanam sat 0 0 sattvam 0 0 m sadbhAvAsadbhAvobhayaH sadbhUtavyavahAraH 1 sadrUpatvam samabhiruDhaH 223 239 samyagdarzanam sAdhanAvyavahAraH sAnnipAtikabhAvaH sAmAnyasaGgrahaH sukham syAdvAdaH svaparavyavasAyi sAdhanAvyavahAraH svasampUrNaparamAtmabhAvasAdhanarUpaH sannipAtaiH= davyAdisaMyogAnniSpannaH sAnnipAtikabhAvaH vyApyabhAvastheSu dravyeSu svasvadravye vyApakasthitAH ye nityatvAdayaH sattAgatadharmasya pAriNAmikalakSaNena saGgrahakaraNazIlaH sa sAmAnyasaGgrahaH 179 paramAnandasvarUpaM sukham syAdvAdazca saptabhaGgIpariNAmaH 129 svam = AtmA jJAnasya svarUpam, paraH svasmAdanyo'rtha iti yaavt| vizeSeNa tau yathAvyavasthitasvarUpeNa vyavasyati = nizcinotItyevaM zIlaM yattatsvaparavyavasAyi 240 svabhAvaparyAyAH agurulaghuvastuni SaTsthAnIyavRddhihAnibhyAM dvAdazavidhAH 236 svabhAvaparyAyAH
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaM pariziSTam vizeSanAmakozaH zabda pariccheda anuyogadvAra. 162 akSayatRtIyA. 173 advaitavAda. 218 advaitavAdina. 240 anekAntajayapatAkA. 160, 2 antakRddazAGga. 37 AlApapaddhati. 10 AcArAGga. 37 AcArAGgaTIkA. 165,158 Avazyakaniyukti. 194, 159 indu. 270 uttarAdhyayana. 239, 159 upAsakadazAGga. 37 kalikAprakAza. 271,1 kAJcana. 271 kArtikA. 173 koTaka. 270 kharatara. 271 candraprajJapti. 37 candrakula.1 cAritrapArzvanAtha.3 cAritravAcaka. 271 cArvAka. 220 jinabhadragaNi. 31 jinabhadrasUri. 99 jinarAja. 271 jinasiMha. 271 jIvAbhigama. 37 jainatarka. 160 jJAtAdharmakathA. 37 ThANa. 128 tattvArtha.78,58,2 tathAgata. 221 dIpamAlikA. 173 devacandra. 21 devadatta. 237 devasena. 10 nandana. 271 namaskAraniyukti. 99 nayacakra. 21 nidhyupAdhyAya. 271, 270 nizItha. 37 nekAntajayapatAkA. 112 naiyAyika. 240, 219, 214, 61 naunidhyupAdhyAya.1 naunidhi.3 paJcamAGga. 158 padma. 173 padmanAbha. 173 padmaharSa. 271 pauSadazamI. 173 prajJApanA. 37 prazamarati. 101 bRhatkalpa. 37 bhagavatI. 128 bhAratI.1 bhAvukaprakaraNa. 160 bhASya.68,33,5 mahimatropAdhyAya. 271 mImAMsaka. 240, 66 mestrayodazI. 173
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamaM pariziSTam 143 ratnAkarAvatArikA. 21 ratnAkarAvatAra.2 rAmapAThaka. 271 lokavijayAdhyayana.165,158 lokavijayAdhyayana. vardhamAna. 1 vAcakasaMyama. 270 vAjIcamU. 1 vArttikasamuccaya. 159 vipAka. 37 vivAhaprajJapti. 37 vizeSAvazyaka. 209, 160, 99, 32, 29, 27, 25, 22, 21 vIra. 173,173 vedAntika.63 vaizeSika. 214,62 zAkya. 240 zauddhodanIya. 64 SaDdarzanasamuccaya.2 saMyamavAmeya.3 sanmati. 160 samavAyAGga. 37 sAGkhya. 218 sukha. 271 sudharma.1 sUryaprajJapti. 37 stambhanatIrtha. 271 syAdvAdapuSpakalikA. 271, 269, 3 syAdvAdalatAntaka.1 haribhadrasUri. 160 hAribhadrIya. 159
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam ||shrii parama gurubhyo nmH|| zrIdevacaMdrajIkRtaH nayacakrasAraH bAlAvabodhasahitaH ||mNglaacrnnm|| [1] praNamya prmbrhmshuddhaanndrsaaspdm| vIra siddhArtharAjendranandana loknndnm||1|| natvA sudharmasvAmyAdisaGgaM sdvaackaanvym| svagurUn dIpacandrAkhyapAThakAn shrutpaatthkaan||2|| nayacakrasya zabdArthakathanaM lokbhaassyaa| kriyate bAlabodhArthaM smymaargvishuddhye||3|| zrIjinAgamane viSe 1 dravyAnuyoga 2 caraNakaraNAnuyoga 3 gaNitAnuyoga 4 dharmakathAnuyoga e cAra anuyoga kahyA ch| temA cha dravya ane nava tattva tenA guNaparyAya svabhAva pariNamanane jANavU te drvyaanuyog| evaM paMcAstikAyana svarUpa kathanarUpa che te paMcAstikAyamadhye eka AtmA nAme astikAya dravya che, te AtmA anaMtA che, tenA mUla be bheda che, temAM eka siddha niSpanna sarvakarmAvaraNadoSarahita saMpUrNa kevalajJAna kevaladarzanAdi guNaprakaTarUpa, akhaMDa, amala, avyAbAdhAnaMdamayI, lokane aMte virAjamAna, svarUpayogI te siddhajIva khiyeN| te siddhatA sarva AtmAno mUla dharma che| te siddhatAnI IhA karavAne siddhabhagavaMtono yathArthasiddhapaNo olakhIne niSpanna siddhano bahumAna karavo, ane pote potAnI bhUle azuddhacetanapaNe pariNamatAM bAMdhyAM je jJAnAvaraNAdikarma te TAlIne potAnI saMpUrNa siddhatAnI ruci karavI ehI je hitazikSA ch| valI bIjo bheda saMsArI jIvono che| te jeNe AtmapradezeM svakartApaNe karmapudgalane grahyA, jene karmapudgalano lolIbhAva che te mithyAtva guNaThANAthI mAMDIne ayogIkevalI guNaThANAnA caramasamayaparyaMta sarva saMsArIjIva khiyeN| tenA valI be bheda che-eka ayogI, bIjA syogii| te sayogInA be bheda-eka sayogIkevalI, bIjA sayogI chadmasthA chadmasthanA be bheda-eka amohI, bIjA smohii| samohInA be bheda che-eka anuditamohI, bIjA uditmohii| uditamohInA be bheda-eka sUkSmamohI, bIjA baadrmohii| bAdaramohInA be bheda-eka zreNivaMta, bIjA shrennirhit| zreNirahitanA be bheda-eka saMyamI virati, bIjA avirti|avirtinaa valI be bheda-eka samakitI, bIjA mithyaatvii| mithyAtvInA be bheda-eka graMthibhedI, bIjA grNthiabhedii| graMthiabhedinA be bheda-eka bhavya, bIjA abhvy| temAM abhavyajIvonuM to dala ja evo hoya je zrutaabhyAsa paNa kare tathA dravyathI paMca mahAvrata Adare paNa AtmadharmanI yathArtha zraddhA vinA pahelo guNaThANo kivAre mUke nhii| mATe e jIvo te siddhapada pAmavAne yogya nahI te abhavya cothe anaMte ch| bIjA bhavya te je siddhapaNAne yogya che, jene kAraNayoga mile palaTaNa paame| te bhavyajIvo abhavyathI anantaguNA che te madhye keika bhavya sAmagrIyoga pAmI graMthibheda karIne samakita pAme ane keTalAeka bhavya to sAmagrIne abhAveM samakita pAme ja nhii| uktaM ca vizeSaNavatyAma sAmaggiabhAvAo, vvhaarraasiappvesaao| bhavvA vi te aNaMtA, je siddhasuhaM na paavNti|| (saM.za.71) paNa te bhavya jIvomAM yogyatA dharma chato che te mATe bhavya khiye| je jIva mithyAtva tajIne zuddha yathArtha AtmapaNe vyApaka rahyo teja mAro dharma, ane jethI te AtmasattAgata dharma pragaTe te saadhndhrm| tenA be bheda che-eka vAyaNA-puchaNAdi, vaMdana-namanAdi, paDilehaNapramArjanAdi jeTalI yogapravRtti te sarva dravyathI sAdhanadharma khiye| te bhAvadharma pragaTa karavAne je kare tene kAraNarUpa che| dravya te je bhAvanuM "kAraNa kArayA se davvaM" iti aagmvcnaat| ane je upayogAdi potAnA kSayopazamabhAveM pragaTyA je jJAnavIryAdiguNa te pudgalAnuyAyIpaNAthI TAlIne zuddhaguNI je zrIarihaMtasiddhAdika tenA zuddhaguNane anuyAyI krvaa| athavA AtmasvarUpa anaMtaguNaparyAyarUpa tene anuyAyI karavA te bhAvathI sAdhanadharma jaannvo| eAtmA nIpajAvavAno upAya ch| 1. na dRzyate eSA gAthA vishessnnvtyaam|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 145 jihAM lage AtmAnuM zuddhasvarUpa cidAnaMdaghana te sAdhyamAM nathI ane pudgalasukhanI AzAye viSa, garala, anyonya anuSThAna je karavU te saMsArahetu ch| mATe sAdhyasApekSapaNe syAdvAdazraddhAyeM sAdhana karavU ehija mArga ch| ane e mArganI je pratItaruci te samyaktva khiyeN| te samyaktva graMthibheda karye paamiyeN| te graMthibheda to traNa karaNa kare to jdde| te traNa karaNa jIva kare tevAreM samyakdarzana paame| te traNa karaNamAM paheluM yathApravRttikaraNa, bIjaM apUrvakaraNa, trIjaM anivRttikrnn| e karaNa sarva saMjJI paMcendri kre| temAM prathama yathApravRttikaraNa te bhavya tathA abhavya paNa kre| koika jIva anaMtIvAra kre| te yathApravRttikaraNa, svarUpa lakhiyeM chaiye| sarvakarmanI utkRSTasthitinA bAMdhanAra jIvane saMkleza ghaNo che mATe yathApravRttikaraNa kare nhii|uktN ca vizeSAvazyakeukkosaThThina lambhai bhayaNA eesu puvvlddhaae| savvajahannaThiisu vi, na labbhai jeNa puvvpddivnno|| (vi.A.bhA.1191,1192) mATe karmanI utkRSTasthitino bAMdhanAra jIva te cAra sAmAyikano lAbha na pAme, ane je jIva sAta karmanI jaghanya sthiti bAMdhe te jIva to guNavaMta ja che e rIta ch| mATe je vAreM eka koDAkoDI sAgaropama palyopamane asaMkhyAtameM bhAge uNI sthiti bAMdhato hoya te yathApravRttikaraNa kre| je jIva karmakSapaNArUpa zakti pAmyo na hato te zakti pAmyo tene yathApravRttikaraNa khiye| uktaM ca bhASye yena anAdisaMsiddhaprakAreNa pravRttaM karmakSapaNaM kriyate aneneti karaNaM jIvapariNAma eva ucyate anAdikAlAt karmakSapaNapravRttAvadhyavasAyavizeSo ythaaprvRttikrnnmityrthH|| kSayopazamI cetanAvIrya je saMsAranI asAratA jANe, saMsAra duHkharUpa karI jANe, tethI parigraha zarIrathI khare udvegeM udAsInatA pariNAme karI sAta karmanI sthiti aneka koDAkoDInA thokaDA aMsakhyAtA je sattAmA hatA te khapAve ne kAMika uNI eka koDAkoDI raakhe| e yathApravRttikaraNa AtmA anaMtIvAra kare, paNa graMthimeda karI zake nhii| e karaNa te giri nadIne vice AvyuM pASANa te ghaMcanA gholanArUpa cAlave karIne jema saheje suMhAlo thAya, ane koika AkAra pakaDe tema janmamaraNAdi daHkhane udvege anAbhogathI ja bhavavairAgeM jIva yathApravRttikaraNa kre| ehija jIva koika rIte vairAgyaM vicAre je bhavabhramaNa te duHkha che, e saMyogaviyogAdi asAra che paNa kAika jJAnAnaMdAdi te sAra ch| ehavI gaveSaNA karanAro jIva te yathApravRttikaraNa karIne apUrvakaraNa kre| ihAM koi puche je bhavyane to palaTaNa yogyatA che paNa abhavya jIva kema kare? tenuM uttara je tIrthaMkarabhaktimA je devatAnI mahimA tathA lokasanmAnAdika dekhIne puNyanI vAMchAyeM devatvarAjyAdika lAbhaicchAyeM igyAra aMga tathA bAhya paMca mahAvratAdi pAme paNa tene samyaktva na hoy| je pudgalAbhilASI che tene guNasparza na thaay| uktaM ca mahAbhASye arhadAdivibhUtimatizayavatIM dRSTvA dharmAdevaMvidhasatAro devatvarAjyAdayaH prApyante ityevaM samutpannabaddharabhavyasyApi devanarendrAdipadehayA nirvANazraddhArahitakaSTAnuSThAnaM kiMcidagIkurvato jJAnarUpasya zrutasAmAyikamAtralAbhe'pi samyaktvAdilAbhaH zrutasya na bhvtyeveti| erIteM dhaar| tathA apUrvakaraNa ane anivRttikaraNano adhikAra jema AgamasAramA lakhyo che teja pramANe ihAM paNa jaannvo| ima traNa karaNa karIne upazama athavA kSayopazama athavA kSAyika samyaktva je pAmyo ane Atmapradeze va-mAne samyakdarzanaguNano rodhaka ehavo mithyAtva mohaprakRtinA vipAkodayane Talave karIne je samyakdarzanaguNanI pravRtti thAya tethI yathArthapaNe nirdhAra sahita jANapaNo pravarte te jIvane dravyAnuyogeM tattvajJAna prgtte| tethI je AtmaguNa pragaTe te AtmaguNarakSaNAyeM ja pravarte ehavI svarUpAnuyAyI AtmaguNanI pravRtti tehane dharma karI sddhe| te mATe syAdvAdapariNAmI paMcAstikAya ch| te syAdvAdarUpa jJAna te nayajJAne thAya; mATe nayasahita jJAna karavU te nayajJAna ati durlabha ch| ane nayanI anaMtatA ch| uktaM ca jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva haMti nyvaayaa||(s.t-144) te je pUrvApara sApekSa nahI te kunaya kahiyeM, ane sarvasApekSapaNe varte te sunaya khiye| te mUla sAta naya che tenuM svarUpa alpamAtra lakhiyeM chaiyeN| 2. ukkosaThiI na lahai mahAue puvvlddhaaii| AuyajahannaThiio na labhae to jeNa puvbpddivnno||
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 syAdvAdapuSpakalikA naya te jJAnaguNa- pravartana ch| je kAraNe ekadravyamadhye anaMtA dharma che, te eka samaye zrutopayogamAM Ave nahI, syA mATe? je zrutajJAnano upayoga asaMkhyAtA samayeM thaay| ane vastumadhye to anaMtA dharma eka samaye pariNamatA paamiye| tevAre zrutajJAna satya thAya nhii| te mATe nayeM karI jaanne| tathA yadyapi kevalIno upayoga ekasamayI che te mATe jANavAmAM nayaneM kArya kevalIne paDe nahI, paNa vacane kahetAM kevalIne paNa nayeM karI kahevaM paDe, kAraNa ke vacana to krame karIne bolAya che ane vastadharma anaMtA ekasamayakAleM che te mATe nayeM karI khe| valI jinabhadragaNikSamAzramaNapUjya kahe che: jIvAdi dravyamA je guNa che te anaMtasvabhAvI ch| guNanI chati tenuM pariNamana tenI pravRtti temAM je samaye kAraNatA te samaye ja kAryatA ityAdi anekapariNatisahita ch| tethI koika rIte sarva- bhinnAbhinnapaNe jJAna thAya te nayathI thaay| mATe samakitaruci jIvane nayasahita jJAna karavU je eTalA dharma sarvadravya madhye rahyA che mATe prathamato zrIgurukRpAthI dravyaguNaparyAya olakhAve ch| e pIThikA khii| have mUlasUtranA arthavyAkhyAna kare che [1] zrIvardhamAnamAnamya, svaparAnugrahAya c| kriyate tattvabodhArthaM, padArthAnugamo myaa| [1] artha- zrI kahetA guNanI zobhA atizaya zobhAyeM virAjamAna ehavA zrIvarddhamAna arihaMta zAsananA nAyaka te prate atyantapaNe namIne namaskAra karIne potAno mAna mUkI traNa yoga samArI guNIne anuyAyI cetanAna karavaM tene namavU kahiye te paNa sva kahetA potAne ane para je ziSya athavA zrotAdikane anugraha kahetA upakArane sAru tattva kahetA yathArtha vastudharma tene bodha kahetA jANavAne arthe padArtha kahetA dharmAstikAyAdika cha mUladravya teno anugama kahetA sAco prarupavo te kriyate kahetA kariyeM chaiyeN| jagatamA matAMtarIo dravyane anekapaNe kahe che, tihAM naiyAyika sola padArtha kahe ch| vaizeSika sAta padArtha kahe ch| vedAMtI, sAMkhya eka padArtha kahe ch| mImAMsaka pAMca padArtha kahe ch| paNa te sarva mithyA ch| teNe padArtha- svarUpa jANyu nathI ane zrIarihaMta sarvajJa pratyakSajJAnI te eka jIva ane pAMca ajIva e rIte cha padArtha kahe ch| ihAM koi pUche je navatattvarUpa nava padArtha kahyA che te kema? tene uttara je eka jIva, bIjo ajIva, e be padArtha to mUla che ane zeSa sAta tattva to jIva ajIvano sAdhaka-bAdhaka, zuddha-azuddha pariNatinI avasthA bhinna olakhavAne karyA che| zloka[2] dravyANAM ca gaNAnAM ca, paryAyANAM ca lkssnnm| nikSepanayasaMyuktaM, tttvbhedairlngkRtm|| tatra tattvabhedaparyAyairvyAkhyA tasya jIvAdervastuno bhAvaH svruuptttvm| [2] artha-dravyanA, guNanA tathA paryAyanA lakSaNa je olakhANa te nikSepe karI tathA nayeM karI yukta tattvanA bheda sahita kahuM chu| tatra kahetA tihAM jinAgamane viSe tattva je vastusvarUpa, bheda tenA jUdA jUdA bhedaparyAya temAM rahyA je dharma eTalA prakAre vyAkhyA kahetA arthakahevU teNe karIne yathArtha vyAkhyAna thAya, tihAM tattvatuM lakSaNa kahe ch| vyAkhyAna karavA yogya je jIvAdika vastu teno mUla dharma te vastuna svarUpa tattva khiye| jema kaMcananaM svarUpa pIta guru snigdhatAdi tathA ena kArya AbharaNAdika ane ehana phala te ehathI aneka bhogyavastu aave| ema jIvanuM svarUpa jJAna darzana cAritrAdi anaMta guNa, tathA jIvanuM kArya sarvabhAva- jANavU prmukh| e rIte abhedapaNe rahyA je dharma te sarva vastunuM tattva khiye| [3] yena sarvatrAvirodhena yathArthatayA vyApyavyApakabhAvena lakSyate vastusvarUpaM tllkssnnm| tatra dravyabhedA yathA jIvA anantA: kAryabhedena bhAvabhedA bhvnti| kSetrakAlabhAvabhedAnAmekasamudAyitvaM drvytvm| 3artha- have lakSaNa kahe ch| je guNe karI sarvadravya svajAtimAM avirodhipaNe yathArthapaNe 1 ativyApti 2 avyApti [3] asaMbhavAdi doSarahita vastu je vyApya tehane viSe vyApakapaNe lakhiyeM jANiyeM tene vastunuM lakSaNa khiye| te lakSaNa be prakAracaM che| eka liMgabAhya AkArarUpa ane bIjaM vastumA rahyo je svarUpa te| e be bheda che| temAM liMgathI to gAyanuM lakSaNa je sAsnAsahitapaNo te bAhya AkArarUpa lakSaNa ch| e bAhya lakSaNe je olakhANa kare te bAlacAla che ane je vastune dharme olakhAya te svarUpalakSaNa khiye| jema cetanAlakSaNa te jIva, tathA cetanArahita te ajIva, ityAdika lakSaNe lakSaNasvarUpa jaannvo| ema aneka rIte jANI levo| bhedAzca- have bhedanuM svarUpa kahe ch| vaktavyavastvaMzAH kahetA je vastu kathana karatA hoya tehanA cAra bheda ch| tatra dravyabhedA kahetA tihAM dravyanA bheda mUla lakSaNe sarikhA paNa piMDapaNe jUdA che te dravyathI bheda khiyeN| yathA kahetA jema sarvajIva jIvatvasAmAnye sarikhA che, paNa jIva prate potAnA guNaparyAyano piMDapaNo jUdo ch| koinu koimAM mili jAto nthii| te mATe jIva anaMtA dravyabhinnapaNe,
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 147 temaja ajIva anaMtA dravyabhinnapaNe; ema pudgalaparamANu paNa jaDatArUpapaNe sarikhA paNa sarva paramANuo jUdA dravya ch| je kAleM puchIyeM te kAleM eTalAne eTalA che koi kAle ghaTe nahI, tema navo vadhe nhiiN| e sarva dravyathI bheda jaannvo| __ have kSetrAMza:-kSetrathI bheda te je vistare to jUdo kSetra avagAhIne rahe, jema jIvAdi dravyanA pradeza avagAhanAdharme jUdA che paNa dravyathI jUdA paDe nahI, saMlagnapaNe rhe| guNaparyAya sarvapradezeM anaMtA che te guNaparyAya eka pradeza mUkI bIjA pradezamAM jAya nahI, paryAyavibhAga ekano ane pradezano avagAha sarikhA che paNa te paryAya anaMtA bhinna che, ane je anaMtA paryAya malIne eka kArya kare te kAryane guNa kahe ch| zrIvItarAga sarvajJa ema kahe che e kSetrathI bheda ch| ekavastumA utpAdavyayarUpa paryAya palaTavAnuM mAna te samaya khiyeN| jeTalo utpAda vyaya tathA agurulaghunI hAnivRddhine pariNamatAnuM mAna te samaya khiye| ane tethI bIjI pariNamanatA thai te bIjo samaya, ema je anaMtI atItapravRtti thai te vartamAnapravRttinI paraMparArUpa jaannvii| ane AgAmika thAze te kAryarUpe yogyatArUpa jaannvii| atItakAlano tathA anAgata kAlano koi Dhigalo nathI, ane piMDarUpa paMcAstikAyanu vartanA rUpa je pariNamana tenuM mAna te kAla khiye| tene samayabheda te trIjo kAlarUpa bheda khiye| te je paryAya bhinna bhinna kArya kare te kAryabhede bhinnapaNo che, te mATe cotho bhAvathI bheda khiye| have dravyanuM lakSaNa kahe ch| te kSetra kAla ane bhAvanA je bheda te sarva- ekaThA miline piMDapaNe ekAdhArapaNe samudAyIpaNe rahevU te dravya khiyeN| [4] tatraikasmin dravye pratipradeze svasvaekakAryakaraNasAmarthyarUpA anantA avibhAgarUpaparyAyAsteSAM samudAyo gunnH| bhinnakAryakaraNe sAmarthyarUpA bhinnaguNasya pryaayaaH| evaM guNA apyanantAH pratiguNaM pratidezaM paryAyA avibhAgarUpA: anantAstulyAH prAya iti| te cAstirUpA: prativastunyanantAstato'nantaguNAH saamrthypryaayaaH| [4] artha-have guNa- lakSaNa kahe ch| tihAM guNanAmAzrayo dravyamiti vacanAt, ekadravyane viSe svasva kahetA potapotAno eka jANavA pramukha kArya karavAnuM jene sAmarthya che evA anaMtA sUkSma jeno avibhAga kahetA bIjo cheda na thAya evA vibhAgano je samudAya tene guNa khiye| jema eka doraDo so tAMtaNAno karyo te so tAMtaNA to avibhAgapaNe chatA paryAya che| te doraDAthI aneka kArya thAya, aneka vastu baMdhAya, ane anekane AdhAra thAya aneka veTaNa thAya tene sAmarthya paryAya khiye| chatirUpa je paryAya te to vasturUpa che ane sAmarthyaparyAya to pravartanarUpa-kAryarUpa che, te chatiparyAyano samudAya tene guNa khiye| chatiparyAyanA avibhAga te yogasthAna samayasthAnamAM kahyoja che ane bhinna kahetA judo kArya karavAnuM jemAM sAmarthya hoya evA avibhAgarUpa Atmapradeze vartatA paryAya te bhinna kahetA judA guNanA paryAya jaannvaa| jema je avibhAga pariNAmAlaMbanarUpa kArya sAmarthyarUpa teno samudAya te vIryaguNa, emaja jANavArUpa sAmarthya che jemAM, ehavA je avibhAgaparyAya che teno samudAya te jJAnaguNA tevA guNa ekadravyane viSe anaMtA ch| te ekaguNanA pradeze pradeze paryAya avibhAgarUpa anaMtA che ane sarva pradeze sarikhA ch| tathA paMcAstikAya madhye eka agurulaghu paryAyano bheda taratama ch| tathA pudgalaparamANumadhye kAlabhede athavA dravyabhedeM varNAdikanA paryAyano taratamayoga te thoDA ghaNApaNo ch| te paryAyaastirUpa che, sadA chatA ch| koi paryAya dravyAMtaramA jAto nathI, pradezAMtaramAM paNa jAto nathI, te chatiparyAyathI sAmarthyaparyAya anaMtaguNA jaannvaa| te kAryarUpa che| tathA ca mahAbhASye yAvanto jJeyAstAvanta eva jJAnaparyAyAH te ca astirUpAH prativastuni anantAstato'pyanantagaNAH saamrthypryaayaaH| [5] tatra dravyalakSaNamutpAdavyayadhruvayuktaM sllkssnnm| dravyam etad dravyAstikaparyAyAstikobhayanayApekSayA lkssnnm| guNaparyAyavad dravyam etat pryaaynyaapekssyaa| arthakriyAkAri dravyam etallakSaNaM svsvshktidhrmaapekssyaa| dhrmaastikaayH,adhrmaastikaayH,aakaashaastikaayH,pudglaastikaayH,jiivaastikaayH,kaalshceti| [5] artha- have valI dravya, mukhya lakSaNa kahe che, utpAda kahetA navA paryAya- upajaq vyaya kahetA pUrva paryAya- viNasavU ane dhruva kahetA nityapaNo e tIna pariNamanapaNe sarvadA je pariName tene dravya khiye| eTale tehija guNa kAraNa-kArya be dharme samakAle pariName ch| kAraNa vinA kArya thAya ja nahIM ane kArya kare nahIM te kAraNa paNa samajavU nhiiN| je upAdAna kAraNa tehija kArya thAya ch| te kAraNatAno vyaya ane kAryatAnaM upajavaM samakAle thAya ch| valI kAraNapaNo paNa samayeM samayeM navo navo che ane kAryapaNo paNa samayeM samayeM navo navo che te mATe kAraNapaNAno paNa utpAda-vyaya che, ane kAryapaNAno paNa utpAda-vyaya che, ane guNapiMDapaNe dravyAdhArapaNe dhruva ch| evI
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 syAdvAdapuSpakalikA vA pariNatiye pariName te sat kahetA chativanta dravya jANavo, eTale e lakSaNa te dravyAstikanaya tathA paryAyAstikanaya e be bhelA laine karyo ch| je dhruvapaNo te dravyAstikadharma grahyo che ane utpAdavyaya te paryAyAstikadharma grahyo che| te mATe e lakSaNa saMpUrNa che, e tattvArthakArakarnu vAkya ch| ___tathA valI bIjaM lakSaNa tattvArthamAM ja kahyaM che| eka dravyamAM badhAmA svakAryaguNe vartamAna te guNa ane paryAya te guNa- kAraNabhUta dravyana bhinna bhinna kAryapaNe pariName dravyaguNa e behune svAzrayIpaNe pariNamana te be che jemAM te dravya khiye| eTale guNa tathA paryAyavaMta te dravya khiyeN| te dravya ekanA be khaMDa thAyaja nahI, e mUla dravya- lakSaNa che ane je ghaNA paramANunA khaMdhane dravya mAnyo che te upacAreM jaannvo| jenI pariNati traNa kAlamadhye te rUpane taje nahI te dravya potAnI mUla jAta tyaje nhii| jene agurulaghu, SaDguNahAnivRddhirUpa lakSaNa cakra ekaTho phire te eka dravya, ane jene jUdo phire te bhinna dravya khiye| eTale dharma, adharma, AkAza e eka dravya che, ane jIva asaMkhyAtapradezarUpa eka akhaMDa dravya ch| evA jIva sarvalokamadhye anaMtA ch| te jIva siddhamAM vadhe che ane saMsArIpaNAmAM ochA thAya che, paNa sarva saMkhyAmAM ghaTatA vadhatA nthii| tathA pudgala paramANu eka AkAza pradeza pramANa eka dravya ch| tevA paramANu sarva jIvathI tathA sarva jIvanA pradezathI paNa anaMtaguNA dravya ch| skaMdhapaNe athavA chuTA paramANupaNe vadhe tathA ghaTI jAya paNa paramANupudgalapaNe je saMkhyA che temAM vadhatA ghaTatA nathI e nizcayanayathI lakSaNa kaa| have vyavahAra nayathI lakSaNa kahe ch| artha-je dravya tenI je kriyA kahetA pravRtti tene kareM te dravya khiye| temAM jIvanI zuddha kriyA te jJAnAdika guNanI pravRtti, jema sakala jJeya jANavA mATe jJAnavibhAganI pravRtti ema sarva guNa- je kArya jema jJAnaguNa, kArya vizeSa dharmanuM jANavU tathA darzanaguNa- kArya sakalasAmAnyasvabhAvano bodha, ane cAritraguNarne kArya te svarUpay ramavU ityaadi| ane dharmAstikAyacaM kArya gatiguNe pariNamyA je jIva tathA padgala tene cAlavAne sahakArI thaay| ema sarva dravyanI samajaNa joi levii| e lakSaNa sarva dravyanA je gaNa che te sarvanA svakAryAnayAyI pravRtti tene arthakriyA khevii| have te cha dravya che 1 dharmAstikAya, 2 adharmAstikAya, 3 AkAzAstikAya, 4 pudgalAstikAya, 5 jIvAstikAya, 6 kAlA e cha dravya jaannvaa| ethI vadhAre padArtha koi nthii| je naiyAyikAdika sola padArtha kahe che te mRSA che, kAraNake te pramANane bhinnapadArtha kahe che te to jJAna che, te AtmAmAM prameyano guNa che te guNI je AtmA te madhye rahyo che tene bhinna padArtha kema kahiye? bIjA prayojana siddhAntAdika te sarva jIva dravyanI pravRtti che te mATe bhinnapadArtha kahevAya nhii| tathA vaizeSika 1 dravya, 2 guNa, 3 karma, 4 sAmAnya, 5 vizeSa, 6 samavAya, 7 abhAva e sAta padArtha kahe ch| paNa tene kahiyeM je guNa te to dravyamAMja rahyA che to tene bhinnapadArtha karI kahevU te kema ghaTe? ane karma te dravyanuM kArya ch| tathA sAmAnya ane vizeSa e be to dravya madhye pariNamana ch| valI samavAya te kAraNatArUpa dravya, pravartana che ane abhAva to achatAne kahevAya te achatAne padArtha kahevU ghaTatuM nathI te mATe vaizeSikamata paNa mRSA ch| te madhye dravya nava kahe ch| 1 pRthvI, 2 Apa, 3 teja, 4 vAyu, 5 AkAza, 6 kAla, 7 dik, 8 AtmA, 9 mana e nava dravya kahe che, tene uttara je pRthvI, apa, teja, vAyu e to AtmA che paNa karmayogeM zarIra bhedeM nAma paDyA che, ane dizA to AkAzamAMja milI gai che, tathA mana te AtmAne saMsArIpaNAnA upayoga pravartanAno dvAra che tene bhinna dravya kema kahiye? valI vedAMtI sAMkhya te eka AtmA advaitapaNe ekaja dravya mAne che, tenI paNa bhUla che, kemake je zarIra che te to rUpI che ane pudgala dravyAnAM khaMdha che te kema eka thAya? tathA AtmA ane zarIrano AdhAra te AkAza che te sarva prasiddha che te jUdo mAnyA vinA kema cAle? te mATe advaitapaNo rahyo nhii| ane bauddhadarzana te samaya samaya navA navApaNe 1 AkAza, 2 kAla, 3 jIva, 4 pudgala e cAra dravya mAne che| tene puchIyeM je jIva, pudgala ekaja kSetre kema rahetA nathI? te to calAdi bhAva pAme che mATe tenA apekSAkAraNarUpa 1 dharmAstikAya, 2 adharmAstikAya e be dravya paNa mAnavA joiye| tathA keTalAka saMsArasthitino kartA eka paramezvarane mAne che, te paNa mRSA ch| je nirmala rAgadveSarahita evo paramezvara te paranA sukhaduHkhano kartA kema thAya? valI koika icchA valagADe che, te to adhurAne che, purAne kema hoya?
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam tathA keTalAka paramezvaranI lIlA kahe che te lIlA to ajANa adhUro tathA jene potAno AnaMda potA pAse na hoya te kare, paNa je saMpUrNa cidAnaMdaghanatene lIlA hoya ja nhiiN| dharmAdharmau vinA nAga, vinAGgena mukhaM kutaH / mukhaM vinA na vaktRtvaM tacchAstAraH pare katham? // (vI.sto.7.1) ane mImAMsAdika pAMca bhUta kahe che| temAM paNa cAra bhUta to jIvapudgalanA saMbaMdhe upanA che, ane AkAza te lokAloka bhinnadrav ch| 149 [6] tatra paJcAnAM pradezapiNDatvAd astikAyatvam / kAlasya pradezAbhAvAd astikAyatA nAsti tatra kAla upacArata eva dravyaM na vastuvRttyA / [6] artha- e rIte asatya prarUpaNAnuM nirAkaraNa karI AgamanI sAkhe kAryAdikane anumAne dravya cha re che, mATe tehija maanvaa| temAM pAMca dravya sapradezI che, te pradezanA piMDapaNA mATe astikAyapaNo pAMca dravyane che| ane chaThTho kAladravya tene pradeza nathI te mATe astikAyatA nthii| tihAM kAla te mukhyavRttiyeM dravya nathI, upacArathI dravya kahevAya che| jema vastugate dharmAstikAyAdika dravya che tema kAla dravya nthii| jo e kAlane piMDarUpa dravya mAniyeM to eno mAna kihAM che? jo manuSyakSetramAM kAla dravya mAniyeM to bAhiranA kSetramA navApurANAdi tathA utpAda vyaya koNa kare che? ane jo caudarAjalokamAM vyApI mAnIyeM, to asaMkhyAtapradeza mAnavA johaveM ane pradeza mAnave karI astikAya thAya, ane jo reNuMka asaMkhyAtA mAniyeM, to lokapradeza pramANa reNuka thAya te vAreM asaMkhyAtA kAla dravya thaay| te to naM dravya mAnyo che mATe e kAlane paMcAstikAyanA vartanArUpa paryAyane Arope dravya maaniyeN| kemake astikAyatA nathI / ane sarvamAM vartanA kare e pakSa satya che| je Agamane viSe ThANAMgasUtranA AlAvAmAM che kiM bhaMte! addhAsamayeti vaccatti? goyamA! jIvA ceva ajIvA ceva / eTale kAla te jIva tathA ajIvano vartamAnaparyAya che, tenA utpAda vyayarUpa vartanAne kAla kahyo che, te kAlane ajIva dravyamAM gaNyo teno Azaya e che je jIva vartanAthI ajIvavartanA anaMtaguNI che te bahulatA mATe kAlane ajIva gaveSyo che kemake kAlanI vartanA ajIva upara anaMtI che ane jIva upara tethI thoDI ke maatte| tathA vizeSAvazyakabhASyamadhye na pazyati kSetrakAlAvasau tayoramUrttatvAd, avadhezca mUrtiviSayatvAt varttanArUpaM tu kAlaM pazyati dravyaparyAyatvAttasyeti / tathA bAvIsahajArImadhye tathA kAlasya vartanAdirUpatvAt paryAyatvAd, dravyopakrama upacArAt / tathA bhagavatyaMge 13 teramA zataka madhye ihAM pugalavarttanAnI apekSAye kAlane rUpI gaveSyo che / [7] tatra gatipariNatAnAM jIvapudralAnAM gatyupaSTambhaheturdhamastikAyaH sa cAsaGkhyeyapradezalokapradeza- parimANaH / [7] arthaH-have paMcAstikAyanuM bhinna bhinna lakSaNa kahe che / je gati pariNAmIpaNe pariNamyA jIva tathA pudgala tene gatinA oThaMbhAno hetu te dharmAstikAya dravya kahiyeM / te dharmAstikAya asaMkhyAtA pradeza parimANa che| lokamAM vyApI che, lokamAna che, lokanA eka eka pradeze dharmAstikAyano eka eka pradeza te anaMta saMbaMdhIpaNe che| e dharmAdi traNa dravya acala, avasthita, akriya che| [8] sthitipariNatAnAM jIvapudgalAnAM sthityupaSTambhaheturadharmAstikAyaH, sa caasngkhyeyprdeshlok-primaannH| [8] artha: sthitipaNe pariNamyA je jIva tathA pudgala tene sthitinA obhAno hetu te adharmAstikAya dravya khiyeN| te paNa loka parimANa asaMkhya pradezI che / [9] sarvadravyANAM AdhArabhUtaH avagAhakasvabhAvAnAM jIvapudgalAnAM avagAhopaSTambhakaH AkAzAstikAyaH / sa cAnantapradezo lokAlokaparimANaH / yatra jIvAdayo vartante sa loko'saGkhyapradezapramANaH tataH paramaloka: 1. samayA ti vA AvaliyA ti vA jIvA ti yA ajIvA ti yA pavuccati / (sthA.sU.106 a.2.u.4)
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 syAdvAdapuSpakalikA kevalAkAzapradezavyUharUpaH sa caanntprdeshprmaannH| [9] arthaH-sarva dravyane AdhArabhUta avagAha svabhAvI je jIva tathA pudgalane avagAhanAno oThaMbhAno hetu te AkAzAstikAya dravya khiyeN| tenA pradeza anaMtA ch| loka tathA aloka rUpa che, temAM je kSetre jIva tathA pudgala tathA dharmAstikAya adharmAstikAya che te kSetrane loka kahiyeM, ane kevala eka loka mAtra AkAzaja jihAM che tene aloka kahiyeM, eTale je loka te jIvAdi dravya sahita ane jIvAdika dravya jihAM nathI tene aloka khiyeN| te alokanA pradeza anaMtA cha, avagAhaka dharme sarva dravya emAM samAya ch| kAraNameva tadanyaM sUkSmo nityazca bhavati prmaannuH| ekarasavarNagandho dvisparzaH kAryaliGgI c|| [10] pUraNagalanasvabhAva: pudgalAstikAya: sa ca prmaannuruupH| te ca loke anantA ekarUpAH paramANavo'nantA dvyaNukA apyanantA: tryaNukA apyanantA evaM saGkhyAtANukAskandhA apyanantA asaGkhyAtANukaskandhA apyanantA ekaikasmin AkAzapradeze evaM sarvaloke'pi jnyeym| evaM catvAro'stikAyA acetnaaH|| [10] arthaH- have pudgala dravya, svarUpa lakhiyeM chaiyeN| je pUraNa kahetA pUrAye, varNAdiguNe vadhe, galI jAya, kharI jAya, varNAdi guNa ghaTi jAya evo jemAM svabhAva che te pudgalAstikAya khiyeN| te mUla dravya paramANurUpa che te paramANu- lakSaNa kahe ch| vyaNukAdika jeTalA skaMdha che te sarva- atyaMta kahetA mUla kAraNa paramANu che eTale sarva skaMdha- paramANu kAraNa che paNa e paramANunu kAraNa koi nathI, koiY nIpajAvyo thayo nathI ane koine milave paNa thayo nthii|suukssm ch| eka AkAzapradezanI avagAhanA tulya eka paramANu che to paNa te eka AkAzapradezamAM anaMta paramANu samAya che paNa paramANu madhye bIjaM dravya koi samAya nahI mATe paramANu dravya sUkSma che ane nitya ch| jeTaluM paramANu dravya che te khaMdhAdika anekapaNe pariName, paNa paramANu dravya koi viNasI jAya nahI evaM paramANu dravya ch| te eka paramANumA eka rasa hoya, eka varNa hoya, eka gaMdha hoya ane lukho-cikaNo, TADho-unho, e cAra sparza mAMhelA game te be pharasa hoya, evaM eka paramANu dravya __ ihAM koi puche je te paramANu dekhAto nathI to kevI rIte manAya? tene uttara-je ghaTa,paTa,zarIrAdika kArya dekhAya che, grahavAya che, te rUpI che to ehanA saMbaMdhaY kAraNa paramANu sUkSma che mATe iMdriyajJAne grahevAto nathI, paraMtu rUpI che kemake arUpIthI rUpI kArya thAya nahI te mATeja paramANu rUpI che| tethI e skaMdha paNa rUpI thayA ch| ane AkAza pradeza arUpI che to teno anaMta pradezI skaMdha paNa arUpI che ema dhaar| te paramANunA dvaNukAdika skaMdha anaMtA che, tathA chuTA paramANu te paNa anaMtA che te valI khaMdhamAM mile che to bIjA khaMdhamAMhethI chuTA thAya che ema khaMdha vikharI jAya ne paramANu thaay| ___ tenI vargaNA aThyAvIsa prakAranI che| te aThyAvIsa bheda kammapayaDIthI jaannvaa| ema ekalA paramANu te paNa anaMtA, tathA be milIne khaMdha pAmyA tevA khaMdha paNa anaMtA, emaja saMkhyAtANukanA khaMdha paNa anaMtA, temaja asaMkhyAta paramANu mili khaMdha thAya te paNa anaMtA, tathA anaMta paramANu malyA khaMdha thAya tevA khaMdha paNa anaMtA, te e jAtinA khaMdha te eka AkAza pradeza avgaahe| AkAzAMza avagAhe ema asaMkhyAtA pradeza avagAhe che paNa eka vargaNAnI avagAhanA aMgulane asaMkhyAtameM bhAge avagAhe, vadhati avagAhe nahI, ane anaMtI vargaNA mile aMgula, hAtha, gAu, yojanAdikane mAne avagAhanA thaay| __ ema e 1 dharmAstikAya 2 adharmAstikAya 3 AkAzAstikAya 4 pudgalAstikAya e cAre dravya acetana che, ajIva che, jANapaNA rahita ch| [11] cetanAlakSaNo jIvaH, cetanA ca jJAnadarzanopayogI anantaparyAyapariNAmikakartRtvabhoktatvAdilakSaNo jiivaastikaayH| [11] artha- have jIva dravyanuM svarUpa kahe ch| cetanA je bodha zakti che lakSaNa jenuM te jIva khiyeN| je potAnA pariNamana tathA paranI pariNamana sarvane jANe te jiiv| tathA sarva dravya te anaMtA sAmAnya svabhAva ane anaMtA vizeSa svabhAvavaMta ch| temAM sarva dravyanA anaMtA vizeSa dharmarnu avabodhaka te jJAna guNa kahiyeM, tathA sAmAnyavizeSa svabhAvavaMta vastune virSe je sAmAnya svabhAva- avabodhaka te darzana guNa khiye| te jJAnadarzanopayogI je anaMtaparyAya teno pariNAmI kartAbhoktAdika anaMtI zaktinuM pAtra te jIva jaannvo| uktaM ca nANaM ca daMsaNaM ceva, carittaM ca tavo thaa| vIriyaM uvaogo a, evaM jIvassa lkkhnnN||(n.p.5) cetanAlakSaNa jJAna, darzana, cAritra, sukha, vIryAdika anaMta guNa- pAtra, svasvarUpabhogI, tathA anavacchinna je svAvasthA pragaTI teno bhoktA, anaMtA svaguNanI je svasvakAryazakti teno kartA, bhoktA, parabhAvano akartA, abhoktA, svakSetravyApI anaMtI AtmasattAno grAhaka, vyApaka, ramaNa karanAro, tene jIva jaannvo|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 151 [12] paJcAstikAyAnAM paratvAparatve navapurANAdiliGgavyaktavRttivartanArUpaparyAyaH kAlaH; asya cApradezikatvena astikaaytvaabhaavH| pnycaastikaayaantrbhuutpryaayruuptaivaasy| ___ete pnycaastikaayaaH| tatra dharmAdharmI lokapramANAsaGkhyeyapradeziko, lokapramANapradeza eva ekjiivH| ete jIvA apynntaaH| AkAzo hi anantapradezapramANaH, pudgalaparamANuH svayameko'pi anekapradezabandhahetubhUtadravya- yuktatvAd astikaayH| kAlasya upacAreNa bhinnadravyatA uktaa| sA ca vyavahAranayApekSayA Adityagatipariccheda-parimANaH kAlaH samayakSetre ev| eSa vyavahArakAlaH samayAvalikAdirUpa iti|| [12] artha- have kAla dravyanuM lakSaNa kahe ch| je paMcAstikAyane paratve aparatve e liMge tathA pudgala khaMdhane nava purANapaNe vyakta kahetA pragaTa che, vatti kahetA pravRtti tene vartanA kahiye te vartanArUpa paryAya tene kAla khiye| ene pradeza nathI te mATe astikAyapaNo nthii| e kAla te paMcAstikAyane viSe aMtarbhUtaparyAya pariNamana che, jAte dharmAstikAyAdikano paryAya che ema tattvArthavRttine viSe kahyo ch| ___ tihAM dharmAstikAya eka dravya che, asaMkhyAta pradezI che, lokAkAzanA pradeza pramANa ch| ema adharmAstikAya paNa eka dravya che, lokapramANa asaMkhyAta pradezI ch| aneka jIvadravya te paNa lokapramANa aMsakhyAta pradezI che paNa sva avagAhanA pramANa vyApaka ch| te jIva dravya anaMtA ch| akRta sadA chatA akhaMDa dravya che, saccidAnaMdamayI che| paNa parapariNAmI thave pudgalagrAhaka, pudgalabhogI thavava pratisamaye navA karma bAMdhave saMsArI thayA ch| tehija je vAreM svarUpagrAhaka, svarUpabhogI thAya tevAre sarvakarma rahita thai paramajJAnamayI, paramadarzanamayI, paramAnaMdamayI, siddha, buddha, anAhArI, azarIrI, ayogI, alezI, anAkArI, ekAMtika, AtyaMtika, niHprayAsI, avinAzI, svarUpasukhano bhogI, zuddha, siddha thAya te mATe aho! cetana! e para bhAva abhogya sarva jagatanA jIvanI eTha teno bhogavavApaNo tajI svabhAva bhogIpaNAno rasIyo thai svasvarUpa nirdhAra, svarUpa bhAsana, svarUpa ramaNI thai potAnA AnaMdane pragaTa karIne nirmala thaa| tathA AkAza dravya te lokAloka mili eka dravya che, anaMta pradezI ch| ane pudgala dravya te paramANu rUpa che kemake paramANu anaMtA che mATe anaMtA dravya ch| ihAM koi puche je pradezanA saMbaMdha vinA paramANu dravyane astikAya kima kahyo che? tene uttara je paramANu to eka pradezI che paNa anaMtA paramANuthI milavAnA je kAraNa te A dravya teNe yukta che, te yogyatA mATe astikAya kahyo che| tathA kAla dravyane upacAreM bhinna dravyapaNo kahyo che te vyavahAranayanI apekssaayeN| je manuSya kSetrane viSe sUryanI gatine parajJAne eTale samayAvalikAdirUpa parimANe je mAna tene vyavahArathI kAla kahiyeM iti| e kAla mukhya vRttiyeM to samayakSetra madhye che ane manuSya kSetrathI bAhera je jIvo che tenA AyuSya paNa eja kSetra pramANe sarvajJa deveM kahyA ch| tathA sUryano cAra te paNa jIva pudgalanuM pravartana che kAraNa ke sUrya te paNa jIva tathA pudgala che| eTale e kAla dravya te kAlapaNe bhinna piMDapaNe Theo nahI; upacAreMja Theryo ema maanvo| ihAM koi kahe je-eka eka dravyane viSe aneka aneka paryAya che te koi paryAyane dravyapaNo na kahyo ane eka vartanA paryAyane viSe dravyano Aropa zA mATe karyo? tene uttara-e vartanA pariNati te sarva paryAyane sahakArI che ane sarva dravyane ch| tethI mukhya paryAya che mATe ene dravyano Aropa che te paNa anAdi cAla ch| [13] ete paJcAstikAyAH sAmAnyavizeSadharmamayA ev| tatra sAmAnyataH svabhAvalakSaNaM dravyavyApyaguNaparyAyapakatvena pariNAmilakSaNaM svabhAvaH, tatra eka nityaM niravayavaM akriyaM sarvagataM ca saamaanym| nityAnitya-niravayavasAvayavaH sakriyatAheturdezagataH sarvagataM(taH) ca vizeSapadArthaguNapravRttikAraNaM vishessH| na sAmAnyaM vizeSarahitam, na vizeSaH saamaanyrhitH|| [13] arthaH- have e paMcAstikAya te sAmAnyavizeSa dharmamayI che| te sAmAnya, lakSaNa vizeSAvazyakeM kA che| tihAM prathamathI svabhAva, lakSaNa kahe ch| je dravyane viSe vyApato hoya tathA guNaparyAyamAM paNa vyApakapaNe sadA pariNamato thako pAmiyeM tene sAmAnya svabhAva khiye| te sAmAnya svabhAva je hoya te eka hoya tathA nitya avinAzI hoya tathA niravayava kahetA jehane avibhAga rUpa avayava na hoya ane sarvagata kahetA sarvamA vyApakapaNe hoya te sAmAnya svabhAva khiye| jIvAdi dravyane viSe ekapaNo te piMDapaNe che te sarva dravyane viSe ch| sarva guNa paryAya potAne rUpeM aneka che, paNa te samudAya piMDapaNuM mUkIne jUdA thAyaja nahI te mATe e rIte je pariNamana hoya te sAmAnya svabhAva khiye| te sAmAnyanA be bheda ch| astitAdika je sarva padArthane viSe che te mahA sAmAnya khiye| enI zrutajJAne karI pratIta thAya paNa pratyakSa to avadhidarzana kevaladarzaneja jnnaay| parokSe na grhvaay| tathA vRkSa, aMba, niMba, jaMbu pramukha vyakti aneka che paNa vRkSatva
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 syAdvAdapuSpakalikA sarvamAM che e avAMtara sAmAnya te cakSudarzane tathA acakSudarzani grahavAya ane astitva- vastutvAdi sAmAnya te avadhidarzane tathA kevaladarzane grahavAya ane vizeSa dharma te jJAna guNeja grahavAyA have vizeSanuM lakSaNa kahiyeM chiie| koika dharme nitya, koika dharme anitya, koika rIteM avayava sahita, koika rIteM avayava rahita, avibhAga paryAyeM sAvayava, sAmarthya paryAyeM niravayava, paNa sakriyatA hetu dezagAta je guNa te guNAMtaramAM vyApatA nthii| te mATe dezagata guNa ho AkhA dravyamAM vyApakaja hoya tene sarvagata khiyeN| to evA je dharma te sarva vizeSa jANavA / padArthanA guNanI pravRtti nA kAraNa te vizeSa svbhaav| je kArya kare te guNane paNa vizeSa dharmaja gnnvo| je sAmAnya te vizeSa rahita nathI ane je vizeSa te sAmAnya rahita nthii| [14] te mUlasAmAnyasvabhAvAH sstt| te cAmI (1) astitvam, (2) vastutvam, (3) dravyatvam, (4) prameyatvam (5) sattvam (6) agurulghutvm| tatra (1) nityatvAdInAmuttarasAmAnyAnAM pAriNAmikatvAdInAM niHzeSasvabhAvAnAm AdhArabhUtadharmatvam astitvm| (2) guNaparyAyAdhAratvaM vstutvm| (3) arthakriyAkAritvaM dravyatvaM athavA utpAdavyayayormadhye utpAdaparyAyANAM janakatvaprasavasyAvirbhAvalakSaNavyayIbhUtaparyAyANAM tirobhAvyabhAvarUpAyAH zakterAdhAratvaM drvytvm| (4) svaparavyavasAyijJAnaM pramANaM, pramIyate aneneti pramANam, tena pramANena pramAtuM yogyaM prameyam, jJAnena jJAyate tadyogyatAtvaM prmeytvm| (5) utpAdavyayadhruvayuktaM sttvm| (6) SaDguNahAnivRddhisvabhAvA agurulaghuparyAMyAstadAdhAratvam agurulaghutvamete SaTsvabhAvAH sarvadravyeSu pariNamanti tena sAmAnyasvabhAvAH / [14] arthaH- te mUla sAmAnyanA cha bheda che| te sarva dravyamAM vyApakapaNe che| 1) astitva, 2) vastutva, 3) dravyatva, 4) prameyatva 5) sattva, 6) agurulaghutva e cha mUla svabhAva che te sarva dravya madhye pariNAmikapaNe pariName che| e dharmane koino sahAya nathI / tatra kahetA tihAM 1) sarva dravyane viSe uttara sAmAnya svabhAva nityatva-anityatvAdika tathA vizeSa svabhAva te pariNAmikatvAdika teno AdhArabhUtadharma te dharmane tIrthaMkaradeva sAmAnya svabhAva astitvarUpa kahe che, tathA 2) guNaparyAyano AdhAravaMta padArtha tene vastutva kahiyeM, ane 3) / artha je dravya tenI je kriyA, jema dharmAstikAyanI calanasahAya kriyA, adharmAstikAyanI thirasahAya kriyA, AkAza dravyanI avagAharUpa kriyA, jIvanI upayoga lakSaNa kriyA tathA pulanI milavA vikharavArUpa kriyAno karavApaNo eTale je paryAyanI pravRtti te arthakriyA ane artha kriyAno AdhArI dharma tene zrI sarvajJadeveM dravyatvapaNo kahyo che| valI dravyatvapaNAnuM lakSaNAMtara kahe che-utpAdaparyAyanI je prasavazakti eTale AvirbhAva lakSaNa je zakti tenA vyayIbhUta paryAya tirobhAva thayo athavA abhAva thavA rUpa zaktino je AdhArabhUta dharma tene dravyatva khiyeN| 4) sva kahetA pote AtmA ane para kahetA pudgalAdika dharmAstikAyAdika anya dravya tene yathArthapaNe jANe te jJAna kahIyeM / te jJAna pAMca bhedeM che| te jJAnanA upayogamAM Ave evI je zakti tene prameyatvapaNo khiye| te pramevapaNo sarva dravyanuM mUla dharma che| pramANamAM vasAvyo je vastu tene prameyapaNo khiyeN| te sarva guNa paryAya prameya che ane AtmAno jJAnaguNa temAM pramANapaNo tathA prameyapaNo e be dharma che| potAno pramANapaNo te poteja kare che, darzanaguNano pramANa jJAnaguNa kare che, kemake darzanaguNa te vizeSa che| je sAvayava hoya te vizeSaja hoya / je vizeSa hoya te jJAnathIja jaNAya / darzanaguNa te sAmAnya dharmano grAhaka che, te paNa pramANa kahevAya / paNa pramANanA bheda hyA che jJAnaja grahyuM che| tenuM kAraNa je darzanopayoga te vyakta paDato nathI te mATe pramANa madhye gaveSyo nthii| te pramANanA mUla be bheda che-eka pratyakSa ane bIjo parokSA spaSTaM pratyakSaM parokSamanyada iti syaadvaadrtnaakrvaakyaat| 5) utpAda kahetA upajavo vyaya kahetA viNasavo dhruva kahetA nityapaNo vastunA eka guNamAM eka samaye e traNe pariNA
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 153 pariName che evo je pariNAma te satpaNo kahiyeM ane te satpaNAno bhAva te sattvapaNo khiye| 6) tathA chaThTho 1 anaMtabhAga hAni, 2 asaMkhyAtabhAga hAni, 3 saMkhyAtabhAga hAni 4 saMkhyAtaguNa hAni, 5 asaMkhyAtaguNa hAni, 6 anaMtaguNa hAni, e cha prakAranI hAni, tathA 1 anaMtabhAga vRddhi, 2 asaMkhyAtabhAga vRddhi, 3 saMkhyAtabhAga vRddhi, 4 saMkhyAtaguNa vRddhi, 5 asaMkhyAtaguNa vRddhi, 6 anaMtaguNa vRddhi e cha vRddhi| ema cha prakAranI hAni tathA cha prakAranI vRddhi te agurulaghu paryAyanI sarva dravyane sarva pradeze pariName che te koika pradeze koi samaye anaMtabhAga hAnipaNe pariName che ane koika samaye koika pradezeM anaMtabhAga vRddhipaNe pariName ch| evaM bAra prakAre pariName che te agurulaghu paryAyanI pariNamana zakti te agurulaghutva-agurulaghuno bhAva jaannvo| tattvArtha TIkAne viSe pAMcamA adhyAyeM alokAkAzane adhikAreM kahyo ch| ema cha svabhAva sarva dravyane viSe pariName ch| e chae dravyanA mUla svabhAva ch| dravyano bhinnapaNo pradezano bhinnapaNo te agurulaghune bhedapaNe thAya che te mATe e cha mUla sAmAnya svabhAva ch| e dravyAstika dharma che ane ernu pariNamana te paryAyAstika dharma ch| ___ keTalAka vAdI ema kahe che je paryAyano piMDa te dravya che, paNa dravyapaNo bhinna nthii| jema dhUrI, paiDA, kAgamo, DAgalI, jUharI pramukha samudAyane gADo kahiye paNa sarva avayavathI bhinna gADApaNo koi dekhAto nathI; temaja jJAnAdika guNathI bhinnapaNe koi AtmA dekhAto nthii| tene kahiye je jJAnAdika guNane viSe chati eka piMDa samudAyatA sadA avasthitapaNo ane dravyathI milI na jAya tathA svakriyAvaMtapaNo ityAdika sAmAnya dharma ch| chati astitva artha kriyAvaMta te dravyapaNo ekapiMDapaNo te vastutva ityAdika te sarvadravyapaNo ch| eTale dravyAstika paryAyAstika e behu malIne dravyapaNo ch| uktaM ca sammatau davvA pajjavarahiA na pajjavA davvao vi upptti|(dvvN pajjavaraviuyaM davvaviuttA ya pajjavA Natthi)(1-12) e mUla sAmAnya svabhAvanA cha bheda khyaa| [15] tatra astitvamuttarasAmAnyasvabhAvagamyaM te cottarasAmAnyasvabhAvA anantA api vaktavyena tryodsh| (1) astisvabhAvaH (2) nAstisvabhAvaH (3) nityasvabhAvaH (4) anityasvabhAvaH (5) ekasvabhAvaH (6) anekasvabhAvaH (7) bhedasvabhAvaH (8) abhedasvabhAvaH (9) bhavyasvabhAvaH (10) abhavyasvabhAvaH (11) vaktavyasvabhAvaH (12) avaktavyasvabhAvaH (13) paramasvabhAvaH ityevarUpaM vstusaamaanyaantmym| [15] arthaH- tathA valI astitva uttara sAmAnyasvabhAva kahe che te uttara sAmAnyasvabhAva vastu madhye anaMtA ch| paNa tera sAmAnya svabhAva anekAMtajayapatAkAdi graMthe vakhANyA che, temAMthI lezamAtra lakhie chaiyeN| tenAM nAma uparanA mUla pAThamAM sulabha che mATe likhyAM nthii| tathA enA vyAkhyAnathI paNa jnnaashe| e tera sAmAnya svabhAveM pariNamatI vastu hoy| [16] (1) svadravyAdicatuSTayena vyApyavyApakAdisambandhisthitAnAM svapariNAmAt pariNAmAntaragamanahetuH vastunaH sadrapatApariNatiH astisvbhaavH|| [17] artha- temAM 1) prathama astisvabhAva- lakSaNa kahe ch| sva kahetA potAnA dravyAdika cAra dharma teno jemAM vyApakapaNo ch| dravya te guNaparyAyanA samudAyano AdhArapaNo, kSetra te pradezarUpa sarva guNaparyAyano avasthAne rAkhavApaNo, je jene rAkhe te tenuM kSetra jANavU, kAla te utpAdavyayadhruvapaNe vartanA, bhAva te sarva guNaparyAyano kaarydhrm| tihAM jIva dravya- 1 svadravyapradeza guNano samudAya dravya che, te guNaparyAyano janakapaNo te svadravya, 2 jIvanA asaMkhyAtA pradeza te svaparyAyano svakSetraparyAya te jANavA eTale dekhavAdika je guNano paryAya tenuM je kSetra te svakSetra, 3 paryAyamadhye kAraNa kAryAdikano je utpAdavyaya te svakAla tathA, 4 atItaanAgata vartamAnanu pariNamana te svabhAva te kAryAdika dharma jema jJAnaguNano paryAya jANaMgapaNo, vettApaNo, paricchedakapaNo, vivecanapaNo, ityAdika svbhaav| ema svadravya, svakSetra, svakAla, svabhAva, je pariNAmikapaNe pariNamatA tenI astitA khevii| e sarvanI chati che te astisvabhAva ch| e astisvabhAveM dravya che, te potAno mUla dharma mUkI anya dharmapaNe pariNamato nathI, pariNAmAMtare agamana ch| e asti svabhAva te sarva dravyamAM potAnA guNaparyAyano jaannvo| je asti te sadrUpatA chatAMrUpapaNAnI pariNati levii| sarva dravyamAM potAne dharmeja pariName paNa je jIva dravya te ajIva dravyapaNe na pariName tathA eka jIva te anya jIvapaNe na pariName, valI eka guNa te anya guNapaNe na pariName, jJAnaguNane viSe darzanAdika guNanI nAstitA che ane jJAnanA dharmanI astitA ch| tathA ekagaNanA paryAya anaMtA che te sarva paryAya dharme sarikhA che paNa eka paryAyanA dharma bIjA paryAyamAM nahi ane bIjA paryAyanA dharma pahelA paryAyamAM nhi| mATe sarva potAne dharmeja asti ch| e rIte asti nAstinuM jJAna sarvatra krv| e dravyane viSe prathama astisvabhAva khyo| 1. draSTavya-syAdvAdapuSpakalikA pariccheda-10 (gAthA 5-6)
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 svAdvAdapuSpakalikA svIyadravyAdicatuSTayatayA vyavasthitAnAM (17) (2) anyajAtIyadravyAdInAM vivakSite paradravyAdike sarvadaivAbhAvAvicchinnAnAmanyadharmANAM vyAvRttirUpo bhAvo nAstisvabhAvaH / yathA jIve svIyA jJAnadarzanAdayo bhAvA astitve, paradravyasthitA acetanAdayo bhAvA nAstitve, sA ca nAstitA dravye astitvena vrtte| ghaMTe ghaTadharmANAM astitvaM paTAdisarvaparadravyANAM nAstitvam, evaM sarvatra / [17] artha- have bIjA nAstisvabhAvanuM svarUpa lakhiyeM yeM anya kahatA bIjA je dravyAdika je dravyaguNaparyAya tenA potAnA je dravya-kSetra kAla-bhAva te tehija dravyamAM sadA avaSTaMbhapaNe pariName che, eTale vivakSita dravyAdikathI para je bIjA dravyAdikanA je dharma te temAM sadA abhAvapaNe niraMtara aviccheda che, te mATe paradravyAdikanA dharmanI vyAvRttitApaNAno je paradharma te vivakSita dravyamAM nthii| evA dravyamAM je bhAva che te nAstisvabhAva jaannvo| jema jIvane viSe jJAnadarzanAdika potAnA je bhAva te to astipaNe che ane paradravyamAM rahyA je acetanAdika bhAva tenI nAstitA che; eTale te dharma jIva dravyamAM nathI, mATe paradharmanI nAstitA che, paNa te nAstitA te dravya madhye astipaNe rahI che / jema ghaTanA dharma ghaTamAM che tethI ghaTamAM ghaTa dharmano astitvapaNo che paNa paTAdi sarva paradravyono nAstitvapaNo te ghaTane viSe rahyo che| tathA jIvamadhye jo jJAnAdika guNa te astitvapaNeM che, paNa pudgalanA varNAdika jIva madhye nathI mATe varNAdikanI nAstitA jIva madhye rahI che| zrIbhagavatIsUtre kahyuM che gautama atthitaM atthitte pariNamaI natthittaM natthitte pariNama / tathA ThANAMga sUtre saya atthi, siya natthi, siya asthinatthi, siya avattabbI e cobhaMgI kahI che| ane zrIvizeSAvazyaka madhye kAM che ke je vastuno asti nAstipaNo jANe te samyagjJAnI ane je na jANe athavA avadhArthapaNe jANe te mithyAtvI / uktaM ca sadasadavisesaNAo, bhavaheujahatthiovalaMbhAo / nANaphalAbhAvAo micchAdiTThissa annANaM // (vi. A. bhA. 115) e gAthAnI TIkA madhye-syAdvAdopalakSitaM vstu| syAdvAdazca saptabhaGgIpariNAmaH, ekaikasmin dravye guNe paryAye sapta sapta bhaGgA bhavantyeva, ato'nantaparyAyapariNate vastuni anantAH saptabhaGgyo bhavanti iti| ratnAkarAvatArikAyAm-te dravyane viSe, guNane viSe, paryAyane viSe svarUpeM sAtabhaMgA hoya, je e sAta bhaMgAno pariNAma syAdvAdapaNo khiyeN| [18] tathAhi svaparyAMyaiH paraparyAyairubhayaparyAyaiH sadbhAvenAsadbhAvenobhavena vArSito vizeSataH kumbhAkumbhaH kumbhAkumbho vA avaktavyobhayarUpAdibhedo bhavati saptabhaGgI pratipAdyate ityarthaH / oSThagrIvAkapAlakukSivudhnAdibhiH svaparyAyaiH sadbhAvenArpitavizeSataH kumbhaH kumbho bhaNyate san ghaTa iti prathamabhaGgo bhavati / evaM jIvaH svaparyAyairjJAnAdibhirarpitaH san jIvaH / [18] arthaH-e saptabhaMgI paranI apekSAyeM nathI te dravyAdika madhyeja che / yathA svadharme pariNamavuM te asti dharma che ane paradravyanA dharme na pariNavaM e nAstinuM phala che| te mATe e saptabhaMgI te vastudharme che, te vizeSAvazyakathI saptabhaMgI lakhiyeM chaiyeN| eka vivakSita vastu sva kahetA potAne paryAyeM sadbhAva kahetA chatApaNe che ane paraparyAyeM je anya dravyane pariName teno asadbhAva kahetA achatApaNo pariName che| tathA je chatA athavA achatA paryAya teno chatApaNo che, koikapaNe achatApaNo che, mATe chatA-achatApaNo paNa teja kAle che, kemake vastu madhye aneka dharma che, te sarva kevalIne eka samayeM samakAleM bhAse che| te paNa vacane bhaMgAMtareja kahI zake, ane chadmasthane zraddhAmAM to sarva dharma samakAle saddahe che paNa chadyasthano upayoga asaMkhyAta samayI che, anukrame che, pUrvAparasApekSa che, tethI saptabhaMge bhAsana che| je vastumAM samakAleM che, samakItinI zraddhAmAM samakAle che ane kevalInA bhAsanamAM samakAle che, te zrutajJAnInA bhAsanamAM kramapUrvaka che, ma sarva krame kahevAya che tethI asatya thAyA tene jo svAtpadeM prarUpiyeM jANiveM to satya thaay| mATe syAtpUrvaka saptabhaMgI khiyeN| dravyaguNaparyAya svabhAva sarva madhye che te rIteM saddahavI te dRSTAM karI kahe che| oSTha kahatA hoTha, gAvaDa, kAMTho, kapAla, talo, kukSi peTo, budhna, poholo ityAdi svaparyAMyeM karI ghaTa chato che, te ghaTane svaparyAMye chatApaNeM arpita kariyeM tevAreM te kuMbha kuMbha dharma san kahetA chato che, paNa achatAdika dharmanI chati sApekSa
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 155 1 rAkhavAne syAtpUrvaka kahevo eTale syAd asti ghaTaH e prathama bhaMgo jANavo tathA jIvAdi dravyane viSe jIvanA jJAnAdi guNa tene paryAyeM jIva dravyane nityAdi svabhAve karIne syAd astijIvaH ema sarva dravyane kahevo / yadyapi jIva tathA ajIvano nityapaNo sarikho bhAse paNa eno temAM nahIM ane teno emAM nahI jo ke jIva sarva ekajAtIya dravya che paNa eka jIvamAM je jJAnAdi guNa che te bIjA jIvamAM nthii| mATe sarva dravya svadharmeja asti che, ane paradharme nAsti che| ema syAt astijIva e prathama bhaMga jaannvo| [19] tathA paTAdigataistvaktrANAdibhiH paraparyAyairasadbhAvenArpitaH avizeSito'kumbho bhavati sarvasyApi ghaTasya paraparyAyairasattvavivakSAyAmasanghaTaH / evaM jIvo'pi mUrttatvAdiparyAyairasad jIva iti dvitIyo bhaGgaH / 19] arthaH- paTane viSe rahyA je paryAya te tvak je zarIranI cAmaDIne DhAMke, lAMbo patharAva ityAdi te ghaTanA paryAya nakSI, paraparyAya che, paTane viSe rahyA che, ghaTane viSe e paryAyanI nAsti che / tethI e paryAyano asadbhAva che, te mATe e ghaTanA paryAya nthii| ema sarva paryAyeM ghaTa nathI tevAreM paraparyAyanA achatApaNAnI vivakSAye achato ghaTa ch| ema jIva paNa mUrtipaNAdika acetanAdi paryAyano jIva madhye asat achatApaNo tethI jIva paraparyAye nAsti ch| mATe syAd nAsti e bIjo bhAMgo jANavo, kemake para paryAyanI nAstitAnuM pariNamana dravyane viSe che| [20] tathA sarvo ghaTaH svaparobhayaparyAyaiH sadbhAvAsadbhAvAbhyAM sattvAsattvAbhyAmarpito yugapadvaktumiSTo'vaktavyo bhavati svaparaparyAyasattvAsattvAbhyAM ekaikanApyasAGketikena zabdena sarvasyApi tasya vaktumazakyatvAditi evaM jIvasthApi sattvAsattvAbhyAmekasamayena vaktumazakyatvAt syAdavaktavyo jIva iti tRtIyo bhaGgaH / ete trayaH sakalAdezAH skljiivaadikvstugrhnnprtvaat| [20] ardha-sarva ghaTAdi vastu che te svaparyAya je potAnA sadbhAva paryAya teNe karI chatApaNe kahevAya tathA parane paryAyeM achatApaNe kahevAya tevAre svaparyAMyano chatApaNo paraparyAyano achatApaNo e ve dharma samakAleM che, paNa eka samaye kahevAya nahI, te mATe e ghaTAdi dravya te svadravyamAM svaparyAyano sattvapaNo paraparyAyano asatvapaNo, te koi paNa eka sAMketika zabde karI kahevAne samartha nahI, mATe sattva=astipaNo asattva= nAstipaNo te eka samaye kahevAmAM asamartha che tethI vastuvibhAvanA be dharma te eka samayeM chatA che teno jJAna karavA mATe syAt avaktavya e vacana bolyA kemake koikane evo bodha dhAya je sarvadhI vacane agocaraja che| te mATe svAt pada diigho| syAt kahetA kathaMcitpaNe = koika rIteM eka samaye na kahevAya mATe syAt avaktavya e jIva che| ema sarva dravya jANavA / e trIjo bhAMgo thyo| etraNa bhaMgA sakalAdezI che| sarvaM vastune saMpUrNapaNe grahevA rUpa che| jIvAdika je vastu tene saMpUrNa grahevAvaMta che| [21] atha catvAro vikalAdezAH / tatra ekasmin deze svaparyAyasattvena anyatra tu paraparyAyasattvena saMca asaMzca bhavati paTo'paTatha evaM jIvo'pi svaparyAyaiH san paraparyAvairasan iti caturtho bhaGgaH / [21] arthaH- have cAra bhAMgA vikalAdezI kahe che| je vastunuM svarUpa kahevo tenA eka dezaneja grahe e svarUpa che / tihAM eka deza viSe svaparyAyano sattvapaNo=astipaNo gaveSe che te vAreM vastu sadasatpaNe che eTale e ghaTa che ane e ghaTa nthii| ema jIva paNa svaparyAyeM sat paraparyAyeM asat; te mATe eka samaye astinAstirUpa che, paNa kahevAmAM asaMkhyAta samaye che, te mATe syAtpUrvaka che ema syAt astinAsti e cotho bhaMgo jaannvo| [22] tathA ekasmin deze svaparyAMyaiH sadbhAvena vivakSito'nyatra tu deze svaparobhayaparyAyaiH sattvAsattvAbhyAM yugapadasaGketikena zabdena vaktuM vivakSitaH san avaktavyarUpaH paJcamo bhaGgo bhvti| evaM jIvo'pi cetanatvAdiparyAyaH san zeSairavaktavya iti| [22] artha- tathA eka dezeM potAne paryAyeM svadravyAdike chatApaNe gaveSIyeM ane anya kahetA bIjA dezone viSe svapara e be paryAyeM sattva=chatApaNeM tathA asattva - achatApaNeM samakAleM asaMketapaNe nAmane aNakahe gaveSIyeM tevAre sat kahetA asti avaktavyarUpa bhAMgo upaje ane e bhAMgA chatAM bIjA cha bhAMgA che, tenI gaveSaNA mATe syAt pada joDIveM eTale syAt asti avaktavya e pAMcamo bhAMgo jANavo jema jIvane viSe cetanapaNo sukhavIryaguNeM asti che ane nAstipaNe astinAsti samakAlapaNe vacanagocara na Ave te svAd asti avaktavya | [23] tathA ekadeze paraparyAyairasadbhAvenArpito vizeSataro'nyaistu svaparaparyAyaiH sadbhAvAsadbhAvAbhyAM sadbhAvAsadbhAvAbhyAM yugapadasaGketikena zabdena vaktuM vivakSitakumbho'sannavaktavyazca bhavati, akumbho'vaktavyazca bhavatItyarthaH, deze tasyAkumbhatvAd deze avaktavyatvAditi SaSTho bhaGgaH /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 syAdvAdapuSpakalikA 23| artha- tathA ekadeze paraparyAya je nAstiparyAya tene asadbhAva kahetA achatApaNe arpita karIne mukhyapaNe gaveSIya tevAra pachI anya kahetA bIjA svaparyAyeM astipaNo tathA paraparyAya je nAstiparyAya e be sattva kahetA chatApaNe asattva kahetA achatApaNe yugapat samakAle khiye| ihAM saMketika zabdane abhAve kahevAmAM na Ave, ane te kahyA vinA zrotAne jJAna kema thAya? te mATe syAt pada te anya bhAMgAnI sApekSatA mATe tathA sarva dharmanI samakAlatA jaNAvavA mATe syAd nAsti avaktavya e chaThTho bhAMgo jaannvo| eTale jIva potAne svaguNe to chatApaNo sarvaparyAya samakAlano avyaktavyapaNo e syAd nAsti avaktavya chaThTho bhAMgo thyo| [24] tathA ekadeze svaparyAyaiH sadbhAvenArpita ekasmin deze paraparyAyairasadbhAvenAnarpito'nyasmiMstu deze svaparobhayaparyAyaiH sadbhAvAsadbhAvAbhyAM yugapadekena zabdena vaktaM vivakSitaH san asana avaktavyazca bhavati iti saptamo bhgH| etena ekasmin vastunyarpitAnarpitena saptabhaGgI uktaa|| 24] artha- tathA ekadeze svaparyAyane chatApaNe arpita kariye ane ekadeza paraparyAyane achatApaNe gaveSiyeM ane te sarva paryAya samakAle bhelA rahyA che paNa vacane kahevAya nahi, eTale astipaNo paNa che ane nAstipaNo paNa che, e sarva dharma samakAleM che, paNa vacane gocara thAya nahI, e apekSAyeM syAd asti nAsti avaktavya e rIte vastuno pariNamana che| e sAtamo bhAMgo jaannvo| e saptabhaMgI arpita anarpitapaNe khii| te arpita eka dharmaja hoya ema eka dharmane viSe saptabhaMgI khii| 25] tatra jIvaH svadharme jJAnAdibhirastitvena vartamAnaH, tena syAda astirUpaH prathamabhaGgaH atra svadharmA astipadagRhItAH zeSA nAstitvAdayo dharmA avaktavyadharmAzca syAtpadena snggrhiitaaH| [25] artha- have svarUpapaNe saptabhaMgI kahe ch| je eka dravyane viSe athavA eka guNane viSe, eka paryAyane viSe, eka svabhAvane viSe sAta sAta bhAMgA sadA pariName che, te rIteM saptabhaMgI kahe ch| syAdvAdaratnAkarAvatArikA madhye kahyo che ekasmin jIvAdau anantadharmApekSayA saptabhaGgInAmAnantyama e vacanathI jANI lejo| asthi jIve ityAdi gAthAthI jANajo, e sUyagaDAMga sUtre ch| have pahelo bhAMgo lakhiyeM chaiyeN| tihAM jIva dravya potAne 1 svadravya=piMDaguNaparyAyasamudAya AdhArapaNo, 2 svakSetra asaMkhyapradeza jJAnAdi guNa- avasthAna, agurulaghutA hAnivRddhino mAna, 3 svakAla te guNanI vartanA utpAdavyayanA pariNamanano bhinna svabhAva tathA 4 anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta cAritra, anaMta dAna, anaMta lAbha, anaMta bhoga, anaMta upabhoga, anaMta vIrya, anaMta avyAbAdha, arUpI, azarIrI, parama kSamA, parama mArdava, parama Arjava, svarUpabhogI pramukha svsvbhaav| e anaMtajJeya jJAyakapaNe jIva dravya chato ch| ema jIvano jJAnaguNa svadharma sakala jJeyajJAyakapaNo svazaktidharme anaMta avibhAgeM eka eka paryAya avibhAgamAM sarva abhilApya anabhilApya svabhAvano jANagapaNo ch| ihAM vistAre lakhiyeM chaiyeN| tihAM matijJAnanA paryAya jUdA che| zrutajJAnanA avibhAga jUdA ch| [avadhijJAnanA avibhAga jUdA ch|] manaHparyAyajJAnanA avibhAga jUdA che| kevalajJAnanA paryAya jUdA che| zrIvizeSAvazyake gaNadharavAdane cheDe kahyo che| jo AvaravA yogya vastu bhinna che to AvaraNa jUdA ch| tihAM kSayopazamane bhedeM jANe che te parokSa athavA dezathI jANe ch| sarvathA AvaraNa gaye thake pratyakSa jANe paNa kevalajJAna sarvabhAvano saMpUrNa pratyakSadAyaka te saMpUrNa pragaTyo tevAreM bIjA jJAnanI pravRtti che paNa bhinna paDatI nathI, mATe te kevalajJAnano jANapaNoja kahevAya ch| tathA koika jJAnagaNanA avibhAga sarva eka jAtinA kahe che, te avibhAgamadhye varNAdika jANavAnI zakti aneka prakAranI che, temAMja AvaraNa eTale je zakti pragaTe te zaktinuM matijJAnAdi bhinna nAma che, ane sarva AvaraNa gayAthI eka kevalajJAna rahyaM che| chadmastha jJAnano bhAsa ch| e paNa vyAkhyAna ch| evo jJAnaguNa potAnA svaparyAya jJAyaka paricchedaka vettRtvAdikeM asti ch| ema sarva guNamAM svadharmanI astitA khevii| temaja je avibhAgarUpa paryAya che jenA samUhanI eka pravRttine guNa kahiyeM chaiye te paNa svakArya kAraNadharme asti ch| ema cha dravyanuM svarUpa svarUpeM asti che ane anya cha bhAMgA paNa che evo sApekSatA mATe syAt pada deine bolavo te syAd asti e prathama bhAMgApaNo (kathyo) eTale gvessyo| je astidharma te paNa nAstipaNA sahita che eTale asti kahetAM thakAM nAsti pramukha cha bhAMgAnI chati che, tihAM zabda sahita upayoga thayo tethI satyapaNo thyo| [26] tathA svajAtyanyadravyANAM taddharmANAM ca vijAtiparadravyANAM taddharmANAM ca jIve sarvathaiva abhAvAnnAstitvam, tena syAnnAstirUpo dvitIyo bhaGgo'tra paradharmANAM nAstitvaM nAstipadena gRhItaM zeSA astitvAdayaH syAt padena gRhItA iti|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 157 26] artha-have bIjo bhAMgo kahe ch| je eka jIvanuM svarUpa upayogamAM ANyaM che te jIvane viSe, anya je siddha saMsArI jIva che te sarvanA guNaparyAya astitvAdi pramukha sarva dharmanI nAsti che, ane ajIva dravya tathA tenA jaDatAdika sarva dharmanI nAsti ch| jema agnimAM dAhakapaNo che tenI pAse bIjo agnino kaNiyo che, te paNa dAhaka che; paNa te dAhakapaNo bhinna che, eTale te kaNIyAno dAhakapaNo te agnimAM nathI ane te agnino dAhakapaNo te kaNIyAmAM nthii| temaja eka jIvamAM jJAnAdika guNa che te bIjAmAM nathI ane bIjA jIvamAM je jJAnAdika guNa che te temAM nthii| bAkI sarikhA che| te mATe jANavAdika kArya sarikhA kare to paNa sarvamAM potapotAnA guNa che, paNa koi dravyanA guNa koi dravyamA AvatA nthii| te mATe svajAti anyadravyapaNo, anyaguNapaNo tathA anyadharmapaNo te sarvanI nAsti ch| emaja guNamAM paNa sarva anya dravyAdikanI nAsti che, tathA paryAyanA avibhAgamAM paNa svajAti avibhAgakAryatA kAraNatAnI nAsti ch| te mATe paradravyapaNo, parakSetrapaNo, parakAlapaNo, parabhAvapaNo enI nAsti ch| evo nAstipaNo paNa temAMja rahyo che, te mATe syAt nAstipaNo e bhAMgo paNa temAMja ch| ema ekaja mAtra nAstipaNo ko thake astipaNo tathA eka kAlapaNo paNa che tathA jIvamAM jaDatA guNanI nAsti che, eTale jaDatAnI nAsti te jIvamAMja rahI che| ityAdika anaMtA dharmanI sApekSatA mATe syAt padeM bolatAM sarva dharmano bhAsana thayo eTale satyatA thAya te mATe syAda nAsti e bIjo bhAMgo khyo| [27] keSAJciddharmANAM vacanagocaratvena tena syAdavaktavya iti tRtIyo bhnggH| avaktavyadharmasApekSArthaM syaatpdgrhnnm| _ [27] artha- have trIjo bhAMgo kahe ch| je vastu hoya temAM keTalAka dharma evA che je vacane karI kahevAtA nathI te avaktavya ch| te kevalIne jJAnamAM jaNAya paNa vacane karI te paNa kahI zake nhii| te mATe tevA dharmanI apekSAyeM vastu avaktavya che, eTale avaktavya kahetAM thakAM vaktavyanI nA thai, paNa keTalAka dharma vastu madhye vaktavya che, te jaNAvavA mATe syAtpada grahaNa karIne syAda avaktavya etrIjo bhAMgo khyo| [28] atra astikathane'saGkhyA nAstikathane'pyasaGkhyAH samayA vastuni, ekasamaye astinAstisvabhAvau samakaM vartamAnau tena syAdastinAstirUpazcaturtho bhgH| [28] artha- have cotho bhAMgo kahe che, je asti evo zabda uccAra karatAM paNa asaMkhyAta samaya thAya tathA nAsti e zabda uccAra karatAM paNa asaMkhyAta samaya thAya ane vastumAM to astidharma nAstidharma e behu eka samayamAM che, te behu samakAleM jaNAvavA mATe, ane je asti te nAsti na thAya tathA je nAsti te asti na thAya te sApekSatA mATe syAt asti nAsti e cotho bhAMgo jaannvo| [29] tatra astinAstibhAvAH sarve vaktavyA eva na avaktavyA iti zaGkAnivAraNAya syAdasti avaktavya iti paJcamo bhagaH syAnnAsti avaktavya iti SaSTho'tra vaktavyA bhAvAH syAtpade gRhItA atrAstibhAvA vaktavyAstathA avaktavyAstathA nAstibhAvA vaktavyA avaktavyA ekasmin vastuni, guNe, paryAye, ekasamaye pariNamamAnA iti jJApanArthaM syAdastinAsti avaktavya iti saptamo bhgH|| atra vaktavyA bhAvAste syAtpade saGgrahItA iti astitvenAstidharmA nAstitvena nAstidharmA yugapadubhayasvabhAtvena vaktumazakyatvAdavaktavyaH syAtpade ca astyAdinAmeva nityaanityaadynekaantsnggraahkm(grhH)| [29] artha- have pAMcamo tathA chaThTho bhAMgo kahe ch| tihAM syAd avaktavya ema kahevAthI dravya te mULadharme ekalo avaktavya thayo te saMdeha nivAravA kahyo je syAd asti avktvy| vastumAM anaMtA astidharma che paNa vacane agocara che, ane anaMtA dharma vacanagocara paNa che, tenI sApekSatA mATe syAtpadayukta karIyeM eTale syAd asti avaktavya e pAMcamo bhAMgo jaannvo| emaja pAMcamAnI rIte syAd nAsti avaktavya e chaThTho bhAgo jaannvo| have sAtamo bhAMgo kahe ch| ihAM astibhAvapaNo vaktavya che temaja nAstibhAva paNa vaktavya che, ane avaktavya paNa ch| e sarva dharma eka samayamAM eka vastumadhye tathA eka guNamadhye tathA eka paryAya madhye samakAleM pariName che, te jaNAvavA mATe astinAsti avaktavyaH e sAtamo bhaaNgo| __ihAM asti te nAsti na thAya ane nAsti te asti na thAya tathA vaktavya te avaktavya na thAya ane avaktavya te vaktavya na thAya te jaNAvavAne arthe syAtpada grahyo che| ihAM astipaNe je bhAva che te astidharma ane nAstipaNe je bhAva che te nAstipaNe grahyA che, behu samakAle che te mATe eka samaya vaktavya kahetA kahevAmAM azakya che, asamartha che, tethI avaktavya kahetA agocarapaNe che ane je syAtpada che te astidharma nAstidharma avaktavya dharmano nityapaNo anityapaNo pramukha anekAMtano saMgraha kare ch| je astidharma che te
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 syAdvAdapuSpakalikA nityapaNe paNa che tathA anityapaNe paNa che, ekapaNe che, anekapaNe che, bhedapaNe che, abhedapaNe che, ityAdika te astidharmamAM anekAMtatA che tene grahe ch| kemake vastuno ekaguNa temAM astipaNo che, nAstipaNo che, nityapaNo che, anityapaNo che, bhedapaNo che, abhedapaNo cha, vaktavyapaNo che, avaktavyapaNo che, bhavyapaNo che, abhavyapaNo che, e anekAMtapaNo eha ja syAdvAda ch| tenaM sAMketika vAkya te syAtpada che e rIte jaannvo| Atmadravyane viSe svadharmanI astitA che, paradharmanI nAstitA che, svaguNano pariNamavo anitya che ane teja guNapaNe nitya che, tathA dravya piMDapaNe eka che ane guNa paryAyapaNe aneka ch| tathA AtmA kAraNapaNe kAryapaNe samaya samayamAM navAnavApaNo je pAme che te bhavanadharma che| to paNa AtmAno mUladharma je palaTato nathI te abhavanadharma ch| ityAdika aneka dharma pariNati yukta che e rIte cha dravyane jANI nirdhArI je heyopAdeyapaNe zraddhAna bhAsana thAya te samyagjJAna, samyagdarzana ch| e jIvanI azuddhatA te parakartA, parabhoktA, paragrAhakatA TAlavAnA upAya- sAdhana te sAdhana karave AtmA AtmApaNe mUladharme rahe te siddhpnno| tenI ruci udyamapaNo karavo ehija zreya ch| [30] syAdasti, syAnnAsti, syAdavaktavyarUpAstrayaH sakalAdezAH sampUrNavastudharmagrAhakatvAd, mUlataH astibhAvA astitvena santi, nAstitvena santi evaM sapta bhaGgA evaM nityatvasaptabhaGgI anityatvasaptabhaGgI evaM sAmAnyadharmANAM, vizeSadharmANAM, guNAnAM, paryAyANAM, pratyeka saptabhaGgI tadyathA [30] artha- syAdaasti, syAnnAsti, syAdavaktavya etraNa bhAMgA vastunA saMpUrNarUpane grahe mATe sakalAdezI che, ane zeSa rahyA je cArabhAMgA te vikalAdezI che| te vastunA ekadezane grahe maatte| tathA valI astipaNAne viSe je astipaNo te nAstipaNe nathI, ane nAstipaNo nAstipaNe che temAM astipaNo nthii| ihAM koi puche ke vastumA je nAstipaNo te astipaNe kaho cho to nAstipaNAmAM AstipaNAnI nA kima kaho cho? tene uttara je nAstipaNo te asti che-chatApaNe che ane astidharma kAMi nAstipaNAmAM nathI mATe nA kahI ch| chatinI nA kahI nthii| tathA emaja nityapaNAnI saptabhaMgI, tathA anityapaNAnI saptabhaMgI, temaja sAmAnya dharma sarvanI bhinna bhinna saptabhaMgI, tathA sarva vizeSa dharmanI saptabhaMgI, temaja guNa paryAya sarvanI jUdI jUdI saptabhaMgI kahevI, tadyathA kahetA te kahI dekhADe ch| [31] jJAnaM jJAnatvena asti darzanAdibhiH svajAtidharmairacetanAdibhirvijAtidharmairnAsti, evaM paJcAstikAye pratyastikAyamanantA saptabhaGgyo bhvnti| astitvAbhAve guNAbhAvAtpadArthe zUnyatApattirnAstitvAbhAve kadAcit parabhAvatvena pariNamanAt sarvasaGkaratApattiya'Jjakayoge sattA sphurati tathA asattAyA api sphuraNAtpadArthAnAmaniyatA prtipttiH| tattvArthe-tadbhAvAvyayaM nitym|(t.suu.5.30) [32] artha- have guNanI saptabhaMgI kahI dekhADe che, jema jJAna guNa jJAyakAdika guNe asti che ane darzanAdika svajAti ekadravyavyApi guNa tathA svajAti bhinna jIvavyApi jJAnAdika sarvaguNa ane acetanAdika paradravyavyApi sarva dharmanI nAsti che, ema paMcAstikAyane viSe astikAyeM anaMtI saptabhaMgIo paame| e saptabhaMgI syAdvAdapariNAmeM che te sarva dravyAdikamAM ch| have vastumadhye astipaNo na mAniyeM to zo doSa upaje te kahe ch| jo vastumAM astipaNo na mAniyeM to guNa paryAyano abhAva thAya ane guNanA abhAve padArtha zUnyatApaNo paame| tathA jo vastumadhye nAstipaNo na mAniyeM to te vastu kadAkAleM para vastupaNe athavA paraguNapaNe pariNamI jAya, tethI koivAre jIva te ajIvapaNo pAme, ane ajIva te jIvapaNo pAme to sarva saMkaratAdoSa upje| tathA vyaMjana kahetA prakaTatAno hetu tene yogeM chato dharma te phure, paNa je dharmanI sattA chati na hoya te phure nhii| jo nAstipaNo na mAniyeM to asattApaNe phure, ane je vAreM asattA sphure te vAreM dravyano aniyAmaka kahetA anizcayapaNo thai jAya, te mATe sarva bhAva astinAstimayI che| vyaMjakatAno dRSTAMta kahe ch| jema korA kuMbhamAM sugaMdhatAnI sattA che toja pANIne yogeM vAsanA pragaTe ch| jo vastrAdikamAM te dharma nathI to temAM pragaTato paNa nathI ema sarvatra jaannvo| __ have trIjo nitya svabhAva kahe che te je vastunA bhAva teno avyaya kahetA nahI Talavo eTale temano temaja rahevo te nityapaNo khiye| tenA be bheda che te kahe ch| [33] (3) ekA apracyutinityatA dvitIyA paarmprynitytaa| tathA dravyANAM Urdhvapravacayatiryagpracayatvena tadeva dravyamiti dhravatvena nityasvabhAvo navanavaparyAyapariNamanAdibhirutpattivyayarUpo nityasvabhAva utpattivyayasvarUpam anitym|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 159 [33] artha:- eka apracyutinityatA, bIjI paarNprynitytaa| tihAM apracyutinityatA tene kahiye je dravya te Urdhvapracaya tiryakpracayane pariNamave e dravya tehija e dhruvatArUpa jJAna thAya che eTale sadA sarvadA traNe kAle tehija, evaM je jJAna thAya che je mUla svabha palaTe nahI te apracyuti nityatA khiye| ane e nityatAmAM je Urdhvaprathaya kahyo te olakhAve che| je pahele samaye dravyanI pariNati hati te bIje samayeM navaparyAyane upajave ane pUrvaparyAyane vyaya sarva paryAyanI parAvRtti thai, to paNa e dravya tenuM teja, evaM je jJAna thAya te dravyamAM urdhvapracaya khiyeN| uparale samaye te mATe urdhva pracaya khiyeN| tathA anaMtAjIva sarikhA che paNa sarvajIva jANatAM epaNa jIva evo jIvatvasattAyeM tulya bhinna jIva sattArUpa jJAna thAya te tiryakpracaya khiyeN| Urdhvapracaya te samayAMtare aneka utpAdavyayane palaTave paNa e jIva te teja che evaM jJAna thAya e nityasvabhAvano dharma jaannvo| e kAraNathI kArya upano tenuM jJAna thAya te nityasvabhAvano dharma jANavo tathA e kAraNathI je kArya upano valI jJAna thayuM te kAraNathI bIje kAraNe bIjuM kArya thAya ema nave nave kArya upane paNa jIva teja che evaM je jJAna thAya, paraMparArUpa saMtati cAlI jAya te pAraMparya nityatA khiyeN| jema prathama zarIrane kAraNe rAga hato tehija vastra dhanane kAraNa prate rAga thayo te kAraNa navA rAgano navApaNo paNa rAga rahita AtmA kevAre nahI, e pAraMparya eTale paraMparA nityatA khiyeN| bIjuM nAma saMtatinityatA jANavI, te kAraNa yoge nimitteM nIpaje, navA navA paryAyane pariNamave eTale pUrva paryAyAne vyayathave tathA abhinava paryAyane upajave anitya svabhAva jaannvo| eTale utpatti kahetA upajavo vyaya kahetA visavo vo je svabhAva te anitya svabhAva jaannvo| [34] tatra nityatvaM dvividham-kUTasthaM pradezAdinAM pariNAmitvaM jJAnAdiguNAnAm / tatrotpAdavyacAvanekaprakArau tathApi kiJcillikhyate visrasAprayogajabhedAd dvibhedo sarvadravyANAM calanasahakArAdipadArthakriyAkAraNaM bhavatyeva / [34] arthaH- tihAM valI graMthAMtare nityapaNo be prakAre kahyo che, eka kUTasthanityatA, bIjI pariNAminityatA che / jIvanA asaMkhyAta pradeza te saMkhyAyeM tathA kSetrAvagAha palaTato nathI te tathA guNano avibhAga te sarva kUTasthanityatA che| jJAnAdika guNa e sarva pariNAmika nityatAyeM che, kemake guNano dharmaja e che| je samaya samateM svabhAva kAryapaNe pariName ane je kArya hoya te pariNAmikapaNeja hoya e nItija che, ane jo jJAnaguNane kUTasthanityatApaNe mAniyeM to pahele samateM je jJAne karI jANyo tehija jANapaNo sadAsarvadA rahe, paNa tema to nathI / jJeya to navanavI rIteM pariNamatA dekhAya che to te jJeyanI navanavI avasthA jJAna jANe nahI, eTale pahele samaya je rIte jJAna pariName che te rIteM pariNamana jo joIye ane e rIte jJAna yathArtha dhayuM ema ghaMTe nahIM te mATe jJeya je ghaTapaTAdika te jema palaTe che tema jJAna paNa jANe tehija jJAna yathArtha dhAya te mATe jJAnaguNa te navA navA jJeya jANavA mATe pariNAmI jaannvo| anitya jJAyakatA zakti mATe nity| e rIteM nityAnitya svabhAvI sarva guNa che / sarva dravyane viSe potAnI kriyAnuM kAraNa thAyaja che| [35] tatra calanasahakAritvaM kArya dharmAstikArya dravyasya pratipradezasthacalanasahakAriguNA vibhAgA upAdAnakAraNaM kAraNasyaiva kAryapariNamanAt tena kAraNatvaparyAyavyayaH kAryatvapariNAmasyotpAdo guNatvena dhruvatvaM pratisamayaM kAraNa utpAdavyayau kAryasyApyutpAdavyayAvityanekAntajayapatAkAgranthe / evaM sarvadravyeSu sarveSAM guNAnAM svasvakAryakAraNatA jJeyA / iti prthmvyaakhyaanm| , [35] artha:-tihAM jema dharmAstikAyadravyano calanasahakArIpaNo te mukhya kArya che ane adharmAstikAyadravyano sthirasahAyitva te mukhya kArya che, valI AkAzadravyanuM avagAhanAdAna te mukhya kArya che, jIvano jANavA dekhAvArUpa upayoga te mukhya kArya che, pulano varNagaMdharasasparzapaNo te mukhya kArya che, ityAdi svakAryano thAvuM che te jihAM thAvuM tihAM bhavanadharma thayo / ane jihAM bhavanadharma te utpAda thayo, ane utpAda hoya te vyaya sahitaja hoya te bhavanadharma tattvArtha graMtha madhye kahyo che| have te utpAdavyaya ve prakAranA che| eka prayogathI thAya ane bIjo visrasA kahetA sahaje pariNAmI dharme thAya have ihAM sahajano utpAdavyaya kahe che| tihAM dharmAstikAyAdi cha dravyane potapotAnA calana sahAkArAdi guNanI pravRttirUpa arthakriyAno karavo thAyaja, ane calanasahakArapaNo te kaary| dharmAstikAyadravyane pratipradezeM rahyo je calana sahakArI guNAvibhAga te utpAdAnakAraNa che, hirya pariName che| eTale kAraNapaNAno vyaya ane kAryapaNAno utpAda tathA calana sahakArIpaNe dhruva che| emaja adharmAstikAyane viSe thirasahAyaguNanuM pravartana che tathA AkAzAstikAyane viSe paNa avagAhanAguNanuM pravartana emaja che| valI pugalamAM pUraNagalanAdika guNanuM pravartana che, temaja jIvadravyamAM jJAnAdika guNanuM pravartana che, athavA valI anekAMtajayapatAkA graMthane viSe ema paNa kahyuM che je pratisama guNane viSe kAraNapaNo navo navo upaje che eTale kAraNapaNAno paNa utpAda vyaya che temaja pratisamayeM kAryapaNo paNa navo navo upaje che, eTale kAryapaNAno paNa utpAda vyaya che, ema sarva dravyane viSe sarva guNano kAryapaNo kAraNapaNo upaje viNase che, ema utpAda vyayano eka
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 svAdvAdapuSpakalikA svarUpa prathama bheda kahyo / [36] tathA ca sarveSAM dravyANAM pAriNAmikatvaM pUrvaparyAMyavyayo navaparyAyotpAdaH evamapyutpAdavyayI, dravyatvena dhruvatvamiti dvitiiyH| pratidravyaM svakAryakAraNapariNamanaparAvRttiguNapravRttirUpA pariNatiH anantA atItA ekA vartamAnA anyA anAgatA yogyatArUpA / tA vartamAnA atItA bhavanti anAgatA vartamAnA bhavanti zeSA anAgatA kAryayogyatAsannatAM labhante ityevaM rUpAvutpAdavyayau guNatvena dhruvatvamiti tRtIyaH / atra kecit kAlApekSayA parapratyayatvaM vadanti, tadasat, kAlasya paJcAstikAyaparyAyatvenaivAgame uktatvAdiyaM pariNatiH svakAlatvena vartanAt sa pratyakSa eva tathA kAlasya bhinnadravyatve'pi kAlasya kAraNatA, atItAnAgatavartamAnabhavanaM ta jIvAdidravyasyaiva pariNatiriti // [36] arthaH-sarva dharma che te pariNAmika bhAve che| tihAM pUrva paryAyano vyaya ane navA paryAyano utpAda samaya sama dravyapaNo dhruva che e bIjo bheda sarva dravyane viSe sva kahetA potAnuM kAraNa pariNamana parAvRtti kahetA palaTaNapaNe guNanI pravRttirUpa pariNamana che, te pariNati anaMta anaMta jAtinI atItakAle thai che ane anaMtI jAtinI eka vartamAna kAle che, ane bIjI anAgata yogyatArUpapaNe anaMtI che, te vartamAna pariNati te atIta thAya che, eTale te pariNatimadhye vartamAnapaNAno vyava ane atItapaNAno utpAda tathA pariNatipaNe dhruva che| ane anAgatapariNati te vartamAna thAya che, tihAM anAgatapaNAno vyaya, vartamAnapaNAno utpAda ane chatipaNe dhruva ane anAgata kArya yog dUra hatA te Asanna kahatA najIkapaNo pAme, eTale dUratAno vyaya ane najIkatAno utpAda tathA atItamadhye dUratAno utpAda ane najIkatAno vyaya, e rIteM sarva dravyane viSe atIta vartamAna tathA anAgatapaNe pariNati che, te pariNameja che| e dravyane viSe svakAlarUpa pariNamana che, e utpAda vyayano trIjo bheda jaannvo| ihAM keTalAka kAlanI apekSA leine parapratyayapaNo kahe che te khoTo che, kAraNa ke kAladravya je che, te paMcAstikAyano paryAya che, ane pariNatito dravyano svadharma che, mATe kAla te svakAlarUpa vastuno pariNAma teno bheda che, athavA kAlane bhinna dravya mAniyeM to paNa kAla te kAraNapaNe che, ane atIta, anAgata vartamAnarUpa pariNati teto jIvAdika dravyano dharma che te mATe e utpAdavyaya paNa svarUpaja che / e jo bheda thayo / [37] tathA ca siddhAtmani kevalajJAnasya yathArthajJecajJAyakatvAd yathA jJeyA dharmAdipadArthAH tathA ghaTApaTAdirUpA vA pariNamanti tathaiva jJAne bhAsanAd yasmin samaye ghaTasya pratibhAsaH smyaantre| ghaTadhvaMse kapAlAdipratibhAsaH tadA jJAne ghaTApratibhAsadhvaMsaH kapAlapratibhAsasyotpAdaH jJAnarUpatvena dhruvatvamiti / tathA dharmAstikAye yasmin samaye saGkhyeyaparamANUnAM calanasahakAritA anyasamaye asaGkhyeyAnAm evaM saGkhyeyatvasahakAritAvyayo 'saGkhyeyAnantasahakAritotpAdazcalanasahakAritvena dhruvatvam / evamadharmAdiSvapi jJeyam evaM sarvaguNapravRttiSviti caturthaH / 37) artha: tathA kahetA temaja valI siddhAtmAne viSe kevalajJAna guNanI saMpUrNa pragaTatA che te yathArtha je kAleM je jJeya jema pariName te kAleM temaja jANe ehavo jJeyano jJAyaka te kevalajJAna che, jema dharmAdi dravya tathA ghaTapaTAdi jJeya padArtha je rIte pariName te rIteja kevalajJAna jANe, te je samaye ghaTajJAna hatuM te samayAMtare ghaTa dhvaMsa thaye kapAlanuM jJAna thAya, tevAreM ghaTapratibhAsano dhvaMsa, kapAla pratibhA utpAda, ane jJAnano dhruvapaNo ema darzanAdi sarva guNano pravartana jaannvo| tathA dharmAstikAyane viSe je samaye saMkhyAta paramANune calana sahakAripaNo hato, pharI samayAMtare asaMkhyAta paramANune calanasahakArIpaNo kare, tevAreM saMkhyAtA paramANu calanasahakAratAno vyaya ane asaMkhyeva paramANune calanasahakAratAno utpAda ane calanasahakArIpaNe dhruva che| emaja adharmAstikAyAdikane viSe paNa sarva guNanI pravRtti thAya che| e rIte dravyane viSe anaMtA guNanI pravRtti che| ihAM koi puchaze je dharmAstikAya madhye anaMtA jIva tathA anaMtA paramANu ne calaNasahakArI thAya eTalo calanasahakArI che, to thoDA jIva ane thoDA paramANuneM calaNasahakAra karatAM bIjo guNa sau aNapravartyo rahyo ? ema kahe tene uttara ke nirAvaraNa je dravya che teno guNa apravartyo raheja nahI ane jIva pudgala je AvI pahotA tene sahakAreM sarva calana sahakArI guNanA paryAya te pravarte che, alokAkAzamadhye jo avagAhaka jIva pugala nathI topaNa avagAhaka dAna guNa to pravarte ja che| tema dharmAstikAyAdikamAM jIva pula
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 161 thoDAne pocave paNa guNa to badhe pravarte ja che ema dhaarvo| e rIteM guNa paryAyano utpAdavyayadhruvarUpa dharma kahevo e cothurUpa kaa| [38] tathA sarve padArthA astinAstitvena prinnaaminH| tatrAstibhAvAnAM svadharmANAM pariNAmikatvena utpAdavyayau stH| nAstibhAvAnAM paradravyAdInAM praavRttau| nAstibhAvAnAM parAvRttitvenApyutpAdavyayau dhruvatvaM ca astinAstidvayau iti pnycmH| [38] artha- tathA sarva dravyamAM asti tathA nAsti e be svabhAva pariNami rahyA ch| tihAM je astisvabhAva che te svadravyAdikano ch| te jevAreM jJAnaguNa ghaTa jANato hato tevAreM ghaTa jJAnanI astitA hatI, ane teja ghaTadhvaMsa thaye kapAlajJAna thayuM te vAreM ghaTajJAnanI astitAno vyaya thayo, ane kapAlajJAnanI astitAno utpAda thayo, e rIte astitAno utpAdavyaya che teja rIteM nAstitAno paNa utpAdavyaya jaannvo| je pahelI ghaTanAstitA hatI te pache ghaTadhvaMse kapAlanAstitA thai ema paradravyane palaTave nAstitA palaTe ch| te svaguNane pariNAmika kAryane palaTave karIne astitA palaTe che, ane jihAM palaTavApaNo tihAM utpAdavyaya thaayj| ema dravyamA sAmAnya svabhAva dharma che temAM jema saMbhave tema zrI prabhunI AjJAyeM upayoga deine utpAdavyayapaNo karavo ane astinAstipaNe dhruva che e pAMcamo adhikAra khyo| [39] tathA punaH agurulaghuparyAyANAM SaDguNahAnivRddhirUpANAM pratidravyaM pariNamanAddhAnivyaye vRddhyutpAdo vRddhivyaye hAnyutpAdaH dhruvatvaM caagurulghupryaayaannaam| evaM sarvadravyeSu jnyeym| tattvArthavRttau AkAzAdhikAreyatrApyavagAhakajIvapudgalAdirnAsti tatrApyagurulaghuparyAyavartanayAvazyatve cAnityatAbhyupeyA te ca anye anye ca bhvnti| anyathA tatra navotpAdavyayau nApekSikAviti nyUnaM evaM sallakSaNaM syAditi sssstthH| [39] artha-tathA kahetA temaja valI sarva dravya tathA paryAya te agurulaghudharme saMyukta hoya dravyane pradeze agurulaghu anaMto che te agurulaghu samayeM samayeM pradezeM tathA paryAyeM koika vAreM vRddhi pAme koika vAreM ghaTI jAya; te vadhughaTu thavo cha cha prakAre ch| 1 anaMtabhAga hAni, 2 asaMkhyAtabhAga hAni, 3 saMkhyAtabhAga hAni, 4 saMkhyAtaguNa hAni, 5 asaMkhyAtaguNa hAni, 6 anaMtaguNa hAni, e cha prakAreM hAni tathA 1 anaMtabhAga vRddhi, 2 asaMkhyAtabhAga vRddhi, 3 saMkhyAtabhAga vRddhi, 4 saMkhyAtaguNa vRddhi, 5 asaMkhyAtaguNa vRddhi, 6 anaMtaguNa vRddhi| echa prakAranI vRddhi te sarva dravyanA sarva pradeze sarva paryAyamAM thaay| eka pradezamA koika samayeM vadhe che koika samayeM ghaTe che| jema paramANumAM varNAdika vadhe ghaTe che tema agurulaghupaNo paNa vadhe ghaTe ch| hAnino vyaya che to vRddhino utpAda ch| athavA vRddhino vyaya che to hAnino utpAda che, paNa agurulaghu dhruvano dhruva ch| ema sarva dravyane viSe jaannvo| tihAM tattvArthaTIkAmAM AkAza dravyanA adhikAre kA che te lakhiyeM chaiyeN| jihAM alokAkAzamadhye avagAhaka jIva pudgalAdika dravya nathI tihAM paNa agurulaghuparyAyavaMtapaNo avazya che, te agurulaghunI anityatA avazya aMgIkAre che| ane te agurulaghu te paryAyeM tathA pradezeM anya anya kahetA bIjo bIjo thAya che, eTale pUrva samayeM agurulaghuno vyaya ane bIje samaye navA agurulaghuno utpAda che| jo e rIte navo utpAda vyaya gaveSiye nahI to alokAkAzaneM viSe sallakSaNa nyUna kahetA ocho paDe, je utpAdavyayadhruvatA saMyukta te sat kahiye ane je dravya hoya te satpaNA saMyuktaja hoy| mATe agurulaghu- pariNamana sarva dravyamAM, sarva paryAyamAM, sarva pradezamA ch| e agurulaghuno utpAdavyaya khyo| e chaThTho adhikAra thyo| [40] tathA bhgvtiittiikaayaam| tathA ca astiparyAyataH sAmarthyarUpA vizeSaparyAyAste cAnantaguNAste pratisamayaM nimittabhedena praavttiruupaaH| tatra pUrvavizeSaparyAyANAM nAzaH abhinavavizeSaparyAyANAm utpAdaparyAyavattve dhruvatvaM ityAdi sarvatra jJeyamiti sptmH| [40] artha- temaja valI astiparyAyathI vizeSa paryAya je sAmarthyarUpa te anaMtaguNA ch| e bhagavatI sUtranI TIkA madhye kahyo ch| je asti paryAya te jJAnAdi guNanA avibhAgarUpa paryAya ch| je paryAyamAM sarva jJeya jANavAnaM sAmarthya che te vizeSa paryAya ch| tathA mahAbhASye-yAvanto jJeyAstAvanto jnyaanpryaayaaH| e sAmarthyaparyAya gaveSyA che, e sAmarthyaparyAya te jJeyaneM nimitte che, te jJeya to aneka upaje che ne aneka viNaze che, tevAreM vizeSa paryAya paNa palaTe che te pratisamayeM nimitta bhedanI parAvRtti palaTavethI pUrva vizeSa paryAya nAza thAya tathA abhinava vizeSa paryAyano upajavo che ane paryAyanI astitA dhruva che, ema guNaparyAyano utpAdavyayadhruvapaNo te sAtamo ch| e astinAstisvabhAva vkhaannyaa| [41] nityatA'bhAve niranvayatA kAryasya bhavati kAraNAbhAvatA ca bhvti| anityatAyA abhAve jnyaanktaadishkterbhaavo'rthkriyaasmbhvH|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 syAdvAdapuSpakalikA [411 artha- emaja sarva dravyamAM nityatA tathA anityatA ch| e nityaanityapaNA vinA dravya koi nthii| jo dravyamAM nityatA na hoya to kAryano anvaya kone hoya? eTale amuka kArya te amuka dravye karyo ema kahyo jAya nahI, mATe dravyamAM nityatA mAnavAthIja amuka dravye amuka kArya ko ema kahevAya ch| mATe jo dravyane nityapaNeja mAniyeM to guNa- kArya te dravyano kahevAya, ane guNa te dravya na khevaay| ane jo dravya nitya na hoya to kAraNapaNAno abhAva thAya mATe dravyamAM nityatA maanvii| ane jo dravyamAM anityapaNo na mAniyeM to jANaMga Ade deineM sarva dravyanA guNarUpa kAryano abhAva thai jAya, arthakriyA saMbhave nahI, eTale koi anityapaNo hoya to artha kriyAne kare kemake karavApaNo koika bIjApaNo eTale navApaNo nipajAvavo te pUrva paryAyano dhvaMsa thayethI thAya ane te ekano dhvaMsa ane koika bIjA navAno nIpajavo te dravyamAM anityapaNo ch| eTale nitya svabhAva tathA anitya svabhAva olkhaavyaa| have eka svabhAva tathA aneka svabhAva olakhAve che| [42] tathA samastasvabhAvaparyAyAdhArabhUtabhavyadezAnAM svasvakSetrabhedarUpANAmekatvapiNDIrUpAparatyAga eksvbhaavH| kSetrakAlabhAvAnAM bhinnakAryapariNAmAnAM bhinnaprabhAvarUpo'nekasvabhAvaH, ekatvAbhAve saamaanyaabhaavH| anekatvAbhAve vizeSadharmAbhAvaH svasvAmitvavyApyavyApakatA|yA pyabhAvaH [4] tathA kahetA temaja samasta kahetA sarva je svabhAva astitva, prameyatva, agurulaghu Adika samasta paryAya guNAvibhAgAdika te sarvanuM AdhArabhUta kSetra te pradeza che te sva kahetA potAnA je kSetra te sarva bhedarUpa judA judA che, eTale saMkhyAtA pradeza bhinna che paNa te ekapiMDapaNo kiMvAreM tajatA nthii| sarva pradezamAM aMtarAla kSetrapaNo koivAreM pAmato nathI, je anaMtA svabhAva, anaMta paryAya, te asaMkhyAta pradezarUpa tenuM pramANa phiratuM nathI evo je dravyane viSe samudAyapiMDapaNo rahe che te eka svabhAva khiyeN| te paMcAstikAyamadhye dharma, adharma, AkAza, e traNa dravya ekeka ch| ane jIva dravya anaMtA che tethI pudgala paramANuo anaMta guNA ch| te eka jIva aneka rUpa navA navA kare paNa antara paDe nahI te mATe dravyamadhye eka svabhAva ch| kSetra asaMkhyAta pradeza, kAla utpAdavyayarUpa, bhAva paryAya guNanA avibhAga te potAnA bhinnakArya pariNAmI che, te sarvano bhinna pravAha ch| eTale sarvanA kAryapaNo bhinna che te mATe dravyane sarva svabhAva paryAya bhedeM vicAratAM dravyamAM aneka svabhAva paNa ch| jo vastumA ekapaNAnA abhAva mAniyeM to sAmAnyapaNo rahe nahI ane guNano paryAyano svAmI AdhAra te koNa thAya? ane AdhAra vinA guNAdi Adheya te kyAM rahe? te mATe dravyano ekapaNo ch| jo vastumA anekapaNo na mAniyeM to dravya te vizeSa rahita thaI jAya, tethI guNano anekapaNo zI rIte dravyane viSe pAmiyeM? mATe dravyamAM guNakAryano anekapaNo paNa che tathA svasvAmitva vyApakavyApakabhAva kema Thare? je guNaparyAya te sva kahetA ghana ane dravya te teno svAmI che athavA dravya te vyApya ane guNaparyAya te vyApaka che e rIte dravyamAM eka svabhAva tathA aneka svabhAva jaannvaa| [43] svasvakAryabhedena svabhAvabhedena agurulaghuparyAyabhedena bhedasvabhAvaH, avasthAnAdhAratAdyabhedena abhedsvbhaavH| bhedAbhAve sarvagaNaparyAyANAM saGkaradoSo gaNagaNIlakSalakSaNa: kAryakAraNatAnAzaH, bhedAbhAve sthAnadhvaMsa: kasyaite gaNAH ko vA guNI? ityaadybhaavH| [43] artha- svasva kahetA potapotAnA kAryane bhedeM karI eTale jIvadravyamAM jJAnaguNa te jANavAnuM kArya kare, ane darzanaguNa dekhavAna kArya kare tathA cAritraguNa thiratAramaNatArUpa kArya kare, tathA pudgaladravya te rUpapaNo bhinna kArya kare, tathA varNapaNo, gaMdhapaNo, rasapaNo ane sparzapaNo, sarva kArya bhinna ch| tathA svabhAvabheda te astisvabhAva chati rUpa che, nityasvabhAva avinAzIpaNo cha, anityapaNo te palaTaNa rUpa che, ekapaNo te te piMDarUpa che,anekapaNo te pradezAdika ch| ityAdi svabhAvabheda tathA agurulaghuparyAya pradeze guNAvibhAgeM jUdo jUdo ch| koI koIno tulya nathI, hAnivRddhirUpa pariNamana che ityAdi prakAre dravyamAM bheda svabhAva ch| tathA sarva dharmano avasthAna kahetA rahevo tene AdhArapaNo kAryanI tulanA kahetA sarikhApaNo kevAreM bhinna paDato nathI, te mATe dravyamAM abheda svabhAva ch| jo dravya guNaparyAyamAM bheda svabhAva na hoya to sarvasaMkara-ekapaNo thAya tevAreM kAryano bheda kema paDe? te mATe sarva dravyaguNaparyAyamAM bheda svabhAva ch| jIva te cetanA lakSaNavaMta ajIva te cetanA rahita e bheda ch| ajIvamadhye je adharmAstikAya dravya te calanasahakAraneM kare che, paNa bIjA ajIvadravya te e kArya karatA nthii| ema dharmAstikAya thirasahAyaguNana kare che| AkAza avagAhadAnane kare ch| pudgalarUpI AvaraNa skaMdhAdipariNamana kare ch| ema sarva dravyaneM bheda che toja bhinna bhinna dravya kahevAya ch|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 163 ihAM koi kaheze ke jIva anaMtA teto sarikhA che to sarva jIvaneM ekadravya zA vAste na kahyo? tene uttara je rUpaiyA sonArUpApaNe athavA dhavalApaNe tolapaNe sarikhA che, paNa vastunA piMDapaNe bhinna che, te mATe sone paNa bhinna bhinna kahiyeM chaiyeM / tema jIvane paNa bhinna bhinna khiyeN| valI utpAdavyayano phiravo sarvamAM teja rItano che| paNa palaTaNa te eka rItano nathI, tathA agurulaghunI hAnivRddhino phiro paNa sarva dravyamAM potapotAne che, tethI sarva jIva tathA sarva paramANu bhinna che, e bheda svabhAva jaannvo| tanmayatAvasthAnAdhAratAdyabhedena abhedasvabhAvaH / tathA tanmayatA avasthAnatAno abheda che ane AdhAratAno paNa abhedapaNo che te abheda svabhAva che / tathA bhedano jo abhAvapaNo mAniyeM eTale vastumAM bhedapaNo na mAniyeM to sarva guNa tathA paryAyano saMkara kahetA ekamekapoSa lAge, to guNI koNa? tathA guNa koNa? dravya koNa ? ema guNaparyAyane kei dravyano kayo paryAya ema veheMcaNa thAya nahI / guNa tathA guNa je olakhavA yogya lakSaNa tenuM cihna tathA kAraNadharma tathA kAryadharmatA e be judA paDe nhiiN| kAryadharma tathA kAraNadharmano nAza thAya mATe vastumA bheda svabhAva maanvo| tathA jo vastumAM abhedapaNo na mAniyeM to sthAnadhvaMsa thAya che| te sthAna koNa? ane te sthAnakamAM rahe te koNa? ityAdikano abhAva thAya che| ema vicAratAM sarvathA ekapaNo mAnatAM koNa guNI? ane koNa guNa? ema olakhANa na thaay| e rIteM bhedAbheda vastumA mAnavA [44] pariNAmikatve uttarottaraparyAyapariNamanarUpo bhavyasvabhAvaH / tathA tattvArthavRttau iha tu bhAve dravyaM bhavyaM bhavanamiti guNaparyAyAzca bhavanasamavasthAnamAtrakA eva uththitAsInotkuTakajAgRtazayitapuruSavattadeva ca vRttyantaravyaktirUpeNopadizyate, jAyate, asti vipariNamate, varddhate, apakSIyate, vinazyatIti / piNDAtiriktavRttyantarAvasthAprakAzatAyAM tu jAyate ityucyte| sa vyApAraizca bhavanavRttirasti ityanena nirvyApArAtmasattAkhyAyate bhavanavRttirudAsInA astizabdasya nipaattvaad| vipariNamate ityanena tirobhUtAtmarUpasyAnucchinnatathAvRttikasya rUpAntareNa bhavanam, yathA kSIraM dadhibhAvena pariNamate / vikArAntaravRttyA bhavanavattiSThate vRttyantaravyaktihetubhAvavRttirvA vipariNAmaH / varddhata ityanena tUpacayarUpaH pravartate yathAGkuro varddhate upacayavat pariNAmarUpeNa bhavanavRttirvyajate / apakSIyate ityanena tu tasyaiva pariNAmasyApacayavRttirAkhyAyate durbalIbhavatpuruSavat puruSavadapacayarUpo bhvnvRttyntvyktirucyte| vinazyati ityanenAvirbhUtabhavanavRttistirobhavanamucyate yathA vinaSTo ghaTaH prativiziSTasamavasthAnAtmikA bhavanavRttistirobhUtA na tvabhAvasyaiva jAtA kapAlAdyuttarabhavanavRttyantarakramAvicchinnarUpatvAd ityevamAdibhiH AkArairdravyANi eva bhavanalakSaNAnyapadizyante / trikAlamUlAvasthAyA aparityAgarUpo'bhavyasvabhAvaH / bhavyatvAbhAve vizeSaguNAnAmapravRttirabhavyatvAbhAve dravyAntarApattiH / [44] artha- have bhavya svabhAva tathA abhavya svabhAva kahe che| jIvAjIvAdika dravya che te pariNAmi che / samaya samaye navA navA pariNAmeM pariName che| tihAM pUrvaparyAyane vinAze ane uttarottara navA navA paryAyane pragaTAve evI je dravyanI pariNati tenuM mUla kAraNa te bhavyasvabhAva khiyeN| tihAM tattvArtha TIkA madhye kahyo che / ihAM dravyAnuyogane viSe bhAva dharmane viSe eTale guNa paryAyane viSe dravya te bhavya kahetA bhavana thayo, eTale navo nipajavo te bhavana iti kahetA ema vastunA guNaparyAya je che te bhavana kahetA navo thavA rUpa samavasthAna mAtra che, eTale navA navA thAvArUpa che| tihAM dRSTAMta kahe che, je puruSa utthita kahetA uThyo AsIna kahetA phari tehija beTho, besavuM te padmAsana kahiyeM, athavA ukaDavuM te Asana sahita sUvuM jema ityAdika paryAyeM te puruSa thAya che tema tehaja vRttyaMtara kahetA pUrva paryAyano vinAza a uttara paryAyano upajavo te vRttyaMtara kahiyeM, vRttyaMtara vyaktirUpapaNe upadeze che| te bhavanadharmanI pravRtti kahe che| jAyate kahetA navo upaje / asti kahetA chatipaNe rhe| vipariNamate kahetA bIjApaNe pari valI sAmarthya dharme vadhe ane apakSIyate kahetA ghtte| vinazyati kahetA vinAza pAme / piMDa kahetA samudAyapaNo tethI atirikta katA bIjI vRtti je guNanI pravRttyaMtaranI avasthAne prakAza thave karIne je bhavanapaNo thAya eTale je TherI je bhavanavRtti te savyApAra che paNa nirvyApAra nathI /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 syAdvAdapuSpakalikA asti e vacane nirvyApAra Atmazakti che te kahiyeM chaiyeN| te paNa bhavanavRttithI udAsIna che eTale bhavanavRttine grahaNa karatI nthiiN| asti zabdane nipAtapaNo ch| vipariNamate e vacane tirobhUta kahetA aNapragaTI je vastu temAM tadrUpapaNe anucchinna kahetA viccheda gi| tathA vRttikasya kahetA te rIteM vartati Atmazakti teno rUpAMtara thavo te bhavana khiye| tihAM dRSTAMta-jema kSIra te dUdha dadhibhAveM pariName, vikArAMtare thavo te rIteM rahe e bhavanadharma khiye| je jJAnAdiparyAyamAM anaMtajJeya jANavAnI zakti che paNa je jJeya je rIteM pariName te rIteM jJAnaguNa pravarte e jJAnaguNa- pravartana te pratisamayeM vipariNAmapaNe pariNamana ch| e paNa bhavana dharma che| valI vRttyaMtaravartane anyapaNe vyaktine hetukaraNe je bhavAMtare vartavo te vipariNAma khiyeN| tathA valI varddhate kahetA vadhe e vacane upacayarUpapaNe pravarte, jema aMkura vadhe che tema varNAdika pudgalanA guNa upacayapaNe vadhe e upacayarUpa bhavanatA vRtti| vyajyate kahetA pragaTa kariyeM chaiyeN| ema guNane kAryAMtarapaNe pariNamane dravyamAM bhavana dharma che apakSIyate e vacane karIne tu kahetA valI tehija pariNAmano UNo thavo athavA Talavo kahiyeM, durbala thatA puruSanI pareM, jema puruSa durbala thAya tema paryAyane ghaTave dravya pramANAdika tathA te samayeM agurulaghu paryAya ghaTave te durbala tharbu te rUpa je bhavana vRttine aMtare vyakti kahetA pragaTatA kahi ch| tathA vinazyati ema kahevAthI AvirbhUta kahetA pragaTa thayo je bhavana dharmano vartavo teno tirobhAva thayo khiye| jema viNasyo ghaTa je mRtpiDane viSe te cakrAdi kAraNe pragaTa thayo, je ghaTa tene pradhvaMse vinAza khiye| ema dravyane viSe kArya karavArUpa je paryAya tene tirobhAveM anyapaNe kAryakaraNa rIte samavasthAna je raheQ te samaye te bhavanavRtti khiye| tathA tirobhAvapaNAne abhAveM thAvaM je kapAlAdika uttarabhavana tepaNe vartavaM e paNa bhavana dharma ch| ema anukrame avicchinna niraMtara rUpeM ityAdika aneka AkAreM dravya teja bhavanalakSaNa khiyeN| e bhavya svabhAva jaannvo| ___dravyane viSe je astitva, vastutva, prameyatva, agurulaghutvAdika dharma te traNe kAlamAM mUla avasthAne aparityAge kahetA tajatA nthii| tehija rUpapaNe rhe| ehavA jeTalA dharma te abhavyasvabhAva jANavo, je aneka utpAdavyayane pariNamane-phirave phire paNa jIvano jIvapaNo palaTAya nahI, temaja ajIvano ajIvapaNo palaTAya nahI e sarva abhavya svabhAva jaannvo| have e be svabhAva jo dravyamAM na mAniyeM to zo doSa thAya? te kahe ch| jo dravyane viSe bhavyapaNo na mAniyeM to dravyanA je vizeSa guNa gatisahakAra, sthitisahakAra, avagAhadAna, jJAyakatA, varNAdi je paMcAstikAyanA vizeSa guNa tenI pravRtti na thAya, ane pravRtti vinA kAryano karavo na thAya ane kAryane aNakarave dravyano vyarthapaNo thAya, te mATe bhavya svabhAva ch| jo dravyane viSe abhavanarUpa abhavyasvabhAva na hoya ane ekalo bhavana svabhAva hoya to navAnavApaNe thave te dravya palaTIne anya dravya thai jAya, te mATe dravyatva, satya, pramayetvAdi dharme abhavyapaNo che tethIja dravya palaTato nathI, temano temaja rahe che e abhavyasvabhAva ch| [45] vacanagocarA ye dharmAste vaktavyA itare avktvyaaH| tatrAkSarAH saGkhyAH tatsannipAtA asaGkhyeyAH tadrocarA bhAvAH bhAvazrutagamyA anntgunnaaH| vaktavyAbhAve zrutAgrahaNatvApattiravaktavyabhAve atItAnAgataparyAyANAM kAraNatAyogyatArUpANAmabhAva: sarvakAryANAM niraadhaartaapttishc| [45] artha- AtmAno vIryanAmA guNa tenA avibhAga je vIryAMtarAya karme AvaryA che, teja vIryAMtarAyane kSayopazameM tathA kSaya thavAthI pragaTyo je vIryadharma tene bhASAparyApti nAmakarmane udayeM lIvarANAje bhASAvargaNAnAM pudgala te zabdapaNe pariName te zabda pudgala khaMdha che, paNa zrotAjanane jJAnanA hetu ch| eTale -jemAM je guNa na hoya te guNa- kAraNa paNa thAya nahI- ema je kahe che te mRSA che, kemake je nimitta kAraNa hoya temAM guNa hoya kiMvA na paNa hoya, ane upAdAna kAraNamAM te guNanA kAraNatApaNe tathA yogyatApaNe niyAmaka che te vacanayogeMja grahavAya, evA je vastumAM dharma che tene vaktavya dharma khiyeN| ane tethI itara kahetA jUdA je dharmAstikAya dravyamAM aneka dharma che te vacanamAM grahavAtA nathI, tevA sarva dharma avaktavya khiyeN| te vaktavya dharmathI avaktavya dharma anaMtaguNA ch| vacanato saMkhyAtA, che paNa te vacanomAM evo sAmarthya che je avaktavya dharma sarvano jJAnapaNo thaay| uktaM ca abhilappA je bhAvA, aNaMtabhAgo ya annbhilppaannN| abhilappasANato, bhAgo sae nibaddho aa|| tatra kahetA tihAM akSara saMkhyAtA che, te akSaranA sannipAta saMyogIbhAva asaMkhyAtA che, te akSara saMnnipAtane grahavAya evA je padArthAdikanA bhAva te anaMtaguNA che, tethI avaktavya bhAva anaMtaguNA ch| je matijJAna, zrutajJAna, abhilApyabhAvano parokSapramANe grAhaka ch| avadhijJAna te pudgalano pratyakSa pramANe jANaMga che, paNa eka paramANunA sarva paryAyane jANe nhii| keTalAka paryAyane jANe te paNa
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 165 asaMkhyAta samateM jANe, ane kevalajJAna e cha dravyanA sarva paryAyane eka samayamAM pratyakSa jANe mATe jo dravyamAM vaktavyapaNo na hoya to zrutajJAne grahaNa thAya nahIM ane je graMthAbhyAsa, upadezAdika sarva kAma thAya che teto ema nathI mATe dravyamAM vaktavyapaNo che| avaktavyAbhAve kahatA avaktavyapaNAne na mAniyeM to atItaparyAya te vastumAM kAraNatAnI paraMparAmAM rahyA che, tathA anAgataparyAya sarva yogyatAmA rahyA che te sarvano abhAva thAya, te vAre vastumAM vartamAna paryAyanI chati pAmiyeM tethI atIta anAgatano jJAna thAya nahI, mATe avaktavya svabhAva avazya mAnavo ane vartamAna sarva kArya te nirAdhAra thai jAya, ane dravyamAM eka samayamAM anaMtA kAraNa che, te anaMtA kAraNanA anaMtA kArya dharma che, ane anaMtA kAryanA anaMtA kAraNa paraMparAnuM jJAna te kevalIne che, ane vartamAnakAle dharma kAryadharmathI anaMtaguNA kAraNakAryanI yogyarUpa sattA che te koinA avibhAga nathI, paNa avibhAgI je jJAnAdika guNa temAM anaMtA kAraNadharma, anaMtA kAryadharma UpajavAnI yogyatArUpa sattA che te sarva avaktavyarUpa che| [46] sarveSAM padArthAnAM ye vizeSaguNAJcalanasthityavagAhasahakArapUraNagalanacetanAdayaste paramaguNAH / zeSA: sAdhAraNAH, sAdhAraNAsAdhAraNaguNAsteSAM tadanuyAvipravRttihetuH paramasvabhAva ityAdayaH sAmAnyasvabhAvaH / 46] have parama svabhAvanuM svarUpa kahe che| sarva je dharmAstikAyAdika padArtha tenA vizeSa guNa je dharmAstikAyano calana sahakArIpaNo tathA adharmAstikAyano sthitisahAya, AkAzAstikAyano avagAhaka tathA pudraladravyano pUraNagalana, jIva dravyano cetanA lakSaNa, e sarva dravyanA vizeSa guNa khyaa| ema lakSaNarUpa tathA dravyAMtarathI bhinna pADavAnuM mUla kAraNa te parama prakRSTa guNa khiye| pradhA guNane anuyAyI bIjA je sAdhAraNa guNa te guNa paMcAstikAyamA paamiye| tenAM nAma avinAzIpaNo, akhaMDapaNo nityatvAdika e paMcAstikAyamA sarikhA che te mATe sAdhAraNa guNa, tathA paMcAstikAyamA koika astikAyamA pAmiye, koikamAM na pAmIye te guNane sAdhAraNa asAdhAraNa kahiye, te sarva guNane viSe vizeSa guNane anuyAyi pravarte che te pravartatananA kAraNa dravyamAM eka paramasvabhAvapaNo che| te parama svabhAvane pariNamane dravyanA sarva guNa mukhya guNane anurAgeja pravarte te paramasvabhAva sarva dravyane viSe che| eTale tera sAmAnya svabhAva hyA valI anekAMtajayapatAkAmAM kahyA che| [47] tathAstitva-nAstitva-kartRtva- bhoktRtvAsarvagatatva- pradezavattvAdibhAvAH punaH tattvArdhaTIkAyAM punarapyAdigrahaNaM kurvan jJApayatyatrAnantadharmavattvaM tatrAzaktAH prastArayantu sarve dharmAH pratipadaM pravacanatvena puMsA yathAsambhavamAyojanIyAH / kriyAvattvaM paryAyopayogitA pradezASTakanizcalatA evaM prakArAH saMti bhUyAMsaH anAdipariNAmikA bhavanti jIvasvabhAvA dharmAdibhistu samAnA iti vizeSaH / [47] artha- temaja astipaNo, nAstipaNo, kartApaNo, bhoktApaNo, guNavaMtapaNo, asarvavyApipaNo, pradezavaMtapaNo, ityAdi anaMta svabhAvavaMta dravya che| temaja tattvArtha TIkAmadhye pariNAmika bhAvanA bheda vakhANatAM kahyo che / punarapi Adi zabdanA grahaNa karatAM ema ve che je vastu anaMtadharmavaMta che te sarva vistArI zake nahI to paNa dravya dravyane viSe pravacananA jANa puruSeM jema saMbhave tema dharma joddvaa| tathA kriyAvaMtapaNo je jJAnAdika guNa te lokAloka jANavAne prati samayeM pravarte che| zrI bhASyakAre jJAnAdi guNa te karaNa ane teja guNavRt te kriyA jaannvii| tathA dekhavo te kArya ema dharmAstikAyAdikanA sarave (sarve) guNa te traNa pariNatiye pariNAmI che, te mATe paMcAstikAya te arthakriyA kare che. te kriyAvaMtapaNI jANavo sarva paryAyano upayogopaNo e paNa jIva svabhAva che tathA pradezASTakanI nizcalatA e paNa jIvano svabhAva che| tihAM dharmAdharma ane AkAza e traNa astikAyanA pradeza anAdi anaMtakAla avasthitapaNe che| pudgalane calapaNA sarvadA che, pudgalaparamANu tathA pudgalaskaMdha te saMkhyAto kAla athavA aMsakhyAto kAla eka kSetre rahe paNa pache avazya cala thaay| tathA jIvadravyane sakarmA saMsArIpaNe kSetrathI kSetrAMtara gamana, bhavathI bhavAMtara gamanarUpa calatA che, te jIvane samyagdarzana samyagjJAna ane samyakcAritrane pragaTave sarva parabhAvabhogIpaNo nivArave AtmasvarUpaniradhAraNa svarUpa bhAsanasvarUpa pariNamane karave, svarUpa ekatveM, svadharmakartA, svadharmabhoktApaNe, sakala parabhAva tajave, nirAvaraNa, niHsaMga, nirAmaya, nirdvadva, niSkalaMka, nirmala, svIya anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtacAritra, arUpI, avyAbAdha, paramAnaMdamayI, siddhAtmA, siddhakSetre rahyA te sAdi anaMtakAla sthira che, sakala pradeza sthira che ane saMsArI jIva tenA ATha pradeza sadA sarvadA sthira che| te ATha pradeza nirAvaraNe tathA AcArAgaMnI TIkA zIlAMgAcAryakRtanA lokavijayAdhyayanane prathamodezake tadanena paJcadazavidhenApi yogenAtmA aSTau pradezAn vihAya taptabhAjanodakavadudvartamAnaiH sarvairaivAtmapradezaiH AtmapradezAvaSTabdhAkAzasthaM kArmaNazarIrayogyaM karmadalikaM yad vadhnAti tat pryogkrmetyucyte| eTale A aSTa pradeze karma lAgatAM nathI /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 syAdvAdapuSpakalikA ihAM koi puche je ATha pradeza nirAvaraNa cheto lokAloka kema jANatA nathI? tihAM uttara je Atma dravyanI je guNapravRtti te sarva pradeza mile pravarte to temAM e ATha pradeza alpa che tethI ATha pradezamA sarva guNa nirAvaraNa che paNa kArya karI zakatA nthii| jema agniatyaMta sUkSma kaNIyu hoya temAM dAhaka, pAcaka, prakAzaka guNa che paNa alpatA mATe dAhakAdikArya karI zakatuM nthii| valI koi puche je e aSTa pradeza te nirAvaraNa kema rahI zakyA? tenaM uttara je cala pradeza hoya tene karma lAge paNa acala pradezane karma lAge nahIema bhagavatIsUtra(mAM) kahyaM che| je eai, veai, calai, phaMdar3a, ghaTTai, se bNdhdd'| __e pATha che te mATe je cala hoya te baMdhAya ane ATha pradeza to acala che tethI e ATha pradezane baMdha nathI, tathA kAryAbhyAse pradeza bhelA thAya tethI pradezanA guNa paNa tihAM te kArya karavAne pravarte che, tathA je dravyano je guNa je pradeze hoya te guNa te pradeza mUkI anya kSetre jAya nhii| tathA jIvanA ATha pradeza sarvathA nirAvaraNa che, bIjA pradeze akSarano anaMtamo bhAga cetanA sarvadA ughADI che erIte saMti kahetA che| ghaNA anAdi pariNAmikabhAva te bhavaMti kahetA hoy| anAdi pariNAmikabhAva che te jIvanA bhAva che ane sapradezAdika dharmAstikAya pramukhane viSe samAna che ema jaannvo| ityAdika vizeSaHsvabhAva ch| [48] bhinnabhinnaparyAyapravartana-svakAryakaraNasahakArabhUtAH paryAyAnugatapariNAmavizeSasvabhAvAH te ca ke? 1) pAriNAmikatA, 2) kartRtA, 3) jJAyakatA, 4) grAhakatA, 5) bhoktRtA, 6) rakSaNatA, 7) vyApyavyApakatA, 8) AdhArAdheyatA, 9) janyajanakatA, 10) agurulaghutA, 11) vibhUtakAraNatA, 12) kArakatA, 13) prabhutA, 14) bhAvukatA, 15) abhAvukatA, 16) svakAryatA, 17) sapradezatA, 18) gatisvabhAvatA, 19) sthitisvabhAvatA, 20) avagAhakasvabhAvatA, 21) akhaNDatA, 22) acalatA, 23) asaGgatA, 24) akriyatA, 25) sakriyatA ityAdi sviiyopkrnnprvRttinaimittikaaH| uktaM ca sammatau AropopacAreNa yadyadapekSate tanna vastudharmopAdhito bhavanAnna copAdhirvastusattA iti| [48] artha- have vizeSa svabhAva kahe ch| bhinna bhinna je paryAya tenuM kArya kAraNapaNe je pravartana tenA sahakArabhUta je je paryAyAnugata pariNAmi evA je svabhAva te vizeSa svabhAva khiyeN| tenA aneka bheda ch| te zrIharibhadrasUrikRta zAstravArtAsamuccayagraMthamAM kahyA che te kahe ch| 1 sarva dravyane potAnA guNa samaya samayamAM kArya karave pravarte te bhinna bhinna pariNAme pariName te sarva potAnA guNa tene kAraNika che te pariNAmikapaNo khiye| tatra kartRtvaM jIvasya nAnyeSAm ,tihAM AtmA kartA che eTale kartApaNo jIva dravyane viSe ch| appA kattA vikattA ya / iti uttarAdhyayanavacanAt, 3 jJAyakatA jANapaNAnI zakti jIvane viSe che| jJAnalakSaNa jIva ch| te mATe giNhaI kAyieNaM iti aavshykniyuktivcnaat|(aa.ni.7) 4 grAhakazakti paNa jIvane ch| gRhNAtIti kriyAno kartA jIva ch| 5 bhoktAzakti paNa jiivmaaNche|| jo kuNai so bhuNjdd'| yaH kartA sa eva bhoktA iti vcnaat| 1 rakSaNatA, 2 vyApakatA, 3 AdhArAdheyatA, 4 janyajanakatA tattvArthavRtti madhye che, tathA agurulaghutA, vibhutA, kAraNatA, kAryatA, kArakatA, e zaktinI vyAkhyA zrIvizeSAvazyakeM che, bhAvukatA tathA abhAvukatA zakti te zrI haribhadrasUrikRta bhAvuka nAme prakaraNa madhye kahi ch| ema keTalIka zakti jainanA tarkagrantho je anekAMtajayapatAkA sammati pramukhamAM che, tathA Urdhva pracayazakti ane tiryak pracayazakti, oghazakti, samucitazakti, e sarva sammatigraMthane viSe ch| tathA je dviguNI AtmA mAne te sarva dharma zaktirUpaja mAne che| teNe dAnAdikalabdhi avyAbAdha sukha pramukha zakti mAnI ch|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 167 ihAM vyAkhyAMtare je guNakaraNa che tene kartAdikapaNo te sAmarthya che, jANavo dekhavo te kArya che, keTalIka zakti jIvamAMja che, ane keTalIka paMcAstikAya madhye ch| tathA devasenakRta nayacakramadhye jIvane acetana svabhAva, mUrta svabhAva, tathA pudgala paramANune cetana svabhAva, amUrta svabhAva kahyA te asat ch| eto AropaNapaNe koika kahe te kathanamAtra jaannvo| paNa e vAta chatImAM nthii| je dharma AropeM tathA upacAreM gaveSAya te vastuno dharma nthii| upAdhithI thAya che, te mATe je upAdhi te vastunI sattA nathI ema dhaarQ| [49] dharmAstikAye amUrtAcetanAkriyagatisahAyAdayo guNAH adharmAstikAye amUrtAcetanAkriya-sthitisahakArAdayo gunnaaH| AkAzAstikAye amUrtAcetanAkriyAvagAhanAdayo gunnaaH| pudgalAstikAye mUrtAcetanasakriyapUraNagalanAdayo varNagandharasasparzAdayo gunnaaH| jIvAstikAye jJAnadarzanacAritravIryA'vyAbAdhAmUrtA'guruladhvanavagAhAdayo gunnaaH| evaM pratidravyaM guNAnAmanantatvaM jnyeym| [49] artha- dharmAstikAyanA guNa cAra 1 arUpI, 2 acetana, 3 akriya, 4 gatisahAya ityAdi anaMtaguNa ch| adharmAstikAyanA guNa cAra 1 arUpI, 2 acetana, 3 akriya, 4 sthitisahAya, ityAdi anaMtaguNa che| AkAzAstikAyanA guNa cAra 1 arUpI, 2 acetana, 3 akriya, 4 avagAhanAdika anaMtaguNa ch| pudgalAstikAyanA guNa cAra che 1 rUpI, 2 acetana, 3 sakriya, 4 puurnngln|1 varNa, 2 gaMdha, 3 rasa, 4 sparza ityAdika guNa anaMtA ch| jIvAstikAyane viSe 1 jJAna, 2 darzana, 3 cAritra, 4 vIrya, 5 avyAbAdha, 6 arUpI, 7 agurulaghu, 8 anavagAhAdika anaMtaguNa che, e rIte anaMtA guNa jaannvaa| [50] paryAyAH SoDhA dravyaparyAyA asngkhyeyprdeshsiddhtvaadyH| 1 dravyavyaJjanAparyAyAH dravyANAM vizeSaguNAzcetanAdayazcalanasahAyAdayazca, 2 guNaparyAyA guNAvibhAgAdayaH,3 guNavyaJjanaparyAyA jJAyakAdayaH kAryarUpA matijJAnAdayo jJAnasya, cakSurdarzanAdayo darzanasya, kSamAmArdavAdayazcAritrasya, varNagandharasasparzAdayo mUrtasya ityAdi 4 svabhAvaparyAyA agurulaghuvikArAH te ca dvAdazaprakArAH SaDguNahAnivRddhirUpA avaaggocraaH| ete paJca paryAyAH sarvadravyeSu, vibhAvaparyAyA jIve nrnaarkaadyH| pudgale vyaNukato'nantANukaparyantAH skndhaaH| [50] artha- have nayajJAna karavAno adhikAra kahe ch| tihAM dravyAstikAyanA mUla be bheda ch| 1 zuddha dravyAstika, 2 azuddhadravyAstika, ane devasenakRta paddhatimAM dravyAstikanA daza bheda karyA che te sarva e be bheda madhye samAya che, tathA te sAmAnya svabhAvamAM samANA che te mATe ihAM na vkhaannyaa|| have paryAyanA cha bheda kahe ch| tihAM prathama 1 je dravyane viSe ekatvapaNe rahyA je jIvAdikanA asaMkhyAtA pradeza tathA AkAzanA anaMtA pradeza e dravya paryAya khiye| 2 siddhatvAdika akhaMDatvAdika tathA dravyano vyaMjaka kahetA pragaTapaNo je mAne che te dravyavyaMjanaparyAya khiye| dravyano vizeSa guNa je anya dravyamAM nathI tene vizeSa guNa khiye| te jIvane cetanAdika ane dharmAstikAyamAM calaNasahakAra tathA adharmAstikAyamAM sthirasahakAra, AkAzamAM avagAhadAna, pudgalamAM pUraNagalanarUpa e sarva dravyanI bhinnatAne pragaTa kare che te mATe e dharmane vyaMjanaparyAya khiye| 3 eka guNanA avibhAga anaMtA che teno piMDapaNo te guNaparyAya khiye| 4 guNavyaMjana paryAya te jJAnano jANaMgapaNo tathA cAritrano sthiratApaNo ityAdika athavA jJAnaguNanA bhedAMtara jJAnanA bheda je matijJAnAdika pAMca tathA darzanaguNanA cakSurdarzanAdika bheda tathA cAritraguNanA kSamAdika bheda, pudgalano rUpIguNa tenA bheda varNa, gaMdha, rasa, sparza sNsthaanaadik| arUpI guNanA avanne, agaMdhe, arase, aphAse, ityAdika cAra cAra jANavA te gunnvyNjnpryaay|| 5 svabhAva paryAya te vastuno koika svabhAvaja evo che je agurulaghupaNe cha prakAranI vRddhi tathA cha prakAranI hAni evI rIte bAra prakAre pariName che| ihAM koi prerakano yoga nathI, vastune mUla dharmano hetu ch| enuM svarUpa pUrUM vacanagocara nthii| anubhava gamya nthii| kemake zrIThANAMgasUtranI TIkA madhye zrutajJAna vRddhinA sAta aMga ch| tihAM prathama sUtra aMga, bIjU niyukti aMga,3 bhASya aMga, 4 cUrNivAlo sUtrAdi sarvanA artha kahe che, 5 TIkA vyAkhyA nirantara e pAMca aMga to graMtharUpa che, tathA chaTTho aMga paraMparArUpa che tathA sAtamuMaMga anubhava e sAte kAraNe vinaya sahita bhaNatAM suNatAM thakAM, sAcA artha pAmIne AtmAnaM nirmala jJAna thaay| zrI bhagavatIsUtre gAthA suttattho khalu paDhamo bIo nijjuttimisio bhnnio| taiyo aniravaseso, esa vihi hoi annuoge|| (bha.sU.94)
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 syAdvAdapuSpakalikA e pAMca paryAya kahyA te sarva dravya madhye ch| 6 vibhAva paryAya te jIva tathA padgala madhyeja che, te vibhAva paryAya jIvane naranArakIpaNuM pAmavaM te tathA pudgalano vyaNuka tryaNukAdi khaMdhano milavU, anaMtAguNa paryaMta anaMtapudgala skaMdharUpa te vibhAvaparyAya khiyeN| 51] mervAdyanAdinityaparyAyAH caramazarIratribhAganyUnAvagAhanAdayaH sAdinityaparyAyAH sAdisAntaparyAyA bhavazarIrAdhyavasAyAdayo'nAdisAntaparyAyA bhvytvaadyH| tathA ca nikSepAH sahajarUpA vastunaH paryAyA evaM cattAro vatthupajjAyA iti bhASyavacanAnnAmayukte prativastuni nikSepacatuSTayaM yuktam uktaM cAnuyogadvAre jattha ya jaM jANijjA, nikkhevaM nikkhive nirvsesN| jattha ya no jANijjA, caukkayaM nikkhive ttth|| (a.dvA.sU.1) tatra nAmanikSepaH sthApanAnikSepaH dravyanikSepaH bhaavnikssepH| tatra nAmanikSepo dvividha:- sahajaH saangketikshc| sthApanA'pi dvividhA-sahajA AropajA c| dravyanikSepo dvividhaH-Agamato noaagmtshc| tatra AgamataH tadarthajJAnAnupayukto noAgamato jnyshriirbhvyshriirtdvytiriktbhedaatridhaa| bhAvanikSepo dvividha:- Agamato noAgamatazca tajjJAnopayuktaH tadguNamayazca vstusvdhrmyuktm| tatra nikSepA vastunaH svaparyAyA dhrmbhedaaH|| [51] artha- pudgalanu merupramukha te anAdi nitya paryAya che| jIvanI siddhAvasthA, siddhAvagAhanAdika, te sAdi nitya paryAya che, tathA bhAva ane zarIra tathA adhyavasAya e traNa prakAranA yogasthAna je vIryanA kSayopazamathI UpanA temAM kaSAyasthAna je cetanano kSayopazama kaSAyanA udayathI milyA ane saMyamasthAna je cAritrano kSayopazama pariNamI je cetanAdika guNa e sarva adhyavasAyasthAnaka te sAdi sAMta paryAya ch| tathA siddhigamana yogyatA dharma te bhavyapaNo e paryAya te anAdi sAMta che, je siddhatvapaNo pragaTe bhavyatvaparyAyano vinAza che te mATe anAdikAlano che paNa aMta thavA sahita che, mATe anAdi sAMtaparyAya che, ema paryAya aneka jaannvaa| tathA vastumA sahajanA je cAra nikSepA che, te paNa vastunA svaparyAya che, te zrIvizeSAvazyakanI bhASyamadhye kahyo ch| cattAro vatthupajjAyA e vacana che te mATe svaparyAya khiye| valI zrI anuyogadvArasUtramA kahyo che-jihAM je vastunA jeTalA nikSepA jANiye tihAM te vastunA teTalA nikSepA kriye| kadAcit vadhatA nikSepA bhAsanamAM na Ave topaNa 1 nAma, 2 sthApanA, 3 dravya, 4 bhAva e cAra nikSepA to avazya krvaa| temAM nAmanikSepanA be bheda che-1 sahajanAma, 2 sAMketika nAma, te koino ko naam| tathA sthApanAnA be bheda che-1 sahajasthApanA te vastunI avagAhanArUpa, 2 AropasthApanA te AropathI thai mATe kRtrima kahiye, AropajA khiye| have dravya nikSepAnA be bheda che te kahe che, 1 AgamathI dravyanikSepo te je puruSa svarUpane jANe paNa hamaNAM te upayoge nathI te aagmdrvynikssep| je vastu te guNa sahita che paNa hamaNAM tepaNe vartatA nathI tene noAgama kahiye tehanA traNa bheda che-1 jJazarIra jehanA hatA paNa maraNa pAmyA tethI tenuM zarIra je RSabhadevanA zarIranI bhakti zrIjaMbUdvIpapannattimAM che, 2 bhavyazarIra te hamaNAM to guNamaya nathI paNa guNamaya thaze, jema ayamattAmuni, e bhavyazarIra jANavo, 3 tadvyatirikta je te guNe varte che paNa te upayoge hamaNAM vartatA nthii| bhAvanikSepAnA be bheda 1 AgamathI bhAvanikSepo te AgamanA arthano jANa valI te upayogeM varte che, 2 noAgamathI bhAvanikSepo te jepaNe jJa varte che teja rUpa che, e rIte nikSepA khevaa|| ecAra nikSepAmA pahelA traNa nikSepA te kAraNarUpa che ane cotho bhAvanikSepo te kAryarUpa ch| te bhAvanikSepAne nipajAvatAM pahelA traNa nikSepA pramANa che nahIM to apramANa ch| pahelA traNa nikSepA dravyanaya ch| eka bhAvanikSepo te bhAvanaya ch| bhAvanikSepAne aNanipajAvatAM ekalI dravyanI pravRtti te niSphala ch| ema zrI AcArAMganI TIkAmAM lokavijaya adhyayane kA che te lakhIye chaiye| ___phalameva guNaH phalaguNaH phalaM ca kriyA bhavati tasyAzca kriyAyAH samyagdarzanajJAnacAritrarahitAyA aihikAmuSmikA) pravRttAyA AnAtyantiko'naikAntiko bhavet, phalaM guNo'pyaguNo bhavati samyagdarzanajJAna-cAritrakriyA yaastvaikaantikaanaabaadhsukhaakhysiddhigunno'vyaapyte| etaduktaM bhavati- samyagdarzanAdikaiva kriyAsiddhiH phalaguNena phalavatyaparA tu sAMsArikasukhaphalAbhyAsa eva phlaadhyaaropaannissphletyrthH| eTale ratnatrayI pariNamana vinA je kriyA karavI te thakI saMsArIka sukha thAya te kriyA niSphala che e pATha che mATe bhAvanikSepAnA kAraNa vinA pahelA traNe nikSepA niSphala ch| nikSepA to mUlagI vastunA paryAya che dravyano svadharmaja che|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 169 [52] nayAstu padArthajJAne jnyaanaaNshaaH| tatrAnantadharmAtmake vastunyekadharmonnayanaM jJAnanayaH tathA ratnAkare-nIyate yena zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMsaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nyH| svAbhipretAdaMzApalApI punrnyaabhaasH| sa vyAsasamAsAbhyAM dviprakAro vyAsato'nekavikalpaH, samAsato dvibhedo dravyArthikaH pryaayaarthikH| tatra dravyArthikazcaturdhA naigmsnggrhvyvhaarrjusuutrbhedaat| paryAyArthikastridhA shbdsmbhiruudvaivmbhuutbhedaat| [52| artha- je naya che te padArthanA jJAnane viSe jJAnanA aMza che| tihAM nayanuM lakSaNa kahe che| anaMta dharmAtmaka je vastu eTale jIvAdika eka padArthamAM anaMtA dharma che teno je eka dharma gaveSyo to paNa anya kahetA bIjA anaMtA dharma temAM rahyA che teno uccheda nahI ane grahaNa paNa nhii| eka dharmanI mukhyatA karavI te naya khiye| te nayanA vyAsa kahetA vistArathI aneka bheda che ane samAsa kahetA saMkSepathI be bheda che -dravyArthika, pryaayaarthik| te ratnAkarAvatArikA graMthathI lakhIye chaiye| dravati droSyati adadravat tAMstAn paryAyAniti dravyaM tadevArthaH so'sti yasya viSayatvena sa drvyaarthikH| je vartamAna paryAyane drave che ane AgAmikakAle dravaze tathA atItakAle dravato hato te dravya kahiyeM teja che artha prayojana viSayapaNe jene te dravyArthika khiye| eTale paryAya te janya ane dravya te janaka kahyo tathA dravya te dhruva ane paryAya te utpAda vinAzarUpa ch| uktaM ca paryeti utpAdavinAzau prApnotIti paryAyaH, sa evArthaH so'sti yasyAsau pryaayaarthikH| je upajavA viNasavAno pari kahetA navAnavApaNe eti kahetA pAme teja artha prayojana tene paryAyArthika khiyeN| te dravyArthika paryAyArthika e be dharmane dravya tathA paryAya khiyeN| ihAM koika puche je trIjo guNArthika kema kahetA nathI? te valI ratnAkarAvatArikA madhye kahyo cheguNasya paryAye evAntarbhUtatvAt tena paryAyArthikenaiva ttsnggrhaat| je guNa te paryAyane viSe aMtarbhUta che te paryAyArthika madhyeja saMgrahyo che| te paryAya be bhede che, eka sahabhAvi bIjo krmbhaavi| temAM sahabhAvi te guNa che te paryAyane viSe aMtarbhUta che, tihAM dravyaparyAyathI vyatirikta sAmAnya vizeSa e be dharma che mATe sAmAnya vizeSa be naya vattA kema kahetA nathI? ema koi puche tene uttara je dravyaparyAyAbhyAM vyatiriktayoH saamaanyvishessyorprsiddhH| tathAhi dviprakAra sAmAnyamuktamavaMtAsAmAnya tiryaksAmAnyaM c| tatrorvasAmAnyaM dravyameva, tiryaksAmAnyaM tu prativyakti sadRzapariNAmalakSaNaM vyaJjanaparyAya ev| e pAThathI UrdhvasAmAnya te dravyano dharma che ane tiryaksAmAnya te paryAyadharma ch| vizeSo'pi vaisAdRzyavivartalakSaNaM paryAya evAntarbhavati naitaabhyaamdhiknyaavkaashH| vizeSapaNe aneka rIteM vartavAno lakSaNa che te paryAyane viSe aMtarbhAva che te mATe bhinna nayano avakAza nthii| e be naya madhyeja aMtarbhAva ch| temAM valI dravyArthikanA cAra bheda che 1 naigama, 2 saMgraha, 3 vyavahAra, 4 RjusUtra tathA paryAyArthikanA traNa bheda che 1 zabda, 2 samabhirUDha, 3 evNbhuut| ___ [53] vikalpAntare RjusUtrasya pryaayaarthiktaapysti| sa naigamastriprakAra AropAMzaGkalpabhedAd vizeSAvazyake tapacArasya bhinnagrahaNAt cturvidhH| na eke gamA AzayavizeSA yasya sa naigmH| tatra catuHprakAra Aropo drvyaarop-gnnaaropkaalaarop-kaarnnaadyaaropbhedaat| tatra guNe dravyAropaH paJcAstikAyavartanAguNasya kAlasya dravyakathanaM etadgaNe drvyaaropH| jJAnamevAtmA atra dravye gunnaaropH| vartamAnakAle atItakAlAropo'dya dIpotsave vIranirvANam, vartamAne anAgatakAlAropo'dyaiva padmanAbhanirvANam, evaM ssddbhedaaH| kAraNe kAryAropo bAhyakriyAyA dharmatvaM dharmakAraNasya dharmatvena kthnm| saGkalpo dvividha:-svapariNAmarUpaH kaaryaantrprinnaamshc| aMzo'pi dvividho-bhinno'bhinnazcetyAdi zatabhedo naigmH| 53] artha- valI vikalpAMtare RjusUtra te paryAyArthikamAM paNa kahyo che| kemake e vikalparUpa naya che te maatte| temAM naigamanA traNa bheda ch| 1 Aropa, 2 aMza, 3 saMkalpa tathA vizeSAvazyakamAM cotho bheda paNa upacArapaNe kahe che| nathI eka gamo abhiprAya jeno te naigamanaya khiye| eTale aneka AzayI ch| te naigamanayanA cAra bheda che te madhye AropanA cAra prakAra ch| 1 dravyAropa, 2 guNAropa, 3 kAlAropa, 4 kaarnnaadyaarop| 1tihAM guNAdikane viSe dravyapaNo mAnavo te drvyaarop| jema vartanA pariNAma te paMcAstikAyano pariNamana dharma che tene kAladravya kahI bolAvyo, e kAla te bhinna piMDarUpa dravya nathI paNa Arope dravya kahyo che mATe drvyaarop| ane dravyane viSe guNano Aropa karavo
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 syAdvAdapuSpakalikA jema jJAnaguNa che paNa jJAna teja AtmA ema jJAnane AtmA kahyo te guNano Aropa ko mATe gunnaarop| tathA jema zrIvIranirvANa thayA tene to ghaNo kALa gayo che paNa Aja dIvAlInA dIvase vIrano nirvANa che ema kahevU e vartamAnamAM atItano Aropa kryo| athavA Aja zrIpadmanAbha prabhuno nirvANa che, ema kahevU tema vartamAnane viSe anAgata kAlano Aropa che evI teN| valI atItanA be bheda che, tathA evIja rIte anAgatanA be bheda che| ane vartamAnanA be bheda upara kahyA te sarva malI kAlAropanA cha bheda jaannvaa| valI kAraNa viSe kAryano Aropa karavo te kAraNa cAra ch| 1 upAdAna kAraNa, 2 nimitta kAraNa, 3 asAdhAraNa kAraNa, 4 apekSA kaarnn| temAM bAhyadravyakriyA te sAdhyasApekSavAlAne dharma- nimitta kAraNa che, to paNa ene dharma khiye| temaja zrItIrthaMkara mokSana kAraNa che tethI tene tArayANaM kahyo te kAraNane viSe kartApaNAno Aropa karyo, ema AropanA aneka prakAra che te kaarnnaadyaarop| valI saMkalpanaigamanA be bheda che, 1 svapariNAmarUpa je vIryacetanAno je navo navo kSayopazama te te levo| bIjo kAryAMtare nave nave kArye navo navo upayoga thAya te, e be bheda thyaa| tathA aMzanaigamanA paNa be bheda che, 1 bhinnAMza te jUdo aMza skaMdhAdikano, bIjo abhinnAMza te je AtmAnA pradeza tathA guNanA avibhAga ityAdikA e sarva naigamanayanA bheda jaannvaa| eTale naigamanaya khyo| [54] sAmAnyavastusattAsaGgrAhakaH snggrhH| sa dvividha:- sAmAnyasaGgraho vishesssnggrhshc| sAmAnyasaGgraho dvividho-mUlata uttrtshc| mUlato'stitvAdibhedataH SaDvidhaH, uttarato jAtisamudAyabhedarUpaH, jAtito gavi gotvaM, ghaTe ghaTatvaM, vanaspatau vnsptitvm| samudAyato sahakArAtmake vane sahakAravanaM, manuSyasamuhe manuSyavRnda ityaadismudaayruupH| athavA dravyamiti sAmAnyasaGgraho jIva iti vishesssnggrhH| tathA vizeSAvazyake saMgahaNaM saMgiNhai saMgiNhate va teNa jaM bheyaa| to saMgaho saMgihiya piDiyatthaM vujjss|| (vi.A.bhA.2203) saGgrahaNaM sAmAnyarUpatayA sarvavastunAmAkroDanaM saGgrahaH, athavA sAmAnyarUpatayA sarvaM gRhNAtIti saGgrahaH, athavA sarve'pi bhedA: sAmAnyarUpatayA sagRhyante aneneti saGgrahaH, athavA saGgrahItaM piNDitaM tadevArtho'bhidheyaM yasya tat sagRhItapiNDitArthamevaMbhUtaM vaco yasya saGgrahasyeti snggrhiitpinndditm| tat kimucyate? ityAha saMgahIyamAgahIyaM sNpiddiymegjaaimaanniiy| saMgahIyamaNagamo vA vaire gopiDiyaM bhnniy||(vi.aa.bhaa.2204) sAmAnyAbhimukhyena grahaNaM saGgrahItasaGgraha ucyate, piNDitaM tvekajAtimAnItamabhidhIyate pinndditsnggrhH| atha sarvavyaktiSvanugatasya sAmAnyasya pratipAdanamanagamasaGgraho'bhidhiyate, vyatirekastu taditaradharmaniSedhAda grAhyadharmasaGgrahakArakaM vyatirekasaGgraho bhaNyate yathA jIvo jIva iti niSedhe jIvasaGgraha eva jaatH| ataH snggrhpinndditaarthaanugmvytirekbhedaaccturvidhH| athavA svasattAkhyaM mahAsAmAnyaM sagRhNAti itarastu gautvAdikamavAntarasAmAnyaM piNDitArthamabhidhIyate mhaasttaaruupmvaantrsttaaruupm| ega niccaM niravayavamakkiyaM savvagaM ca sAmannA(vi.A.bhA.2206) etanmahAsAmAnyaM gavi gotvAdikamavAntarasAmAnyamiti snggrhH|| 54] artha- have saMgrahanaya kahe ch| sAmAnye mUla sarva dravya vyApaka nityatvAdika sattApaNe rahyA je dharma teno je saMgraha kare te saMgraha khiye| tenA be bheda che 1 sAmAnya sNgrh| 2 vizeSa sNgrh| valI sAmAnya saMgrahanA be bheda che 1 mUla sAmAnya saMgraha, 2 uttara sAmAnya sNgrh| valI mUla sAmAnya saMgrahanA astitvAdika cha bheda te pUrve kahyA ch| tathA uttara sAmAnyanA be bheda che 1 jAtisAmAnya, 2 smudaaysaamaany| tihAM gAyanA samudAyamAM gotvarUpa jAti che tathA ghaTasamudAyamAM ghaTatvapaNo ane vanaspatine viSe vanaspatipaNo te jAtisAmAnya khyo| ane AMbAnA samUhane viSe aMbavana kahe tathA manuSyanA samUhamAM manuSya grahaNa thAya te samudAya saamaany| e uttara sAmAnya te cakSudarzana tathA acakSudarzanane grAhIka che, ane mUla sAmAnya te avadhidarzana tathA kevala darzanathI grahavAya ch| athavA 1 sAmAnyasaMgraha, 2 vishesssNgrh| tihAM cha dravyanA samudAyane dravya kA e sAmAnya sNgrh| ihAM sarvano grahaNa thayo ch| ane jIvane jIvadravya kahI ajIva dravyathI jUdo bheda pADyo e vizeSa sNgrh| e vizeSa saMgrahano vistAra ghaNo ch| tathA vizeSAvazyakathI saMgrahanayanA cAra bheda te lakhiyeM chaiyeN| mUla pAThamAM kahelI gAthAno artha ch|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 171 saMgrahaNaM kahetA ekaTho ekavacana madhye eka adhyavasAya upayogamAM samakAleM grahevU sAmAnyarUpapaNe sarva vastuno AkroDaNa grahaNa karavo te saMgraha kahiyeM athavA sAmAnyarUpapaNe sarva saMgraha kare te saMgraha kahiye, athavA je thakI sarva bheda sAmAnyapaNe grahiye tene saMgraha kahiyeM, athavA saMgRhItaM piMDitaM kahetA je vacanathI samudAya artha grahavAya te saMgraha vacana khiye| tenA cAra bheda ch| 1 saMgRhIta saMgraha, 2 piMDita saMgraha, 3 anugama saMgraha, 4 vyatireka sNgrh| 1 sAmAnyapaNe vaheMcaNa vinA grahaNa thAya evo je upayoga athavA evaM vacana athavA evo dharma koipaNa vastune vize hoya tene saMgRhIta saMgraha khiyeN| 2 ane ekajAti mATe ekapaNo mAniye te ekamadhye sarvano grahaNa thAya jema-ege AyA,ege puggale ityAdi vastu anaMtI che paNa jAti eka mATe grahavAya che te bIjo piMDita saMgraha khiyeN| 3 je aneka jIvarUpa aneka vyakti che te sarvamAM pAmiyeM, jema saccinmaya AtmA eTale sarva jIva tathA sarva pradeza, sarva guNa te jIvanAM lakSaNa ch| ene anugama saMgraha khiyeN| 4 tathA jene nA kaheve tethI itarano sarva saMgrahapaNe jJAna thAya te jema ajIva che tevAreM je jIva nahI te ajIva kahiyeM eTale koika jIva cha ema vyatireka vacane Theryo tathA upayogeM jIvano grahaNa thAya che te vyatireka saMgraha khiye| athavA saMgrahanaya be bhedeM kahevAya che? mahAsattArUpa, 2 avaaNtrsttaaruup| e rIteM paNa saMgrahano svarUpa kahyo che| saditi bhaNiyammi jamhA, savvatthANuppavattae buddhii| to savvaM sattAmattaM natthi tadatthaMtaraM kiNci||(vi.aa.bhaa.2207) yadyasmAt sadityevaM bhaNite sarvatra bhuvanatrayAntargatavastuni buddhiranupravartate pradhAvati, na hi tat kimapi vastu asti yat sadityukte jhagiti buddhau na pratibhAsate tasmAt sarvaM sattAmAtram, na punaH arthAntaraM tat zrutasAmarthyAd yat saGgrahena sagRhyate tena pariNamanarUpatvAdeva snggrhsyeti| ___eTale traNe bhuvanamAM ehavI vastu koi nathI je saMgrahanayane grahaNamA AvatI nathI je je vastu che te sarva saMgrahanayamAM grahavANI ja che e saMgrahanaya khyo| [55] saGgrahagRhItavastubhedAntareNa vibhajanaM vyavaharaNaM pravartanaM vA vyvhaarH| sa dvividhaH shuddho'shuddhshc| zuddho dvividha:- vastugatavyavahAro dharmAstikAyAdidravyANAM svasvacalanasahakArAdijIvasya lokAlokAdijJAnAdirUpa: svasampUrNaparamAtmabhAvasAdhanarUpo guNasAdhakAvasthArUpo gunnshrennyaarohaadisaadhnshuddhvyvhaarH| azuddho'pi dvividh:sdbhuutaasdbhuutbhedaat| sadbhUtavyavahAro jJAnAdiguNaH parasparaM bhinnaH, asadbhUtavyavahAraH kaSAyAtmAdi manuSyo'haM devo'hm| so'pi dvividha:- saMzleSitAzuddhavyavahAraH zarIraM mama ahaM shriirii| asaMzleSitAsadbhUtavyavahAraH putrkltraadi| tau ca upacaritAnupacaritavyavahArabhedAda dvividhau tathA ca vizeSAvazyake vavaharaNaM vavaharae sa teNa va'vahIrae va saamnn| vavahAraparo va jao visesao teNa vvhaaro||(vi.aa.bhaa.2212) vyavaharaNaM vyavahAraH, vyavaharati sa iti vA vyavahAraH, vizeSato vyavahriyate nirAkriyate sAmAnyaM teneti vyavahAraH, loko vyavahAraparo vA vizeSato yasmAttena vyvhaarH| na vyavahArAt svasvadharmapravartitena Rte sAmAnyamiti svaguNapravRttirUpavyavahArasyaiva vastutvaM tamantareNa tdbhaa(dbhaa)vaat| sa dvividho vibhjnprvRttibhedaat| pravRttivyavahArastrividha:-vastupravRttiH, sAdhanapravRttiH, laukikprvRttishc| sAdhanapravRttistredhA-lokottara-laukika-kuprAvacanikabhedAd iti vyavahAranayaH shriivishessaavshyke| [55] artha- have vyavahAranayanI vyAkhyA kare che| saMgrahanaye grahita je vastu tene bhedAMtare vibhajana kahetA vaheMcaq te vyvhaarny| jema dravya evaM sAmAnya nAma kA temAM valI veMhacaNa kariye je dravyanA be bheda ch| jIva dravya, ajIva dravya, valI temAM paNa veheMcaNa kariye je jIvanA be bheda eka siddha bIjA saMsArI ema veheMcaNa karavI te sarva vyavahAranayano svabhAva jaannvo| athavA vyavahAra kahetA pravartana te vyvhaarny| tenA be bheda ch| zuddha vyavahAra, azuddha vyvhaar| valI zuddha vyavahAranA be bheda ch| sarva dravyanI svarUparUpa zuddhapravRtti jema dharmAstikAyanI calaNasahAyatA tathA adharmAstikAyanI sthirasahAyatA tathA jIvanI jJAyakatA ityAdikane vastugata zuddha vyavahAra khiye| dravyano utsarga nipajavA mATe ratnatrayI zuddhatA guNasthAne zreNIArohaNarUpa te sAdhanazuddha vyavahAra khiye| 1. tammattaM iti pATho mudritH|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 syAdvAdapuSpakalikA valI azuddha vyavahAranA ve bheda che| sadbhUta, adbhUtA temAM je kSetre avasthAne abhedeM rahyA je jJAnAdi guNa tene paraspara bhedeM kahevA sdbhuutvyvhaar| tathA jema krodhI huM mAnI hUM, athavA devatA huM, manuSya huM, ityAdi devatApaNo te hetupaNe pariNamatAM grahmA je devagativipAkI karma tene udayarUpa parabhAva che te paNa yathArtha jJAna vinA bhedajJAnazUnya jIvane eka karI mAne che te azuddha vyavahAra kahiye / tenA be bheda che| saMzleSita azuddha vyavahAra te je zarIra mAruM huM zarIrI ityAdika saMzleSita asadbhUta vyvhaar| asaMzleSita azuddha vyavahAra te A putra mAro, dhanAdika mArA, ema kahe te asaMzleSita asadbhUta vyavahArA tenA upacarita, anupacArita e ke bheda jANavA tathA vizeSAvazyaka mahAbhASyamAM kahyuM che je vyavahAranayanA mUla ve bheda che| eka veMhecaNarUpa vyavahAra bIjo pravRtti vyavahAra / te valI pravRttinA traNa bheda che, 1 vastu pravRtti, 2 sAdhana pravRtti, 3 laukika pravRtti temAM valI sAdhana pravRttinA traNa bheda che, 1 je arihaMtanI AjJAye zuddha sAdhanamArge ihaloka saMsAra pudgalabhoga AzaMsAdi doSa rahita je ratnatrayInI pariNati parabhAvatyAga sahita te lokottara sAdhana pravRtti, 2 je syAdvAda vinA mithyAbhiniveza sahita sAdhanapravRtti te kuprAvacanika sAdhanapravRtti, 3 ane je lokanA svasvadeza kulanI cAle pravRtti te lokavyavahAra pravRtti e traNa pravRtti kahiye / e vyavahAranayanA bheda jANavA / tihAM dvAdazasAra nayacakramAM ekeka nayanA so so bheda kahyA che te jainazAsana rahasyanA jANa jIve te graMthamAMthI dhAravA e vyavahAranaya kahyo / [56| ujjuM u surya vANamujjasuyamassa so'mujjsuo| suttayai vA jamujjuM vatthaM teNujjusutto tti| (vi.A.bhA. 2222) uUM ti| Rju zrutaM sujJAnaM bodharUpaM tatazca Rju avakraM zrutamasya so'ymRjushrutm| vA athavA Rju avakraM vastu sUtracatIti RjusUtram iti| kathaM punaretadabhyupagatasya vastuno'vakratvamH ityAha pacyupannaM saMpayamutpannaM jaM ca jassa patteyaM / taM Rju tadeva tassatthi u vakkammannaM ti jmsNtN|| (vi.A.bhA.-2223) yatsAmpratamutpannaM vartamAnakAlIna vastu yacca yasya pratyekamAtmIyaM tadeva tadubhavasvarUpaM vastu pratyutpannamucyate tadevAsI nayaH Rju pratipadyate tadeva ca vartamAnakAlInaM vastu tasyarjusUtrasyAsti, anyatra zeSAtItAnAgataM parakIyaM ca yad - yasmAd asad- avidyamAnaM tato'sattvAdeva tadvakramicchatyasAviti / ata eva ukta niyuktikRtA paccupannagAhI ujjunayavihI munneyo| (A.ni.757) yataH kAlatraye vartamAnamantareNa vastutvamuktaM ca yato'tItamanAgataM bhaviSyati na sAmprataM tad vartate iti vartamAnasyaiva vastutvamiti atItasya kAraNatA anAgatasya kAryatA janyajanakabhAvena pravartate ataH RjusUtraM vrtmaangraahkm| tadvartamAnaM nAmAdicatuH prakAra graahym|| 1 [56] artha- have RjusUtranaya kahe che / Rju kahetA sarala che zruta kahetA bodha te RjusUtra kahiyeM, Rju zubdeM avakra eTale samo che zruta jene te RjusUtra khiyeN| athavA Rju avakrapaNe vastune jANe kahe te RjusUtra khiyeN| te vastuno vakrapaNo kema jANiyeM te kahe che| sAMprata kahetA vartamAnapaNe upano je vartamAnakAleM vastu te RjusUtra khiyeN| anya je atIta, anAgata te RjusUtranI apekSAye achato che, kemake atIta to viNasI gayo che ane anAgata Avyo nathI tevAre atIta anAgata e ve avastu che ane je vartamAna paryAye varte te vastupaNo che je pUrvakAla pazcAtkAla lai vastu kahevI te naigamanaya che, AroparUpa che| tihAM koI pUche je saMsArIkarmA jIvane siddhasamAna kaho cho te to anAgatakAle siddha thaze to tame anAgatane avastu kema kaho cho? teno uttara je he bhavya ! e anAgata bhAvi mATe nathI e to vartamAna sarva guNanI chati Atmapradeze che te AvaraNa doSeM pravartatI nathI tethI tirobhAvIpaNA mATe saMgrahanaye kahiye paNa vastuma sarva kevalajJAnAdi guNa chatA varte che te mATe siddha kahiye chaiyeN| ane je vastu te nAmAdika paryAya sahita varte che mATe nAmAdi nikSepA te sarva RjusUtranayanA bheda che| tathA nAmAdika traNa nikSepA to dravya che ane bhAva te bhAva che / e vyAkhyA kAraNakAryabhAvanI veMcaNa karIye te mATe che paNa vastumAM sahaja cAra nikSepA te bhAva dharmaja che| tathA e svasvakAryanA kartAja che| e RjusUtranA be bheda digaMbara kahe che, 1 sUkSmaRjusUtra, 2 sthuulRjusuutr| je vartamAnakAlano eka samaya tene sUkSmaRjusUtra kahiye, ane je bahukAli te sthUlaRjusUtra / e paNa kAlApekSI bhAva che| tathA e bhAvanaya che ane yogAvalaMbIpaNo te bAhyache te paNa dravya mATe eka dravya madhye gaNe che| e RjusUtranaya khyo| [57] zap Akroze ' zapanamAhvAnamiti zabdaH, zapatIti vA Ahvayati zabdaH, zapyate AhUyate vastu aneneti zabdaH, tasya zabdasya yo vAcyo'rthastatparigrahAttatpradhAnatvAnnayazabdo yathA kRtakatvAdityAdikaH paJcamyantaH zabdo'pi hetuH / artharUpaM kRtakatvamanityatvagamakatvAnmukhyatayA heturucyate upacAratastu tadvAcakaH kRtakatvazabdoM heturabhidhIyate evAmihApi
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 173 zabdavAcyArthaparigrahAdapacAreNa nayo'pi zabdo vyapadizyate iti bhaavH| yathA RjusUtranayasyAbhISTaM pratyutpannaM vartamAnaM tathaiva icchatyasau shbdnyH| yadyasmAtpRthubudhnodarakalitamRnmayaM jalAharaNAdikriyAkSamaM prasiddhaghaTarUpaM bhAvaghaTamevecchatyasau, na tu zeSAn nAmasthApanAdravyarUpAn trIn ghttaaniti| zabdArthapradhAno hyeSa nayaH, ceSTAlakSaNazca ghaTazabdArtho 'ghaTa ceSTAyAM' ghaTate iti ghaTo'to jalAharaNAdiceSTAM kurvan ghttH| atazcaturo'pi nAmAdighaTAnicchataH RjusUtrAdvizeSitataraM vastu icchtysau| zabdArthopapatteH bhAvaghaTasyaiva anenaabhyupgmaaditi| athavA RjusUtrAt zabdanayo vishessittrH| RjusUtre sAmAnyena ghaTo'bhipretaH, zabdena tu sadbhAvAdibhiranekadharmairabhipreta iti| te ca saptabhaGgAH pUrvamuktA iti|| [57] artha- have zabdanayanuM svarUpa kahiye chaiye| zapati kahetA bolAve tene zabda khiyeN| athavA zapiyeM-bolAviyeM vastupaNe te zabda khiye| te zabda je vAcya artha tene grahe ehavo cha pradhAnapaNo je nayamAM tepaNa zabdanaya khiye| jema kRtaka te je karyo teno hetu je dharma te je vastumAM hoya te bolAya eTale zabdanuM kAraNa to vastuno dharma thyo| jema jalAharaNa dharma jemA che tene ghaTa kahiyeM chaiyeM ema ihAM paNa zabde vAcyArtha grahe te mATe te nayano nAma paNa zabda khevaay| jema RjusUtranayane vartamAnakAlanA dharma iSTa che tema zabdAdikanayane paNa vartamAnatAnA dharma ja iSTa che,kemake peTe pRthu kahetA paholo budhna kahetA gola saMkocita udarakalitayukta jalAharaNakriyAne samartha prasiddha ghaTarUpa bhAvaghaTa teneja ghaTa icche che, paNa zeSa nAma, sthApanA ane dravyarUpa traNa ghaTane e zabdanaya ghaTa mAne nhiiN| ghaTa zabdanA arthane te saMketaneja ghaTa khe| ghaTa dhAtu te ceSTAvAcI ch| ata: kAraNAt kahetA e kAraNapaNA mATe e zabdanaya te ceSTAkartAneja ghaTa kahe eTale RjusUtranaya cAra nikSepA saMyuktane ghaTa mAne ane zabdanaya te bhAvaghaTane ja ghaTa mAne eTalo vizeSapaNo ch| zabdanA arthanI jihAM upapatti hoya teneja te vastupaNe kahe eTale RjusUtranayeM sAmAnya ghaTa gaveSyo ane zabdanayeM sadbhAva je astidharma tathA asadbhAva je nAstidharma te sarva saMyukta vastune vastupaNeM khe| eTale vastune zabda bolAvatAM sAtabhAMge bolAvavo mATe e saptabhaMgI jeTalAja zabdanayanA bheda jaannvaa| te saptabhaMgItuM svarUpa pUrve kAM che| e zabdAdikanaya vastunA paryAyane avalaMbIne vastunA bhAvadharmanA grAhaka che, te mATe vastunA bhAva nikSepA e naye mukhya ch| dhuranA cAra nayamAM nAmAdika traNa nikSepA mukhya ch| e zabdanayanuM svarUpa kaaN| [58] gAthA-jaM jaM saNNaM bhAsai taM taM ciya samabhirohai jmhaa| saNNaMtaratthavimaho, tao nao samabhirUDho tti|| (vi.A.bhA.-2236) yAM yAM sajJAM ghaTAdilakSaNAM bhASate vadati tAM tAmeva yasmAtsajJAntarArthavimukhaH samabhirUDho nayo nAnArthanAmA eva bhASate yadi ekaparyAyamapekSya sarvaparyAyavAcakatvaM tathA ekaparyAyANAM saGkaraH paryAyasaGkare ca vastusaGkaro bhavatyeveti mA bhUtsaGkaradoSaH, ata: paryAyAntarAnapekSa eva samabhirUDhanaya iti| [58] artha- have samabhirUDhanayanI vyAkhyA kahiyeM chaiyeN| je zabdanaya te iMdra, zakra, puraMdara ityAdika sarva iMdranA nAmabheda che, paNa eka iMdra paryAyavaMta iMdra dekhI tenA sarva nAma khe|uktN ca vizeSAvazyake ekasminnapi indrAdike vastuni yAvad indrana-zakrana-puradAraNAdayo'rthA ghaTante tadvazena indrazakrAdi bahuparyAyamapi tadvastu zabdanayo manyate samabhirUDhastu naivaM masyate itynyorbhedH| je eka paryAya pragaTapaNe ane zeSaparyAyane aNapragaTave zabdanaya teTalA sarvanAma bolAve paNa samabhirUDhanaya te na bolAve eTalo zabdanaya tathA samabhirUDhanayamAM bheda ch| mATe have samabhirUDhanaya kahe ch| ghaTakaMbhAdikamAM je saMjJAno vAcya artha dekhAya teja saMjJA kahe jemAM saMjJAMtara arthane vimukha che tene samabhirUDhanaya khiyeN| jo eka saMjJAmadhye sarva nAmAMtara mAniyeM to sarvano saMkara thAya tevAreM paryAyano bhedapaNo rahe nahI ane je paryAyAMtara hoya teto bhedapaNeja hoya tethI paryAyAMtarano bhedapaNoja rahyo te mATe liMgAdibhedane sApekSapaNe vastuno bhedapaNoja maanvo| e samabhirUDhanaya vkhaannyo| e nayamAM paNa bhedajJAnanI mukhyatA ch| [59] evaM jaha saddattho saMto bhUo tdnnhaabhuuo| teNevaMbhUyanao, sahatthaparo visesennN|| (vi.A.bhA.2251) evama= yathA ghaTa ceSTAyAmityAdirUpeNa zabdArtho vyavasthita:taha tti tathaiva yo vartate ghaTAdiko'rthaH sa evaM sana bhUto vidyamAnaH tadannahAbhUo tti vastu tadanyathA zabdArthollaGghanena vartate sa tattvato ghaTAdyartho'pi na bhavati kimbhUtaH? vidyamAnaH, yenaivaM manyate tena kAraNena zabdanayasamabhirUDhanayAbhyAM sakAzAdevambhUtanayo vizeSeNa shbdaarthnyttprH| ayaM hi yoSinmastakArUDhaM jalAharaNAdikriyAnimittaM ghaTamAnameva ceSTamAnameva-ghaTaM manyate na tu gRhkonnaadivyvsthitm| vizeSataH shbdaarthttpro'ymiti|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 svAdvAdapuSpakalikA vaMjaNamattheAtthaM ca vaMjaNeNobhayaM visesedd| jaha ghaTasadda ceThThAvayA tahA taMpi teNeva // (vi.A.bhA. 2252) vyajyate artho'neneti vyaJjanaM vAcakazabdo ghaTAdistaM ceSTAvatA etadvAcyenArthena vizinaSTi sa eva ghaTazabdo yacceSTAvantamarthaM pratipAdayati, nAnyam ityevaM zabdamarthena naiyatye vyavasthApayatItyarthaH / tathArthamapyuktalakSaNam abhihitarUpeNa vyaJjanena vishessyti| ceSTApi saiva yA ghaTazabdena vAcyatvena prasiddhA yoSinmastakArUDhasya jalAharaNAdikriyArUpA, na tu sthAna-taraNakriyAtmikA, ityevamarthaM zabdena naiyatye sthApayatItyarthaH / ityevamubhayaM vizeSayati zabdo'rthenArthaH zabdena naiyatye sthApayatItyarthaH / etadevAha-yadA yoSinmastakArUDhaH ceSTAvAnartho ghaTazabdenocyate sa ghaTalakSaNo'rthaH / sa ca tadvAcako ghaTazabdo'nyadA tu vastvantarasyeva tacceSTAbhAvAdaghaTatvam, ghaTadhvanezcAvAcakatvamityevamubhayavizeSaka evambhUtanaya iti / [59] artha- have evaMbhUtanayano svarUpa kahiye chaiyeM / evaM kahetA jema ghaTa ceSTAvAcI ityAdika rUpe zabdanayano artha kahyo che e te je ghaTAdika artha varte te evaM kahetA emaja je vidyamAnapaNe zabdanA arthane olaMghIne varte te te zabdano vAcya nathI ane zabdArthapaNo jemAna pAmiveM te vastu te rUpe nahIM mATe jo zabdArthamAthI eka paryAya paNa ocho hoba to evaMbhUtanaya tene tepaNo kahe nhiiN| te mATe zabdanayathI tathA samabhirudanayathI evaMbhUtanaya te vizeSAMtara che / e evaMbhUtanaya te strIne mastake caDhayo, pANI ANavAnI kriyAno nimitta mArge AvatApaNAnI ceSTA karato hoya tene ghaTa mAne, paNa gharane khUMge rahyo je ghaTa tene ghaTa karI mAne nahIM, kemake te ceSTAne aNakarato che te mATe je thakI arthane vyaMjIce kahetA pragaTa karIyeM tene vyaMjana khiyeN| vyaMjana te vAcaka zabda che te arthane kahe te kriyAvaMta thako teja te vastu kahe bIjAne na kahe, ane tehija artha ko je lakSaNa te kahyAne rUpeM vizeSa dhAya jema ceSTA ghaTa zabda vAce prasiddha ch| yoSit kahetA strIne mAthe pANI lAvato te ghaTa tathA sthAnake rahyo athavA taraNa kriyA karatAne evaMbhUtanaya ghaTa kahe nhii| e zabda artha tathA arthe zabdane thApe che| enaM e rahasya che je strIne mastakeM caDhyo ceSTAvaMta artha te ghaTa zabdeM bolAve tethI anyathA tene tepaNe bolAve nahI, jema sAmAnya kevalI je jJAnAdika guNe samAna che tene samabhirUDanaya arihaMta kahe paNa evaMbhUtanaya to samavasaraNAdi atizaya saMpadA sahita tathA kevalI te iMdrAdikeM pUjatAM yukta hoya teneja arihaMta kahe te vinA na khe| vAcyavAcakanI pUrNatAne kahe, e svarUpeM evaMbhUtanaya jaannvo| e sAte nayanA bheda te vizeSAvazyakane anusAre kahyA temAM naigamanA daza bheda, saMgrahanA cha bheda athavA bAra kA vyavahAranA bheda ATha athavA cauda khyaa| RjusUtranA cAra athavA cha kahyA / zabdanA sAta bheda kahyA / samabhirUDhanA be bheda ane evaMbhUtano eka bheda khyo| ete sarvanA bheda kahyA / valI nayacakramAM nayanA bheda sAtaso kahyA che te paNa jANavA [60] evameva syAdvAdaratnAkarAt punarlakSaNata ucyate / nIyate yena zrutAkhyaprAmANyaviSayIkRtasyArthasya zastAditarAMzaudAsInyataH sampratipatturabhiprAyavizeSo nayaH / svAbhipretAdezAdaparAMzApalApI punarnavAbhAsaH / (pra.na.ta. 7.2) sa samAsataH dvibhedaH dravyArthikaH paryAyArthikaH (pra.na.sa. 7.5) Adyo naigamaGgrahavyavahArajusUtrabhedAccaturddhA / kecid RjusUtra paryAyArthika vadanti te cetanAMzatvena vikalpasya RjusUtre grhnnaat| zrIvIrazAsane mukhyataH pariNaticakrasyaiva bhAvadharmatvenAGgIkArAt teSAmRjusUtraH dravyanaye ev| dharmayordharmiNordharmadharmiNozca pradhAnopasarjana Aropasar3akalpAMzAdibhAvenAnekagamagrahaNAtmako naigamaH / (pra.na.ta. 7.7) saccaitanyamAtmanIti dharmayoH / (pra.na.ta. 7.8) guNaparyAvavad dravyamiti dharmadharmiNoH / (pra.na.ta. 7.9) kSaNameko sukhI viSayAsakto jIva iti dharmadharmiNoH / (pra.na.ta. 7.10) sUkSmanigodI jIvasiddhasamAnasattAko'yogI no saMsArIti aMzagrAhI naigamo dharmAdharmAdInAmekAntikapArthakyAbhisandhirnaMgamAbhAsaH / yathA'tmani sattvavacaitanye parasparaM bhinne| [60] artha- have syAdvAdaratnAkarathI nayasvarUpa lakhiyeM chaiyeN| nIyate kahetA pamADIyeM je thakI zrutajJAna svarUpa pramA kIdho je padArthano aMza te aMzadhI itara kahetA bIjo je aMza te thakI udAsIpaNo tene paDivarjavA vAlAno je abhiprAya vizeSa tene naya khiye| eTale vastunA azane grahe ane anyathI udAsInapaNo te naya khiye| eka aMzane mukhya karIne bIjA azane utthApe te nAbhAsa khiyeN| te nayanA ne bheda che eka dravyArthika bIjo paryAvArthikA temAM dravyArthikanA 1 naigama, 2 saMgraha, 3 vyavahAra, 4 RjusUtra, e cAra bheda che| keTalAka AcArya RjusUtrane vikalparUpa mATe bhAvanaya gaveSe che te rIte dravyArthikanA traNa bheda ch| have naigamanayanuM svarUpa kahe che| je dharmane pradhAnapaNe athavA gauNapaNe athavA dharmIne pradhAnapaNe athavA gauNapaNe tathA dharmadharmI e beune pradhAnapaNe tathA gauNapaNe je gaveSavo eTale dharmonI prAdhAnyatA te vAre paryAMyonI pradhAnatA thaha ane jihAM dharmIno pradhAnapaNo tihAM dravyano pradhAnapaNo temaja gauNapaNo tathA dharmadharmIno pradhAna gauNapaNo e rIte je dravya paryAyano gauNapradhAnapaNAnI gaveSaNA rUpa jJAnopayoga te naigamanaya jANavo tenA bodhane naigama bodha khiyeN| tenA udAharaNa kahe che|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 175 sat kahetA chatApaNe caitanya kahetA jANapaNo e be dharma madhye eka dharma pakSa mukhyapaNe gaNe ane bIjAne gauNapaNe gaveSe e rIteM naigamanaya jaannvo| ihAM caitanya nAme je vyaMjanaparyAya tene pradhAnapaNe gaNe kemake caitanyapaNo te vizeSa guNa che ane sattva nAmA vyaMjana paryAya che te sakala dravya sAdhAraNa che te mATe tene gauNapaNe lekhave e naigamano prathama bheda khyo| tathA valI vastuparyAyavad dravyam ema bolavU te dharmIno naigama che ihAM paryAyavad dravyam ema vastu che| ihAM dravyano mukhyapaNo valI vastune paryAyavaMta kahevU te vastuno gauNapaNo ane paryAyano mukhyapaNo ihAM ubhayagocarapaNA maatte| e naigamano bIjo bheda khyo| kSaNamekaH sukhI viSayAsakto jIva iti dhrmdhrminnoriti| ihAM viSayAsakta jIvAkhya je dharminA mukhyatAnA vizeSapaNAthI sukhalakSaNa dharmanI pradhAnatA te vizeSapaNe karIne dharmadharmine AlaMbane etrIjo naigm| jevAre dharma tathA dharmi e bene avalaMbe grahaNa kare tevAre saMpUrNa vastuno grahaNa thayo, tevAre e jJAnane pramANa khyo| tihAM uttara dravya paryAya te behune pradhAnapaNe anubhavatAM te jJAna pramANa thaay| ihAM be pakSane viSe ekanI gauNatA bIjAnI mukhyatA laine jJAna thAya che te mATe naya khiye| tathA valI sUkSmanigodi jIva te samAna sattAvaMta che athavA ayogI kevalI jina tene saMsArI kahevU te aNshnaigm| have naigamAbhAsa kahe ch| vastumAM dharma aneka che te ekAMta mAne paNa ekabIjAne sApekSapaNe na mAne eTale eka dharmane mAne ane bIjA dharmane na mAne te naigamAbhAsa khiyeN| e darnaya jaannvo| kemake anya nayane gaveSe nahI maatte| jema AtmAne viSe sattva tathA caitanya e dharma bhinnabhinna cha temAM caitanyapaNo na mAne te naigamAbhAsa khiye| eTale naigamanaya khyo| [61] sAmAnyamAtragrAhI sattAparAmarzarUpaH snggrhH| (pra.na.ta.7.13) sa parAparabhedAd dvividhH| (pra.na.ta.7.14) tatra zuddhadravya sanmAtragrAhakaH parasaGgrahaH, cetanAlakSaNo jIva ityprsnggrhH| sattAdvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAn nirAcakSANaH saGgrahAbhAsaH (pra.na.ta.7.17) saGgrahasyaikatvena 'ege AyA' ityabhijJAnAt sattAdvaita eva AtmA tataH sarvavizeSANAM taditarANAM jIvAjIvAdidravyANAmadarzanAd dravyatvAdinyavAntarasAmAnyAni manvAnastadabhedeSu gajanimilikAm avalambamAnaH paraH(punaH) aprsnggrhH| (pra. na. ta.7.19) dharmAdharmAkAzapudgalajIvadravyANAmaikyaM drvytvaadibhedaadityaadi| (pra.na.ta.7.20) dravyatvAdikaM pratijAnAnastadvizeSAn nihnavAnastadAbhAso yathA dravyameva tattvaM tattvaparyAyANAmagrahaNAdviparyAsa iti snggrhH| (pra.na.ta.7.21) 61] artha- have saMgrahanaya kahe ch| sAmAnya mAtra samastavizeSa rahita satyadravyAdikane grahavAno che svabhAva jeno te sattA. kahetA piMDapaNe vizeSarAzIne grahe paNa vyaktapaNe na grahe svajAtinA dIThA je iSTa artha tene avirodhe karIne vizeSa dharmone ekarUpapaNe je grahaNa karavo te saMgrahanaya kahiyeM e bhAvanA ch| tenA be bheda che parasaMgraha, aparasaMgraha temAM azeSavizeSodAsInaM bhajamAnaM zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaGgraha iti| (pra.na.ta.7.15) je samasta vizeSa dharma sthApanAnI bhajanA karato eTale vizeSapaNAne aNagrahato thako zuddhadravya sattAmAtraprateM mAne jema dravya, e prsNgrh| vizva eka satpaNA mATe ema kahyAthI chatApaNAnA ekapaNAnuM jJAna thAya che eTale sarva padArthano ekapaNe grahaNa che te parasaMgraha khiye| tathA je sattAno advaita svIkAre ane dravyAMtarabheda na mAne samasta vizeSapaNAne nA kahetA thako je grahaNa kare te advaitavAdI vedAMta tathA sAMkhyadarzana e parasaMgrahAbhAsa che, kemake je bheda dharma chatA dekhAya che tathA dravyAMtarapaNo tene na mAne mATe parasaMgrahAbhAsa khiye| ane jaina to vizeSa sahita sAmAnyane grahe che mATe saMgrahanaya khiye| dravyatvAdinayAntarasAmAnyAni mattvA tadbhedeSu gjnimiilikaamvlmbmaano'prsnggrhH| (pra.na.ta.7.19) dravya je jIva ajIvAdika je avAMtara sAmAnyane mAnato ane jIvane viSe prati jIvano vizeSa bheda bhavya, abhavya, samyaktvI, mithyAtvI, naranArakAdi je bheda tene gajanimIlikA kahetA mastAiyeM(?) na gaveSavo te aparasaMgraha khiye| ane dravyane sAmAnyapaNe mAne paNa svadravyanI pariNAmikatAdika dharmane na mAne te aparasaMgrahAbhAsa kahiyeM e saMgrahanayanuM svarUpa kaa| [62] saGgraheNa ca gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyvhaarH| (pra.na.ta.7.23) yathA yat sattadravyaM pryaayshcetyaadi| (pra.na.ta.7.24) yaH punaraparamArthikaM dravyaparyAyapravibhAgamabhipreti sa vyvhaaraabhaasH| (pra.na.ta.7.25) cArvAkadarzanamiti vyvhaardrnyH| (pra.na.ta.7.26) [62] artha- have vyavahAranaya kahe ch| saMgrahanaya grahyA je vastunA sattvAdika dharma teneja guNabhedeM veheMce, bhinnabhinna gaveSe, tathA padArthanI guNapravRtti teneja mukhyapaNe gaveSe te vyavahAranaya khiye| jema dravya che tenA jIva pudgalAdika paryAyanA kramabhAvI tathA sahabhAvI e rIteM be bheda che, temAM valIM jIva be prakAreM siddhanA, sNsaarii| temaja pudgalanA be bheda paramANu tathA khaMdha ityAdika kAryabhedeM bhinna mAne tathA kramabhAvI paryAyanA be bheda eka kriyArUpa bIjo akriyaaruup| ima veheMcaNa je sAmarthyAdika guNabhedeM bheda paDe te sarva vyavahAranaya jaannvo|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 svAdvAdapuSpakalikA ane je paramArtha vinA dravya paryAyano vibhAga kare te vyavahArAbhAsa jaannvo| je kalpanA karI bhedeM vaheMce te cArvAkamata e vyavahAra pramukhanayano durnaya che| jema cArvAka pramANapaNeM chato jIvapaNo lokapratyakSamAM dRSTigocara nathI Avato te mATe jIva nathI, jagatamA paMcabhUtAdika vastu nathI ema kalpanA karI sthUlalokane kumArge pravartAve te vyavahAradurnaya khiyeN| e vyavahAranuM svarUpa ka [63] Rju vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraprAdhAnyataH sUtrayati abhiprAyaH RjusUtraH / (pra.na.ta.7.28) jJAnopayukto jJAnI, darzanopayukto darzanI, kaSAyopayuktaH kaSAyI, samatopayuktaH sAmayikI / vartamAnApalApI tadAbhAso / (pra.na.ta.7.30) yathA tathAgatamatam iti / (pra.na.ta. 7. 31) [63] artha- have RjusUtranaya kahe che Rju kahetA saralapaNe atIta anAgatane aNagaveSato ane vartamAnasamaya vartatA je padArthanA paryAyamAtra tene pradhAnapaNe sUtrayati kahetA gaveSe te RjusUtra kahiyeM / te jJAnane upayogeM vartatAne jJAnI kahe, darzanopayogeM vartatAne darzana kahe, kaSAyapaNe vartatA jIvane kaSAyI kaheM, samatAne upayogeM vartatA jIvane sAmAyikavaMta khe| ihAM koI puche je upara kahyA mujaba to RjusUtra tathA zabdanaya ebe ekaja thAya chetene uttara kahe che je vizeSAvazyakanAM ka chekAraNaM yAvad RjusUtraH / eTale jJAnane kAraNapaNe vartato te RjusUtra grahe che ane je jANapaNArUpa kAryapaNe thAya te zabdanaya kahiye e phera che| vartamAnakAlane paNa grahaNa kare te RjusUtrAbhAsa kahiyeM, je chatA bhAvane achatA kahe athavA kahe athavA viparIta kahe jema jIvane ajIva kahe, AjIvane jIva kahe ityAdikA te tathAgata kahatA bauddhano mata che je chato sarvadA vartato jIvAdi dravya tenA paryAyane palaTave sarvathA dravyane vinAzI mAne tene RjusUtranayAbhAsAbhiprAya jANavo e RjusUtranaya kahyo / [64] ekaparyAyaprAgbhAvena tirobhAviparyAyagrAhakaH zabdanayaH / kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipAdyamAnaH zabdaH / (pra.na.ta. 7.32) jalAharaNAdikriyAsamartha evaM ghaTaH, na mRtpiNDAdiH / tattvArdhavRttI zabdavazAdarthapratipattiH tatkAryadharme vartamAnastu tathA manvAnaH zabdanayaH zabdAnurUpamarthapariNataM dravyamicchati trikAlatriliGgatrivacanapratyayaprakRtibhiH smnvitmrthmicchti| tadbhede tasya tameva samarthayamAnastadAbhAsaH / (pra.na.ta. 7.34) [ 64 ] artha- have zabdanava kahe che| je vastunA eka paryAyane pragaTa dekhave bIjA zabda vAcakaparyAyane tirobhAveM aNaprakaTaveM paNa te paryAyane grahe athavA kAla traNa, vacana traNa, liMga RRNa tene bhede zabdano bheda paDe te bhedeMna arthane khe| athavA jalAharaNAdi samarthane ghaTa kahe tathA kuMbhAdika cihna paryAya jeTalA che teTalAno artha vartato na dekhAya to paNa tene nAma kahI bolAve ema jemA kAryano sAmarthyavaMtapaNo che tene grahe paNa mATInA piMDane ghaTa kahe nahI te zabdanaya khiyeN| ane je saMgraha tathA naigamanavavAlo kahe te sattA yogyatA aMzanA grAhaka che / tathA tattvArthaTIkA madhye zabdavazathI artha paDivarjavo te zabda bolAto hoya je artha te vastumAM dharmapaNe pragaTa dekhAya teneja te vastu maane| e nayane zabdAnuyAyI arthe pariNamati je vastu tene vastu kahe che kAla-liMgAdibhedeM arthano bheda che te bheda tema te dharme vastu mAne te zabdanaya khiyeN| ane te artha vinA te vastumadhye tepaNo vartato dekhAto nathI tene te vastupaNe samarthana kare te zabdAbhAsa kahije (yeN)| eTale zabdanaya ka o / [65] ekArthAvalambiparyAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamarthaM samabhirohan samabhirUDhaH / ( pra. na. ta. 7. 36) yathA indanAdindraH, zakanAcchakraH, puradAraNAt purandara ityAdiSu (pra. na. sa. 7, 37) yathA paryAyadhvaninAmAbhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANastadAbhAsaH (pra.na.sa.7.38) yathA indraH zakraH purandara ityAdi bhinnaabhidheye| [ 65 ] artha- have samabhirUDhanaya kahe che| je eka padArthane avalaMbI jeTalA sarikhA nAma teTalA paryAya nAma thayA, te paryAya nAma jeTalA hoya teTalA nirukti-vyutpatti bhinna hoya te arthano paNa bheda hoya te arthane samabhirohana kahetA samyak prakAre Arohato eTale eTalA sarva artha saMyukta je hoya te samabhirUDhayana khiyeN| jema inda ghAtu paramaizvaryane arthe che te parama aizvaryavaMtane iMdra kahiyeM, tathA za kahetAM navi navi zaktiyuktane zakra kahiyeM, pura kahetA daityane dAre kahetA vidAre te puraMdara, ane zaci je iMdrANI teno pati svAmI te zacipati khiyeN| eTalA sarva dharma te iMdramAM che te mATe je devalokano dhaNI che tene iMdra eve nAmeM bolAve che bIjA nAmAdika iMdrane e nAme na bolAve | jeTalA paryAya nAma che tenA je artha thAya te sarvane bhinna bhinna artha kahe che, paNa ekArtha na jANe te samabhirUDhAbhAsa khiyeN| eTaleM samabhirUDhanaya kahyo / [66] evam-bhinnazabdavAcyatvAt / zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAviziSTamarthaM vAcyatvenAbhyupagacchan evmbhuutH| (pra.na.ta.7.40) yathA indanamanubhavannindraH, zakanAcchakraH / (pra.na.ta. 7.41) zabdavAcyatayA pratyakSastadAbhAsaH /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 177 (pra.na.ta.7.42) tathA viziSTaceSTAzUnyaM ghaTAkhyavastuno ghaTazabdavAcyaM ghaTazabdadravyavRttibhUtArthazUnyatvAt pttvdityaadi| (pra.na.ta.7.43) [66] artha- have evaMbhUtanaya kahe ch| zabdanI pravRttino nimittabhUta je kriyA te viziSTa saMyukta je artha tene vAcya je dharma tene je pahoMcato hoya eTale te kAraNa kArya dharma sahita tene evaMbhUtanaya khiyeN| tathA aizvarya sahita te iMdra, zakrarUpa siMhAsane bese te zakra, zaci kahetA iMdrANIne sAthe beTho te vAreM zacIpati kahe, eTale je zabdanA jeTalA paryAya te sarva temAM pahoMcatA bhAvane te nAma kahI bolAve ane je paryAya pahoMcato dekhe nahI te paryAyanI nA khe| jihAM sudhI eka paryAya UNo che tihAM sudhI samabhirUDhanaya kahiyeM, ane sarva vacana paryAyane pahoMce te vAreM evaMbhUtanaya khiye| je padArthano nAmabhedano bheda dekhIne padArthanI bhinnatA kahe te evaMbhUtanayAbhAsa khije| nAmabhedeM te vastuja bhinna jema hAthI, ghoDA, hiraNya bhinna che tema bhinnapaNo mAne jema artha bhinnapaNA mATe ghaTathI paTa bhinna che tema iMdrapaNAthI puraMdarapaNo bhinna mAne te evaMbhUtanayano durnaya jaannvo| eTale evaMbhUtanaya kahyo, e rIte sAtanayanI vyAkhyA khii| [67] atra AdyanayacatuSTayamavizuddham, pdaarthprruupnnaaprvnntvaad| arthanayA nAmadravyatvasAmAnyarUpA nyaaH| zabdAdayo vizuddhanayAH zabdAvalambArthamukhyatvAda, yataste tattvabhedadvAreNa vcnmicchnti| zabdanayastAvat samAnaliGgAnAM samAnavacanAnAM zabdAnAmindrazakrapurandarAdInAM vAcyaM bhAvarthamevAbhinnamabhyupaiti, na jAtucida bhinnavacanaM vA zabdaM strI dArA: tathA Apo jlmiti| samabhirUDhastu pratyarthaM zabdanivezAdindrazakrAdInAM paryAyazabdatvaM na pratijAnIte, atyantabhinnapravRttinimittatvAdabhinnArthatvamevAnumanyate ghttshkraadishbdaanaamiveti| evambhUtaH punaryathAsadbhAvavastuvacanagocaraM ApRcchatIti ceSTAviziSTa evArtho ghaTazabdavAcyaH citrAlekhyatopayoga- pariNatazca citrkaarH| ceSTArahitastiSThan ghaTo na ghaTaH, tacchabdArtharahitatvAt kUTazabdavAcyArthavannApi bhujAnaH zayAno vA citrakArAbhidhAnAbhidheyazcitrajJAnopayogapariNatizUnyatvAd, gopaalvd| evamabhedArthavAcino naikaikazabdavAcyArthAvalambinazca zabdapradhAnArthopasarjanAcchabdanayA iti tttvaarthvRttau| [67 artha- e sAta nayamAM AdyanA cAra naya je che te avizuddha che zA mATe ke je padArtha kahetA dravya tene sAmAnyapaNe kahevAnA adhikArI che| e nayana kihAM eka arthanaya e paNa nAma che te artha zabde dravya le| tathA zabdAdika traNa naya te zuddhanaya che kemake zabdanA arthanI ene mukhyatA ch| pehelA naya te bhedapaNe vacanane vAMche che ane zabdAdika naya te liMgAdike abheda vacane abheda kahe tathA bhinnavacane bhinnArtha kahI mAne ane samabhirUDha te bhinna zabda tene vastu paryAya na mAne tathA evaMbhUta te bhinnagocara paryAyane bhinna maane| je ceSTA karato hoya tene ghaTa kahe paNa khaMNe paDayo ghaTa kahe nahI, citrAmaNa karato hoya tathA teja upayogeM vartato hoya tene citrakAra kahe paNa teja citrakAra suto hoya athavA khAvA beTho hoya tene citrakAra na kahe kemake te upayogeM rahita che maatte| e naya te zabda tathA arthane bhedapaNo mAne che ane arthathI zUnya zabda te pramANa nathI ane zabdapradhAna artha te dravyane gauNapaNe vartatA zabdAdika traNa naya cha ema tattvArtha TIkA madhye kahyo [68] eteSu naigamaH sAmAnyavizeSobhayagrAhakaH, vyavahAro vizeSagrAhako dravyArthAvalambi-RjusUtro vizeSagrAhaka ev| ete catvAro drvynyaaH| zabdAdayaH paryAyArthikavizeSAvalambino bhaavnyaashceti| zabdAdayo nAmasthApanAdravyanikSepAnavastutayA jaannti| parasparasApekSAH samyagdarzanam, nirapekSA mithyaatvm| pratinayaM bhedAnAM zataM tena saptazataM nayanAmiti anuyogdvaarokttvaajjnyeym| [68] e sAta nayane viSe pahelo naigamanaya te sAmAnya vizeSa behune mAne ch| saMgrahanaya te sAmAnyane mAne ch| vyavahAranaya vizeSane mAne che ane dravyArthAvalaMbI che| tathA RjusUtra to vizeSa grAhaka ch| e cAra te dravyanaya che, ane pAchalA zabdAdika traNa naya te paryAyArthika vizeSAvalaMbI bhAvanaya ch| tathA zabdAdika naya te nAma, sthApanA, dravya e pehelA traNa nikSepAne avastu mAne che tiNhaM saddanayANaM avatthu e anuyogadvAra sUtranuM vacana ch| e sAte naya paraspara sApekSapaNe grahe te samakitI jANavA, ane jo e naya paraspara virodhI hoya to mithyAtvI jaannvaa| tathA ekekA nayanA so so bheda thAya che, ema sAte nayanA malI sAtaso bheda thAya ch| e adhikAra zrIanuyogadvAra sUtrathI kahyo che| [69/ pUrvapUrvanayaH pracuragocaraH, parAstu primitvissyaaH| (pra. na. ta. 7.46) sanmAtragocarAt saGgrahAnnaigamo bhAvAbhAvabhUmitvAd bhuurivissyH| (pra.na.ta.7.47) vartamAnaviSayAd RjusUtrAd vyavahArastrikAlaviSayatvAd bhuvissyH| (pra. na. ta. 7. 49) kAlAdibhedena bhinnArthopadarzanAda bhinna RjusuutrvipriittvaanmhaarthH| (pra. na. ta. 7.50) pratiparyAyamazabdamarthabhedamabhIpsitaH samabhirUDhAcchabdaH prbhuutvissyH| (pra.na.ta.7.51) pratikriyAM bhinnamarthaM pratijAnAnAda evambhUtAt samabhirUDho mhgocrH| (pra.na.ta.7.52)
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 syAdvAdapuSpakalikA nayavAkyamapi svaviSaye pravartamAnaM vidhipratiSedhAbhyAM sptbhnggiimnuvrjti| (pra.na.ta.7.53) aMzagrAhI naigmH| sattAgrAhI snggrhH| guNapravRttilokapravRttigrAhI vyvhaarH| kAraNapariNAmagrAhI RjusuutrH| vyaktakAryagrAhI shbdH| paryAyAntarabhinnakAryagrAhI smbhiruuddhH| tatpariNamanamukhyakAryagrAhI evambhUta ityAdyanekarUpo nyprcaarH| jAvaMtiyA vayaNapahA tAvatiyA ceva haMti nyvaayaa| (vi.A.bhA.451) iti vcnaad| ukto nyaadhikaarH|| [69] artha- e prakAre pUrva kahetA pUrvalo je naigama naya teno vistAra ghaNo jANavo ane tethI Upalo naya teno parimita viSaya che eTale thoDo viSaya che kemake sattAmAtrano grAhaka saMgrahanaya ch| chati sattAne saMgrahanaya grahe ane naigama te chatA bhAva athavA saMkalpapaNe achatA bhAva sarvane grhe| athavA sAmAnya vizeSa be dharmane grahe te mATe naigamano viSaya ghaNo ch| tathA saMgrahanaya te sattAgata sAmAnya vizeSa behune grahe che, ane vyavahAra te sat eka vizeSaneja grahe che mATe saMgrahanayathI vyavahAranayano viSaya thoDo che ane vyavahAranayathI saMgrahanaya te bahuviSayI ch| ___ tathA RjusUtranaya te vartamAna vizeSa dharmano grAhaka che, ane vyavahArathI RjusUtranaya te kAlaviSayano grAhaka che; te mATe vyavahAra bahuviSayI che ane vyavahArathI RjusUtra alpaviSayI ch| __ RjusUtra te vartamAnakAla grahe, ane zabdanaya kAlAdi vacana liMgathI veheMcatA arthane grahe, ane RjusUtranaya te vacana liMgane bhinna pADato nathI, te mATe RjusUtrathI zabdanaya alpaviSayI che, RjusUtra bahuviSayI ch| ane zabdanaya sarva paryAyano eka paryAyane grahatA grahe, ane samabhirUDha te je dharma vyakta te vAcaka paryAyane grahe; te mATe zabdanayathI samabhirUDhanaya te alpaviSayI ch| kemake samabhirUDha te paryAyano sarvakAla gaveSyo che| ane evaMbhUtanaya te pratisamayeM kriyAbhedeM bhinnArthapaNo mAnato alpaviSayI che; te mATe evaMbhUtathI samabhirUDha bahuviSayI jANavo ane evaMbhUta alpaviSayI jaannvo| je naya vacana che te potAnA nayane svarUpeM asti che, ane paranayanA svarUpanI temAM nAsti che; ema sarva nayanI vidhipratiSedhe karIne saptabhaMgI Upaje, paNa nayanI je saptabhaMgI te vikalAdezI ja hoya ane je sakalAdezI saptabhaMgI te pramANa che paNa nayanI saptabhaMgI na uupje| uktaM ca ratnAkarAvatArikAyAm-vikalAdezasvabhAvA hi nayasaptabhaGgI vstvNshmaatrpruupktvaat| sakalAdezasvabhAvAstu pramANasaptabhaGgI smpuurnnvstusvruupprruupktvaat| e vacana ch| eTale yathAyogyapaNe nayano adhikAra khyo| [70] sakalanayagrAhakaM prmaannm| pramAtA AtmA pratyakSAdipramANasiddhazcaitanyasvarUpapariNAmI kartA sAkSAd bhoktA svadehaparimANaH pratikSetrabhinnatvenaiva paJcakAraNasAmagrItaH samyagdarzanajJAnacAritrasAdhanAt sAdhayate siddhim| svaparavyavasAyijJAnaM prmaannm| tad dvividham- pratyakSaparokSabhedAt spaSTaM pratyakSam, prokssmnyd| athavA Atmopayogata indriyadvArA pravartate na yajjJAnaM ttprtykssm| avadhimanaHparyAyau dezapratyakSau, kevalajJAnaM tu sklprtykssm| matizrute prokss| taccaturvidham anumaanopmaanaagmaarthaapttibhedaat| linggpraamrsho'numaanm| liGgaM cAvinAbhUtavastukaM niyataM jJeyam, yathA giriguhirAdau vyomAvalambidhUmralekhAM dRSTvA anumAnaM karoti-parvato vahnimAn dhUmavattvAda, yatra dhUmastatrAgniryathA mhaansm| evaM paJcAvayavazuddhamanumAnaM ythaarthjnyaankaarnnm| sAdRzyAvalambanenAjJAtavastunAM yajjJAnamupamAnajJAnaM, yathA gaustathA gvyH| gosAdRzyena adRSTagavayAkArajJAnamam upmaanjnyaanm| yathArthopadeSTA puruSa aaptH| sa utkRSTato vItarAgaH sarvajJa ev| AptoktaM vaakymaagmH| rAgadveSAjJAnabhayAdi doSarahitatvAd arhato vaakymaagmH| tadanuyAyipUrvAparAviruddhaM mithyAtvAsaMyamakaSAyabhrAntirahitaM syAdvAdopetaM vAkyamanyeSAM ziSTAnAmapi vaakymaagmH| liGgagrahaNAd jJeyajJAnopakArakamarthApattipramANaM, yathA pIno devadatto divA na bhuGkte tadA arthAdrAtrau bhuGkte ev| ityAdipramANaparipATIgRhItajIvAjIvasvarUpaH samyagjJAnI ucyte| [70] artha- have pramANa- svarUpa kahe ch| sarva nayanA svarUpane grahaNa karanAro tathA sarva dharmano jANaMgapaNo che jemAM ehavaM je jJAna tene pramANa khiye| je pramANa te mApavAnuM nAma che traNa jagatanA sarva prameyane mApavAna pramANa te jJAna che, ane te pramANano kartA AtmA te pramAtA ch| te pratyakSAdi pramANe siddha kahetA Thaheryo che, caitanya svarUpa pariNAmI che, valI bhavana dharmathI utpAdavyayapaNe pariName che, te mATe
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 179 pariNAmika che| tathA kartA che tathA bhoktA che, je kartA hoya teja bhoktA hoyA bhoktApaNA vinA sukhamayI kahevAya nahi te caitanya saMsArIpaNe svadehaparimANa che / pratikSetra kahatA pratyekeM zarIra bhinnapaNA mATe bhinna jIva che| te jIva pAMca kAraNanI sAmagrI pAmIne samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrane sAdhavAthI saMpUrNa, avinAzI, nirmala, niHkalaMka, asahAya, aprayAsa, svaguNanirAvaraNa, svakAryapravRtti, akSara, avyAbAdha, sukhamayI, evI siddhatA niSpannatA nIpaje eja sAdhana mArga che / sva zabdeM karI AtmA, parazabde paradravyA sva AtmAthI bhinna anaMtA para jIva dharmAdika tenA vyavasAyI vyavacchedaka je jJAna tene pramANa khiye| tenA mUla ve bheda che| eka pratyakSa bIjo parokSa tihAM spaSTa jJAna ne pratyakSa kahiye tethI itara kahetA bIjo je aspaSTa jJAna te parokSa khiye| athavA AtmAnA upayogathI iMdriyanI pravRtti vinA je jJAna te pratyakSa kahiye / tenA be bheda che / eka dezapratyakSa, bIjo srvprtykss| temAM avadhijJAna tathA manaH paryavajJAna te dezapratyakSa che| kemake avadhijJAna eka pudgala paramANune dravyeM tathA kSetra aneka bhAveM keTalAka paryAyane dekhe / tathA manaH paryavajJAnI mananA paryAyane pratyakSa jANe paNa bIjA dravyane na jANe mATe behu jJAnane dezapratyakSa khiyeN| kAraNa ke dezathI vastune jANe paNa sarvathI na jANe maatte| ane kevalajJAna te jIva tathA ajIva, rUpI tathA arUpI sarva lokAlokanA RNa kAlanA bhAvane pratyakSapaNe jANe mATe sarvaM pratyakSa khiyeN| tathA matijJAna ane zrutajJAna e be aspaSTa jJAna che mATe parokSa che, te parokSa pramANanA cAra bheda che / 1 anumAna pramANa, 2 upamA pramANa, 3 Agama pramANa, 4 arthApatti pramANa / tihAM cihne karIne je padArthane olakhabuM tene liMga khiyeN| te parAmarza kahetA saMbhAravAdhI je jJAna thAya tene anumAnajJAna khiyeN| liMga te je vinA te vastu hoyaja nahI te vastunuM liMga jANavu te liMgane dekhavAthI vastuno nirdhAra karavo te anumAna pramANa jANavo / jema giriguhirane viSe AkAzAvalaMbI dhUmanI rekhA dekhIne anumAna kare je e parvata agni sahita che e pakSa tathA sAdhya khyo| je pakSa te parvata, ane sAdhya te agnimantapaNo, sAdhavo te hetu je dhUmravaMtapaNA mATe eTale jihAM dhUmra hoya tihAM agni avazya hoyaja / AkAza dhUmra rekhA te agni vinA hoya nahI tihAM dRSTAMta kahe che jema mahAnase kahetA rasoDAne viSe rasoiyAe dhUmra tathA agnine bhelA dIThA te ihAM A amuka parvatane viSe dhUmra che to tihAM nizceSI agni cheja ehavI vyApti nirdhArIne jJAna karavo te paMcAvayaveM zuddha anumAna pramANa khiye| te anumAna pramANa matijJAna tathA zrutajJAnanuM kAraNa che| te anumAne je yathArtha jJAna thAya tene mAna kahetA pramANa kahiyeM ane je ayathArtha jJAna thAya te pramANa nahI / tathA sarikhAvalaMbIpaNe ajANI vastuno je jANapaNo thAya jema go kahetA balada tema gavaya kahetA gavo e go sarikho gavayanuM jJAna thayuM te upamAna pramANa khiyeN| yathArtha bhAvano upadezaka je puruSa te Apta khiyeN| te utkRSTa Apta vItarAga rAgadveSarahita sarvajJa kevalajJAnI te Aptano kahyo je vacana tene Agama khiyeN| je rAga, dveSa tathA ajJAna e doSe AghopAcho, adhikoocho bolAya che te Agama nhii| ane rAga, dveSa, bhaya, ajJAna rahita je arihaMta tenuM vacana te Agama pramANa jaannvo| tathA valI arihaMtanA vacanane anuyAyI pUrvApara avirodhi mithyAtva, asaMyama, kaSAyathI rahita te bhrAMti vinA syAdvAda yukta tathA je sAdhaka te sAdhaka, bAdhaka te bAdhaka, heya te heya, upAdeya te upAdeya, ityAdika vahecaNa sahita je hoya teno kahyo te AgamapramANa jaannvo| uktaM ca suttaM gaNahararaiyaM, taheva patteyabuddharaiyaM ca / suakevaliNAraiyaM abhinnadasapubviNA raiyaM // (dvA.pa.ku.20) ityAdika sadupayogI bhavabhIru jagat jIvonA upakArI evA zruta AmnAvadhara je zrutane anusAre kahe teno vacana paNa pramANa maantuN| tathA koika phalarUpa liMge karIne je ajANyA padArthano nirdhAra kariyeM te arthApatti pramANa khiyeN| jema devadattano pIna kahetA puSTa zarIra che paNa te devadata divasano jamato nathI tevAre arthApattithI jANIyeM je rAtre jamato haze mATe puSTa zarIra che| ema arthApatti pramANa jaannvo| e pramANa te jAte anumAnano aMza che te mATe zrIanuyogadvAramAM prathama kahyo nthii| ihAM darzanAMtarIyo je pramANa mAne che te satya nathI, jema cha prakAranA iMdriya sannikarSathI Upano je jJAna tene naiyAyika pratyakSa pramANa kahe che, ane parabrahmane iMdriya rahita mAne che jJAnAnaMdamayI mAne che tevAra (reM) iMdriya rahita jJAna te apramANa thAya che| ityAdika aneka yukti che se mATe te pramANa nhiiN| tathA cArvAka matavAlA mAtra eka iMdriyapratyakSaneja pramANa mAne che| ema darzanAMtarIyanA aneka vikalpa TAlIne sarva naya nikSepa saptabhaMgI syAdvAdayukta je vastu jIva tathA ajIvano samyagjJAna jenAmAM hoya tene samyagjJAnI khiyeN| e jJAnanuM svarUpa ka / [71] tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / yathArthaheyopAdeyaparIkSAyuktajJAnaM smygjnyaanm| svarUparamaNaparaparityAgarUpaM caaritrm| etadratnatrayIrUpamokSamArgasAdhanAtsAdhyasiddhiH / ityanenAtmanaH jJAnadarzanopayogalakSaNa evaatmaa|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 syAdvAdapuSpakalikA chadmasthAnAM ca prathamaM darzanopayoga: kevalinAM prathamaM jJAnopayogaH pshcaaddrshnopyogH| sahakArikartRtvaprayogAd upayogasahakAreNaiva zeSaguNAnAM prvRttybhyupgmaad| ityevaM svatattvajJAnakaraNe svarUpopAdAnaM tathA svarUparamaNadhyAnaikatvenaiva siddhiH| [71] artha- have zrIvItarAganA AgamathI jANyo je vastu svarUpa tene heyopAdeyapaNe nirdhAra karavo te samyagdarzana khiye| tihAM tattvArthane viSe kahyo che ke je-tattvArthazraddhAnaM smygdrshnm| (ta.sa.1.2) uktaM ca uttarAdhyayane jIvAjIvA ya baMdho punnaM pAvAsavo thaa| saMvaro nijjarA mukkho saMti etihiyA nv|| tihiyANaM tu bhAvANaM sabbhAve uuvesnnN| bhAveNa saddahaMtassa sammattaM ti viyaahiy|| ityAdika dezarucithI sarva jANavaM je tatvArtha jIvAdi padArthano zraddhAna nirdhAra te samyagdarzana kahiyeM, ane je samyagdarzana te dharmanaM mUla ch| tathA je heya te tajavA yogya, ane upAdeya te grahaNa karavA yogya, ehavI parIkSA sahita je jANapaNo te samyagjJAna ch| jemAM heyopayoga saMkoca akaraNa buddhi nathI; paNa upAdeyane upayogeM ehavI citavaNA thAya je have kivAre karUM? e vinA kema cAle? ehavI jo buddhI nathI to te saMvedana jJAna che tethI saMvara kArya thAya evo nirdhAra nthii| tathA svarUparamaNa parabhAvarAgadveSavibhAvAdikano tyAga te cAritra khiye| e ratnatrayIrUpa pariNAma te mokSamArga ch| e mArgane sAdhavAthI sAdhya je parama avyAbAdhapada tenI siddhi niSpatti thaay| je AtmAno potAnuM rUpa te yathArtha jJAna ch| tathA cetanA lakSaNa teja jIvapaNo che, ane jJAnano prakarSa bahulapaNo te AtmAne lAbha ch| jJAna tathA darzanano upayoga lakSaNa AtmA ch| tihAM chadmasthane prathama darzanopayoga pache jJAnopayoga che, ane kevalIne prathama jJAnopayoga pache darzanopayoga ch| je sarva jIva navo gaNa pAme teno kevalIne jJAnopayoga te kAleM thAya te mATe prathama jJAnopayoga vrte| ane sahakArI je kartRtAzakti te jema hato temaja ch| eka guNane sAhya kare ane bIjA guNano upayoga sahakAreM varte ch| sahakAra te jJAnopayoga vizeSa dharmane jANe te jANatAM vizeSa te sAmAnyane AdhAre varte che te sahita jANe eTale vizeSa te bhelA sAmAnya grahavANA ane sAmAnya grahatAM sAmAnya te vizeSatAjana (vizeSa te jJAna) kahetAM sahita jANe te mATe sarvajJa sarvadarzIpaNo jaannvo| ___ erIte svatattva, jJAna krvuu| tethI svadharmano upAdAna kahetA levApaNuM thAya, pache svarUpane pAmave svarUpamA ramaNa thAya, te ramaNa thakI dhyAnanI ekatvatA thAya, eTale nizceM jJAna, nizcaM cAritra, tathA nizcaM tapapaNo thaay| je thakI siddhi kahetA mokSa nipaje e siddhAMta jaannvo| [72] tatra prathamato granthibhedaM kRtvA zuddhazraddhAnajJAnI dvAdazakaSAyopazamaH, svarUpaikatvadhyAnapariNatena kSapakazreNIparipATIkRtaghAtikarmakSayaH, avAptakevalajJAnadarzanaH, yoganirodhAd ayogIbhAvamApannaH, aghAtikarmakSayAnantaraM samaya evAsparzavadgatyA ekAntikAtyantikAnAbAdhanirUpAdhinirupacaritAnAyAsa- vinAzisampUrNAtmazaktiprAgbhAvalakSaNaM sukhamanubhavan siddhyati sAdyanantakAlaM tiSThati paramAtmA iti| etat kAryaM sarvaM bhvyaanaam| [72] artha- te prathama graMthibheda karIne zuddhazraddhAvAn tathA zuddha jJAnI je jIva te prathama traNa cokaDIno kSayopazama karIne pAmyo je cAritra te dhyAne ekatva thaine kSapakazreNi mAMDI anukrame ghAtikarma kSaya karIne kevalajJAna kevaladarzana paame| pache e sayogI guNaThANe jaghanyathI aMtarmuharta ane utkRSTo ATha varasa uNA pUrvakoDI rahIne koika kevalI samuddhAta kare, koika kevalI samuddhAta na kare; paNa AvarjikaraNa sarva kevalI kre| te AvarjikaraNa- svarUpa kahe ch| ihAM Atmapradeze rahyA je karmadala te pahelA cale che, pache udIraNA thAya che, pache bhogavI nijara ch| tihAM kevalIne jivAre terame guNaThANe alpAyu rahe tivAreM AvarjikaraNa kare ch| te Atmapradezagata karmadalane pratisamaye asaMkhyAtaguNa nirjarA karavI che teTalA dalane AtmavIrye karIne sarva calAyamAna karI mUke evaM je vIrya- pravartana te AvarjikaraNa khiye| ema karatAM traNa karmadala vadhatAM rahyA to samuddhAta kare nahIto na kare, te mATe AvarjikaraNa sarva kevalI kre| __ pache teramA guNaThANAne aMte yogano rodha karIne ayogI azarIrI, anAhArI aprakaMpa ghanIkRta AtmapradezI thako, pAMca laghu akSara jeTalo kAla ayogIguNaThANe rahIne zeSasattAgata prakRti vedyamAna tathA avedyamAnastibuka saMkrameM sattAthI khapAvI, sakala pudgala saMgapaNAthI rahita thayI, tehija samaya AkAza pradezanI bIjI zreNine aNapharasato thako lokAMte siddha, kRtakRtya, saMpUrNaguNaprAgbhAvI, pUrNa. paramAtmA, paramAnaMdI, anaMta kevalajJAnamayI, anaMta darzanamayI, arUpI siddha thaay| uktaM ca uttarAdhyayane kahi paDihayA siddhA, kahiM siddhA pitttthiyaa| kahi boMdi caittANaM kattha gaMtUNa sijjhii|(1410) aloe paDihayA siddhA, loyagge ya pitttthiyaa| iha boMdi caittANaM tattha gaMtUNa sijjhii| (1411)ityaadi| te siddha ekAMtika, AtyaMtika, anAbAdha, nirUpAdhi, nirUpacarita, anAyAsa, avinAzI, saMpUrNa Atmazakti prakaTarUpa sukhaprate
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamaM pariziSTam 181 anubhve| avyAbAdha sukha te pradeze pradezeM anaMto ch| uktaM ca uvvavAisUtre siddhassa suhorAsi savvaddhA piNDiyaM jaha vjjaa| soNaMtavaggo bhaiyo savvAgAse na maaijjaa|| iti vcnaat| e rIteM paramAnaMda sukha bhogavatA rahe ch| sAdi anaMtakAla paryaMta paramAtmApaNe rahe che| to ehija kArya sarva bhavyane krvo| te kAryano puSTa kAraNa zrutAbhyAsa ch| te zrutAbhyAsa karavA mATe e dravyAnuyoga naya svarUpa lezathI khyo| te jANapaNo je gurunI paraMparAthI huM pAmyo te gurvAdikanI paraMparAne saMbhAruM chu| (kAvya) gacche zrIkoTikAkhye vizadakharatare jJAnapAtrA mahAntaH, sUrizrIjainacandrA gurutaragaNabhRtziSyamukhyA viniitaaH| zrImatpuNyAtpradhAnAH sumatijalanidhipAThakAH sAdhuraGgAH, tacchiSyAH pAThakendrAH zrutarasarasikA rAjasArA muniindraaH||1||(shaardlvikriidditm) taccaraNAmbujasevAlInA: shriijnyaandhrmdhraaH| tacchiSyapAThakottamadIpacandrAH shrutrsjnyaaH||2||(aaryaa) nayacakralezametatteSAM ziSyeNa devcndrenn| svaparAvabodhanArthaM kRtaM sdbhyaasvRddhyrthm||3|| zodhayantu sudhiyaH kRpAparAH zuddhatattvarasikAzca ptthntu| sAdhanena kRtasiddhisatsukhAH prmmngglbhaavmshnute||4|| ||iti zrInayacakravivaraNaM smaaptm|| (dohA) sukSmabodha viNu bhavikane, na hoye tattva prtiit| tattvAlaMbana jJAna viNa, na Tale bhvbhrmbhiit||1|| tattva te AtmasvarUpa che, zuddhadharma paNa teh| parabhAvAnugata cetanA, karmageha che eh||2|| tajI parapariNatiramaNatA, bhaja nijabhAva vishuddh| AtmabhAvathI ekatA, paramAnanda prsiddh||3|| syAdvAda guNapariNamana, ramatA smtaasNg| sAdhe zuddhAnaMdatA, nirvikalpa rsrNg||4|| mokSasAdhana taNu mUla te, smygdrshnjnyaan| vastudharma avabodha viNu, tusakhaMDana smaan||5|| Atmabodha viNu je kriyA, te to baalkcaal| tattvArthanI vRttimeM, lejo vacana sNbhaal||6|| ratnatrayI viNu sAdhanA, niSphala kahA sdaiv| lokavijaya adhyayanameM, dhAro uttmjiiv||7|| iMdriviSaya AsaMsanA, karatA je muniliNg| khUtA te bhavapaMkameM, bhAkhe aacaaraaNg||8|| ima jANI nANI guNI, na kare pudgala aas| zuddhAtmaguNameM rame, te pAme siddhivilaas||9|| satyArtha nayajJAna vinUM, na hoye smygjnyaan| satyajJAna viNu dezanA, na kahe shriijinbhaann||10|| syAdvAdavAdI guru, tasu rasa rasiyA shissy| yoga mile to nipaje, pUraNa siddha jgiis||11|| vaktA zrotA yogathI, zrutaanubhava rasa piin| dhyAnadhyeyanI ekatA, karatA zivasukha liin||12|| ima jANI zAsanaruci, karajo shrutabhyaas| pAmI cAritrasaMpadA, leheso liilvilaas||13|| dIpacaMdra gururAjane, supasAyeM ullaas| devacaMdra bhavihitabhaNI, kIdho graMtha prkaash||14|| suNase bhaNase je bhavika, eha graMtha mnrNg| jJAnakriyA abhyAsatAM, laheze tttvtrNg||15|| dvAdasAra nayacakra che, mallavAdikRta vRddhA saptazati naya vAcanA, kIdhI tihAM prsiddh||16|| alpamatinA cittameM, nAve te vistaar| mukhyathalanayabhedano, bhAkhyo alpa vicaar||17|| kharatara munipati gacchapati, shriijincNdrsuuriish| tAsa ziSya pAThakapravara, punyapradhAna muniish||18|| tasu vinayI pAThakapravara, sumatisAgara sushaay| sAdhuraMga guNaratnanidhi, rAjasAra uvjjhaayaa||19|| pAThaka jJAnadharma guNI, pAThaka zrIdIpacaMdA tAsa zISya devacaMdra kahe bhaNatAM prmaanNd||20|| ||iti zrInayacakravivaraNaM smaaptm||
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamaM pariziSTam sakSepasUciH saMkSepa advA.sU. a.sU. A.ni. u.sU. kA. kRti kA nAma anuyogadvArasUtra aSTAdhyAyI sUtrapATha Avazyaka niyukti uttarAdhyayanasUtra kArikAvalI tattvArthasUtra tattvArthasUtrabhASya tattvArthasUtrabhASyasiddhasenIyaTIkA dvAdazAGgIpadapramANakulaka nayAmRtam nayacakrasAra ta.sU. ta.sU.bhA. ta.sU.bhA.si. dvA.pra.ku. na.ca.sA. na.pra. navatattvaprakaraNa nyA.sU. pa.kA. pra.na.ta. pra.na.ta.ava. nyAyasUtra paMcAstikAyasAra pramANanayatattvAloka pramANanayatattvAlokAvacUri bhagavatIsUtra vAkyapadIya vizeSAvazyakabhASya vItarAgastotra bha.sU. vA.pa. vi.A.bhA. vI.sto. zaMkA samAdhAna sa.ta. sanmatitarka saM.za. saGgrahazataka
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma anuyogadvArasUtra aSTasAhasrItAtparyavaraNa aSTAdhyAyIsUtrapATha AgamapadyAnAmakArAdikrameNAnukramaNikA AcArAGgasUtra bhA. 1 Avazyaka niyukti uttarAdhyayanasUtra kArikAvalI kAvyaprakAza kAvyAnuzAsanavRtti maMga samAgaca tatvArtha sUtra tattvArthAdhigamasUtra tatvArthAdhigamasUtra nayacakrasAra (zrImad devacandra bhA. 1) nayAmRtam navatattvaprakaraNa navatattvasAhityasaGgraha (bhA. 2) niryuktisaMgraha nyAyakoza nyAyadarzana kartA mahopA. yazovijaya pANinI dazamaM pariziSTam sampAdanopi vizvanAtha nyAyapaMcAnana A. mammaTa TIkA upA. yazovi. hemacandra sudharmA svAmI umAsvAti umAsvAti ma. umAsvAti ma. devacandra upA. bhadrabAhusU. mahopA. bhImAcArya jhAlakIkara maharSi gautama sampAdaka jambuvi .vairAgyarativi. mu. puSpA dIkSita mu.vinayarakSitavi madhukara mu. jambUvi. madhukara mu., rAjeMdrazAstrI mahAdeva gaM. bAkre rudradeva tripAThI kAzInAtha pAMDuraMga paraba, vAsudeva lakSmaNa paNazIkara .. sukhalAlajI paM. mohanalAla mehatA [mu.] prazamarativi. hIrAlAla rasikadAsa mumbaratini saM. + anu. pravINa motA jineMdrasU. mahopA. vAsudeva zAstrI abhyaMkara tArAnAtha + amareMdramohana prakAzaka zrIsiddhibhuvana manohara jaina TrasTa, ahamadAbAda pravacana prakAzana, puNe jJAnabhAratI pablikezansa dillI zAstrasaMdeza prakAzana, surata zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, rAjasthAna. yazobhAratI prakAzana, pAlitANA pravacana prakAzana, puNe mahAvIra jaina vidyAlaya pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, banArasa ratnatrayI ArAdhaka saMgha, navasArI de. lA. pustakoddhAra phaMDa, surata adhyAtmajJAnaprasArakamaNDala pravacana prakAzana, puNe gItArtha gaMgA, amadAvAda zrIjainagranthaprakAzakasabhA harSapuSpAmRta jaina graMthamAlA, lAkhAbAvaLa zrImahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI prathama zrI Agama prakAzana samiti, byAvara, rAjasthAna nirNayasAgara presa, muMbaI bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMdira, puNe AvRtti varSa prathama muMzIrAma manoharalAla pabli., kolakAtA prathama prathama prathama prathama prathama dvitIya prathama tRtIya prathama prathama caturdaza dvitIya * 200 I. 2009 vi.saM. 2065 I. 1980 I. 1999 I. 1984 vi.saM. 2058 vi.saM. 2014 I. 1976 vi.saM. 2052 I. 1930, vi.saM. 1985 I. 2002 I. 1996 I. 2003
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 syAdvAdapuSpakalikA pramANanayatattvAlokAlaGkAraavacUri devasUri u. kSamAvijaya ga. jhaverI motilAla DAhyAbhAI vi.saM.1994, vI.saM.2464 umAsvAti ma. mu.vairAgyarativi. zrutabhavana saMzodhana kendra, puNe prathama I.2015 prazamarati prAkRtapadyAnAm akArAdikrameNa anukramaNikA-2 bRhad anuvAda candrikA pU.ma.zrI.vinayarakSitavi prathama vi.saM.2065 zAstrasaMdeza, navasArI motIlAla banArasIdAsa, dillI dvAdaza I.2006 cakradhara nauTiyAla haMsa becaradAsa jIvarAja jinAgama prakAzaka, sabhA prathama vi.saM.1974 bhagavatIsUtra bhA. 1-4 lekha saMgraha mahopA, vinayasAgara rAMdera roDa jaina saMgha, surata prathama I.2011, vi.saM.2067 vAkyapadIya bhartRhari DaoN. je. em. zukla prathama I.1984 lA.da.saM. vidyAmaMdira, ahamadAbAda Agamodaya samiti, surata vizeSAvazyakabhASya (bhASAMtara) cunIlAla hakamacaMda jinabhadragaNi kSamAzramaNa pataMjali I.1927. vi.saM.1982 I.2004 vyAkaraNamahAbhASya pradyumna vorA prathama lA.da.saM. vidyAmaMdira, ahamadAbAda sanmArga prakAzana, ahamadAbAda prathama saMkalanasaMyamakIrtivi. I.2010, vi.saM.2068 SaDdarzanasUtrasaMgraha evaM SaDdarzanaviSayakakRtayaH saMskRtapadyAnAm akArAdikrameNa anukramaNikA-3 sanmati tarka pU.mu.zrI.vinayarakSitavi zAstrasaMdeza, navasArI prathama vi.saM.2065 siddhasenasU.di. jaina zve.ejyukezana borDa, muMbaI prathama I.1939 sarvadarzana pravezaka sukhalAlajI paM.. becaradAsa dozI mu. vairAgyarativi. jambUvi. pravacana prakAzana, puNe prathama zrIsiddhibhuvana manohara jaina TrasTa, prathama ahamadAbAda I.2009 I.2002 sthAnAGgasUtra