Book Title: Patanjalyoglakshanvichar Dvantrinshika
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004671/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA viracita 'pAdjalayogalakSavacAradvAzizikA zabdaza: vivecana agiyAramI batrIzI zrIpataJjalimaharSiracitayogalakSaNam / "yogazcittavRttinirola:" zrI yazovijaya mahopAdhyAya racitayogalakSaNam / houMdhyagvya@i 'vivecaka : paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA, Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjA viracita dvAtriMzadvAtriMzikA aMtargata pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA zabdazaH vivecana * mULa graMthakAra tathA TIkAkAra nU laghuharibhadrasUri mahAmahopAdhyAya zrImad yazovijayajI mahArAjA - AzIrvAdadAtA vyAkhyAnavAcaspati, zAsanaprabhAvaka sva. pa. pU. AcAryadeveza zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA tathA SagdarzanavettA prAvacanikapratibhAdhAraka sva. pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAja tathA vartamAna zrutamarmajJAtA vidvAna 5. pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNavijayajI mahArAja * vivecanakAra * paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA 7 saMkalana-saMzodhanakArikA pa.pU. AcAryadeveza zrImad vijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sAmrAjyavartI gacchAdhipati 5.pU. hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjanA AjJAvartinI tathA pa.pU. pravartinI sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyA sAdhvIjI caMdanabAlAzrI : HSIRIS : gItArtha, gaMgA, 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phtehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAbiMzikA zabdazaH vivecana - vivecanakAra ke paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA vIra saM. 2533 vi. saM. 2063 AvRtti H prathama ja nakalaH 500 mUlya rU. 60-00 corrosocarroccorsooooooooooooooooooooooooooooooos para Arthika sahayoga : zrI surata tapagaccha ratnatrayI ArAdhaka saMgha TrasTa zrImad vijaya rAmacandrasUri ArAdhanA bhavana subhASacoka, gopIpurA, surata. paramapUjya mahArASTradezoddhAraka suvizAlagacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna, adhyAtmayogI, pa.pU.paM. pra. zrI bhadraMkaravijayajI mahArAjAnA ziSyaratna, madhurabhASI pa.pU.A.bha. zrImavijaya jinaprabhasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna tathA vAtsalyanidhi pa.pU. gacchAdhipati AcAryadeva zrImavijaya hemabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjAnA AjJAnuvartI pravacanakAra pU. mu. zrI yugaprabhavijayajI ma.sA. nA sadupadezathI grantha prakAzanano saMpUrNa lAbha jJAnakhAtAnI rakamamAMthI levAmAM Avyo che. : mukhya prAptisthAna : kAtAnAM . (u) 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phatehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. mudraka mudreza purohita sUryA ophaseTa, AMbalI gAma, seTelAITa-bopala roDa, amadAvAda-58. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prAptisthAna : ka 2 amadAvAda : gItArtha gaMgA. 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7, (079) 26604911, 32911471 zrI naTavarabhAIema.zAha(AphrikAvALA) DI-804, samarpaNa TAvarsa, gharaDA ghara pAse, 132 phUTa rIMga roDa, nAraNapurA, amadAvAda-13 4 (079) 27478512 * muMbaI: zrI nikuMjabhAI Ara. bhaMDArI viSNu mahala, trIje mALe, garavAre pevelIyananI sAme, DI-roDa, carcageTa, muMbaI-400010. (022) 22814048 zrI himAMzubhAI ena. zeTha e-241, azoka samrATa, trIje mALe, daphatarI roDa, gauzALA lena, bInA javelarsanI upara, malADa (I.), muMbaI-400097. 2 (022) 39438434 (mo.) 9322264851 * jamanagara : zrI lalitabhAI dharamazI zrI udayabhAI zAha 302, caMdanabALA epArTamenTa, C/o. mahAvIra agarabattI varkasa javAharalAla naheru roDa, C-9, supara mArkeTa, jayazrI TokIjhanI sAme, sarvodaya pArzvanAthanagara, jAmanagara-361001. jaina derAsara pAchaLa, muluMDa (ve), muMbaI-80. 2 (0288) ra678513 (022) 25680614, 25686030 * surata : DaoN. praphulabhAI je. zeTha DI-1, arpaNa epArTamenTa, bAbu nivAsanI galI, TImalIyAvADa, surata-395001. = (0261) 3013244 * rAjakoTa : zrI kamalezabhAI dAmANI "jinAjJA", 27, karaNaparA, rAjakoTa-360001. (0281) 2233120 * BANGALORE: Shri Vimalchandji C/o. J. NEMKUMAR & COMPANY Kundan Market, D. S. Lane, Chickpet Cross, Bangalore-53. = (080) (O) 22875262, (R) 22259925 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 prakAzakIya ane "gItArtha gaMgA"nuM mukhya lakSya to ApaNA upakArI pUrvAcAryo jevA ke pa. pU. A. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja sAheba, pa. pU. upAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAja sAheba Adi racita jainazAstromAM patharAyelAM vividha paramArthabhUta tatvonAM rahasyonuM taya, nikSepa, vyavahAra, nizcaya sApekSa arthagAMbhIryapUrNa vizleSaNa karavAnuM che, jethI zrI jainasaMghane te te padArthonA sarvAgI bodhamAM sahAya maLe. A kArya atyaMta vistAravALuM ane gahana che, ghaNAM sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto AmAM sahAya karI rahyAM che, zrAvako ane zrAvikAo paNa sau saune yogya kAryo saMbhALI rahyAM che, te anusAra kAma bahAra AvI rahyuM che ane kramasara AvatuM raheze. daramyAna zrI saMghamAMthI jijJAsu mumukSuo tathA zrAvako-zrAvikAo taraphathI evI mAMga vAraMvAra Ave che ke pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAja sAhebanAM tathA pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNaviMjayajI mahArAja sAhebanAM judA judA viSayo paranAM apAyelAM vyAkhyAno tathA paMDitavarya zrI pravINabhAI motAe vividha zAstrIya viSayo para karelAM vivecano chapAvIne taiyAra karavAmAM Ave to sakaLa zrI saMghane cokkasa lAbhadAyI nIvaDe. AvI vinaMtIone lakSyamAM rAkhIne TrasTa nakkI karyuM che ke AvAM vyAkhyAno tathA vivecanonAM pustako prakAzita karavAM ane tene mAtra eka saMlagna pravRtti tarIke svIkAravI. A kAma gItArtha gaMgAnA mukhya lakSathI saheja phaMTAya che, bodhanI vividhatA ane saraLatAnI dRSTie paNa bhinna prakAre che, chatAM tatvajijJAsu mATe hitakArI hovAthI tema ja ati mAMgane kAraNe uparyukta vinaMtI lakSamAM rAkhIne A pravRtti cAlu rAkhela che. tatvajijJAsu jIvo mATe AvAM pustako samyagujJAna-darzana-cAritranI ArAdhanAmAM upayogI thaze, tevI AzA sahita - 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. TrasTIgaNa gItArtha gaMgA ( sarva hakka gItArtha gaMgA TrasTane AdhIna che.) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gItArtha gaMgA dvArA prakAzita) vyAkhyAnanA graMtho (gujarAtI) vyAkhyAnakAra :- pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI (moTA paMDita) ma. sA. 1. Azrava ane anubaMdha 2. pudagala vosirAvavAnI kriyA 3. cAritrAcAra vyiAkhyAnakAra :- pa. pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNavijayajI (nAnA paMDita) ma. sA. 1. yogadaSTisamuccaya 2. karmavAda karNikA 3. sadgati tamArA hAthamAM ! 4. darzanAcAra 5. zAsana sthApanA 6. anekAMtavAda 7. praznottarI 8. cittavRtti 9. cAlo, mokSanuM sAcuM svarUpa samajIe 10. manovijaya ane Atmazuddhi 11. bhAgavatI pravrajyA paricaya 12. bhAvadharma bhAga-1 (praNidhAna) 13. bhAvadharma bhAga-2 (pravRtti, viSNajaya, siddhi, viniyoga) 14. lokottara dAnadharma "anukaMpA" 15. kudaratI AphatamAM jainanuM kartavya 16. dharmarakSA pravacana zreNI (bhAga-1) pa. pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNavijayajI (nAnA paMDita) ma. sA. saMpAdita 1. zrAvakanAM bAra vratonA vikalpo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ds :- 5. 5. zazivarya zrI yugabhUSAvizaya (nAnA ifsd) ma. sA. 1. jainazAsana svataMtra dharma ke saMpradAya ? (hindI) vyAkhyAnakAra :- pa. pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNavijayajI (nAnA paMDita) ma.sA. 1. jainazAsana sthApanA 3. zrAvaka ke bAraha vrata evaM vikalpa 2. cittavRtti 4. praznottarI lekhaka :- pa. pU. gaNivarya zrI yugabhUSaNavijayajI (nAnA paMDita) ma.sA. 1. jinazAsana svataMtra dharma yA saMpradAya ? | saMpAdaka :- pa. pU. gaNivarya zrI arihaMtasAgarajI mahArAja sAhaba 1. pAkSika aticAra (ENGLISH Lecturer : H. H. GANIVARYA SHRI YUGBHUSHANVIJAYJI M. S. 1. Status of religion in modern Nation State theory Author : H. H. GANIVARYA SHRI YUGBHUSHANVIJAYJI M. S. 1. Is Jaina Order Independent Religion or Denomination ? Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : : gItArtha gaMgA dvArA prakAzita : 6 vivecananA graMtho (gujarAtI) vivecanakAra :- paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA. 1. yogaviMzikA zabdazaH vivecana (aprApya) 2. adhyAtmaupaniSat prakaraNa zabdazaH vivecana 3. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-1 4. adhyAtmamata parIkSA zabdazaH vivecana bhAga-2 5. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-3 6. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana pUrvArdha 7. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana uttarArdha. 8. ArAdhaka virAdhaka caturbhAgI zabdazaH vivecana 9. samyakatva SaTrasthAna caupaI zabdazaH vivecana. 10. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-1 11. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-1 12. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-2 13. phUpadaSTAMta vizadIkaraNa zabdazaH vivecana 14. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 (sUtra 1-2) 15. sUtranA pariNAmadarzaka yanaleza bhAga-1 16. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-2 (sUtra 3-4-5) 17. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 18. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 19. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-3 20. dAnadrAviMzikA-1 zabdazaH vivecana 21. mitrAdvAciMzikA-21 zabdazaH vivecana 22. yogazataka zabdazaH vivecana Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 24. yogabhedadvAbiMzikA-18 zabdazaH vivecana 25. yogavivekadvAciMzikA-19 zabdazaH vivecana 26. sAdhusAmayyadvAciMzikA-6 zabdazaH vivecana 27. bhikSudrAviMzikA-27 zabdazaH vivecana 28. dIkSAAtrizikA-28 zabdazaH vivecana 29. yogadaSTinI sajhAya zabdazaH vivecana 30. kevalibhaktivyavasthApanadrAviMzikA-30 zabdazaH vivecana gItArtha gaMgA dvArA prakAzita anya pustakonI yAdI 1. zrI sametazikharajInI saMvedanA saMkalanakartA H jyotiSabhAI zAha 2. zrI navapada ArAdhanA vidhi saMkalanakartA H jyotiSabhAI zAha 3. svataMtra bhAratamAM dharma parataMtra !!!!! (guja.) saMkalanakartA H dharmatIrtha rakSA samiti 4. svataMtra bhArata meM dharma parataMtra !!!!! (hindI) saMkalanakartAH dharmatIrtha rakSA samiti 5. Right to Freedom of Religion Hub saMkalanakartA: dharmatIrtha rakSA samiti (aMgrejI) 6. 'rakSAdharma' abhiyAna (guja.) saMkalanakartA: dharmatIrtha rakSA samiti 7. Rakshadharma'Abhiyaan (aMgrejI) saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti Taka 6 , gItArtha gaMgA aMtargata ' gaMgotrI graMthamALA dvArA prakAzita graMtho 1. dharmatIrtha bhAga-1 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dvAtriMzadvAtriMzikA'graMthanI'pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA'nA zabdazaH vivecananA saMkalana-saMpAdananI veLAeprAstAvika zrutasadananA sUtradhAra mahopAdhyAyajI mahArAjA : kAzInA dhUraMdhara paMDito dvArA nyAyAcArya-nyAyavizArada birudane pAmelA pU. zrI yazovijayajI mahArAjAe SaDdarzananA aThaMga-abhyAsanI zAkha pUratA graMtho racavAmAM to potAnI kalamanI kamAla darzAvI che, paraMtu emAM paNa itaradarzanonA pakSane pUrvapakSarUpe rajU karatAM upAdhyAyajI mahArAja jANe e e darzananA marmajJa vidvAnarUpe khaDA thayelA dekhAya che. bauddhone pUrvapakSarUpe rajU karatI vakhate jANe upAdhyAyajI mahArAjamAM vasubaMdhu, dinAga ne dharmakIrtinuM darzana thAya che. mImAMsakonI mImAMsA karavA pUrve emanA matane batAvatA upAdhyAyajI mahArAjamAM jANe kumArila bhaTTa ane prabhAkaranI pratibhA ane pratimA pAMgaratI jaNAya che. vedAMta para jyAre teoe potAnI kalama calAvI che, tyAre emAM eka samartha vedAMtAcAryanuM vijJAna chatuM thaI raheluM jaNAya che. pU. zrI haribhadrasUrijI mahArAja ane pU. zrI hemacandrasUrijI mahArAja, A baMne yogAcAryane bAda karatAM pU. upAdhyAyajI mahArAja yoganA kSetra para paNa abhUtapUrva abhiyAna AraMbhyuM che, ane adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad, yogaviMzikA, SoDazaka TIkA, dvAtriMzadvAtriMzikA Adi kRtiomAM emaNe yoganuM abhinava navanIta pIrasyuM che. A yoga-navanItamAM yogavAsiSTha, bhagavadgItA, pAtaMjala yogasUtra tathA taittirIyopaniSad jevA ajaina graMthonAM avataraNo pU. upAdhyAyajI mahArAjanI sarvatomukhI sAhitya-sAdhanAnI zAkha pUrI pADe che. ' prakaraNapradezamAM paNa pU. upAdhyAyajI mahArAjanI prajJAe praveza meLavyo che. prakaraNakSetre kliSTa gaNAtA zrI kammapayaDI graMtha para emaNe vizALa zabdadeha dharAvatI TIkA lakhI che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAravAAiMzikA/prastAvanA aDhAramI sadInA caraNa Age baDhI rahyA hatA tyAre kalamanA A karNadhAre kalamane hajI zAhImAM ja jhaboLelI rAkhI hatI. enI pratijJA aDaga hatI : rahasya' aMtavALA "so graMtho to mAre racavA ja che." A kalamanuM kSetra vizALa hatuM. kyAreka saMghamAM zithila banelI cAritravRtti jovAmAM AvatI ane pU. upAdhyAyajI mahArAja e zithilatAne dhaNadhaNAvI mUkatA. zAstraviruddha pravRttionI sAme AkramaNano avAja UThAvatAM teo kaMpa nahotA anubhavatA. kyAreka emanuM haiyuM sakhata jhaNajhaNATI anubhavatuM, ne emAMthI UbhA thatA vedanAgItane teo zrI sImaMdharasvAmI pAse dardInA svare gAtA hatA. Ama, zrI jinazAsananA AkAzane AMgaNe pU. upAdhyAyajI mahArAjanuM Asana amara banI gayuM che. jJAna-darzana ane cAritranI triveNIne taTe UbharatuM emanuM tejomayI vyaktitva kaI bhUlyA rAhIne mATe prakAzanA staMbharUpa banyuM che. dvAtrizadvAciMzikA': pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA - sarvanayamayI vANI vahAvanAra mahopAdhyAya zrImadda yazovijayajI mahArAjAnI eka adbhuta amarakRtirUpa A kAtrizadvArnAizikA' graMtha, 5050 zlokapramANa abhuta arthagaMbhIra ane mananIya 'tattvArthadIpikA' nAmanI svopajJavRttithI samalaMkRta che. pUjyazrIe zrutasAgaranI agAdha jalarAzine valovIne niSpanna amRtane A graMthagAgaramAM ApaNane pIrasyuM che. teozrInI eka eka kRti Master Piece - benamuna namUnArUpa che, je temanA ucca bauddhika staranAM ApaNane darzana karAve che. A graMthanuM adhyayana karatAM aneka padArthonuM yuktisabhara nirUpaNa joI graMthakArazrI upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAjAnI tarkazaktine, tIvra medhAzaktine biradAvyA vinA rahI zakAtuM nathI. A koI AgamagraMtha nathI, paraMtu AgamagraMthonAM gUDha rahasyonuM udghATana kare tevo saraLa arthabodhaka graMtha che. mATe pU. upAdhyAyajI mahArAje TIkAmAM paNa mAtra durgama ane durbodha zabdonuM spaSTIkaraNa karela che. 'dvAnnizadvAaizikA graMtha' samyajJAnano dariyo che. temAM AgamanA gaMbhIra padArtho, yogamArganA atIndriya bhAvo, dArzanika padArtho ane AcArasaMhitA paNa gUMthAyelAM che. tema ja aneka mahattvanA padArthonuM saMkalana ane vizadIkaraNa paNa A graMtharatnamAM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAradvAtrizikA/prastAvanA karavAmAM AvyuM che. jema pU. sUripuraMdarazrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAje svaracita graMthonAM nAmAbhidhAna, SoDazaka prakaraNa, aSTaka prakaraNa, vizativiMzikA Adi tenA vividha zlokasamUhanI saMkhyAne AzrayIne Apela che; tema ahIM vividha 32 viSayonuM nirUpaNa karatAM 32 prakaraNane racyAM, ane eka eka prakaraNamAM 32-32 zlokonAM jhUmakhAM mUkavA dvArA, mukhya 32 viSayonI sAMgopAMga ane arthagaMbhIra vizada chaNAvaTa karela che. TUMkamAM prastuta kRti dvAtrizadyAtrizikA' yoga, Agama ane tarka-yuktinA ziramora samAna eka aNamola ane anupama mahAna graMtha che. kharekhara ja, A zAstrono vAraso A kalikALamAM ApaNane prApta na thayo hota to ApaNe saraLatApUrvaka AtmakalyANa sAdhI zakavA samartha kema banI zakata ? vartamAnamAM tattva ke sAra pAmavA mATe AlaMbanarUpa A graMtha aneka zAstronA nicoDarUpa amUlya khajAno che. dvAtrizaddhAtrizikA graMthanuM A 11muM prakaraNa pAtaMjalayogalakSaNavicArahArnAizikA' che. dazamI yogalakSaNabatrIzImAM svadarzana anusAra yoganuM lakSaNa batAvyA pachI agiyAramI pAtaMjalayogalakSaNabatrIzImAM pAtaMjala yogadarzanamAnya yoganuM lakSaNa batAvIne graMthakArazrIe tenI samIkSA karela che. pataMjali RSie karelA yoganA lakSaNano vicAra karavAthI svadarzananuM yoganuM lakSaNa sthira thAya che. tattvanA arthI jIvoe potAnA darzananuM yoganuM lakSaNa A ja ucita che, e prakArano sthira nirNaya karAvavA mATe pataMjali RSie kahelA "yazcittavRttinirodhaH' (pataMgano sUtra-1/2) e yoganA lakSaNane prastuta batrIzImAM graMthakArazrIe spaSTa karela che. pataMjali RSie yoganA lakSaNamAM kahela cittanuM svarUpa, cittanI vRttionuM svarUpa, nirodhanuM svarUpa, nirodha padArtha zuM che tenuM spaSTIkaraNa, cittavRttino nirodha kevI rIte thAya, te batAvatA abhyAsa ane vairAgyanuM svarUpa, vairAgyanA paravairAgya ane aparavairAgya, e be bhedonuM svarUpa, baMne vairAgyo cittavRttinirodhamAM kaI rIte upayogI che, tenuM svarUpa : A badhAnuM zloka-1 thI 10 sudhI graMthakArazrIe varNana karela che. "cittavRttinirodha" e prakAranA pataMjali Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAradvAciMzikA/prastAvanA maharSie karela yoganA lakSaNane spaSTa karyA pachI pataMjali maharSie karela te yoganuM lakSaNa ane tenI prAptinA upAyo asaMgata che, ema graMthakArazrInuM kahevuM nathI, paraMtu ekAMta nitya, kUTasthanitya AtmAne svIkAra karanAranA matamAM yoga, yoganI prAptinA upAyo, A sarva kathana saMgata thaI zakatuM nathI, ema graMthakArazrInuM kahevuM che. jo pataMjali RSi AtmAne kathaMcit pariNAmI svIkAre, to ja cittavRttinirodharUpa yoganuM lakSaNa ane yoganA upAyo susaMgata thAya, tethI jainadarzanasaMmata AtmA kathaMcit pariNAmI che, tema pAtaMjala darzanakAre svIkAravuM paDe, A pramANe zloka-11mAM batAvIne, zloka-12mAM sAMkhyadarzanakAra ane pAtaMjala darzanakAra prakRtine eka svIkAre che, te prakRtine eka svIkAravAmAM ekanI muktimAM sarva AtmAnI mukti thAya athavA koInI mukti thAya nahi, e Apatti Ave, ane jaDa evI prakRtinuM puruSanA arthanuM kartavyapaNuM ayuktivALuM che, tema graMthakArazrIe kahela che. jo puruSa kUTastha nitya hoya to bAhya vibhinna avasthAmAM jJAna-ajJAnano vyavahAra, kyAreka sukhAdino bhogavaTo, kyAreka bhoganA tyAgano vyavahAra puruSamAM kaI rIte thaI zake ? A samasyA pAtaMjala darzana samakSa upasthita thAya che, tenI saMgati zloka-13 thI 20mAM pataMjali RSi potAnI mAnyatA anusAra kare che; paNa e badhI vAto jainadarzanakArane mAnya nathI, te graMthakArazrIe yuktipUrvaka batAvela che. te sarva kathananuM nigamana zloka-21mAM karIne temAM graMthakArazrI dUSaNa Ape che ke zloka-13 thI 20 sudhI kahela pataMjali RSinuM vaktavya barAbara nathI, kema ke e rIte prakRtino mokSa thAya, puruSano nahi. tethI zloka-22mAM kahevAyeluM 'paDvaviMzatitattvajJo' e vacana vRthA siddha thAya; kema ke e kathana pramANe puruSano mokSa thAya che, ane puruSane pacIza tattvanA jJAnathI mukti thAya che, evo artha phalita thAya che, te saMgata thAya nahi. vaLI kartutvanA abhimAnanI nivRttithI prakRtino mokSa thAya che, tema svIkArIe to, daSTa sarva vyavasthA AtmAne mAnyA vagara saMgata thAya. mATe sAMkhya darzanakArone AtmAnA asvIkAranI Apatti Ave che, tema zloka-23mAM graMthakArazrIe kahela che. vaLI sAMkhyadarzananI mAnyatA pramANe buddhithI ja duSTa sarva vyavasthA saMgata thaye chate, kRtyAdinA AzrayathI atirikta AtmAne svIkAravAmAM koI pramANa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAradvAciMzikA/prastAvanA nathI. tyAM sAMkhyadarzanakAra kahe che ke pArArmeniyata saMhatyakAritA AtmAne svIkAravAmAM pramANa che. tene graMthakArazrI kahe che ke ema kahevuM ucita nathI. te kema ucita nathI, tenI yukti zloka-24mAM graMthakArazrI batAvatAM kahe che ke sattvAdi dharmonI, sattvAdi dharmonA AzrayabhUta cittamAM paNa phalAdhAnano saMbhava hovAthI pArArmeniyata saMhatyakAritA AtmAne svIkAravAmAM pramANa nathI. te kAraNathI=zloka-23mAM kahyuM ke buddhithI ja dRSTa sarva vyavahAranI saMgati thAya che te kAraNathI, buddhi puruSanuM ja nAma thAya, vaLI tattvAMtarano vyaya thAya. vaLI zloka-24nA aMte kahyuM ke tattvAMtarano=ahaMkArAdi tattvano, uccheda thAya tethI tattvotarano uccheda kaI rIte thAya, te zloka-2pamAM graMthakArazrI batAve che ke eka vAyunA vyApArabhedathI pAMca prakAranA vAyuno vyapadeza thAya che. tenI jema ahaMkArAdi buddhionI saMgatinuM sukApaNuM hovAthI tattvAMtarano vyaya thAya che. vaLI zloka-1panI TIkAmAM pAtaMjala matanA vaktavyane batAvatAM kahela ke je pramANe lohacuMbakanA saMnidhAnamAM lohanuM calana thAya che, tema cirUpa puruSanA saMnidhAnamAM sattvanuM abhivyaMgya evuM caitanya abhivyakta thAya che. tyArapachI zloka-16mAM batAvela ke pAtaMjala matAnusAra be prakAranI cituzakti che : (1) nityoditA ane (2) abhivyaMgyA. temAM nityoditA citzakti puruSa ja che, ane abhivyaMgyA citzakti sattvaniSTha arthAt buddhimAM rahelI che. A rIte pAtaMjala matavALA puruSane buddhi caitanyano abhivyaMjaka svIkAre che, ane puruSane phUTastha nitya svIkAre che. te pataMjali RSinuM kathana yuktivALuM nathI. te batAvatAM zloka-26mAM graMthakArazrI kahe che ke pAtaMjala mata pramANe puruSanuM sattvamAM caitanyanuM vyaMjakapaNuM hovA chatAM paNa puruSanuM phUTasthapaNuM ayuktivALuM che. adhiSThAnapaNuM vyaMjaka che, e pramANe pAtaMjala matakAra kahe to "tI draSTra: svarUpAvasthAnam" e pramANe pAtaMjala yogasUtra-1/3 nirarthaka thAya. zloka-26mAM graMthakArazrIe kahyuM ke puruSane vyaMjaka svIkArazo to puruSa abhivyaktino janaka hovAthI puruSa akAraNa che, tema siddha thaze. tethI puruSa phUTastha nathI, tema siddha thaze. te ApattinA nivAraNa mATe pataMjali RSie kahyuM ke puruSanuM abhivyaMjakapaNuM e abhivyaktijanakapaNuM nathI, paraMtu abhivyakti Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAradvAsiMcikA/prastAvanA dezanA AzrayapaNArUpa adhiSThAnapaNuM che. te adhiSThAnapaNAnA nimitte sattvamAM caitanya abhivyakta thAya che. A rIte pAtaMjala darzanakAre siddha karyuM, tema svIkArIe, topaNa AtmAne pariNAmI svIkAravo Avazyaka che. te batAvavA graMthakArazrI zloka-27mAM kahe che ke sattvaniSTha abhivyaMgya citzakti pratye AtmAnuM nimittapaNuM hovA chatAM paNa apariNAmane kAraNe AtmAnuM phUTasthapaNuM che; topaNa bhoganimittapaNArUpa ane bhogaanimittapaNArUpa dharmabhedane kAraNe bhava ane mokSano kathaMcit bheda Avazyaka che, ane zloka-27nI TIkAmAM aMte kahyuM ke bhaMgyatarathI A ja syAdvAda che=je vikalpathI ame puruSamAM bhavasvabhAva ane mokSasvabhAva svIkArIe chIe, tenA karatAM anya vikalpathI sAMkhyadarzanakAre puruSano bhava ane mokSa ubhayarUpa eka svabhAva svIkAryo, e ja syAdvAda che. ethI puruSane pariNAmI svIkAravA chatAM puruSa pariNAmI nathI, e prakAre sthApana karavA sAMkhyadarzanakAra vRthA kheda kema kare che ! vaLI sAMkhyadarzanakAra prakRtine pratyAtmaniyata judI mAnatA nathI, paraMtu prakRti eka che tema svIkAre che. tene graMthakArazrIe zloka-12mAM Apatti Apela ke prakRti eka svIkAravAmAM Ave to ekanI mukti thAya to sarvanI mukti svIkAravAnI Apatti Ave athavA koInI mukti thaI zake nahi. tenuM nivAraNa karatAM sAMkhyadarzanakAre zloka-18mAM kahela ke prakRti pratyAtmaniyata nathI, topaNa prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhi pratyAtmaniyata che, ane te buddhi niyata phaLasaMpAdaka zaktivALI che, tethI ekanI muktimAM sarvanI mukti thavAnI Apatti nathI; kema ke prakRti sarvatra eka hovA chatAM paNa buddhinA vyApAranA bhedathI muktAtmA prati prakRti naSTa hovA chatAM amuktAtmA prati prakRti anaSTa che. A rIte pratyAtmaniyata buddhine bhinna bhinna svIkArIne mukta ane amuktanA vyavahAranI sAMkhyadarzanakAre je saMgati karI, te sAMkhyadarzanakAranI saMgatimAM doSa ubhAvana karI graMthakArazrI kahe che ke prakRtimAM vizrAMta duHkhadhvaMsa hote jIte buddhinA bhedamAM paNa tattvathI ekanI muktimAM anya sarvanI muktinI ApattirUpa prasaMgano aparihAra che. jo muktinI avyApyavRttitA na svIkAravAmAM Ave to ekanI muktimAM anya sarvanI muktinI ApattirUpa prasaMgano aparihAra che, ane zloka-28nA aMte e phalita karyuM ke anubhavane anurUpa padArtha vicArIe Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAradvAtriMzikA/prastAvanA te to dareka AtmAnI karmaprakRti bhinna bhinna che; ane je puruSa sAdhanA kare che, puruSanI prakRtinI nivRtti thAya che, ane je puruSe sAdhanA karI nathI, te puruSanI prakRtinI nivRtti thatI nathI, tema avazya svIkAravuM joIe. A rIte sAMkhyadarzanakAra svIkAre to zuM prApta thAya ? ane atyAra sudhI graMthakArazrIe sAMkhyadarzanakArane je doSo ApyA, tenAthI zuM phalita thAya che ? te zloka-29mAM graMthakArazrI batAve che; ane kahe che ke pradhAnabheda svIkArAye chate pradhAna karma thAya, ane buddhiguNavALo puruSa kathaMcid dhruva ane kathaMcid adhruva thAya, ethI jaina darzana jaya pAme. A rIte pataMjali RSie 'cittavRttinirodha' yoganuM lakSaNa karyuM, tenuM spaSTIkaraNa zloka-1 thI 10 sudhI karyuM. tyArapachI zloka-11mAM Apatti ApI ke jo sAMkhyadarzanakAra AtmAne apariNAmI mAne to tenA yogamArga ane yoganuM lakSaNa vagere artha vagaranA siddha thAya; kema ke jo AtmA apariNAmI svIkAravAmAM Ave to saMsArI AtmAne mokSanI prApti karavAnuM koI prayojana rahetuM nathI. tenI carcA karIne graMthakArazrIe spaSTa sthApana karyuM ke AtmA pariNAmI che ane kathaMcid dhruva ane kathaMcid adhruva che. tyArapachI pataMjali RSie je 'cittavRttino nirodha' yoganuM lakSaNa karyuM, te lakSaNa jainadarzanane abhimata hovA chatAM e lakSaNa saMpUrNa lakSyamAM jatuM nathI, te batAvIne svaabhimata yoganuM lakSaNa ja yuktiyukta che, te bloka-30 thI 32mAM graMthakA2zrI kahe che te rIte=zloka-29mAM kahyuM ke jainadarzana jaya pAme che te rIte, pataMjali RSi vaDe kahevAyeluM yoganuM lakSaNa kAyarodhAdimAM avyApta che, ane ekAgratA adhi sudhI rodha vAcya hovAthI ekAgratAnI pUrvanA cittamAM pataMjali RSi vaDe kahevAyeluM yoganuM lakSaNa avyApta che. w A avyAptinA nirAkaraNa arthe vikSipta cittamAM yogano AraMbha che, kSipta ane mUDha cittamAM vyutthAna che, ekAgra ane niruddha cittamAM samAdhi che, e pramANe pataMjali RSi kahe arthAt adhyAtmAdi zuddha citta vikSipta avasthAvALuM hovAthI tyAM yogano AraMbha che, yoga nathI, ethI yoganuM lakSaNa adhyAtmAdi zuddha cittamAM jatuM nathI, temAM doSa nathI. to graMthakArazrI kahe che ke yoganA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAradvAtriMzikA/prastAvanA AraMbhamAM paNa nizcayanayathI yoga che, e prakAranuM vyavasthApana hovAthI yogano AraMbha e alakSya che, ema pataMjali RSie kahyuM te yukta nathI. vaLI zloka-32nI TIkAmAM kahyuM ke vyavahAranayathI paNa adhyAtmAdi zuddha cittamAM yogano saddabhAva che. ethI zloka-30mAM graMthakArazrIe ApelI adhyAtmAdi zuddha cittamAM pataMjali RSinA yoganA lakSaNanI avyApti vajralepa jevI ja che, tethI graMthakArazrI vaDe dazamI yogalakSaNabatrIzImAM kahevAyeluM 'mokSanA mukhya hetuno je vyApAra te yoga' e prakAranA svarUpavALuM yoganuM lakSaNa vyutpanna puruSone aduSTapaNAnA svIkAra dvArA paramAnaMdane karanAruM che. . A rIte 11mI pAtaMjalayogalakSaNavicArabatrIzImAM kahelA padArthonuM ahIM saMkSipta digdarzana karAvela che. te aMge vizeSa samaja 11mI pAtaMjalayogalakSaNavicArabatrIzInI saMkSipta saMkalanA vAMcavAthI prApta thaze, ane graMthakArazrInI TIkAnA AdhAre je zabdazaH vivecana karela che, te vAMcatAM apUrva padArthadarzana thayAnI anubhUti thaze. A batrIzInA gujarAtI vivaraNanA prasaMzodhana kAryamAM zrutopAsakasvAdhyAyapremI suzrAvaka zrI zAMtilAla zivalAla zAhano suMdara sahayoga prApta thayo che ane teoe paNa potAne AvA uttama graMtharatnanA svAdhyAyanI ane vAcananI amUlya taka sAMpaDI te badala dhanyatA ane upakRtatAnI lAgaNI anubhavela che. atyaMta nAdurasta tabiyata thaI javAthI jaMghAbaLa kSINa thatAM amadAvAda mukAme mAre sthiravAsa karavAnuM banyuM, ane prajJAdhana suzrAvaka paMDitavarya zrI pravINabhAI pAse yogaviSayaka ane adhyAtmaviSayaka saMvega-vairAgyavardhaka graMthonA vAcanano suMdara suyoga prApta thayo. nAdurasta tabiyatamAM paNa paramAtmAnI kRpA, gurukRpA, zAstrakRpA ane graMthakArazrInI kRpAthI 11mI pAtaMjalayogalakSaNavicArabatrIzInA zabdazaH vivecananI saMkalanAno A prayAsa saphaLa thayo che. graMthanA vivaraNamAM sarvajJakathita padArthonuM kyAMya avamUlyana thaI na jAya te mATe pUro prayatna karela hovA chatAM chadmasthatAne kAraNe koI kSati rahI hoya, ke taraNatAraNa zrI jinezvaradevonI AjJAviruddha ke graMthakArazrInA Azayaviruddha Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAradvAliMzikA/prastAvanA anAbhogathI kyAMya padArthanuM nirUpaNa thayela hoya to trividha trividhe " micchA mi dukkaDa" mAMguM chuM ane zrutavivekIjano tenuM parimArjana kare ema icchuM chuM. prAMte sva-adhyAtmAdi yogonI prApti mATe karAyela A prayAsa sva-para upakAraka bane, tema ja 10mI yogalakSaNabatrIzImAM karela svadarzana pramANe "mokSanA mukhya hetuno vyApAra' e yoganuM lakSaNa, ane anya darzanakAranuM 'cittavRttinirodharUpa yoganuM lakSaNa, e baMneno vicAra karavAthI svadarzananuM yoganuM lakSaNa sthira thAya, ane mana, vacana ane kAyAnA yogo dvArA thatA sarva paNa yogavyApAranuM mokSanI sAthe yojana thAya, e rIte yogamArganI ArAdhanA karI huM ane sau koI laghukarmI bhavyajano nikaTanA bhAvomAM paramAnaMdapadaneka mokSasukhane pAmIe, e ja zubha abhyarthanA. - "jIbhAgamatu sarvagIvALAma' vi. saM. 2013, vyAkhyAnavAcaspati pa.pU.A. zrI rAmacaMdrasUrIzvarajI mahA suda-5, mahArAjAnA sAmrAjyavartI gacchAdhipati pa.pU. tA. 23-1-2007, maMgaLavAra, hemabhUSaNasUri mahArAjanA AjJAvartinI tathA pa.pU. epha-2, jeThAbhAI pArka, samatAmUrtipravartinI sA. rohitAzrIjI mahArAjanA nArAyaNanagara roDa, ziSyA sA. caMdanabAlAzrI pAlaDI, amadAvAda-7. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ////// pAtaMjalayolakSaNavicAradvAbiMzikA/saMkalanA dvAdiMzadvAciMzikA aMtargata 11mI pAtaMjalayogalakSaNavicAraddhAjaMzikAnA padArthanI saMkSipta saMkalanA 10mI yogalakSaNabatrIzImAM graMthakArazrIe yoganuM lakSaNa karyuM ke "mokSanA mukhya hetuno je vyApAra' te yoga che; have graMthakArazrI te yoganuM lakSaNa sthira karavA arthe, pataMjali RSi je 'cittavRttinirodha" yoganuM lakSaNa kare che, te prastuta batrIzImAM batAve che - pataMjali RSi zloka-1mAM cittavRttinirodhane yoga kahe che, ane citta zuM che, te batAvavA mATe zloka-1/2mAM cittanI be avasthA grahaNa karIne batAve che ke je cittamAM avikArI evA draSTAnuM svarUpamAM avasthAna che te nizcala citta che. ane viSayAkAra pariNata evA je cittamAM puruSa pANImAM cAlatA caMdranA jevo bhAse che, te cala citta che. tyArapachI zloka-3mAM (1) mAna, (2) bhrama, (3) vikalpa, (4) nidrA ane (5) smRti, e prakAre cittanI pAMca vRttio batAve che, ane tyArapachI zloka-4/5 ane unA pUrvArdhamAM te cittanI pAMce vRttionuM svarUpa batAvyuM che. te pAMce cittavRttiono virodha karavo te yoga che arthAt te pAMce vRttio potAnA kAraNamAM zaktirUpe aMtarmukhathI rahe ane bAhyavRttino vighAta thAya, e ubhayarUpa nirodha che, ema zloka-kunA uttarArdhamAM kahela che. tyArapachI zloka-7mAM nirodhano upAya batAvatAM pataMjali RSi kahe che ke nirodha mATeno abhyAsa karavAthI ane vairAgyathI cittavRttiono nirodha thAya che. nirodha mATeno abhyAsa eTale vRttirahita cittano svarUpaniSTha pariNAmamAM sthApana karavAno yatna, te abhyAsa che, ane te abhyAsa dIrghakALa sudhI niraMtara ane AdarapUrvaka karavAmAM Ave to sthira thAya che, ema zloka-7mAM batAvela che. vaLI vairAgya cittane bahAra bhaTakatuM baMdha karIne svarUpamAM sthira karavA mATe upayogI che. tethI cittanirodha mATe yogIo je abhyAsa kare che, temAM vairAgya upakAraka bane che. te vairAgya be prakAre che : (1) aparavairAgya ane (2) paravairAgya. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAratAsiMzikA/saMkalanA (1) bAhya sarva viSayomAM cittano viraktabhAva te aparavairAgya che. (2) yogasAdhanAthI potAnAmAM je guNo pragaTe che, te guNo pratye paNa viraktabhAva te paraverAgya che. A rIte zloka-89mAM vairAgyanuM svarUpa batAvela che. AnAthI e prApta thAya ke vairAgyane sthira karIne yogIo potAnA AtmAnA svarUpamAM cittane sthira karavA prayatna kare, te prayatnanA prakarSathI cittavRttinA nirodhanI prApti thAya che ane 'cittavRttino nirodha" te yoga che. A rIte pataMjali RSie karelA cittavRttinirodharUpa yoganA lakSaNane batAvyA pachI graMthakArazrI upAdhyAyajI mahArAjA zloka-11/12mAM kahe che ke pataMjali RSi (1) AtmAne apariNAmI mAne che, ane aneka AtmAo mAne che. (2) vaLI prakRtine pratyAtmabhinna mAnatA nathI, paNa sarvAtmasAdhAraNa eka mAne che. A rIte svIkAravAthI yoganI vAta karavI ucita nathI; kema ke - (1) jo AtmA apariNAmI hoya to yoganI pravRtti karavAthI paNa AtmAmAM koI pariNAmAMtara thavAnuM nathI tethI yoganI pravRttino upadeza niSphaLa siddha thAya. (2) vaLI dareka AtmAnI prakRti bhinna bhinna na mAnavAmAM Ave, ane sarvajanasAdhAraNa prakRtine eka mAnavAmAM Ave, to yoganI pravRtti dvArA eka AtmAnI muktimAM sarva AtmAnI muktinI Apatti Ave. tethI sarvajanasAdhAraNa prakRtine eka svIkArIne yogano upadeza Apavo, te pataMjali RSinA mate saMgata thAya nahi. (3) vaLI prakRti puruSanA bhoganuM saMpAdana kare che, ane puruSanA apavarganuM saMpAdana kare che, ema kahevuM e paNa yukta nathI; kema ke prakRti jaDa che. tethI jaDa evI prakRtine A prakAranuM 'mAre puruSanuM prayojana karavuM joIe', evo adhyavasAya thAya nahi. tethI prakRti puruSane bhogasaMpAdana kare che ane mokSa saMpAdana kare che, ema paNa kahevuM ucita nathI. ema zloka-11/1ramAM batAvela che. mATe pataMjali RSie (1) AtmAne pariNAmI mAnavo joIe, (2) prakRtine pratyAtma bhinna mAnavI joIe ane (3) puruSa saMsArI avasthAmAM potAnA prayojanane karavAnA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 pAtaMjalayolakSaNavicAradvAAiMzikA/saMkalanA adhyavasAyavALo che, tethI puruSa karmane vaza thaIne bhogamAM pravRtti kare che, ane karmanI viDaMbaNAnuM puruSane jJAna thavAthI apavargane sAdhavA mATe puruSa yogamArgamAM pravRtti kare che, tema mAnavuM joIe. pUrvamAM graMthakArazrIe kahyuM ke pataMjali RSi AtmAne apariNAmI mAne che. mATe temanA matamAM mokSanI sAdhanA saMgata thAya nahi. tenA nivAraNa mATe AtmAne apariNAmI svIkAravA mATe pataMjali RSi zloka-13mAM yukti Ape che : jJAnane kAraNe cittanI vRttio sadA thAya che, ane citta prakRtimAMthI utpanna thayeluM hovAthI jaDa che, tethI temAM jJAnanI pratIti thAya nahi. te pratItinI saMgati mATe puruSanI citu chAyA cittamAM saMkrama thAya che tema mAnavuM paDe; ane jo AtmAne pariNAmI svIkAravAmAM Ave to AtmAnI cicchAyAno saMkrama sadA thAya nahi, ane tema svIkArIe to cittanI vRttio sadA jJAnanuM kAraNa bane nahi, ane cittanI vRttio sadA jJAnanuM kAraNa thAya che, tema sarvane pratIta che; mATe cittavRttimAM jJAna karavAnI zaktinuM kAraNa cicchAyAno saMkrama sadA thAya che, tema mAnavuM paDe; ane cicchAyAno saMkrama sadA svIkAravA mATe puruSane apariNAmI mAnavo Avazyaka che. pUrvamAM graMthakArazrIe kahyuM ke pataMjali RSi prakRtine sarvajanasAdhAraNa eka mAne che. tethI yogamArgane sevIne ekanI mukti thavAthI sarvanI muktinI Apatti Ave. tenA nivAraNa mATe prakRtine sarvajanasAdhAraNa eka mAnavA chatAM sAdhanA karIne ekanI mukti thavAthI sarvanI muktinI Apatti na Ave, tenI yukti zloka-18mAM pataMjali RSi Ape che : prakRti eka hovA chatAM prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhi pratyAtma bhinna bhinna che. tethI prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhinA vyApAra dvArA eka AtmAnI mukti thavA chatAM sarva AtmAnI muktinI Apatti Avaze nahi; kema ke sAdhanA karIne kRtArtha thayela puruSa pratye prakRti naSTa thayela hovA chatAM anya puruSa pratye te prakRti naSTa thayela nathI. tethI sarvajanasAdhAraNa prakRti eka svIkAravA chatAM eka puruSanI muktimAM sarvanI muktinI Apatti nahi Ave. pUrvamAM graMthakArazrIe kahyuM ke prakRti jaDa hovAthI "mAre puruSanuM prayojana karavuM joIe,' e prakArano adhyavasAya jaDa evI prakRtine thAya nahi. tethI Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAratAsiMzikA/saMkalanA jaDa evI prakRti puruSane bhogasaMpAdana kare che ane apavarga saMpAdana kare che, tema svIkArI zakAya nahi. tenuM samAdhAna pataMjali RSi zloka-1tmAM kare che - prakRtimAM mahadAdi pariNAmonI anuloma ane pratiloma be zakti che; ane anuloma zaktithI bahirmukha pariNAma thAya che, mATe prakRti puruSane bhoga saMpAdana kare che; ane pratiloma zaktithI svakAraNamAM prakRti laya pAme che tyAre, sahaja zaktidvayano kSaya thavAthI kRtArtha thayelI prakRti pariNAmano AraMbha karatI nathI. tethI jaDa evI prakRtimAM kartavyatAnA adhyavasAyano abhAva hovA chatAM AvA prakAranI puruSArthanI kartavyatA svIkAravAmAM koI doSa nathI. vaLI prakRtimAM pratiloma zakti sahaja che, ane pratiloma zakti jyAre pravartaze tyAre ubhayazaktino nAza thaze, tethI puruSano apavarga thaze. Ama siddha thavAthI mokSa mATeno yatna yogIne karavAno Avazyaka rahe nahi, tethI mokSanA upadezanI paNa anAvazyakatA siddha thAya, ema koIne zaMkA thAya. tenuM samAdhAna zloka-20mAM pataMjali RSi kare che : mokSazAstranA zravaNathI duHkhanA nAza mATe prakRtinA smayanA=abhimAnanA, varjanamAM pravRtti thAya che. tethI prakRtinA kartutvanA abhimAnanI nivRtti dvArA mokSanI prApti thAya che. mATe mokSazAstrano upadeza ane mokSa mATeno yatna nirarthaka nathI. A prakAranA pataMjali RSinA samAdhAnane sAme rAkhIne zloka-21mAM graMthakArazrI kahe che : A rIte prakRtino mokSa thaze, puruSano nahi thAya; kema ke puruSa apariNAmI che, ane prakRtimAM anuloma pariNAma ane pratiloma pariNAma e be sahaja zakti che, ane prakRtinA anuloma pariNAma ane pratiloma pariNAma e be pariNAmanA kSaya arthe kartutvanA smayanI=abhimAnanI, nivRtti Avazyaka che, ane te kartutvanA smayanuM abhimAnanuM varjana prakRtine thAya che, puruSane thatuM nathI. tethI prakRtinI mukti thaze, puruSanI nahi thAya, ane tema svIkAravAmAM Ave to sAMkhya darzanakAra zloka-22mAM je kahe che te temanuM vacana vRthA siddha thAya arthAt sAMkhyadarzanakAra kahe che ke paccIza tattvanA jJAnathI puruSanI mukti thAya che, te vacana vyartha siddha thaze. ' A rIte pataMjali RSinA matamAM puruSanI mukti svIkAravAmAM doSa batAvIne zloka-22nI TIkAmAM graMthakArazrI kahe che : Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pAtaMjalacolakSaNavicAratAsiMcikA/saMkalanA kRtyAdinA sAmAnAdhikaraNyarUpe anubhavAtA evA puruSane svIkAravo joIe arthAt saMsArI jIvo je kRti kare che ane kRtinA phaLane bhogave che, te kRtinuM adhikaraNa ane kRtinA phaLanuM adhikaraNa puruSa che; ane tema svIkArIe to yogasAdhanArUpa kRtine karanAra paNa puruSa che, ane yogasAdhanAnA phaLarUpa mukti paNa puruSane thAya che, tema sarva saMgata thAya che; ane AtmAne dravyarUpe apariNAmI svIkAravAmAM ane tyAdi paryAyone AzrayIne pariNAmI svIkAravAmAM koI doSa nathI. vaLI pataMjali RSi cittane cittarUpe anvayI ane te te cittanI avasthArUpe pariNAmI svIkAre che. te vacana pataMjali RSinA svaracita pAtaMjala yogasUtranA uddharaNapUrvaka zloka-22mAM batAvIne graMthakArazrI kahe che : pataMjali RSi cittane cittarUpe anvayI, ane cittanA te te pariNAmanI apekSAe pariNAmI svIkAre che, te citta tattvathI AtmA che, ane jo te cittane pataMjali RSi AtmArUpe na svIkAre to, buddhirUpe vartatA evA te cittathI sarva vyavasthA saMgata thaI jAya, tethI atirikta evA puruSane mAnavAnI koI AvazyakatA rahe nahi. A prakAranI pataMjali RSine AvatI ApattinA nivAraNa mATe pataMjali RSi anumAna dvArA AtmAnI siddhi kare che, te zloka-23mAM batAvIne te anumAna dvArA paNa AtmAnI siddhi thatI nathI, ema graMthakArazrI zloka-24mAM spaSTa kare che : buddhi ja puruSanuM nAma che, tethI buddhithI atirikta koI puruSa nathI ane ahaMkAra ane pravRtti paNa buddhinAM pariNAmo che. te A rIte ? dareka jIvane pote jJAnasvarUpa che tevI pratIti thAya che. tethI jJAnarUpa che buddhi dekhAya che te puruSa che; ane saMsArI jIvo bAhya kRtya kare che tyAre A kanya karyuM', e prakArano ahaMkAra thAya che arthAt "meM A bhoga-vilAsa karyo e prakArano ahaMkAra thAya che. te ahaMkAra paNa buddhino pariNAma che. vaLI saMsArI jIvo mohanA pariNAmavALA che. tethI te mohanA pariNAmane kAraNe AtmAnuM vAstavika svarUpa abhibhava thayeluM che. tethI puruSane abhibhava kare tevI mohanI pariNati te prakRti che arthAt sAMkhyadarzanakAra jene prakRti kahe che, te jIvamAM vartatI mohanI pariNati che. te mohanI pariNatine kAraNe saMsArI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalacolakSaNavicAradvArgizikA/saMkalanA 15 jIvone saMsAranA paribhramaNa svarUpa sarva prapaMcanI prApti thAya che. tethI sarva prapaMcanI prAptinuM kAraNa evI mohanI pariNati te buddhino pariNAma che, paraMtu buddhithI atirikta ahaMkAra ane prakRti svarUpa koI anya tattva nathI, ema zloka-2pamAM graMthakArazrIe kaheluM che. vaLI pAtaMjala matane batAvatAM zloka-15/16mAM graMthakArazrIe kahela ke pAtaMjala matAnusAra puruSanA saMnidhAnathI sajvamAM abhivyaMgya caitanya pragaTe che; ane tema svIkArIe to pataMjali RSi puruSane phUTastha nitya kahe che, te saMgata thAya nahi; kema ke sattvamAM caitanyanI abhivyaktino janaka puruSa che ema svIkAravAmAM Ave to puruSa koI kArya kare che, ane je kArya karatuM hoya te kUTastha nitya che, tema kahI zakAya nahi. vaLI pataMjali RSi kahe che ke sattvaniSTha caitanyanI abhivyaktino janaka puruSa nathI, paraMtu sattvaniSTha caitanyanI abhivyaktino vyaMjaka puruSa che. mATe puruSane kUTanitya svIkAravAmAM doSa nathI. tene graMthakArazrI kahe che : sattvaniSTha caitanyanI abhivyaktino janaka puruSa nathI, paraMtu sattvaniSTha caitanyanI abhivyaktino vyaMjaka puruSa che, tema svIkArIe to, sattvaniSTha abhivyaMgya citzakti pratye puruSa nimitta kAraNa bane, ane tema svIkArIe to saMsAra avasthAmAM sattvaniSTha abhivyaMgya cituzakti pratye puruSa nimitta bane che, tyAre bhoganuM nimitta kAraNa bane che; ane mokSa avasthAmAM sattvaniSTha abhivyaMgya cituzakti pratye nimitta kArANa banato nathI tyAre bhoganuM animitta kAraNa bane che. tethI eka ja puruSamAM bhoganA nimittapaNArUpa ane animittapaNArUpa dharmanA bhedane kAraNe puruSano kathaMcit bheda siddha thAya che. tethI puruSa pariNAmI che, tema svIkAravuM Avazyaka che, e pramANe zloka-27/27mAM graMthakArazrIe kahela che. vaLI pataMjali RSi sarvAtmasAdhAraNa prakRtine eka mAne che, ane tema svIkAravAthI sAdhanA dvArA eka AtmAnI mukti thavAthI sarvanI muktinI Apatti Ave. tenA nivAraNa mATe pataMjali RSi pratyAtma buddhibheda svIkAre che, ane buddhinA vyApAranA bhedathI eka AtmAnI sAdhanA dvArA mukti thavAthI sarvanI muktinI Apatti nahi Ave tema kahe che. tenuM nivAraNa karatAM zloka-28mAM graMthakArazrI dUSaNa Ape che : Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pAtaMjalayolakSaNavicAradvAtrizikA/saMkalanA pratyAtma buddhine bheda hovA chatAM paNa sAdhanA dvArA ekanI muktimAM sarvanI muktinI Apatti Avaze; kema ke sAMkhyadarzanakAranA matAnusAra prakRtinI mukti thAya che, ane prakRtimAM muktatva ane amuktatva ema ubhayadharmano virodha che. tethI koI eka AtmAne AzrayIne prakRtimAM muktatva dharma ane anya AtmAne AzrayIne prakRtimAM amuktatva dharma che, tema svIkArI zakAya nahi. Ama chatAM eka AtmAnI sAdhanAmAM sarvanI mukti thatI nathI, tenI saMgati mATe sAMkhyadarzanakAra kahe che : jema eka vRkSamAM saMyogane ane saMyoganA abhAvane svIkArI zakAya che, tema eka prakRtimAM muktatva ane amuktatva svIkArI zakAya che. tethI ekanI muktimAM sarvanI muktinI Apatti Avaze nahi. tene graMthakArazrI kahe che : to mukta AtmAomAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti Avaze. te A rIte : sAMkhyadarzanakAranA mata pramANe puruSa phUTastha nitya che. ane prakRti sarvajanasAdhAraNa eka che. tethI prakRtimAM muktatva ane amuktatva dharma che; tema svIkArIe ane prakRti je kAMI kare che, teno upacAra puruSamAM thAya che. tema sAMkhyadarzanakAro svIkAre che, tethI mukta AtmAomAM paNa amuktapaNAno vyavahAra mAnavo paDe arthAt jema rAjAnI senA jaya pAme to rAjA jaya pAmyo kahevAya che, ane rAjAnI senA parAjaya pAme to rAjA parAjaya pAmyo kahevAya che; tema prakRti bhoga kare to puruSa bhoga kare che, tema upacArathI kahevAya che, ane prakRti mukta thAya to puruSa mukta thayo ema upacArathI kahevAya che. A rIte prakRtimAM muktatva ane amuktatva baMne dharmo svIkArIe to prakRti sarvajanasAdhAraNa eka hovAthI je AtmAo mukta thayA che, temAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti Avaze. tethI eka AtmAnI muktimAM sarvanI muktinA nivAraNa arthe dareka AtmAnI prakRti judI che, tema mAnavuM Avazyaka che, ane tema svIkArIe to AtmAnA bhoga ane apavarganuM nirvAhaka evuM karma e prakRti che, ane puruSa buddhiguNavALo che, tema siddha thAya. AnAthI e phalita thAya che ke saMsAramAM buddhinI sarva jIvone je pratIti che, te puruSa che, ane saMsAra avasthAmAM te puruSa karmayukta che, ane te karma jIvanA mohanA pariNAmathI baMdhAyelAM che, ane te karma jIvane saMsAramAM bhoganI prApti Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 pAtaMjalayolakSaNavicAradvAciMzikA/saMkalanA karAve che, ane te karma yogamArganI pravRtti karAve che, tyAre apavarganuM kAraNa bane che. A rIte puruSa kathaMcit dravyathI dhruva che ane paryAyathI adhuva che, tema mAnanAra jainadarzana jaya pAme che, ema zloka-29mAM graMthakArazrIe kahela che. vaLI zloka-1mAM pataMjali RSie kareluM 'cittavRttinirodha' e pramANenuM yoganuM lakSaNa sarvathA duSTa nathI, topaNa 'cittavRttinirodha' e yoganuM lakSaNa lakSyamAtramAM vyApta thatuM nathI, te batAvavA arthe zloka-30mAM graMthakArazrI kahe che : jema ghaTanI sAmagrI daMDa, cakra, cIvara, kulAlAdi che, ane koI ghaTano arthI puruSa ghaTanI te sAmagrI ekaThI kare, te ghaTaniSpattinuM kAraNa hovA chatAM jyAM sudhI ghaTaniSpattinI kriyAno prAraMbha thayo na hoya tyAM sudhInI sAmagrI ekaThI karavAnI kriyA ghaTanI pUrva taiyArI kahevAya; ane mATIne masaLIne ghaTa banAvavAno prAraMbha kare tyArathI ghaTa banAvavAnI kriyAno prAraMbha thAya che; ane te kriyA dvArA mATI te te avasthAne pAmatI ghaTaniSpattinI pUrvekSaNamAM kurghadUrapatvavALI bane che, arthAt ghaTanuM kurtarUpatva te avasthAvALI mATImAM che, ane kurtarUpatvavALI te mATI uttarakSaNamAM ghaTarUpe pariNamana pAme che. ' tema AtmA paNa mokSano artha bane tyAre apunabaMdhaka avasthAmAM ke samyagdaSTinI avasthAmAM je kAMI dharmAnuSThAnanI pravRtti kare che, te sarva pUrvasevArUpa che arthAt jema ghaTanI sAmagrIne ekaThI karavAnI kriyA ghaTa banAvavAnI pUrvataiyArI che, tema adhyAtmAdi yogano prAraMbha karavAnI pUrvataiyArI rUpa apunabaMdhaka jIvanI ane samyagdaSTi jIvanI sarvadharma pravRtti pUrvasevArUpa pUrvataiyArI che. vaLI jema kuMbhAra mATImAMthI ghaTa banAvavAno prAraMbha kare che, tema sAdhaka AtmA adhyAtma ane bhAvanAnI bhUmikAmAM praveza kare che, tyAre ratnatrayInI pariNatirUpa yogano prAraMbha thAya che; ane jema kuMbhAranA prayatnathI mATI sthAsa, koza, kusula Adi avasthAne kramasara pAmatI caramasaNamAM ghaTaniSpatti mATe kurtarUpatvavALI bane che, ane uttarakSaNamAM te kurtarUpatvavALI mATI ghaTarUpe bane che, tema adhyAtmAdi yoganA prAraMbhathI AtmAmAM mokSane anukULa vyApArano prAraMbha thAya che, je uttara uttara avasthAne pAmato adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA ane vRttisaMkSayarUpe pariNamana pAme che, ane vRttisaMkSayanA bIjA bhedarUpa Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pAtaMjalayolakSaNavicAradvAiizakA/saMkalanA yoganirodhakALanI camakSaNamAM mokSarUpa kAryane anurUpa evuM kurtarUpatra AtmAmAM pragaTe che, tenI uttaramAM AtmA mukta bane che. AnAthI e phalita thAya che ke jema koI sAdhaka vidyAsiddhino prAraMbha kare tenI pUrve pUrvataiyArI kare che, tema mokSarUpa lakSyane sAdhavA mATe adhyAtmAdi yoganI pravRtti karavA pUrve pUrvasevArUpe apunabaMdhaka ane samyagdaSTi jIvo pravRtti kare che arthAt apunabaMdhaka jIvanI ane samyagdaSTi jIvanI sarva dharmakriyA pUrvasevArUpa che; ane pAMcamA guNasthAnakamAM pravezela dezaviratidhara zrAvaka ane chaThThA guNasthAnakamAM pravezela sarvaviratidhara sAdhu adhyAtmAdi yoganI je pravRtti kare che, tyArathI yogano prAraMbha thAya che; ane te yogano prAraMbha uttarottara vRddhi pAmatAM pAmatAM dhyAna ane samAyogamAM Ave che, ane aMte yoganirodhanA caramakSaNamAM prakarSavALo thAya che, ane tenA phaLarUpe jema vidyAsAdhakane vidyAnI prApti thAya che, tema mokSasAdhaka yogIne mokSanI siddhi thAya che. have pataMjali RSie "cittavRttinirodha e prakAranuM yoganuM lakSaNa karyuM, te yoganuM lakSaNa svIkArIe to te lakSaNa adhyAtma ane bhAvanAthI zuddha evA cittamAM jatuM nathI, paraMtu ekAgra ane niruddha cittamAM te lakSaNa jAya che, ane tema svIkArIe to adhyAtmAdi yoganA pAMca bhedomAMthI dhyAna, samatA ane vRttisaMkSaya yogamAM pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa saMgata thaze. vastutaH yogano prAraMbha adhyAtmAdi kALamAM thayelo che; kema ke adhyAtma ane bhAvanAkALamAM sAdhaka yogIo mohanA umUlana mATe zAstrAnusArI ucita vyApAra kare che, tethI temanAmAM yoga che; chatAM pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa adhyAtma ane bhAvanAmAM avyApta thAya che. tethI pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa sarvathA nirdoSa nathI. graMthakArazrIe batAvyuM ke pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa 'cittavRttinirodhaH' adhyAtmAdi zuddha cittamAM avyApta thAya che, tyAM pataMjali RSi zloka-31mAM samAdhAna kare che : citta pAMca prakAranuM che : (1) kSipta (2) mUDha (3) vikSipta (4) ekAgra ane (5) niruddha. A pAMca prakAranA cittamAM ekAgra ane niruddha citta samAdhimAM upayogI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAradvAtrizikA/saMkalanA che, ane vikSiptacittakALamAM yogano prAraMbha thAya che, te yoga nathI; paraMtu yoga niSpanna karavAne anukULa abhyAsa mAtra che. tene graMthakArazrI kahe che : yogaprAraMbhakALamAM paNa nizcayanayathI yoga che tema kahevuM joIe; kema ke 'kriyAnuM kRtam'=je karAtuM hoya te karAyuM, ema nizcayanaya svIkAre che. mATe adhyAtmAdi zuddha cittamAM yogano prAraMbha che, paNa yoga nathI, tema kahevuM ucita nathI. - graMthakArazrIno Azaya e che ke adhyAtma ane bhAvanAkALamAM sAdhaka yogIe mohanA unmelana mATeno yatna zarU karela che. phakta dhyAna Adi kALamAM vartatA yoga jevo dRDha yatna nathI, topaNa te dRDha yatnane anukULa zaktisaMcaya karavA arthe sAdhaka yogI adhyAtmAdikALamAM jinavacananuM avalaMbana laIne zAstrAnusArI sarva ucita kriyAo kare che. mATe mokSane anukULa nirjarAnI prApti che. tethI yoganA prAraMbhakALamAM paNa yoga svIkAravo joIe. tethI graMthakArazrIe dasamI yogalakSaNabatrIzImAM kareluM yoganuM lakSaNa "mokSamuvya,vyApAra?" "mokSanA mukhya hetuno je vyApAra te yoga che,' te lakSaNa aduSTa che; kema ke adhyAtmAdi sarva bhUmikAmAM te lakSaNa saMgata thAya che. tethI vyutpanna buddhivALA jIvo te yoganA lakSaNanA tAtparyane grahaNa karIne te pramANe adhyAtmAdi yogomAM prayatna kare to graMthakArazrIe kareluM yoganuM lakSaNa avazya paramAnaMdane karanAruM bane che arthAt graMthakArazrIe batAveluM yoganuM lakSaNa vyutpanna jIvone mokSanI prAptinuM kAraNa bane che, e pramANe zloka-32mAM kahela che. chabasthatAne kAraNe prastuta vivecanamAM vItarAga bhagavaMtanI AjJAviruddha ke graMthakArazrInA Azayaviruddha ajANatAM kaMIpaNa lakhAyuM hoya to trividhe-trividhe micchA mi dukkaDa' mAMguM chuM. . - pravINacaMdra khImajI motA vi. saM. 2063, mahA suda-5, tA. 23-1-2007, maMgaLavAra, 302, vimalavihAra, sarasvatI sosAyaTI, pAlaDI, amadAvAda-7, Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 pAtaMjalayolakSaNavicAradvAliMzikA/anukramaNikA anukramaNikA che blioka naM. viSaya pAnA ne, 1-4 4-7 7-9 9-14 14-18 18-22 1. | (i) pataMjali RSie karela yoganuM lakSaNa. (ii) cittavRttinirodhakALamAM vartatA cittanuM svarUpa. vyutthAnadazAmAM vartatA cittanuM svarUpa. 3. | cittanI pAMca prakAranI vRttio. 4. | (i) pramANanuM svarUpa. (ii) bhramanuM svarUpa. saMzayano bhramamAM aMtarbhAva. (iii) vikalpanuM svarUpa. bhrama karatAM vikalpanI vilakSaNatA. pa.| (iv) nidrAnuM svarUpa. 6. | (i) smRtinuM svarUpa. (ii) cittanirodhanuM svarUpa. | (i) cittavRttinirodhanA upAyo. (ii) abhyAsanuM svarUpa. | (i) vairAgyanuM svarUpa. (ii) aparavairAgyanuM svarUpa. 9. | (i) paravairAgyanuM svarUpa. | (ii) aparavairAgya ane paravairAgya cittavRttinA nirodhamAM kaI rIte upakAraka che tenuM svarUpa. 10.| cittavRttinirodha mATe karAto abhyAsa cittavRttinirodhamAM kaI rIte upakAraka che, tenuM svarUpa. 11.| (i) pataMjali RSie yoganuM lakSaNa ane yoganA upAyo batAvyA, temAM graMthakArazrI dvArA doSanuM uddabhAvana. (ii) apariNAmI AtmAnA svIkAramAM pataMjali RSie karelA yoganA lakSaNanI aghaTamAnatA. 22-25 25-28 28-33 33-38 38-41 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAnA naM.] 41-47 47-para para-60 60-79 pAtaMjalayolakSaNavicAradvAciMzikA/anukramaNikA blioka naM. viSaya pataMjali RSinI mAnyatAnusAra prakRtine eka svIkAravAmAM AvatA doSo. zloka-11-1ramAM pataMjali RSinA matamAM traNa dUSaNo ApyAM te dUSaNo pAtaMjala darzanamAM AvatAM nathI, e prakAranI zaMkAnuM ubhAvana. 14. cittanuM sva-paraprakAzakapaNuM hovAthI cittanA grahI evA puruSane svIkAravAthI zuM ? e prakAranI zaMkAnA nivAraNa mATe pataMjali RSinuM samAdhAna. buddhi svaprakAzaka nathI, ane buddhinuM anya buddhithI paNa vedana nathI, e rIte viSayano vyavahAra kaI rIte saMgata thAya ? e prakAranI koInI AzaMkAmAM pataMjali RSinuM samAdhAna. pAtaMjala matAnusAra nityoditA ane abhivyaMgyA ema be prakAre citazaktinuM svarUpa. 17. pAtaMjala matAnusAra saMsArI jIvo je bhoga kare che, te bhoganI yuktipUrvaka saMgati. pAtaMjala matAnusAra sAdhanA karanAra eka vyaktinI muktinI saMgati. 19.| pAtaMjala matAnusAra mahad Adi pariNAmonI prakRtimAM Anulomya zakti ane prAtilomya zakti che, te puruSanA prayojananuM kartavyapaNuM. 20. prakRtinI pratiloma zakti paNa sahaja hoya to yogI puruSoe mokSa mATe yatna karavo joIe nahi, ane mokSanuM anarthanIyapaNuM hote chate mokSaupadezaka zAstronuM anarthapaNuM che, e prakAranI zaMkAnuM pataMjali RSi dvArA nirAkaraNa. 70-72 72-78 78-81 81-89 87-92 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92-93 rara. 96-107 ra3. 22 pAtaMjalacolakSaNavicAratAsiMcikA/anukramaNikA blioka naM. viSaya pAnA naM. 21. (1)AtmA apariNAmI hote chate pataMjali RSie karela yoganA lakSaNanI asaMgati. (2)pAtaMjala matAnusAra prakRti eka hovAthI sAdhanA karavAthI ekanI muktimAM sarvanI muktino prasaMga athavA koInI paNa mukti thAya nahi, e Apatti. (3)jaDa evI prakRtine puruSanA prayojananuM kartavyapaNuM ayuktivALuM. A traNa dUSaNonuM nirAkaraNa zloka-13 thI 20mAM karyuM, te sarva kathananuM nigamana. sAMkhyadarzanakAranA mata pramANe 25 tattvonA jJAnathI puruSanI mukti thAya che, e vacananI vRthA sAbitI. kartutvanA abhimAnanI nivRttithI prakRtino mokSa thAya che, tema svIkArIe to, duSTa sarva vyavasthA AtmAne mAnyA vagara saMgata thAya. mATe pAtaMjala matavALAne AtmAnA asvIkAranI ApattinuM viSya thI graMthakArazrI dvArA kathana. 24. | (i) sattvAdi dharmonI svaAzrayamAM paNa upakAranI saMgati hovAthI pArAA niyatasaMhatyakAritA AtmAne svIkAravAmAM pramANa nathI, e pramANe pAtaMjala matanA kathananuM graMthakArazrI dvArA yuktipUrvaka nirasana. (ii) sAMkhyadarzanakAranA mate buddhithI atirikta AtmAnI siddhi nathI. (ii) sAMkhyadarzanakAranA mate je buddhi che, te jaina darzanakAranA mate AtmA. (iv) sAMkhyadarzanakAranA mate ahaMkArAdi tattvonA ucchedanI Apatti. 111-117 107-11 1 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayolakSaNavicAradvAtriMzikA/anukramaNikA zloka naM. viSaya 25. eka vAyunA vyApAranA bhedathI pAMca prakAranA vAyunA vyapadezanI jema ahaMkArAdi upapattinuM sukarapaNuM hovAthI tattvAMtarano vyaya. 26. puruSanuM vyaMjakapaNuM hote chate paNa puruSanuM kUTasthapaNuM ayuktivALuM, adhiSThAnapaNuM vyaMjaka che, e pramANe pAtaMjala matakAra kahe to "tavA praduH" e pramANe pAtaMjala yogasUtra-1/3nI nirarthakatA. 27. sattvaniSTha abhivyaMgya citrazakti pratye AtmAnuM nimittapaNuM hovA chatAM paNa apariNAmane kA2Ne AtmAnuM phUTasthapaNuM che, ema pAtaMjala matakAra kahe topaNa dharmabhedane kAraNe bhava ane mokSanA kathaMcid bhedanI siddhi. 29.| pradhAnabheda svIkArAye chate pradhAna jainadarzanane abhimata karma thAya, buddhiguNavALo puruSa kacid dhruva ane kathaMcid ava thAya, ethI jainadarzanano jaya. 30. (i) pataMjali RSi vaDe kahevAyeluM yoganuM lakSaNa kAyarodhAdimAM avyApta. (ii) ekAgratA avidha sudhI rodha vAcya hote chate ekAgratAnA pUrvabhAvi evA adhyAtmAdi zuddha cittamAM yoganA lakSaNanI avyApti. 23 pAnA naM. 28. prakRtimAM vizrAMta du:khadhvaMsa hote chate buddhinA bhedamAM paNa jo muktinI avyApyavRttitA na svIkAravAmAM Ave to, ekanI muktimAM anya sarvanI muktinI ApattirUpa prasaMgano aparihAra, ane muktinI avyApyavRttitAnA svIkAramAM muktimAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti, ane mukta paNa AtmAne bhavasthazarIrAvacchedena bhoganI Apatti. 134-141 118-131 121-127 127-134 141-148 148-152 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 zloka naM. viSaya pAtaMjalayolakSaNavicAradvAtriMzikA/anukramaNikA 31. vikSipta cittamAM yogano AraMbha che, kSipta ane mUDha cittamAM vyutthAna che ane niruddha cittamAM samAdhi che. tethI adhyAtmAdi zuddha citta vikSipta avasthAvALuM hovAthI emAM yoganuM lakSaNa jatuM nahi hovAthI nirdoSa che, e pramANe pAtaMjala matavALA kahe to tenuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa. 32. (i) yoganA AraMbhamAM paNa nizcayanayathI yoganuM upapAdana hovAne kAraNe yogano AraMbha alakSya che, e pramANe pAtaMjala matanuM kathana asaMgata. (ii) vyavahAranayathI paNa adhyAtmAdi zucittamAM yogano sabhAva. (iii) zloka-30mAM kahela pataMjali RSinA yoganA lakSaNanI avyApti vajralepa hovAthI graMthakArazrI dvArA "mokSamulya tuvyApAratva" e yoganuM lakSaNa sajjanone 52mAnaMdanuM kAraNa. pAnA naM. 153-157 158-165 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM hrI~ arha namaH / OM hrI~ zrIzaLezvarapArzvanAthAya namaH / OM aiM namaH / nyAyAcArya-nyAyavizArada-zrImadyazovijayopAdhyAyaviracitA svopajJavRttiyutA dvAtriMzadvAtriMzikA antargata pAtajalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA-11 10mI yogalakSaNabatrIzI sAthe 11mI pAtaMjalayogalakSaNavicArabatrIzIno saMgaMdha : svakIyaM yogalakSaNamanyadIyayogalakSaNe vicArite sati sthirIbhavatIti tadarthamayamArambhaH - martha : bIjAnA yoganuM lakSaNa vicAra karAye chate avya darzanakAroe kahelA yogalakSaNano vicAra karAye chate, svakIya yogalakSaNa-svadarzananuM yogalakSaNa, sthira thAya che. jethI karIne tenA mATe=svadarzananA yogalakSaNatA sthirIkaraNa mATe arthAt tatvanA arthIne potAnA darzananA yoganuM lakSaNa A ja ucita che e prakArano sthira nirNaya karavA mATe, A AraMbha che pataMjala RSie kahelA yoganA lakSaNane spaSTa karavAno A AraMbha che. dos : cittavRttinirodhaM tu yogamAha pataJjaliH / draSTuH svarUpAvasthAnaM yatra syAdavikAriNi / / 1 / / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/bloka-1 anvayArtha : tu vaLI pataMggani=pataMjali RSi cittavRttinirothaM cittavRttinirodhane vA=yoga mAda=kahe che. cittavRttinirodhayoganuM lakSaNa che, te batAvIne zlokanA uttarArdhathI ane bloka-ra thI cittanuM svarUpa batAve che - vatra virA =je avikArImAM TraSTa draSTAnuM svarUpAvasthAnaM svarUpamAM avasthAna =thAya te citta che, ema zloka-3mAM kahela "taSyi' sAthe avaya che. 1. zlokArya :vaLI pataMjali RSi cittavRtinirodhane yoga kahe che. je avikArI cittamAM draSTAnuM svarUpamAM avasthAna thAya te citta che, ema zloka-3mAM kahela 'taccitta' sAthe anvaya che. [1] TIkA : citteti-pataJjalistu cittavRttinirodhaM yogamAha, tathA ca sUtraM - "yogazcittavRttinirodhaH" (yogasUtra-1/2) iti, tatra cittapadArthaM vyAcaSTedraSTuH puruSasya svarUpe cinmAtrarUpatAyAmavasthAnaM yatra yasmin syAt avikAriNi, vyutpannavivekakhyAtezcitsaGkramAbhAvAt kartRtvAbhimAnanivRttau pronmuktapariNAmena, tathA ca sUtra - tavA draSTa: svarUpa(Da)varathAnam" | (co.phU. 2/3) kRti mArA TIkArya : patanistu ... rAda, vaLI pataMjali RSi cittavRttinirodhane yoga kahe che=mokSanA kAraNabhUta evo yoga kahe che. tathA 2 sUtre ane te pramANe cittavRttinirodha yoga che te pramANe, sUtra che pAtaMjalayogasUtra-1/2 che. vA ... niradhA" ti, cittavRttino virodha yoga che." Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-1 rUti zabda pAtaMjala-1/2 sUtranA uddharaNanI samApti sUcaka che. tatra... tyAre - tyAM yoganA lakSaNamAM vartatA citapadArthane graMthakArazrI kahe che - draSTa.... viveriji, je avikArI cittamAM draSTA evA puruSanuM svarUpamAM citmAtrarUpatAmAM, avasthAna thAya te citta che, ema zloka-3mAM kahela 'tavitti' sAthe atyaya che. cittavRttinirodhakALamAM uparamAM kahyuM tevuM citta kema che ? temAM graMthakArazrI yukti batAve che - vyutpanna ....pariNAmena, vyutpanna vivekakhyAti hovAthI vizeSarUpe utpanna evI puruSa ane prakRtinA bhedajJAnarUpa vivekakhyAti hovAthI, cirasaMkramano abhAva hovAne kAraNe caitanyano prakRtimAM saMkramano abhAva hovAne kAraNe, kartutvanA abhimAnanI nivRtti thaye chate probyukta pariNAma hovAthI= prakRtithI vimukha pariNAma hovAthI, je avikArI cittamAM puruSanuM citmAtra svarUpamAM avasthA che, te citta che ema avaya che. tathA 2 sUtra - ane te pramANe=cittavRttinirodhakALamAM puruSanuM citta svarUpamAM avasthAnavAnuM che, te pramANe pAtaMjala-1/3 sUtra che. tava .... avasthAnam" rUti tyAre=cittavRttinirodhakALamAM draSTAnuM puruSanuM, svarUpamAM avasthAna che. tti zabda pAtaMjala yogasUtra-1/3nA uddharaNanI samApti sUcaka che. [1] bhAvArtha :pataMjalie karela yoganuM lakSaNa :pataMjali RSi yoganuM lakSaNa karatAM kahe che - "cittanI vRttiono nirodha yoga che." A rIte yoganuM lakSaNa karyA pachI yoganA lakSaNa aMtargata citta zuM che, te batAvavA arthe prathama cittavRttinA nirodhakALamAM citta kevuM hoya ? te batAve Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvADhizikA/zloka-1-2 niruddha cittanuM svarUpa : saMsArI jIvanuM citta avikArI thAya che, tyAre te saMsArI jIvarUpa puruSanuM cinmAtrarUpatAmAM cinmAtrasvarUpamAM avasthAna thAya che arthAt mohanA vikArarahita, indriyonA vikArarahita AtmAnA avikArI svarUpamAM avasthAna thAya che, te cittavRttinirodhakALamAM vartatuM citta che. 'ahIM prazna thAya ke saMsArI jIva avikArI kyAre thAya che ke jethI tenuM citta svarUpamAM avasthAna pAme ? tethI kahe che -- vivekakhyAtithI puruSanuM citmAtrasvarUpamAM avasthAna : je jIvane upadezAdi dvArA puruSa ane prakRtinA bhedanuM jJAna thAya che, te puruSa vivekakhyAtivALo che. te vivekakhyAti prAraMbha kakSAnI hoya tyAre te puruSa vyutpanna vivekakhyAtivALo nathI, paraMtu punaH punaH bhedajJAnamAM daDha yatna karIne jyAre te puruSa vyutpanna vivekakhyAtivALo thAya che, tyAre te puruSanA cihnAvano prakRtimAM saMkrama thato nathI, tethI karmanI prakRtithI niSpanna thayelI zarIrAdinI kriyAomAM te yogI puruSane kartutvanuM abhimAna thatuM nathI arthAt dehAdinI kriyAmAM "A kriyA huM karuM chuM' evuM abhimAna thatuM nathI, tethI dehanA ke iMdriyonA bhAvothI te puruSanuM citta probyukta pariNAmavALuM bane che=dehanA ke iMdriyonA bhAvone nahi sparzanArA pariNAmavALuM thAya che, tethI te yogI puruSanuM citta avikArI pariNAmavALuM thAya che, ane jyAre te yogIpuruSanuM citta avikArI thAya che, tyAre dRSTA evA puruSanuM svarUpamAM avasthAna thAya che. IIII avataraNikA - pataMjali RSie yoganuM lakSaNa zloka-1mAM batAvyuM ane cittavRtino nirodha hoya tyAre citta kevuM hoya te batAvyuM. have te citta vyutthAnadazAvALuM hoya arthAt cittavRttinA virodhavALuM na hoya tyAre kevuM hoya? te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicArahAgiMzikA/zloka-2 zloka : Apanne viSayAkAraM yatra cendriyavRttitaH / pumAn bhAti tathA candrazcalanIre calan yathA / / 2 / / anvayArtha: =ane yathA=je pramANe rAtrIre cAlatA pANImAM ra =caMdra cattanacAlato mAribhAse che. (tema) ndriyavRtti: indriyonI vRtti dvArA viSayavAre sAnnei viSayAkAra pAmela yatra jemAM pumApuruSa tathA mati te pramANe bhAse che arthAt viSayAkAra bhAse che, te citta che, ema zloka-3mAM kahela zcitta' sAthe avaya che. rA. zlokArca - ane je pramANe cAlatA pANImAM caMdra cAlato bhAse che, (tema) iMdriyonI vRtti dvArA viSayAkAra pAmela jemAM puruSa viSayAkAra bhAse che, te cita che, ema bloka-3mAM kahela 'tri' sAthe anvaya che. III TIkA : Apana iti-yatra cendriyavRttitaH indriyavRttidvArA, viSayAkAramApanne viSayAkArapariNate sati, pumAn=puruSaH, tathA bhAti, yathA calanIre calan candraH svagatadharmAdhyAropAdhiSThAnatvena pratIyata ityarthaH, tathA ca sUtraM - "vRttisArUpyamitaratra" (sU. 2/4) ti pArA TIkArya : yatra .... rUcartha ! je pramANe cAlatA pANImAM caMdra cAlato pratIta thAya che svagata dharmanA adhyAropanA adhiSThAtapaNArUpe pratIta thAya che arthAta pANImAM pratibiMbita thayelA caMdramAM pANInA calana dharmanA adhyAropanuM adhiSThAna pANImAM pratibibita thayela caMdra che te adhiSThAtapaNArUpe caMdra pratIta thAya che; (tema) iMdriyavRttithIeiMdriyonI vRtti dvArA, viSayAkAra Apagha=viSayAkAra pariNata chatA evA jemAM, Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-2 puruSa te pramANe bhAse che=viSayAkAra bhAse che=svagata dharmanA adhyAropanA adhiSThAnapaNArUpe bhAse che, te citta che ema zloka-3 sAthe saMbaMdha che. e pramANe artha samajavo - tathA 2 sUtra - ane te pramANe viSayAkAra Apa=viSayAkAra pariNata puruSa viSayAkAra bhAse che te pramANe, pAtaMjala-1/4 sUtra che. vRttisAdhyam ..... rUtaratra" rUti | itaramAM=avikArI cittathI Itara evA cittamAM, vRttionuM sArUpya cheHpAMca prakAranI vRttiomAMthI yathAyogya vRttionuM sArUpya che. tti' zabda pAtaMjala yogasUtra-1/4nA uddharaNanI samApti sUcaka che. rA. bhAvArtha : pataMjali RSie yoganuM lakSaNa karyuM ke "cittavRttino nirodha" yoga che. tethI citta zuM che, te jijJAsA thAya, tethI be prakAranuM citta che, tema batAvela che. tamAM bloka-1mAM cittavRttinirodhakALamAM vartatuM citta kevuM hoya te batAvyuM. have vyutthAnadazAvALuM citta kevuM hoya che, te graMthakArazrI batAve che - vyutthAnadazAmAM vartatA cittanuM svarUpa : iMdriyonI vRtti dvArA viSayAkArarUpe citta pariNamana pAme che, tyAre puruSa paNa viSayAkArarUpe bhAse che. temAM dRSTAMta batAve che - jema pANImAM caMdra pratibiMbita thayelo hoya ane pANI cAlatuM hoya to pANImAM pratibiMbita caMdra cAle che, tevuM bhAse che. vastutaH AkAzamAM rahelo caMdra cAlato nathI, chatAM pANImAM pratibiMbita caMdra cAlato dekhAya che, tema puruSa vikAra vagarano che, topaNa puruSanuM citta viSayAkArarUpe pariNamana pAme che, tyAre te puruSa viSayAkAra pariNAmavALo dekhAya che arthAt je je iMdriyonA viSayone citta grahaNa kare che, te te iMdriyonA viSayo huM grahaNa karuM chuM, tevo puruSane bhrama thAya che, tethI AvA prakAranuM citta vyutthAnadazAvALuM che. sArAMza : ahIM caMdrasthAnIya puruSa che ane jalasthAnIya citta aMtaHkaraNa, che. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/zloka-2-3 jema cAlatA jalamAM caMdranuM pratibiMba paDe che, to caMdra cAlato dekhAya che; tema viSayAkAra cittamAM=aMtaHkaraNamAM, puruSanI citrazaktino saMkrama thAya che, tethI draSTA evo puruSa viSayAkAra pariNata dekhAya che. IIII avataraNikA : zloka-1mAM viruddha cittanuM svarUpa batAvyuM. tyArapachI zloka-2mAM vyutthAnadazAvALA cittanuM svarUpa batAvyuM. A rIte be prakAranuM citta batAvyA pachI yoganA lakSaNa aMtargata cittathI anya aMzarUpa cittanI vRttio graMthakArazrI batAve che . - zloka H taccittaM vRttayastasya paJcatayyaH prakIrtitAH / mAnaM bhramo vikalpazca nidrA ca smRtireva ca ||3|| anvayArtha : ta--inaM-te citta che. teno saMbaMdha zloka-1-2 sAthe che. tasya vRttavaH-tenI vRttio-cittanI vRttio, pazcata =pAMca prakAre prItitA =kahevAI che : mAnaM=mAna=pramANa, bhrama=bhrama vipaT=ane vikalpa nidrA ca=ane nidrA smRtireva ==ane smRti. // 3 // zlokArtha : te citta che, teno saMbaMdha zloka-1-2 sAthe che. cittanI vRttio pAMca prakAre kahevAI che : (1) mAna, (2) vikalpa, (3) bhrama, (4) nidrA ane (5) smRti. II311 TIkA H taditi taccittaM, tasya = vRttisamudAyalakSaNasya avayavinaH, avayavabhUtAH paJcatayyo vRttayaH prakIrtitAH, taduktaM - "vRttayaH paJcatayyaH kliSTAkliSTAH" (vo.pU. / sAM. mU. 2/33), niSTAH vaktezAntA: triparItA avi tAvatya eva, tA evoddizati mAnaM pramANaM, bhramo vikalpo, nidrA, ca smRtireva ca, tAda - 'pramALaviparyayavinidrA: smRtavaH" (yo.mU. 1/6) zA 1 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-3 TIkArya : tazcitta te citta che, teno saMbaMdha zloka-1-2 sAthe che. tasya ..... prIrtitA , tenAvRttinA samudAyarUpa avayavI evA cittanA, avayavabhUta pAMca prakAranI vRttio kahevAI che. taduvanaM - te pAMca prakAranI vRttio che, te pAtaMjala yogasUtra-1/pamAM kahevAyuM che. vRttaya: ..... vi7STavinaM:", vRttio pAMca prakAranI kliSTa ane akliSTa che. vistaSTA . tAva va phlezathI AkrAMta kliSTa che ane tenAthI viparIta paNa klezathI anAkrAMta paNa teTalI ja che-klezathI Akrata jeTalI ja pAMca prakAranI che. tA voditi - te ja batAve che pAMca prakAranI vRttio che, te ja batAve che. mAnaM ... mRtiva 2, (1) mAta pramANa, (2) bhrama, (3) vikalpa, (4) nidrA ane (5) smRti. tavAda - tene pAMca prakAranI vRttinAM nAmone, pAtaMjala sUtra-1/6mAM kahe che - "prema .. mRtayA" m (1) pramANa, (2) viparyaya, (3) vikalpa, (4) nidrA, (5) smRti. 3 bhAvArtha : pataMjali RSie yoganuM lakSaNa "cittavRttinirodha" che tema batAvyuM, tethI yogalakSaNanuM ghaTaka evuM citta be prakAranuM che, te prathama batAvyuM. have te cittanI vRttio keTalI che, te batAve che - cittavRttinAM nAmo:cittanI pAMca prakAranI vRttio che - (1) pramANa, (2) viparyaya, (3) vikalpa, (4) nidrA ane (5) smRti. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-3-4 A pAMca prakAranI vRttio kliSTa cittavALAnI klezathI AkrAMta hoya che, ane akliSTa cittavALAnI klezathI anAkrAMta hoya che. A pAMce vRttionuM vizeSa svarUpa graMthakArazrI svayaM AgaLa batAve che. III avataraNikA : AsAM krameNa lakSaNamAha - avataraNikArya : kramathI AnA=vRttionA, lakSaNane graMthakArazrI kahe che - avataraNikAno bhAvArtha : zloka-1mAM pataMjali RSie batAvela cittavRttinirodha yoga che, e yoganuM lakSaNa batAvyuM.yoganA lakSaNamAM kahela citta padArtha zuM che, te zloka-1nA uttarArdhathI ane zloka-rathI batAvyuM. tyArapachI cittanI vRttio zuM che ? te zloka-3mAM batAvyuM. have kramathI te cittanI vRttionA lakSaNane graMthakArazrI kahe che - zloka : mAnaM jJAnaM yathArthaM syAdatasmiMstanmatirdhamaH / puMsazcaitanyamityAdau vikalpo'vastuzAbdadhIH / / 4 / / anvayArtha : yathArtha jJAna mA=yathArtha jJAna mAna=pramANa, cA-che. ami-tenA abhAvamAM tanmati =tenI buddhi, prama=bhrama che. paMsada cetanA puruSanuM caitanya ItyAdimAM vastuzAzvathI avastuviSayavALI zabdajanya buddhi vindho=vikalpa che. I4 zlokArdha : yathArtha jJAna mAna=pramANa che. tenA abhAvamAM tenI buddhi bhrama che. puruSanuM caitanya ItyAdimAM avastuviSayavALI zabdajanya buddhi vikalpa che. II4ll Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 TIDA : mAnamiti - mAnaM yathArthaM tadvati tadavagAhi jJAnaM syAt, tadAha - "avisaMvAdi jJAnaM pramANam" (yo. sU. 1/7 rA.mA.) iti, bhramo'tasmiMstadabhAvavati tanmatiH, yadAha - "viparyayo mithyAjJAnamatadrUpapratiSTham" (yo.sU. 1 / 8), saMzayo'pi sthANurvA puruSo vetyatadrUpapratiSThatvAdatraivAntarbhavati, puMsazcaitanyamityAdau avastuviSayA zAbdadhIrvikalpa:, atra hi devadattasya kambala itivacchabdajanite jJAne SaSThyartho bhedo'dhyavasIyate, tamihAvidyamAnamapi samAropya pravartate'dhyavasAyaH, vastutastu caitanyameva puruSa iti, tadAha "zabdajJAnAnupAtI vastuzUnyo vikalpaH " (yo.sU. 1 / 9) iti bhramavizeSa evAyamastviti cetra, tathAvidhazabdajanyajanakabhAvenAsya vilakSaNatvAt, viSayAbhAvajJAne'pi pravRttezca yad bhojaH - "vastunastathAtvamanapekSamANo yo'dhyavasAyaH sa vikalpa ityucyate" (yo. sU. 1 / 9 rA.mA.) iti / / 4 / / TIDArtha : mAnaM...... syAt / taddRvAnabhAM tadhvagAhi jevuM yathArtha jJAna bhAna=prabhAga che. tadAha tene = prabhAganA lakSagane pAtaMnsayogasUtra rAnabhArtaMDa-1 / 7nI TIkAmAM kahe che - ..... pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/zloka-4 - 'avisaMvAdi pramANam" iti, visaMvAhi jJAna prabhAga che. 'iti' zabda uddharaeganI samApti sUrya che. bhramo tanmati:, tenA khabhAvavANAmAM tenI mati bhrama che. bhene=bhramanA lakSagane, uhe che. - yadAha "viparyayAM atadrUpapratiSTham", saMtadrUpapratiSTha =padArtha ke sva3ye nathI te sva3pamAM raheluM evuM, mithyAjJAna viparyaya che. -- ahIM prazna thAya ke pAMca prakAranI vRttio kahI ane uparamAM pramANa ane bhramanuM svarUpa batAvyuM to saMzayane paNa vRtti tarIke alaga kema grahaNa na karI tethI kahe che saMzayo bhavati, sthAgu che puruSa che' se prahArano saMzaya pAega Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-4 atadrupamAM pratiSThANuM hovAne kAraNe ahIM ja viparyayamAM ja, aMtarbhAva pAme che. pusa: ..... puruSa ti, puruSanuM caitanya, ItyAdimAM avAstuviSayavALI zAbdadhI zabdajanya buddhi, vikalpa che; kije kAraNathI, ahIM vikalpamAM, devadattanI kaMbala enI jema zabdajanita jJAnamAM-puruSanuM caitanya e prakAranA zabdajanita jJAnamAM, 'bheda' SaSThIno artha jaNAya che. ahIM puruSanuM cetavya e prakAranA prayogamAM, avidyamAna evA paNa tene=bhedane, samAropa karIne adhyavasAya pravarte che. vastutaH to cetavya ja puruSa che. ethI puruSa ane caitanyano bheda nathI, ema avaya che. tavAda - tene=vikalpanA lakSaNane pAtaMjala yogasUtra-1/9mAM kahe che - "zabdajJAna ... vityu:" ti, zabdajJAna anupAtI=zabdathI utpanna thayelA jJAnane anusaranAra, vastuzUnya vikalpa che. tti zabda uddharaNanI samApti sUcaka che. ahIM prazna thAya ke vikalpano bhramamAM aMtarbhAva karI zakAya che, tethI kahe che - vizeSa ... vinnakSatviA, bhramavizeSa ja Akavikalpa che, e pramANe pUrvapakSI kahe to tene graMthakArazrI kahe che ke tArI vAta barAbara nathI; kema ke tathAvidha zabdanI sAthe ja vya-janaka bhAva hovAne kAraNe vastu jevI nathI tevI vastune kahenArA tevA prakAranA zabdanI sAthe janya-janakabhAva hovAne kAraNe, AnuM vikalpanuM, vilakSaNapaNuM che=bhramathI vilakSaNapaNuM che. vaLI bhrama karatAM vikalpanA bhedane spaSTa karavA mATe graMthakArazrI anya hetu kahe che -- viSaya mAva ...pravRSya, ane viSayanA abhAvanA jJAnamAM paNa pravRtti che=vikalpathI thayelA bodhamAM te prakAranA viSayano abhAva che, tevuM jJAna hovA chatAM paNa vikalpanI pravRtti che. yat mo: - jete viSayanA abhAvanA jJAnamAM paNa vikalpanI pravRttine, bhoja pAtaMjala yogasUtra-1/9nI TIkAmAM kahe che - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-4 "vastuna: ..... 3nte" Drati | "vastunA tathApaNAnI=je pramANe vikalpa karavAmAM Ave che te vikalpa anusAra vastunA tathApaNAnI, anapekSA karato evo adhyavasAya te vikalpa che." e pramANe kahevAya che. ti' zabda bhojatI rAjamArtaDa TIkA-1/TanA uddharaNanI samApti sUcaka che. sA. bhAvArtha : zloka-3mAM pAMca prakAranI vRttionAM nAma kahyAM, temAMthI prathamanI traNa prakAranI vRttionuM svarUpa prastuta zlokamAM kahe che - cittanI vRttionuM svarUpa - (1) pramANanuM svarUpa : je bhAvavALI vastu hoya temAM te bhAvane avagAhana karanAruM yathArtha jJAna pramANa che. jema rajatamAM rajatatvane avagAhana karanAruM jJAna yathArtha che. (2) bhramanuM svarUpa : je bhAvavALI vastu na hoya temAM te bhAvane avagAhana karanArI mati=buddhi bhrama che. jema rajatatvanA abhAvavALI zuktimAM cAkacikyAdine kAraNe rajatatvano bodha thAya te bhrama che. pAMca vRttiothI saMzaya judo nathI, paraMtu bhramamAM ja aMtarbhAva pAme che. te batAvavA mATe kahe che - saMzacano bhramamAM aMtarbhAva : jema bhrama te prakAranA abhAvavALI vastumAM te prakAranI buddhine avagAhana kare che, tema saMzaya paNa te prakAranA abhAvavALI vastumAM te prakAranI buddhine avagAhana kare che arthAt purovarsI puruSa hoya to temAM puruSatva dharma che, paraMtu sthANutva ane puruSatva ubhayarUpa dharma nathI. Ama chatAM purovarsI padArthamAM puruSatvane avagAhana karavAne badale sthANutva-puruSatva ubhayarUpa dharmane avagAhana kare che. tethI je svarUpe vastu nathI te svarUpe saMzayamAM bodha thAya che. mATe saMzayano bhramamAM aMtarbhAva thAya che. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-4 (3) vikalpanuM svarUpa puruSanuM caitanya ityAdi prayogomAM puruSathI bhinna caitanya nathI, paraMtu caitanyarUpa ja puruSa che, tethI bhedarUpa avastunA viSayavALI zabdajanya buddhi puruSanuM caitanya ItyAkAraka zabdajanya buddhi, e vikalpa che. ahIM koIne prazna thAya ke "rAho: zira' ityAdimAM abheda arthamAM SaSThIno prayoga thAya che. tema ahIM paNa puruSanuM caitanya ityAdimAM abheda arthamAM SaSThI grahaNa karIe to avastu viSayavALI zAbdadhI=zAbdabuddhi, nathI, tethI "puruSanuM caitanya' e prayoga vikalpasvarUpa kahI zakAya nahi. tethI kahe che - devadattanI kaMbala' e prayoganI jema "puruSanuM caitanya' e prakAranA zabdajanita jJAnamAM SaSThIno artha bheda jaNAya che ane te bheda ahIM vidyamAna nathI, chatAM bhedano samAropa karIne adhyavasAya pravarte che. vastutaH caitanyarUpa ja puruSa che, chatAM puruSanuM caitanya' e prayogamAM bhedarUpa avastunA viSayavALI zabdajanya buddhi che, mATe "puruSanuM caitanya' ityAdi prayoga vikalparUpa che. ahIM koIne prazna thAya ke vikalpa bhramavizeSa ja che. mATe jema saMzayano bhramamAM aMtarbhAva karyo, tenI jema vikalpano paNa bhramamAM aMtarbhAva karavo joIe. tethI kahe che - bhrama karatAM vikalpanI vilakSaNatA - vikalpa bhUmavizeSa nathI, paraMtu bhrama karatAM vilakSaNa che; kema ke "puruSanuM caiitanya' ityAdi zabdanI sAthe vikalpano janya-janakabhAva che. te A rIte - puruSanuM caitanya' ityAdi zabdaprayoga janaka che ane tenAthI janya vikalpa che, mATe bhrama karatA vikalpa vilakSaNa che; kema ke tevA prakAranA zabdathI bhrama utpanna thato nathI, paraMtu sAdazyane kAraNe bhrama thAya che. jema rajumAM-doraDAmAM sarpanuM sAdRzya hovAne kAraNe aMdhakAramAM rahela rajjumAM-doraDAmAM sarpano bhrama thAya che, jyAre vikalpamAM to sAdRzyane kAraNe vikalpa thato nathI; paraMtu puruSanuM caitanya nathI, tevo spaSTa nirNaya hovA chatAM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-4-5 puruSanuM caitanya ityAdi zabdathI vikalpa utpanna thAya che, mATe bhrama karatAM vikalpano bheda che. vaLI vikalpamAM viSayanA abhAvanuM jJAna hovA chatAM paNa pravRtti che arthAt puruSanuM caitanya nathI, paNa caitanyarUpa puruSa che tevuM jJAna hovAne kAraNe puruSa sAthe caitanyanA bhedarUpa viSayanA abhAvanuM jJAna che, chatAM 'puruSanuM caitanya' e prakAranA prayoganI pravRtti thAya che, ane bhramamAM viSayanA abhAvanuM jJAna nathI, tethI pravRtti thAya che. jema zuktimAM rajatarUpa viSayanA abhAvanuM jJAna nathI, tethI zaktine joIne 'A rajata che' e prakArano prayoga thAya che, paraMtu te zaktimAM rajatarUpa viSayanA abhAvanuM jJAna thayA pachI A zukti rajata che, e prakArano bhrama thato nathI. pAtaMjalayogasUtranI rAjamArtaMDa TIkAmAM bhoja kahe che ke "vastunA tathApaNAnI apekSA nahi karato je adhyavasAya" te vikalpa che. AnAthI e prApta thAya ke vastunA tathApaNAnI apekSA rAkhIne thato adhyavasAya bhrama che; kema ke zuktimAM rajatano bodha thAya che tyAre zuktirUpa vastune A rajatarUpa vastu che e prakAre apekSA rAkhIne adhyavasAya thAya che; jyAre vikalpamAM to spaSTa bodha che ke vastu tevI nathI, topaNa zabda dvArA vastuno tevo adhyavasAya karAya che. AthI vIra bhagavAnanI mUrti joIne 'A vIra bhagavAna' che tevo vikalpa thAya che, tyAM spaSTa nirNaya che ke vIra bhagavAna to mokSamAM che, mArI sanmukha nathI, topaNa vastunA te svarUpanI apekSA rAkhyA vagara vIra bhagavAna pratye bhaktinI vRddhi arthe vIra bhagavAnanI sAthe mUrtino abheda adhyavasAya zabdathI thAya che. vastutaH vIra bhagavAnano mUrti sAthe bheda che, tethI mUrtine joIne A vIrabhagavAna che, te prayoga vikalparUpa che. II4 avataraNikA : zloka-4mAM traNa prakAranI cittanI vRttio batAvI. have cothA prakAranI cittanI vRtti graMthakArazrI batAve che Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvADhizikA/bloka-5 - 1 zloka - nidrA ca vAsanA'bhAvapratyayAlambanA smRtA / sukhAdiviSayA vRttirjAgare smRtidarzanAt / / 5 / / anyathArtha - ra=ane bhAvapratyatiSkanA=abhAvapratyayatA AlaMbanavALI vAsanA vAsanA nidrA=nidrA mRtaHkahevAyela che. (ane) nAre=jAgRta avasthAmAM mRtivanA=smRtinuM darzana hovAne kAraNe huM sukhe sUtelo' e prakAre skRtinuM darzana hovAne kAraNe suiivaSaya vRtti=sukhAdi viSayavALI vRtti che sukhAdi viSayavALI vRtti vidrA che. pA zlokArtha : ane abhAva pratyayanA AlaMbanavALI vAsanA nidrA kahevAya che, (ane jAgRta avasthAmAM "huM sukhe sUtelo' e prakAre smRtinuM darzana hovAne kAraNe sukhAdiviSaya-vALI vRtti nidrA che. Ill TIkA : nidrA ceti-abhAvapratyayAlambanA bhAvapratyayAlambanavirahitA, vAsanA ca nidrA smRtA, santatamudriktatvAttamasaH, samastaviSayaparityAgena yA pravartata ityarthaH, tavAda - "gAvapratyayAtmasvanA vRttinaMdrA" (yo.phU. 2/20), rUdaM ra nAkAre= jAgradavasthAyAM, smRtidarzanAt="sukhamahamasvApsam" iti smRtyAlocanAt, sukhAdiviSayA vRttiH, svApakAle sukhAnanubhave tadA tatsmRtyanupapatteH / / 5 / / TIkArya : mAvapratyaya ... phartha, ane abhAvapratyayatA AlaMbanavALI= bhAvapratyayatA AlaMbana rahita evI, vAsanA nidrA kahevAya che; kema ke aMdhakAranuM satata udriktapaNuM =nidrAkALamAM jJAnAbhAvano satata udraka che. nidrAnA lakSaNathI zuM phalita thAya che, te graMthakArazrI batAve che - samasta viSayanA parityAgathI je pravarte che arthAt bAhya viSayanA grahaNanA abhAvathI je pravarte che, te nidrA, e pramANe artha jANavo. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-pa talI - tene kahe che nidrAnA lakSaNo, pAtaMjala yogasUtra-1/10mAM kahe che - "amAva ..... nidrA, "abhAvapratyayanA AlaMbanavALI vRtti nidrA che." rUAM ya .... anupapa: 1 ane AkanidrA, jAgRta avasthAmAM smRtinuM darzana hovAne kAraNe="sukhe huM sUtelo" e pramANe smRtinuM Alocana hovAne kAraNe, sukhAdiviSayavALI vRtti che; kema ke tidrAkALamAM sukhanA anubhavamAM tyAre jAgRta avasthAmAM, tenI smRtinI anupapatti che sukhanI smRtinI anupapatti che. pA. * nidrAmAM abhAvapratyayanA AlaMbanavALI vAsanA paDe che, tethI koI bAhya vastune huM jANato nathI, tevA prakArano bodha varte che, tene suvi mAM Adi zabdathI grahaNa karavo. bhAvArtha :(4) nidrAnuM svarUpa - pAtaMjala matAnusAra cittanI pariNatirUpa nidrA che, ane te pariNatikALamAM koIka bhAvanI pratIti thAya che, tevo bodha hoto nathI arthAt jema jAgRta avasthAmAM huM ghaTAdi padArthone jANuM chuM' tevA bhAvapratyayanA AlaMbanavALo bodha che, tevo bodha nidrAkALamAM thato nathI, paraMtu nidrAkALamAM koI padArthane huM jANato nathI' tevI pratIti varte che, tenuM kAraNa aMdhakAranuM satata udrakapaNuM che arthAt jAgRta avasthAmAM bAhya padArthano bodha thAya che, tyAre vacavacamAM ajJAnatA paNa dekhAya che, tethI ja bAhya padArthamAM kAMIka bodha thAya che tyAre kAMIka ajJAnarUpa aMdhakAra paNa varte che; jyAre nidrA avasthAmAM satata ajJAnarUpa aMdhakArano udraka che, tethI bAhya padArthaviSayaka leza paNa bodha thato nathI. Ama chatAM jAgyA pachI 'huM sukhe sUtelo' e prakAre smRti thAya che, tethI nidrAkALamAM sukhano anubhava thAya che, mATe nidrAkALamAM satata aMdhakArano udraka hovA chatAM sukhanA anubhavane karAve tevo maMda maMda jJAnano pariNAma varte che, tene kAraNe AtmAmAM sukhanA anubhavanA saMskAro paDe che. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAzakazloka-5 jainadarzananI prakriyA pramAI ne kripanuM svarUpa : jainadarzananI prakriyA pramANe nidrA, nidrA-nidrA Adi pAMca darzanAvaraNIya karmanA bhedo che. tenA udayathI jIvamAM nidrA, nidrA-nidrA Adi bhAvo pragaTe che. vaLI jIvamAM darzanAvaraNa ane jJAnAvaraNa karmano udaya varte che ane svabhUmikA anusAra kSayopazamabhAva paNa varte che, tethI darzanAvaraNIyakarmanA kSayopazamathI jIvane cakSudarzana ke acakSudarzanano upayoga pravarte che, tethI iMdriyonA viSayabhUta padArthano bodha thAya che, ane jAgRta avasthAmAM jIvane cakSudarzana ane acakSudarzanano kSayopazama vartato hovAthI te te aMzamAM darzanano upayoga varte che; ane nidrAnuM ApAdaka karma udayamAM Ave che tyAre pragaTa thayeluM evuM cakSudarzana ane acakSudarzana haNAya che, tethI cakSuthI ane anya iMdriyothI jIvane sAmAnya bodha thato hato, te bodha thato aTake che, tethI nidrAkALamAM nidrAnA ApAdaka karmanA udayathI cakSudarzana ke acakSudarzana haNAyela hovAthI bAhya padArthono bodha nidrAkALamAM thato nathI. mATe bhAvapratyayanA AlaMbana vagaranI AtmAmAM vAsanA paDe che arthAt jema jAgRta avasthAmAM "huM A ghaTAdi padArthone jANuM chuM' e prakArano bodha hovAne kAraNe ghaTAdi bhAvonA AlaMbanavALI vAsanA paDe che; jyAre nidrAkALamAM huM koI bhAvAtmaka vastune jANato nathI, evA prakAranI vAsanA paDe tevo maMda maMda bodha varte che, AthI sUIne UThyA pachI nidrAkALamAM mane koI vastuno bodha na hato, tevA abhAvapratyayavALI smRti thAya che. vaLI nidrAkALamAM pote sukhano anubhava karyo che, tevI paNa vRtti che, AthI puruSa sUIne UThe che tyAre "huM sukhapUrvaka sUtelo' tevI smRti thAya che, tethI nidrAkALamAM cittano tevo maMda jJAnano upayoga che ke je jJAnanA upayogamAM bAhya padArthonuM mane koI jJAna nathI' tevA prakAranI vAsanA paDe che, ane "huM sukhano anubhava karuM chuM,' tevI vAsanA paDe che, ane te vAsanAnA kAraNe uttaramAM "huM sukhe sUtelo' te prakAranuM smaraNa thAya che. jainadarzananI prakriyA pramANe vAsanAnuM svarUpa - vaLI jainadarzananI prakriyA pramANe chadmastha jIvone matijJAnano upayoga varte Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/mloka-5-6 che, te matijJAnano upayoga : (1) avagraha (2) ihA (3) apAya ane (4) dhAraNA ema cAra bhedavALo che, ane dhAraNAnA traNa bhedo che (1) avicyuti (2) vAsanA ane (3) smRti. koIpaNa padArthano iMdriyo dvArA ke mana dvArA bodha thAya, tyAre prathama avagraha, pachI ihA ane pachI apAya varte che; ane kvacit te apAyanI avicyutirUpa dhAraNA paNa varte che. A arthAvagrahAdi matijJAnanA upayogo upayogakALamAM tad tad AvAraka karmono kSayopazamabhAva kare che, ane te kSopazamabhAvane kAraNe AtmAmAM zaktirUpe vidyamAna evuM jJAna kSayopazamabhAvarUpe pragaTa thAya che; ane te upayoga naSTa thAya che tyAre te jJAnanuM AvAraka karma kSayopazamabhAvarUpe raheluM hoya che, tethI tenI sAthe upayogano yoga thAya to pUrvamAM je jJAna kareluM, tenI smRti thAya che, tethI pUrvano bodha te prakAre AtmAmAM rahelo che ke jene puruSa jANavAne anukULa manovyApAramAtrathI te arthanuM smaraNa karI zake che arthAt pUrvamAM pote je jJAna kareluM te jJAnanuM smaraNa thaI zake che, evA prakAranA maMda AvaraNavALo evo jJAnano pariNAma te vAsanA che; ane A maMdaAvaraNayukta evuM saMskArarUpe raheluM jJAna vadhAre kALa jAya to dhIre dhIre naSTa paNa thaI jAya che; kema ke navA baMdhAtA karmothI maMda AvaraNavALA te jJAnAvaraNIya karmo adhika AvaraNavALAM banI jAya to pUrvamAM anubhavelA padArthanuM smaraNa thaI zake tevo kSayopazamabhAva raheto nathI, tyAre te vAsanA naSTa thaI tema kahevAya che; ane upayogamAtrathI anubhavelA padArthonuM smaraNa thaI zakatuM hoya to te kSayopazamabhAvarUpe raheluM jJAna vAsanAsvarUpa che tema kahevAya che. 11411 avataraNikA : cittavRttinA (1) pramANa (2) bhrama (3) vikalpa ane (4) nidrA, ema cAra bhedo batAvyA, pachI smRtirUpa pAMcamA bhedanuM svarUpa graMthakArazrI batAve che. vaLI zrloka-1mAM 'cittavRttino virodha' yoga che, ema yoganuM lakSaNa karela, tethI citta padArtha, cittanI vRtti padArtha batAvyA pachI cittavRttinA nirodha padArthane graMthakArazrI batAve che - -- Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-1 zloka :tathAnubhUtaviSayAsampramoSaH smRtiH smRtA / AsAM nirodhaH zaktyAntaHsthitihetau bahirhatiH / / 6 / / anvayArtha : tathAnumUviSayAsakoSa: te rUpe anubhUta viSayanuM asaMkhamoSa=pramANa, viparyaya, vikalpa ane nidrArUpe anubhavela arthano asaMkhamoSa smRti kahevAyela che. AmAM Amato cittanI pAMca vRttiono, retI hetumAM= svakAraNamAM, zavA zaktirUpapaNAthI anta:sthiti =aMtaHsthiti =aMtarmukha rahevuM (a) vaditi =bahAra vighAta nirotha =virodha che. IIgI zlokArtha : te rUpe pramANa-viparyaya-vikalpa-nidrArUpe, anubhavela arthano asaMtoSa mRti kahevAyela che. cittanI pAMca vRttiono svakAraNamAM zaktirUpapaNAthI aMtaHsthiti (ane) bahiti nirodha che. IIsll TIkA : tatheti-tathA'nubhUtaviSayasya-pramANaviparyayavikalpanidrAnubhUtArthasya, asampramoSa:-saMskAradvAreNa buddhAvupArohaH, smRtiH smRtA, tadAha - "anubhuutvissyaasamoSa: kRti:" (yo.phU. 2/22) ti, mAsa--3nAM paDyAnAmapi vRttInAM, detoHsvAro, zavA= rUpatA, sattA =vAhaminivezanivRjya'ntrmukhtyaa, sthiti: avasthAnaM, bahirhati:-prakAzapravRttiniyamarUpavighAta:, tadumartha nirodha vaccatte sAdA TIkArya : tathADanumUta... smRtA, te rUpe anubhUta viSayano asaMkhamoSa=pramANaviparyaya-vikalpa-nidrArUpe anubhavela arthano asaMpramoSa=saMskAra dvArA buddhimAM upAroha buddhimAM upasthiti smRti kahevAyela che. tada - tene kahe che=smRtinA svarUpane pAtaMjala yogasUtra-1/11mAM kahe che - Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-1 "manubhUta ..... smRtiH" ti, "anubhavela viSayano asaMkhamoSa" smRti che. ' tti zabda pAtaMjala yogasUtra-1/11 kathananI samApti sUcaka che. zlokanA pUrvArdhathI vRttino pAMcamo bheda smRtine kahyA pachI have nirodha padArthane graMthakArazrI batAve che - mAm .... 3vyate | Ano kahevAyela evI pAMce paNa vRttiono, svakAraNamAM=pAMce vRttionA upAdAnakAraNamAM, zaktithI=zaktirUpapaNAthI aMtaHsthiti=bAhya abhinivezanI nivRtti thavAthI aMtarmukhapaNAthI avasthAna arthAt bAhya padArthone jANavAne anukULa kutUhalavRttirUpa abhiniveza vivartana thavAne kAraNe pAMce vRttionuM aMtarmukhapaNAthI avasthAna, bahiti= prakAza ane pravRttinA niyamarUpa vighAta arthAt prakAza ane pravRttinA niyamarUpa bAhya pravRttino vighAta, A baMne aMtaHsthiti ane bahiti, virodha kahevAya che. dA. bhAvArtha :(5) smRtinuM svarUpa - pramANa, bhrama, vikalpa ke nidrArUpe puruSane je anubhava thAya che, te anubhavanA paDelA saMskAro dvArA pharI buddhimAM te padArthanI upasthiti te smRti kahevAyela che. AnAthI e prApta thAya che ke saMsArI jIvo je padArthano bodha kare che, te bodha yathArtharUpa hoya to pramANarUpe te padArthano anubhava thAya che. vaLI te padArthano viparyayarUpe bodha kare che tyAre teno viparyayarUpe anubhava thAya che. jema rajatamAM zaktino anubhava. vaLI keTalAka vikalparUpe anubhava hoya che. jema - zabda dvArA "puruSanuM caitanya' e prakAranA bodhamAM puruSa ane caitanyanA bhedano vikalpa dvArA anubhava thAya che. "telanI dhArA' e prakAranA bodhamAM zabdanA vikalpa dvArA tela ane dhArAnA bhedano anubhava thAya che. vaLI nidrAmAM mane kAMI bodha nathI" ane "huM sukhe sUtelo' e prakArano anubhava che. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-1 A anubhavanA saMskAro AtmAmAM paDelA hoya che. te saMskAro jAgRta thavAthI pharI te vastunI upasthiti thAya che, te smRti kahevAya che. pUrve graMthakArazrIe yoganuM lakSaNa cittavRttinirodha ema batAvyuM. tyArapachI niruddhaavasthAvALuM citta ane vyutthAnadazAvALuM citta, ema be prakAranA cittanuM svarUpa batAvyuM. tyArapachI cittanI vRttio batAvI. have te cittanI vRttionA nirodhanuM svarUpa batAve che - nirodhanuM svarUpa - pUrvamAM varNana karAyelI cittanI pAMce vRttionuM svakAraNa evA cittamAM zaktirUpe avasthAna, ane cittanA bahirgamanamAM vighAta, e ubhayarUpa nirodha che. Azaya e che ke jIvamAM bAhya padArthone jANavA ane jANIne te pramANe pravRtti karavAno abhiniveza che, tethI jIvanuM citta bAhya padArthonuM jJAna karIne te te prakAranI pravRtti kare che, tethI cittanI vRttio pravarte che. vaLI A cittanI vRttio saMsAranuM kAraNa che mATe yogIne tyAjya che, e prakAranA tattvanA paryAlocanathI bAhya padArthone jANavAno ane te padArthomAM pravRtti karavAno abhiniveza nivartana pAme che tyAre citta aMtarmukha thAya che, ane te aMtarmukha thayelI cittanI vRttio svakAraNa evA cittamAM abhivyaktirUpe pragaTa thatI nathI, paraMtu zaktirUpe avasthAna pAme che; ane te vakhate bAhya padArthonuM jJAna ane te jJAnane anurUpa bAhya padArthomAM pravRtti, e rUpa prakAza ane pravRttinA niyamarUpa cittanI bahivRttiono vighAta thAya che arthAt cittanI bAhyavRtti pravartatI baMdha thAya che, e ubhayarUpa aMtaHsthiti ane bahiti e ubhayarUpa nirodha padArtha che. jainadarzananI prakriyA pramANe cittavRttinirodhanuM svarUpa - jainadarzananI prakriyA pramANe jIvano matijJAnano pariNAma te bhAvacitta che. vaLI mohAkuLa evo matijJAnano pariNAma jIvamAM sadA varte che. tethI te mohAkuLa matijJAnanA pariNAmane kAraNe jIvane bAhya padArthone jANavAnI ane jANyA pachI te pramANe bAhya padArthomAM pravRtti karavAnI vRttio utpanna thAya Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA|zloka-6-7 che; ane tattvanA paryAlocanathI bAhya padArthone jANavAnI ane temAM pravRtti karavAnI vRtti=pariNAma, cittamAM vighAta pAme che, tyAre te matijJAnano pariNAma mohathI anAkuLa thayelo hovAne kAraNe potAnA aMtaraMga jJAna pariNAmamAM vizrAMta thAya che, te cittanI vRttinA nirodhanuM svarUpa che. III avataraNikA : yoganA arthIne yoganA svarUpanA jJAna arthe zloka-1mAM pataMjalie karelA "cittavRttiniodha:" e yoganuM lakSaNa batAvyuM, ane te yoganA lakSaNanAM aMgo citta, cittanI vRttio ane cittanI vRttino nirodha kramasara batAvyo ke jethI yoganA arthIne yoganA svarUpanuM jJAna thAya. have cittavRttino nirodha kevI rIte thAya, tenA upAyone graMthakArazrI batAve che - zloka H sa cAbhyAsAcca vairAgyAttatrAbhyAsaH sthitau zramaH / dRDhabhUmiH sa ca ciraM nairantaryAdarAzritaH / / 7 / / anvayArtha : F ==ane te=cittavRttino nirodha abhyAsAt=abhyAsathI 6=ane verAyA-vairAgyathI thAya che. tatra=tyAM=abhyAsa ane vairAgya e bemAM, sthito bhramaH sthitimAM zrama=cittano potAnA svarUpamAM rahevAno yatna abhyAsa = abhyAsa che, sa ==ane te=abhyAsa vira=cirakALa sudhI nairantaryAvAzritaH= niraMtarapaNAthI ane AdarathI Azraya karAyelo vRdghabhUmi!=dRDhabhUmi=sthira, thAya che. ||7|| zlokArtha : te-cittavRttino nirodha, abhyAsathI ane vairAgyathI thAya che. tyAM= abhyAsa anevairAgya e bemAM,sthitimAM zrama=cittanopotAnA svarUpamAM rahevAnoyatna, abhyAAsa che, ane te abhyAsa cirakALa sudhI niraMtarapaNAthI ane AdarathI Azraya karAyelo dRDhabhUmi=sthira,thAya che. IIII Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-7 TIkA : sa ceti-sa ca-uktalakSaNo nirodhazca ,abhyAsAt vairAgyAcca bhavati, tduktN"saccArAyApyAM tarodha" (yo.phU. 2/22) rUtti, tatrAkhyAna - sthita vRttirahitasya cittasya svarUpaniSThe pariNAme, zramo yatnaH punaH punastathAtvena ve inivezana:, taloda - "tatra sthita yatnoDAsa:" (yo.phU. 2/3) ti, sa ca ciraM-cirakAlaM nairantaryeNa AdareNa cAzrito dRDhabhUmiH sthiro, bhavati, tavAda - "sa tu vIrvavatranerantaryarasevato pUmi:" | (co.phU. 2/24) rUti pAchA TIkArya : rasa .... mavati, ane te kahevAyelA lakSaNavALo virodha zloka-6mAM kahevAyelA lakSaNavALo virodha, abhyAsa ane vairAgyathI thAya che. taduttam - te abhyAsa ane vairAgyathI virodha thAya che ema pUrvamAM kahyuM te, pAtaMjala yogasUtra-1/12mAM kahevAyeluM che. "amyA ... tannarodha:" ti, "abhyAsa ane vairAgyathI teno virodha=cittavRttino nirodha thAya che. tti' zabda pAtaMjala yogasUtra-1/12nA uddharaNanI samApti sUcaka che. tatra....nivezana, tyAM=abhyAsa ane vairAgyamAM, abhyAsa sthitimAM zrama che vRttirahita cittanA svarUpaniSTha pariNAmamAM zrama che pharI pharI tathApaNArUpe cittamAM livezarUpa yatna che. tavAda - tene=abhyAsa zuM che ema je pUrvamAM batAvyuM tene, pAtaMjalayogasUtra-1/13 thI kahe che - "tatra..... abhyAsa: ti, tyAM abhyAsa ane vairAgya e bemAM, sthitimAM yatna abhyAsa che. kRti' zabda pAtaMjala yogasUtra-1/13nA uddharaNanA kathananI samApti sUcaka che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/bloka-7 + 2 ... mati, ane te abhyAsa, cira cirakALa, niraMtarapaNAthI ane AdarathI Azraya karAyelo daDhabhUmi=sthira thAya che. tAda - tene kahe che yoganirodhano abhyAsa sthira kaI rIte thAya ema je pUrvamAM kahyuM tene, pAtaMjala yogasUtra-1/14mAM kahe che - "sa tu .... DramU"i ti . vaLI te abhyAsa, dIrghakALa niraMtarapaNAthI ane satkArathI levAyelo daDhabhUmi thAya che. tti' zabda pAtaMjala yogasUtra-1/14nA uddharaNanI samApti sUcaka che. IkA bhAvArtha : zloka-unA uttarArdhamAM nirodhanuM svarUpa batAvyuM ke vRttionuM zaktirUpapaNAthI avasthAna ane bahiti te nirodha che, AvA lakSaNavALo nirodha kaI rIte pragaTa thAya ? te graMthakArazrI prastuta zlokamAM batAve che - cittavRttionA nirodhano upAya - cittavRttionA nirodhane pragaTa karavAno upAya (1) abhyAsa ane (2) vairAgya che. (1) abhyAsanuM svarUpa - cittanI je (1) pramANa, (2) bhrama, (3) vikalpa, (4) nidrA ane (5) smRti, e pAMce vRttio batAvI, te vRttirahita evA cittanA pariNAmamAM cittane rAkhavA mATe yatna karavAmAM Ave te abhyAsa che. A prakArano abhyAsa cirakALa sudhI sevavAmAM Ave, vaLI cirakALa sudhI te abhyAsanuM sevana niraMtara sevavAmAM Ave ane AdarapUrvaka sevavAmAM Ave to sthira thAya che. jainadarzananI prakriyA pramANe abhyAsanuM svarUpa : jainadarzananI prakriyA pramANe vicArIe to bhagavAnanA vacanAnusAra zrata, zIla ane samAdhimAM citta varte te rIte AdarapUrvaka niraMtara abhyAsa karavAmAM Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-7-8 pa Ave, ane A abhyAsa paNa dIrghakALa karavAmAM Ave, to saMsAranA bhAvothI para evuM zrata, zIla ane samAdhimaya citta bane che. ahIM prazna thAya ke koIpaNa abhyAsa cirakALa sevana karI zakAya, paraMtu niraMtara enuM sevana karavuM hoya to anya sarva pravRtti thaI zake nahi, tethI A abhyAsa niraMtara kaI rIte thaI zake? tenuM samAdhAna e che ke je sAdhaka yogI divasamAM savAra, bapora ane saMdhyAe satata cittane vAsita karavAno yatna kare, to roSakALamAM anya pravRtti thatI hoya tyAre paNa zrata, zIla ane samAdhinA bhAvono vyAghAta na thAya te rIte temanI pravRtti thAya che; eTaluM ja nahi paNa te anya pravRtti paNa zrata, zIla ane samAdhine puSTa kare te prakAranI thAya che, tethI sAMsArika bhAvothI para thavA mATe niraMtara AdarapUrvaka zretAdi bhAvomAM javA mATe yatna karavAmAM Ave, to niraMtara paNa te prakArano abhyAsa thaI zake che; ane Avo niraMtara sevAyelo abhyAsa lAMbA kALa sudhI sevana thAya to sthira thAya che. vaLI jema A abhyAsa niraMtara sevavAno che, tema AdarapUrvaka sevavAno che arthAt "A zruta, A zIla ane A samAdhi mArA kalyANanuM ekAMte kAraNa che, ane AnAthI anyathA pravRtti mArA akalyANanuM kAraNa che." A prakAranuM paryAlocana karIne zruta-zIlAdi bhAvo pratye ullasita thato Adarano pariNAma hoya, to tene pragaTa karavAno abhyAsa daDha bane; paraMtu te prakAranA Adararahita mAtra zruta-zIlAdimAM pravRtti karavAmAM Ave to te abhyAsa dRDha thato nathI. IIchA avataraNikA - zloka-7mAM cittavRttinirodhatA (1) abhyAsa ane (2) vairAgya, ema be upAyo batAvyA, temAMthI abhyAsanuM svarUpa zloka-7mAM batAvyuM. have cittavRttinirodhanA upAyarUpa vairAgyanuM svarUpa graMthakArazrI batAve che - zloka : yA vazIkArasajJA syAd dRSTAnuzravikArthayoH / vitRSNasyAparaM tat syAdvairAgyamanadhInatA / / 8 / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtrizikA/bloka-8 anvayArtha : dRSTAnuzravArtha: daSTa ane Atuzravika evA arthamAM=pratyakSathI jaNAtA ane zAstrothI saMbhaLAtA evA arthamAM, yA=je vazIvara saMjJA vazIkAra saMjJA tazte vikatRSNArahita evA puruSane navInatA anadhIvatArUpa paraM=apara vairAgya =thAya. 58 zlokArca - daSTa ane AnuzravikaevA arthamAM pratyakSathI jaNAtA ane zAstrothI saMbhaLAtA evA arthamAM, je vazIkAra saMjJA, te tRSNArahita evA puruSane anavInatArUpa apara vairAgya thAya. llcl . TIkA : yeti-dRSTa ihaivopalabhyamAnaH zabdAdiH, Anuzravikazca artho devalokAdiH, anuzrUyate gurumukhAdityanuzravo vedaH, tataH pratIyamAna Anuzravika iti vyutpatteH, tayoH pariNAmavirasatvadarzanAt vitRSNasya-vigatagarddhasya, yA vazIkArasaJjA 'mamaivaite vazyA nAhameteSAM vazyaH' ityevaM vimarzAtmikA, tadaparaM vakSyamANaparavairAgyAt pAzcAtyaM, vairAgyaM syAt, anadhInatA-phalata: parAdhInatA'bhAvarUpaM, tavAda - "dRSTAnuzravaviSayavaitRLyastha vazIkkAra saMjJA vairAgyam" (yo.phU. 2/6) tti pATA TIkArya : tRSTha:.. thAt, ahIM ja=A bhavamAM ja daSTa=upalabhyamAna jaNAtA evA zabdAdi artha ane Anuzravika devalokAdi artha. ahIM prazna thAya ke Anuzravika artha devalokAdi kema che? tethI "Anuzravika zabdanI vyutpattithI te artha batAve che. gurumukhathI saMbhaLAya te anuzrava. te anuzrava veda che arthAt Agama che, tenAthI AgamathI, pratIyamAna=jaNAto, hoya te Atuzravika kahevAya e pramANe vyutpatti hovAthI Azravika zabdano artha devalokAdi karela che. te Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-8 27 bemAM=dRSTa ane anuzravika arthamAM, pariNAmanA virasapaNAnA darzanane kAraNe tRSNArahitanI=vigata vRddhivALAnI, je vazIkAra saMjJA=mate jaA vazya=vazIbhUta che, huM emane vazya=vazIbhUta nathI, e prakAranA vimarzasvarUpa vazIkAra saMjJA, te apara vairAgya=vazvamANa paravairAgyathI pAchaLano vairAgya, che. vaLI te aparavairAgya kevA svarUpavALo che ? te graMthakArazrI batAve che anadhInatA samAvarUpam, anaghInatArUpa che=LathI parAdhInatAnA abhAvarUpa che arthAt cittamAM rahelA viraktabhAvanuM phLa parAdhInatAno abhAva che, mATe phaLathI parAdhInatAnA abhAvarUpa aparavairAgya che. tavAda - tene=aparavairAgyanA svarUpane, pAtaMjalayogasUtra-1/15mAM kahe che - "kRSTa vairAgya" kRti 11 dRSTa ane Anuzravika viSayamAM, vitRSNAvALA puruSanI vazIkAra saMjJA te vairAgya che. rUti zabda pAtaMjalayogasUtra-1/15nA kathananI samApti sUcaka che. TA bhAvArtha ..... : (2) vairAgyanuM svarUpa : vairAgya be prakArano che : (1) aparavairAgya ane (2) paeNravairAgya. temAMthI aparavairAgyanuM svarUpa prastuta zlokamAM batAvela che. (1) aparavairAgya : temAM pAMce iMdriyothI prApta thatA zabdAdi viSayo pratyeno ane AgamavacanathI prApta thatAM evAM devalokAdinAM sukho pratyeno viraktabhAva hoya che; kema ke AlokanAM 'zabdAdi sukho ane paralokanAM devalokAdi sukho pariNAme visa che, tevuM mArgAnusA2I prajJAvALA jIvone dekhAya che arthAt AlokanAM sukho ke 52lokanAM devAdi sukho koI zAzvata rahenArA nathI ane te sukhonA upabhogathI karmabaMdhanI prApti ane pariNAme cAragatinA paribhramaNarUpa phaLanI prApti che, tethI pariNAme asuMdara che, tevI buddhi thAya che; ane Aloka ane paralokanAM sukho pratye jeo tRSNA vagaranA thAya che, temanAmAM vazIkAra saMjJA pragaTa thAya che arthAt 'A viSayone huM vaza nathI, paraMtu A viSayo mane vaza che,' e Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-8-9 prakArano vimarza thAya che, te vimarza mAtra vicAraNArUpa nathI, paraMtu jIvanI prakRtirUpa banela che, tethI koIpaNa viSayane grahaNa karavAne abhimukha vRtti UThatI nathI. vaLI potAnA kalyANamAM upayoga jaNAya ane te viSayone jIva grahaNa kare to paNa te viSayomAM cittano saMzleSa thato nathI. jema koI sAdhaka yogI tevA prakAranA zarIravALo hoya ke jethI snigdha AhAra grahaNa na kare to dehanA upadravane kAraNe dhyAna-adhyayanAdimAM vyAghAta thato hoya, ane te vyAghAtano nivAraNa arthe snigdha AhAra grahaNa kare, topaNa te snigdha AhArane vaza jo te sAdhaka yogI mahAtmA na hoya, to grahaNakALamAM paNa te snigdha AhArathI citta saMzleSa pAmatuM nathI, je vazIkAra saMjJArUpa che. AvA prakAranA nirlepa yogIone Aloka ane paralokanAM sukho pratyenI je anadhInatA che, te aparavairAgya che. TIkAmAM pU. mahopAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAje anadhInatAno artha karyo ke "phaLathI parAdhInatAnA abhAvarUpa aparavairAgya che. tethI e prApta thAya ke cittamAM viSayo pratyeno viraktabhAva te vairAgya che, ane tenuM phaLa viSayo pratyenI anadhInatA che, tethI vairAgya ane anadhInatA eka nathI, topaNa phaLathI anadhInatArUpa aparavairAgya che. III avataraNikA :- cittanirodhanA upAyarUpa be prakAranA vairAgyamAMthI aparavairAgyanuM svarUpa zloka-8mAM batAvyuM. have paravairAgyanuM svarUpa prastuta zlokamAM batAvIne paravairAgya ane aparavairAgya baMne cittavRtivirodhamAM kaI rIte upayogI che, te graMthakArazrI batAve che - zloka : tatparaM jAtapuMkhyAterguNavaitRSNyasaJakam / bahirvaimukhyamutpAdya vairAgyamupayujyate / / 9 / / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-9 anvayArtha - nAnapuMDyA: jAtapaMkhyAtivALA puruSaneautpanna thayela guNa ane puruSanA bhedajJAtavALA puruSane, vaitRSpathara =guNanI vaitRSaya saMjJAvALo paraMpara=prakRSTa, tatva=te vairAgya, che. ' zloka-8 ane zloka-9nA pUrvArdhathI be prakAranA vairAgya batAvyA. have te aparavairAgya ane paravairAgya cittavRttinirodhamAM kaI rIte upakAraka che, te graMthakArazrI batAve che - varvimumutpAda=bAhya viSayamAM vaimukhyane utpanna karIne zabdAdi, devalokAdi ane puruSathI bhinna evA guNarUpa bAhya viSayamAM vaimukhya utpanna karIne, vairAgya--vairAgya upayukta upakAra karanAra thAya che cittavRtivirodhamAM upakAra karanAra thAya che. zlokArca - utpanna thayela guNa ane puruSanA bhedajJAnavALA puruSane guNanI vaitRzya saMjJAvALo paravairAgya che. aparavairAgya ane paravairAgya cittavRttinA virodhamAM kaI rIte upakAraka che, te graMthakArazrI batAve che - zabdAdi, devalokAdi ane puruSathI bhinna evA guNarUpa bAhyaviSayamAM vaimukhyane utpanna karIne vairAgya cittavRttinirodhamAM upakAra karanAra thAya che. Ilell TIkA : taditi-jAtapuMkhyAte:-utpannaguNapuruSavivekakhyAte:, guNavaitRSNyasaJjakaM= guNeSvapi tRSNAbhAvalakSaNaM, yathArthAbhidhAnaM paraM-prakRSTaM, tat-vairAgyaM, tadAha - "tatparaM puruSaDyAnugatuwtha" (yophU. 2/6) kRti, prathamaM hi viSayaviSa, dvitIyaM ca guNaviSayamiti bhedaH, bahiH bAhyaviSaye, vaimukhyaM doSadarzanajatvAt pravRttyabhAvalakSaNam, utpAdya vairAgyamupayujyate upakArAdhAyakaM bhavati / / 9 / / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-9 TIkArca - nAtapuM kyAre ... vairAgyam jAtapaMkhyAtivALA puruSane=utpanna thayuM che guNa ane puruSanuM bhedajJAna jemane evA puruSane, guNomAM vaitRzya saMjJAvALoH guNomAM paNa tRSNAnA abhAvarUpa yathArtha nAmavALo para=prakRSTa, te= vairAgya, che. tavAda - tene pUrve je paravairAgyanuM svarUpa batAvyuM tene, pAtaMjala yogasUtra1/16mAM kahe che - "tatpara .... vaitRyam" ti, puruSakhyAtivALAne guNathI pRthapha puruSa che e prakAranA bodhavALA puruSane, guNavaitRzyarUpa paramakRSTa, te-vairAgya, che. 'ti' zabda pAtaMjala yogasUtra-1/16nA uddharaNanI samAptisUcaka che. paravairAgyanuM svarUpa batAvyA pachI zloka-8mAM batAvela aparavairAgya ane prastuta zlokanA pUrvArdhamAM batAvela paravairAgyano bheda zuM che, te spaSTa karavA arthe graMthakArazrI kahe che - prathama ... mevA, prathama aparavairAgya viSaya viSayavALo che daSTa ane Atuzravika viSaya viSayavALo che ane bIjo =paravairAgya, guNaviSayavALo che, e prakAre bheda che. A rIte paravairAgya ane aparavairAgyano bheda batAvyA pachI A baMne prakAranA vairAgya cittavRttinirodhamAM kaI rIte upakAraka che, te graMthakArazrI batAve che - vahi . mati bahAra=bAhya viSayamAM bAhya zabdAdi viSayamAM ane bAhya devalokAdi viSayamAM ane AtmAthI bhinna evA guNaviSayamAM vaimukhya utpAdana karIne=vairAgyanuM doSadarzana utpanna karavApaNuM hovAthI pravRttinA abhAvasvarUpa vaimukhya utpAdana karIne, vairAgya upayogI che upakAra AdhAyaka thAya che arthAt cittavRttinirodhamAM upakAra karanAra thAya che. lo Togfpa - ahIM pa thI e kahevuM che ke bAhya viSayamAM to vairAgya tRSNAabhAva svarUpa vaitRNya pedA kare che, paraMtu guNomAM paNa tRSNAabhAvasvarUpa vaitRNya pedA kare che. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-9 bhAvArtha :(2) paravairAgyanuM svarUpa : sAdhaka yogIne, sAttvika guNothI pRthaka puruSa che e prakAranuM bhedajJAna thAya che, te vivekakhyAti che; ane te vivekakhyAtine kAraNe sAttvika guNomAM paNa tRSNAnA abhAvarUpa prakRSTa vairAgya thAya che, te yathArtha nAmavALo che arthAt vairAgya eTale viraktabhAva, ane te viraktabhAva jema bAhya viSayomAM che, tema guNomAM paNa che, tethI guNavaitRSyarUpa nAmane anurUpa pariNAmavALI paravairAgya che. aparavairAgya ane paravairAgyano bheda : aparavairAgyamAM pAMca iMdriyonA viSayo pratye ane paralokanA devalokAdi bhAvo pratye viraktabhAva hoya che, ane paravairAgyamAM sAttvika guNo pratye paNa viraktabhAva hoya che. A aparavairAgya ane paravairAgya cittavRttinirodhamAM kaI rIte upakAraka thAya che, te batAvatAM graMthakArazrI kahe che - puruSane bAhya zabdAdi viSayamAM, AnuSaMgika devalokAdi viSayamAM ane AtmAthI bhinna evA guNaviSayamAM pravRttinA abhAva svarUpa vaimukhyabhAva vairAgya utpanna kare che, kema ke bAhya viSayanI pravRttimAM=AlokanI, paralokanI ane guNarUpa bAhya viSayanI pravRttimAM, doSanuM darzana thavAthI vairAgya utpanna thAya che, tethI vairAgyane kAraNe bAhya viSayamAM pravRtti thatI nathI ane bAhya viSayamAM pravRttino abhAva thavAne kAraNe cittavRttino nirodha karavAmAM vairAgya upakAraka bane che. jainadarzananI kriyA pramANe paravairAgyanuM svarUpa - sAdhaka yogI prathama bAhya viSayo pratye ane svargAdi sukho pratye vimukhabhAva keLavavA mATe kSayopazamabhAvanA guNo pratye rAga keLave che. krodha, mAna, mAyA, lobha vagere doSothI viparIta evA mokSanA upAyabhUta kSamAdi bhAvomAM rAga keLave che; ane saMpUrNa upadrava vagaranI mokSa avasthA pratye rAga keLave che, ane kSamAdi bhAvonI prAptimAM je je pravRttio kAraNa che ke te pravRtti pratye rAga Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-9 keLave che, ane saMsAranA paribhramaNanA kAraNabhUta kSamAdibhAvothI viparIta krodhAdi bhAvo pratye dveSa kare che, ane tenI vRddhinA upAyabhUta pravRttio pratye dveSa kare che. A prakArano pariNAma aparavairAgyakALamAM hoya che. tyArapachI AtmA mATe kSayopazamabhAvanA dharmo paNa tyAjya che, tethI kSayopazamabhAvanI thatI aneka prakAranI labdhio tema ja kSayopazama bhAvanA dharmo pratye paNa tRSNAno abhAva para vairAgyakALamAM yogIne thAya che, mATe kSayopazamabhAvanA dharmono tyAga karIne sAdhaka yogI kSAyika bhAvanA dharmone pragaTa karavA yatna kare che. A prakArano pariNAma paravairAgyakALamAM hoya che. vaLI kSapakazreNImAM caDela yogI kSayopazamabhAvanA dharmono tyAga karIne bAramA guNasthAnake Ave che tyAre saMpUrNa vitRSNAvALA thAya che tethI paravairAgya sthirabhAvavALo hoya che, Ama chatAM matijJAnano upayoga varte che, tethI cittanI vRttiono saMpUrNa nirodha thayo nathI; paraMtu kevaLajJAna pAme che tyAre cittanI vRttiono saMpUrNa nirodha thAya che. A cittanI vRttiono virodha karavA mATe aparavairAgya prAraMbhika bhUmikAmAM sahAyaka bane che ane paravairAgya sAkSAt sahAyaka bane che; kema ke saMpUrNa tRSNA vagaranA thayelA bAramA guNasthAnakavALA yogI matijJAnanA upayogarUpa cittanA pravartanano paNa nirodha karIne zIdhra kevalajJAna pAme che. vaLI matijJAna e mananarUpa che ane manana cittathI thAya che, tethI jyAM sudhI manana che, tyAM sudhI cittavRttino saMpUrNa nirodha nathI, paraMtu tenA pUrve mohaAkuLa matino nirodha che ane kevalajJAna thAya che tyAre mananI pravRtti nathI, mATe cittavRttino saMpUrNa nirodha che. jainadarzananI prakriyA pramANe viSayavaitRzya ane guNavaitRzyanuM svarUpa : aparavairAgyamAM pAMca iMdriyonA viSayo pratye ane paralokanA devAdi bhAvo pratye viraktabhAva hoya che, ane paravairAgyamAM kSAyopathamika bhAvo pratye viraktabhAva hoya che ane kSAyikabhAvo pratye paNa viraktabhAva hoya che. kSAyopathamika bhAvo pratye viraktabhAva thavAne kAraNe lAyopathamika bhAvano tyAga thAya che, ane kSAyika bhAvo jIvanI sahaja prakRtirUpa hovAthI pragaTa thAya che, paraMtu kSAyika bhAvo pratye jIvane tRSNA hotI nathI. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/bloka-9-10 jainadarzananI prakriyA pramANe cittavRttinirodhamAM vairAgyanI upakAraka AdhArakatA : bAhya viSayomAM pravRtti karavAthI AtmAne kleza utpanna thAya che, e rUpa doSanuM darzana thAya che, ane e doSadarzanane kAraNe vairAgya utpanna thAya che. vaLI AtmAnA kSayopazamabhAvanA guNo paNa prazasta rAgasvarUpa hovAthI svargAdinA kAraNa che, e prakAre doSanuM darzana thavAthI kSayopazamabhAvanA dharmo pratye paNa viraktabhAva thAya che. A prakAranA doSadarzananA kAraNe aparavairAgya ane paravairAgya utpanna thAya che, tethI te vairAgya bAhya viSayomAM ke kSayopazamabhAvanA guNomAM pravRttinA abhAvarUpa vimukhabhAva utpanna kare che, ane bAhya viSayothI ane kSayopazamabhAvanA guNothI vimukha thayeluM citta svano nirodha karavA mATe samartha bane che, tethI cittanirodha karavA mATe yogIne vairAgya upakAraka bane che. ImlA avataraNikA - zloka-7mAM cittavRttinirodhanA upAyo abhyAsa ane vairAgya che, tema batAvyuM. tyAra pachI zloka-8mAM ane zloka-9nA pUrvArdhathI aparavairAgya ane paravairAgyanuM svarUpa batAvyuM ane zloka-9nA uttarArdhathI te baMne prakAranA vairAgyo cittavRttinirodhamAM kaI rIte upayogI che te batAvyuM. have cittavRttinirodha mATe karAto abhyAsa kaI rIte cittavRttinirodhamAM upayogI che, te graMthakArazrI batAve che - zloka :nirodhe punarabhyAso janayan sthiratAM dRDhAm / paramAnandaniSyandazAntazrotaHpradarzanAt / / 10 / / anvayArtha - punA=vaLI dRDhAM sthiratAM daDha sthiratAne nanaya--utpanna karato abhyAsaka abhyAsa arthAt virodha karavA viSayaka karAto abhyAsa paramAnanizcandrazAnta Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-10 zrota:pralanA-paramAnaMdanA niNaMdarUpa jharaNArUpa, zAMtarasanA pravAhanA pradarzanane kAraNe nira=virodhamAM (3yukta upakAraka che, ema anvaya che.) 10|| zlokArca - vaLI daDha sthiratAne utpanna karato abhyAsa nirodha karavA viSayaka karAto abhyAsa, paramAnaMdanA niSyadarUpaEjharaNArUpa, zAMtarasanA pravAhanA pradarzanane kAraNe nirodhamAM (upakAraka che.) II1oli TIkA : nirodha iti-nirodhe cittavRttinirodhe, abhyAsa: punardRDhAm=atizayitAM, sthiratAm avasthitilakSaNAM, janayan paramAnandaniSyandasya atizayitasukhArNavanirjharabhUtasya, zAntazrotasA zAntarasapravAhasya, pradarzanAt upayujyate ityanvayaH, tatraiva sukhamagnasya manaso'nyatra gamanAyogAt, itthaM ca cittavRttinirodha iti yogalakSaNaM sopapattikaM vyAkhyAtam / / 10 / / TIkArya : nirodhe ... kayo ti, vaLI daDha atizayita evI avasthitisvarUpa sthiratAne utpanna karato evo abhyAsa-cittavRttinirodha mATeno karAto abhyAsa, paramAnaMdanA niSadarUpa evA=atizayita sukharUpI samudranA jharaNAbhUta evA, zAMtasotanA=zAMtarasanA pravAhanA, pradarzanathI virodhamAM= cittavRttinirodhamAM, upayogI che, e prakAre avaya che; kema ke tyAM ja= paramAnaMdanA nibaMdarUpa zAMtarasanA pravAhamAM ja, sukhamagna evA manano anyatra gamana ayoga che. rUlya gha ..... cADyAtim ! ane A rIte zloka-1 thI 10 sudhI cittavRttinirodharUpa yoganA lakSaNanuM varNana karyuM e rIte, cittavRttinirodha e prakAranuM yoganuM lakSaNa sopapattika=upapatisahita=saMgatisahita, vyAkhyAna karAyuM. 101 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-10 bhAvArtha - cittavRttinirodhamAM abhyAsanI upakArakatA : cittavRttinirodha mATe karAto abhyAsa krame karIne sthiratAne utpanna kare che arthAt dIrghakALa sudhI citta eka bhAvamAM sthira rahI zake tevI sthiratAne utpanna kare che, ane abhyAsathI cittanI sthiratA utpanna thavAne kAraNe AtmAmAM zAMtarasano pravAha utpanna thAya che. te zAMtarasano pravAha prakRSTa AnaMdanA niSyadarUpa che arthAt atizayita sukharUpI samudranA jharaNA jevo che, ane A AnaMdamAM magna thayeluM citta anyatra gamana karatuM nathI, tethI cittavRttinirodha karavAmAM abhyAsa upakAraka che. - nirodha mATeno abhyAsa eTale sarva padArtho pratye samabhAva mATeno abhyAsa. jema jema sarva padArtho pratye samabhAvano pariNAma atizayita thAya che, tema tema AtmAmAM zAMtarasano pravAha utpanna thAya che. A zAMtarasano pravAha mokSamAM rahelA parama sukharUpa samudranA jharaNA jevo che. nirodhamAM karAtA abhyAsathI utpanna thatA zAMtarasanA pravAhamAM mana magna thAya che, tethI anyatra jatuM nathI. mATe abhyAsa cittavRttinirodhamAM upakAraka che. zloka-1 thI 10 sudhI yoganA lakSaNanuM je varNana karyuM. tenuM nigamana karatAM graMthakArazrI kahe che - A rIte=pUrvamAM kahyuM e rIte, 'cittavRttinirodha' e prakAranuM yoganuM lakSaNa upapattipUrvaka saMgatipUrvaka, vyAkhyAna karAyuM arthAt A yoganuM lakSaNa kaI rIte saMgata thAya che ane kaI rIte yatna karavAthI cittavRttinirodha pragaTe che, tenuM varNana karAyuM. * dasamI yogalakSaNabatrIzImAM kahelA svadarzananA yoganA lakSaNanI sAthe agiyAramI pAtaMjala yogalakSaNavicArabatrIzImAM kahelA anya darzananA yoganA lakSaNanI tulanA : dasamI yogalakSaNabatrIzImAM graMthakArazrIe yoganuM lakSaNa karyuM ke "mokSanI sAthe AtmAne yojana kare te yoga che ane tenAthI zuM phalita thAya che, te spaSTa karatAM kahyuM ke "mokSanA mukhya hetunI je vyApAratA che" te yoganuM lakSaNa che. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-10 AnAthI e prApta thAya che ke AtmAmAM rahelI mokSanI yogyatA e bhavyatva che, ane e bhavyatva caramAvartamAM paripAka pAme tevuM hoya che. e bhavyatva paripAka pAmIne mokSasvarUpa phaLarUpe pariNamana pAme che, mATe mokSarUpa kArya pratye upAdAna kAraNa bhavyatva che, ane e bhavyatva caramAvartamAM mokSarUpa kAryane abhimukha pariNamana pAme tevuM che, tethI e mukhya hetu che; ane ucita kriyA dvArA jIvamAM raheluM bhavyatva vyApAravALuM thAya tyAre te bhavyatvamAM rahelI vyApAratA e yoganuM lakSaNa che. A prakAranuM yoganuM lakSaNa graMthakArazrIe 10mI batrIzImAM svasiddhAMtanI maryAdAne sAme rAkhIne karyuM, ane tenA tAtparyane yathArtha jANavA mATe prastuta 11mI batrIzImAM prathama zloka pUrve kahyuM ke svadarzananA yoganuM lakSaNa anya darzanakAronA yoganA lakSaNano vicAra karavAthI sthira thAya che, tethI anya darzanakAra evA pataMjali RSie je "cittavRttinirodha' e yoganuM lakSaNa karyuM ane tenI prAptino upAya abhyAsa ane vairAgya che tema kahyuM, te graMthakArazrIe batAvyuM. AnAthI e prApta thAya che ke jyAre cittavRttino nirodha thAya tyAre yoganI prApti thAya che ane A cittavRttino nirodha svasiddhAMta pramANe kevalajJAna vakhate thAya che, tyAM sudhI yogano prAdurbhAva nathI, paraMtu yoganA upAyonuM sevana che; ane te yoganA upAyabhUta vairAgyamAM karAto yatna ane abhyAsamAM karAto yatna che. svadarzananA lakSaNa pramANe jIvamAM rahelI mokSamAM javAnI yogyatAnA paripAka mATe karAto yatna yoga che, tethI caramAvartamAM Avelo jIva mokSane anukULa catudazaraNagamana, duSkatagartA ane sukRtAnumodanA Adi anuSThAnonuM sevana karIne potAnAmAM raheluM bhavyatva paripAka pAme tevo koI paNa mArgAnusArI yatna kare te sarva yoga che, mATe pataMjali RSie karelA yoganA lakSaNanI sAthe svadarzananA yoganA lakSaNano koI virodha nathI. phakta pataMjali RSie mokSanI Asanna bhUmikAvALA vyApArane yoga kahyo, ane tenA dUravartI vyApArane yoganA upAya tarIke kahyo, AthI pataMjali RSie yogasUtramAM yoganuM lakSaNa karyA pachI Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-10 - 37 yama-niyamAdine yogarUpe na svIkAratAM yoganA aMgarUpe svIkArela che, ane graMthakArazrIe dUravartI paNa mokSane anukULa evA bhavyatvanA vyApArane yogarUpe svIkArela che, tethI jIvamAM rahela bhavyatva je vyApArathI paripAkane pAme che, te sarva yoga che, ane paripAkane pAmatuM evuM bhavyatva caudamA guNasthAnakanA aMtima samayamAM prakRSTa paripAkane pAme che; ane jyAre mokSanI prApti thAya che tyAre te bhavyatva mokSarUpI kAryarUpe pariNamana pAme che, tethI bhavyatvano nAza thAya che. jIvamAM raheluM siddhigamana yogyatva svarUpa pAriNAmika bhAvarUpa bhavyatva kSayopazamabhAvarUpa paripAkane pAmatuM mokSarUpa phaLamAM vizrAMta : mokSarUpa phaLaprApti 2 3 - A B C , bhavyatvano nAza (1) jIvamAM raheluM pariNAmikabhAvarUpa siddhigamanayogyatvarUpa bhavyatva, audayikabhAvanA prAcuryakALamAM paripAkanI avasthAne nahi pAmatuM naMbara (1)nA rAunDamAM batAvela che. (2) caramAvartamAM Avelo jIva ucita upAya dvArA (A) bhavyatvane paripAka karavA mATe udyama kare tyAre, (B) te bhavyatva apunabaMdhaka Adi avasthAmAM ratnatrayInI abhimukha pariNamana pAmatuM, (C) sarvavirativALI avasthAmAM jJAna, darzana ane cAritranA bhedarUpa ratnatrayInA pariNAmane pAmatuM, ane nirvikalpa dazAmAM ratnatrayInI ekatArUpa prakRSTatAne pAmatuM naMbara (2)nA rAunDamAM batAvela che. (3) yoganirodhakALamAM mokSarUpa kAryane ati Asanna thayeluM bhavyatva naMbara (3)nA rAunDamAM batAvela che, ane tenA phaLarUpe mokSanI prApti thAya che tyAre bhavyatvano nAza thAya che. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/zloka-10-11 sArAMza H prathama bhUmikAmAM bhavyatva jIvamAM pAriNAmikabhAvarUpe che; kema ke karmanA udayathI ke karmanA kSayopazamAdithI thayeluM nathI, ane paripAkane pAmatuM evuM te ja bhavyatva jIvamAM cetanAnA AvA2ka jJAnAvaraNIya ane mohanIyakarmanA kSayopazamabhAvane utpanna kare che ane jema jema jJAnAvaraNIyakarmano ane mohanIyakarmano kSayopazama adhika adhika thAya che, tema tema bhavyatva paripAkane pAme che, ane yoganirodhakALamAM sarvasaMvaranI prApti hovAthI bhavyatvanI atyaMta paripAka avasthA varte che, ane paripAkane pAmatuM evuM te ja bhavyatva mokSarUpa kAryarUpe pariNamana pAme che, tyAre bhavyatva nAza pAme che, tethI siddhanA AtmAo nobhavya noabhavya kahevAya che. 10 avataraNikA : ata taddUSayannAha avataraNikArya : have Ane=pataMjali RSie yoganuM lakSaNa karyuM ane tenI prAptinA upAya batAvyA e sarva kathanane, dUSita karatAM kahe che avataraNikAno bhAvArtha : pataMjali RSie cittavRttino nirodha e yoganuM lakSaNa karyuM, ane abhyAsa ane vairAgya e yoganI prAptinA upAyo batAvyA, te asaMgata che, tema graMthakArazrIne kahevuM nathI; paraMtu pataMjali RSi AtmAne ekAMta nitya svIkArIne mokSano upAya yoga che ane tenuM lakSaNa cittavRttino nirodha che ane tenI prAptinA upAyo abhyAsa ane vairAgya che, ema kahe che te asaMbaddha che arthAt ekAMta nitya AtmAne svIkA2 ka2nA2nA matamAM yoga, yoganI prAptinA upAyo, A sarva kathana saMgata thaI zakatuM nathI, te batAve che zloka H na caitadyujyate kiJcidAtmanyapariNAmini / kUTasthe syAdasaMsAro'mokSo vA tatra hi dhruvam / / 11 / / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA|zloka-11 anvayArtha : aparigAmini Atmani=apariNAmI AtmA hote chate ta=A=pUrvamAM pataMjali RSie yoganuM lakSaNa karyuM ane yoganA upAyo batAvyA e, nizcit na mukhyate=kAMI ghaTatuM nathI; hri=je kAraNathI tatra=temAM=AtmAmAM, TasthaM=ekAMtika svabhAva hote chate asaMsAro=asaMsAra thAya vA dhruvam gamokSaH=athavA nizcita amokSa thAya. ||11|| 39 zlokArtha : apariNAmI AtmA hote chate A=pUrve pataMjali RSie yoganuM lakSaNa karyuM ane yoganA upAyo batAvyA e, kAMI ghaTatuM nathI; je kAraNathI AtmAmAM phUTastha svabhAva hote chate nizcita asaMsAra thAya athavA amokSa thAya. II114 TIkA : na caiti na caitat = pUrvoktaM kiJcit apariNAmini Atmani yujyate, tatra = Atmani, hi kUTasthe ekAntikasvabhAve sati asaMsAraH - saMsArAbhAva, eva syAt, puSkarapatravannirlepasya tasyAvicalitasvabhAvatvAt, prakRtitadvikAropahitasvabhAve ca tasmin saMsAradazAyAmabhyupagamyamAne dhruvaM nizcitam, amokSo=mokSAbhAvo, vA syAt, muktidazAyAM pUrvasvabhAvasya tyAge kauTasthyahAniprasaGgAt / / 11 / / TIkArtha H na caitan ..... jJAniprasasAt / / apariNAmI AtmA hote chate A=zloka1 thI 10 sudhI pataMjali RSie yoganuM lakSaNa karyuM ane yoganA upAyo batAvyA e, kAMI ghaTatuM nathI, je kAraNathI tyAM=AtmAmAM, phUTastha=ekAMtika svabhAva hote chate, asaMsAra-saMsArano abhAva ja thAya; kema ke puSkarapatranI jema nirlepa evA tenuM=AtmAnuM, avicalita svabhAvapaNuM che. ane saMsAradazAmAM prakRti ane tenA vikArathI upahita svabhAvavALA teno svIkAra karAye chate=prakRti ane tenA vikArathI upahita AtmAno svIkAra karAye chate, athavA, nakkI amokSa=mokSano abhAva thAya; kema ke Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-11 muktidazAmAM pUrvasvabhAvano tyAga karAye chate kauTasthyahAnino prasaMga che= phUTasthapaNAnI hAni prApta thAya che. / / 11 / / bhAvArtha : apariNAmI AtmAnA svIkAramAM pAtaMjalayogalakSaNanI aghaTamAnatA : zloka-1 thI 10 sudhI graMthakArazrIe pataMjali RSie batAvela yoganuM lakSaNa ane yoganI prAptinA upAyo batAvyA. tethI e prApta thAya che ke mokSanA arthI jIvo yoganA arthI bane che, yoganA arthI jIvo yoganA upAyanA arthI bane che ane yoganA upAyanA arthI jIvo yoganA upAyone sevIne yoganI prApti kare che ane yoganI prApti dvArA te jIvo mokSane prApta kare che. A sarva pataMjali RSie je kahyuM e AtmAne apariNAmI svIkArIe to kAMI ghaTI zake nahi; kema ke AtmAne apariNAmI svIkArIe to be vikalpanI prApti thAya. 40 apariNAmI AtmAnA svIkAramAM saMsArano abhAva ane mokSano abhAva :(1) jo AtmA puSkarapatranI jema nirlepa hoya to te haMmezAM nirlepa rahevo joIe; ane (2) jo AtmA prakRti ane tenA vikArothI upahita svabhAvavALo saMsAradazAmAM che, tevo hoya to te haMmezAM prakRti ane tenA vikArothI upahita svabhAvavALo ja rahevo joIe, tethI AtmAno kyAre paNa mokSa thaI zake nahi. vaLI jo yoganA sevanathI AtmAno mokSa thAya che tema svIkArIe, to muktidazAmAM saMsAranA svabhAvano tyAga prApta thavAnA kAraNe AtmAnA phUTasthapaNAnI hAnino prasaMga prApta thAya arthAt AtmA pariNAmI siddha thAya. Azaya e che ke AtmAno svabhAva sarva vikArone sparza karavAno nathI, ane AtmA nirvikArI hovAthI avicalita svabhAvavALo che, tema svIkArIe to, jema mukta AtmAo nirlepa svabhAvavALA che ane nirlepa svabhAvavALA hovAthI avicalita svabhAvavALA che, tema saMsArI jIvo paNa avicalita svabhAvavALA prApta thAya, tethI saMsArano abhAva prApta thAya; ane jo saMsArano Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-11-12 abhAva hoya to yogamArgane sevIne zAnI prApti karavAnI che ? te prazna thAya; kema ke yogamArgane sevIne saMsArano abhAva karavAno che ane mukta avasthAne prApta karavAnI che; ane jo AtmA mukta jevo saMsAra avasthAmAM hoya to mukta thavA mATe yogamArganuM sevana Avazyaka rahe nahi, mATe pataMjali RSie kahela pUrvokta kathana apariNAmI AtmAmAM saMgata thatuM nathI. vaLI AtmA saMsArI avasthAmAM prakRti sAthe joDAyelo ane tenA vikArothI uparaMjita svabhAvavALo dekhAya che, ane tevo ekAMtika svabhAva AtmAno mAnavAmAM Ave to yogamArganA sevanathI paNa te svabhAvano nAza thaI zake nahi; ane jo yogamArganA sevanathI mokSanI prApti svIkAravAmAM Ave to AtmAnA kUTastha svabhAvano nAza thAya ane AtmA pariNAmI siddha thAya. vaLI jo pataMjali RSi AtmAne kathaMcit pariNAmI svIkAre to ja pUrvamAM varNana karAyela yoganuM lakSaNa ane yoganA upAyo susaMgata thAya. II11aaaa avatAraNikA - zloka-11mAM kahyuM ke AtmAne ekAMte apariNAmI svIkArIe to pataMjali RSie kahela yoganuM sevana ane yoganA upAyonuM sevana ghaTI zake nahi. have pataMjali RSinI mAnyatA anusAra prakRtine eka svIkArIe to zuM doSa prApta thAya che, te graMthakArazrI batAve che - zloka : prakRterapi caikatve muktiH sarvasya naiva vA / jaDAyAzca pumarthasya kartavyatvamayuktimat / / 12 / / anvayArtha: ra=ane pravRtteipi=prakRtinuM paNa pratveekatva svIkAra karAye chate sarvaca=sarvatI muvi =mukti thAya naiva vA=athavA nahi ja=koInI mukti thAya nahi. vaLI pataMjali RSi AtmAnA bhogasaMpAdana mATe prakRti pravRtta thAya che, tema svIkAre che te asaMgata che. te batAvatAM kahe che - Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvADhizikAzloka-12 naDAyAzya ane jaDatuM=jaDa evI prakRtinuM pumartha puruSanA arthanuM vyatvakartavyapaNuM vitta =ayuktivALuM che. I12aaaa zlokArtha : prakRtinuM paNa ekapaNuM svIkAra karAye chate sarvanI mukti thAya athavA koInI mukti thAya nahi ja. vaLI pataMjali RSi prakRti AtmAnA bhogasaMpAdana mATe pravRtta thAya che, tema svIkAre che te asaMgata che. te batAvatAM kahe che - ane jaDa evI prakRtinuM puruSanA arthanuM kartavyapaNuM ayuktivALuM che. II1aaaa . TIkA :__ prakRteriti-prakRterapi caikatve'bhyupagamyamAne sarvasya muktiH syAt, naiva vA kasyacit syAt, ekaM prati vilInopadhAnAyAstasyAH sarvAn prati tathAtvAt, ekaM pratyatAdRzyAzca sarvAn pratyatathAtvAt, anyathA svabhAvabhede prakRtibhedaprasaGgAt, kiJca, Atmano'vyApriyamANasya bhogasampAdanArthameva prakRtiH pravartata iti bhavatAmabhyupagamaH, taduktaM - "draSTA dRzimAtraH zuddho'pi pratyayAnupazyaH" (co.phU. 2/ra0), "tavartha va tucAtmA" (yo.. 2/22) ti, vaDApAzva tasyAH pumarthasya kartavyatvamayuktimat, 'puruSArtho mayA kartavya' ityevaMvidhAdhyavasAyo hi puruSArthakartavyatA, tatsvabhAve ca prakRterjaDatvavyAghAta iti / / 12 / / TIkArca - praoNpi ..... prasAti, prakRtinuM paNa ekapaNuM svIkArAye chate sarvanI mukti thAya athavA koInI mukti thAya nahi ja; kema ke ekanA prati vilIna upaghAtavALI evI tenuM vilIna avasthAvALI evI prakRtinuM, sarva pratye tathApaNuM che vilIna avasthApaNuM che, ane eka prati atAdaza evI tenuM eka prati avilIna avasthAvALI evI prakRtinuM, sarva pratye atathApaNuM che=avilIna-avasthApaNuM che. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-12 atyathA pUrvamAM kahyuM ke eka pratye vilIna avasthAvALI prakRti sarva pratye vilIna avasthAvALI thAya athavA eka prati avilIna avasthAvALI prakRti sarva pratye avilIna avasthAvALI thAya, ema na mAne to, svabhAvabheda thaye chate bhinna bhinna puruSa sAthe saMbaMdhavALI prakRtino svabhAvabheda thaye chata, prakRtinA bhedano prasaMga che aneka prakRti svIkAravAno prasaMga che. * prorapi - ahIM mApa thI e samuccaya thAya che ke AtmA apariNAmI hote chate to koInI mukti na thAya, paraMtu prakRtinuM paNa ekapaNuM hote chate sarvanI mukti thAya athavA koInI na ja thAya. pravRtteira thI pravRti mevAsA sudhInA kathanano bhAvArtha - prakRtine eka svIkAravAmAM sarvanI mukti athavA koInI mukti na thAya: pataMjali RSi puruSa ane prakRti ema be tattvo mAne che, ane puruSa aneka che tema mAne che, ane prakRti eka che aneka nathI, tema mAne che, ane prakRtino sarva prapaMca saMsArarUpa che, tema mAne che, ane mokSa arthe sAdhanA karavAthI prakRtimAMthI utpanna thayelA buddhi Adi tattvo pratilomathI prakRtimAM ja vilIna thAya che, tethI puruSano mokSa thAya che, tema svIkAre che. tene graMthakArazrI kahe che - prakRti eka che' tema svIkAravAmAM Ave to prakRtimAMthI utpanna thayela buddhi Adi sarva tattvo pratilomathI prakRtimAM vizrAMta thAya che, tethI eka sAdhake sAdhanA karI to badhAnI mukti thavI joIe; kema ke prakRti dareka sAdhakane AzrayIne judI nathI paraMtu eka che; ane pratilomathI prakRtimAMthI nIkaLelAM tattvo prakRtimAM vizrAMta thAya che, tethI sarva puruSone muktinI prApti thAya; kema ke eka pratye vilIna svabhAvavALI prakRti sarva pratye vilIna svabhAvavALI siddha thAya; athavA koInI mukti thAya nahi; kema ke koI eka sAdhaka sAdhanA kare topaNa koI anya sAdhaka pratye vilIna svabhAvavALI prakRti nathI, tema sarva pratye vilIna svabhAvavALI te prakRti nathI; kema ke prakRti eka che; ane jo ema kahevAmAM Ave ke je puruSe sAdhanA karI te puruSanI prakRti vilIna svabhAvavALI che, je puruSe sAdhanA karI nathI te puruSanI prakRti vilIna svabhAvavALI nathI, to prakRtinA svabhAvabhedane kAraNe prakRtibhedano prasaMga Ave, tethI pataMjali Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/bloka-12 RSie jema aneka puruSo svIkAryA tema aneka prakRtio paNa svIkAravI paDe, ane tema svIkArIe to jainadarzananI mAnyatA anusAra je saMsArI jIvo che, te darekanI svataMtra karmaprakRti che, tethI bhinna bhinna saMsArI jIvo bhinna bhinna kArpaNa zarIravALA che, tema svIkAravuM ucita gaNAya, ane tema svIkAravAmAM Ave to je puruSa sAdhanA kare che tenI prakRti vilIna thAya ane teno mokSa thAya, anya puruSano mokSa na thAya tema saMgata thAya. utthAna : pAtaMjala matane dUSita karatAM zloka-11mAM batAvyuM ke AtmA ekAMte apariNAmI svIkArIe to mokSa ghaTe nahi, mATe yoganuM lakSaNa ane yoganA upAyo asaMgata thAya. tyAra pachI zloka-1ranA pUrvArdhathI batAvyuM ke pAtaMjala matAnusAra prakRti eka che, ane tema svIkArIe to keTalAka jIvo sAdhanA karIne mokSamAM jAya che, badhA jatA nathI te saMgata thAya nahi. have jaDa evI prakRti puruSanA eMgasaMpAdana mATe pravRtti kare che, tema pataMjali RSi kahe che, te vacana paNa yuktithI saMgata nathI. te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - TIkArya : jigna .... myupAmI. ane vaLI avyApriyamANa evA vyApAra nahi karatA evA, AtmAnA arthAt bhoga mATe apravRta evA AtmAnA bhogasaMpAdana mATe prakRti pravarte che, e pramANe tamAro svIkAra che pataMjali RSito svIkAra che. temAM sAkSI Ape che - taduvate avyApriyamANa evA puruSanA bhogasaMpAdana mATe prakRti pravarte che, ema je pUrvamAM kahyuM ke, pAtaMjala yogasUtra-2/20-21mAM kahevAyuM che. * " ... manuriyA," draSTA puruSa, dazimAtra cetanAmAtra, zuddha paNa pariNAmI AdinA abhAvane kAraNe svapratiSTha paNa, pratyaya anupazya che=viSayathI uparakta evA jJAnone anu=avyavadhAnathI jonAra che. tartha ..... mAtmA" ti, dezyano AtmA=dezyanuM svarUpa teno artha ja che=dazyano artha ja che= dazyanuM prayojana ja che arthAt svArthanA parihArathI puruSanA bhoktatvanuM saMpAdana karavuM te, dRzyanuM prayojana che. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-12 rUti zabda pAtaMjala yogasUtra-2/20 ane 2/21 nA uddharaNanI samApti sUcaka che. A rIte graMthakArazrIe pAtaMjala matAnusAra prakRti puruSanA bhogasaMpAdana mATe pravRtta thAya che, te batAvyuM. vastutaH pataMjali RSinuM te vacana yuktivALuM nathI, te batAvavA arthe zlokanA uttarArdhathI graMthakArazrI kahe che - TIkArya :- naDAyAzya ..... rUti che ane jaDa evI tenuM prakRtinuM, puruSanA arthanuM kartavyapaNuM ayuktivALuM che, je kAraNathI mArA vaDe puruSArtha puruSano artha puruSane bhogasaMpAdanarUpa prayojana, karavuM joIe, e prakArano adhyavasAya puruSArtha kartavyatA che, ane tasvabhAvamAM=prakRtinA puruSArthatA kartavyasvabhAvamAM, prakRtinA jaDatvano vyAghAta che. rUti zabda zlokanA uttarArdhatA kathananI samApti sUcaka che. ll1rA. vizva thI pravRttirgadatvavyApAra kRti sudhInA kathanano bhAvArtha : zlokanA uttarArdhanuM utthAna karatAM graMthakArazrI kahe che - bhoganA arthe avyApAravALA evA puruSanA bhogasaMpAdana mATe ja prakRti pravarte che, ema pataMjali RSi kahe che. pataMjali RSi AvuM svIkAre che, temAM pAtaMjalayogasUtra-2/20 ane ra/21nI sAkSI Apela che. teno artha A pramANe che - draSTA evo puruSa dRzimAtraHcetanAmAtrarUpa che, ane te dRzimAtrarUpa puruSa zuddha che=pariNAmipaNAdi bhAvavALo nathI, tethI svapratiSTha che arthAtu apariNAmI che ane apariNAmI hovA chatAM paNa pratyaya anupazya che=viSayathI uparakta evA jJAnone avyavadhAnathI jonAro che. AnAthI e phalita thAya che ke pAtaMjala matAnusAra puruSa koI jAtanA vyApAravALo nathI, paraMtu phUTastha nitya che; Ama chatAM bAhya viSayothI uparakta evA jJAnone jonAro che. A rIte puruSanuM svarUpa batAvyA pachI prakRti puruSanA bhogasaMpAdana mATe kaI rIte pravRtta thAya che, te batAvavA arthe pAtaMjala-2/1 sUtrathI kahe che -- Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAsiMzikA/zloka-12 dRzyano AtmA-dRzyanuM svarUpa te dRzyano artha ja cheHsvArthanA parihArathI puruSanA bhogasaMpAdanarUpa dazyanuM prayojana che. pAtaMjala matAnusAra dazya=prakRti, traNa svarUpavALI che. (1) prakAza, kriyA ane sthitizIla arthAt sattva, rajasu ane tamas svarUpavALI che. (2) pAMca bhUta ane iMdriyono samudAya te, dRzyanuM kArya che te kAryane karanArI prakRti che. (3) bhoga ane apavarga prayojanavALuM dazya che, tethI bhoga ane apavargarUpa puruSanA prayojanavALI prakRti che arthAt puruSanA bhoga ane puruSanA apavargane saMpAdana karavAnA prayojanavALI prakRti che. ahIM graMthakArazrIne bhoga ane apavargamAMthI bhogaprayojanavALuM dRzyanuM svarUpa=dezyanuM prayojana, grahaNa karavuM che, ane tenA dvArA prakRti puruSanA bhogasaMpAdana mATe pravarte che, tema batAvavuM che. tethI kahe che - dazyanuM ja svarUpa=puruSanA bhogane saMpAdana karavArUpa svarUpa, te dRzyano artha che=dazyanuM prayojana che. A dRzyanuM prayojana svArthanA parihArathI puruSane bhoga saMpAdana karavArUpa che. AnAthI e prApta thAya che ke pAtaMjala matAnusAra je puruSo saMsAramAM bhogamAM pravarte che, te bhoganI pravRtti puruSanI nathI; kema ke puruSa kUTastha nitya che, tethI puruSa bhogAdi koI kriyA karato nathI, paraMtu prakRtirUpa A dazya potAnA svArthano parihAra karIne puruSane bhogasaMpAdananA prayojanavALuM che. tethI prakRti puruSanA bhoga saMpAdana mATe pravRtta che, teno artha phalita thAya che. vizeSArtha : ahIM vizeSa e che ke pataMjali RSi puruSane ekAMte phUTastha nitya mAne che. tethI bhoganI pravRtti karanAra puruSa che tema svIkArI zake nahi, ane saMsArI jIvo bhoga mATe pravRtta che, te dekhAya che. tenI saMgati karavA arthe kahe che - prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che ane temAMthI bAkInAM badhAM tattvo utpanna thAya che. saMsArI jIvo bAhya viSayono bhoga karavA mATe pravRtti karatA dekhAya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-12-13 47 che, te prakRtinuM kArya che, tethI prakRti puruSane bhoga saMpAdana karAve che, puruSa bhoga saMpAdana mATe yatna karato nathI. A prakAranI pataMjali RSinI mAnyatAnuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - puruSathI bhinna evI prakRti jaDa che ane jaDa evI te prakRtinuM puruSane bhoga saMpAdana karavAnA prayojananuM kartavyapaNuM ayuktivALuM che; kema ke "puruSArtha mAre karavo joIe" arthAt puruSanA bhoga saMpAdanarUpa prayojana mAre karavuM joIe evo adhyavasAya te puruSArthakartavyatA che, ane Avo adhyavasAya jaDa prakRtino saMbhave nahi. Ama chatAM jaDa prakRtino adhyavasAya karavAno svabhAva svIkAravAmAM Ave to prakRtine jaDa svIkArI zakAya nahi, ane pataMjali RSi prakRtine jaDa svIkAre che, puruSane cetana svIkAre che ane jaDa evI prakRti puruSanA bhoga saMpAdana mATe pravRtta thAya che, tema kahe che, te kathana yuktivALuM nathI. InzA avataraNikA : atra svasiddhAntAzayaM prakaTayan pUrvapakSI zaGkate - avataraNikArya : ahIM zloka-11-12mAM graMthakArazrIe pataMjali RSinA matamAM traNa dUSaNo ApyAM temAM, zloka-13 thI zloka-21nA pUrvArdha sudhI svasiddhAMtanA Azayane pragaTa karatAM pUrvapakSI evA pataMjali RSi zaMkA kare che potAnA matamAM A doSo AvatA nathI, e prakAre graMthakAre ApelA dUSaNomAM kahe che - avataraNikAno bhAvArtha - zloka-11-12mAM graMthakArazrIe pataMjali RSinI mAnyatAmAM traNa dUSaNo ApyAM. (1) pataMjali RSi AtmAne apariNAmI svIkAre che, tethI phUTastha AtmAno kAM to asaMsAra thAya kAM to amokSa thAya. (2) vaLI pataMjali RSi prakRti eka che tema svIkAre che arthAt prati vyakti AzrayI judI judI prakRti nathI, paraMtu eka prakRti che tema svIkAre che, tethI ekanI muktimAM badhAnI mukti thAya athavA koInI mukti thAya nahi. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAliMzikA/zloka-13 (3) vaLI jaDa evI prakRtinuM puruSanA prayojananuM kartavyapaNuM pataMjali RSi svIkAre che, te ayuktivALuM che. A traNa doSanA nivAraNa mATe pataMjali RSi potAnA siddhAMtanA Azayane zloka-13 thI zloka-21nA pUrvArdha sudhI kramasara batAvIne te traNe doSo potAne prApta thatA nathI, ema kahe che - zloka : nanu cittasya vRttInAM sadA jJAnanibandhanAt / cicchAyAsakramAddhetorAtmano'pariNAmitA / / 13 / / anvayArtha : nana thI pUrvapakSI evA pataMjali RSi, zloka-13 thI zloka-21nA pUrvArdha sudhI zaMkA kare che - cikacittanI vRttiInAM vRttio salA=haMmezAM jJAnavindanA=jJAnanI hetu hovAnA kAraNe vichAyAsamAto:=cita chAyA saMkramarUpa hetuthI mAtmano pariNAmatA AtmAnI apariNAmitA anumAna karAya che arthAt AtmA apariNAmI che ema anumAna karAya che. I13 zlokArca - nana thI pUrvapakSI evA pataMjali RSinA matane sAme rAkhIne, zloka13 thI zloka-ra1nA pUrvArdha sudhI zaMkA kare che - cittanI vRttio haMmezAM jJAnanI hetu hovAnA kAraNe yichAyAsaMkramarUpa hetuthI AtmAnI apariNAmitA anumAna karAya che. ll13. TIkA - nanviti-nanu cittasya vRttInAM-pramANAdirUpANAM, sadAsarvakAlameva, jJAnanibandhanAt-paricchedahetoH, cicchAyAsakramAddheto:-liGgAt, Atmano'pariNAmitA'numIyate / idamuktaM bhavati-puruSasya cidrUpasya sadaivAdhiSThAtRtvena siddhasya (vyavasthitasya) yadantaraGgaM nirmalaM jJeyaM sattvaM tasyApi sadaiva vyavasthitatvAttadyenArthenoparaktaM bhavati tathAvidhasya dRzyasya cicchAyAsaGkrAntisadbhAvAt Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-13 sadA jJAtRtvaM (jJAtatvaM) siddhaM bhavati, pariNAmitve tvAtmanazcicchAyAsaGkramasyAsArvadikatvAt sadA jJAtRtvaM (jJAtatvaM ) na syAditi / tadidamuktaM - "sadA jJAtAzvittavRttayastatvamo: puruSasyArimitvAt" (yo.mU. 4/27) kRti / / 3 / / TIkArya : nanu thI pUrvapakSI evA pataMjali RSinA matane sAme rAkhIne zloka13 thI zloka-21nA pUrvArdha sudhI zaMkA kare che - 49 cittasya ..... anumIyate / cittanI pramANAdirUpa vRttio sadA=sarvakALa ja, jJAnano hetu hovAne kAraNe dRzyanA paricchedano hetu hovAne kAraNe ciAyA saMkramarUpa hetuthI=liMgathI, AtmAnI apariNAmitA anumAna karAya che. nanu thI anumIyate sudhInA kathanano bhAvArtha :citrachAyAsaMkramarUpa hetuthI apariNAmI AtmAnI siddhi : pAtaMjala matAnusAra puruSa kUTastha nitya che ane citta prakRtimAMthI utpanna thayeluM che. tethI jaDa evI prakRtimAMthI utpanna thayeluM citta jJAnanuM kAraNa bane nahi, paraMtu cirUpa evA puruSanI chAyAno nirmaLa evA cittamAM saMkrama sadA thAya che, tethI cittanI vRttio sadA jJAnanuM kAraNa bane che. cittanI vRttio sadA jJAnanuM kAraNa bane che, tenA baLathI anumAna thAya che ke nirmaLa evA cittamAM sadA citkAyAno saMkrama thAya che, ane citrachAyAnA saMkramarUpa liMgathI AtmA apariNAmI che, ema anumAna thAya che; kema ke jo AtmA pariNAmI hoya to nirmaLa evA cittamAM citrachAyA kyAreka saMkrama pAme ane kyAreka saMkrama na pAme, ane jo tema svIkArIe to cittavRttio kyAreka jJAnanuM kAraNa bane ane kyAreka jJAnanuM kAraNa na bane tema prApta thAya. vastutaH cittanI vRttio sadA jJAnanuM kAraNa bane che, tethI anumAna thAya che ke citjhAyA sadA saMkrama pAme che; ane citchAyA sadA saMkrama pAme che, tethI anumAna thAya che ke AtmA sadA cit svarUpa avasthita che, paraMtu pariNAmI nathI. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0. pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/bloka-13 TIkArya : rUmuva bhavati - A AgaLamAM kahevAya che e nana thI anumate sudhInA kathanathI je kahyuM e, kahevAyeluM thAya che - puruSa0 ... sthAti, sadA ja adhiSThAtRpaNAthI vyavasthita evA cidra5 puruSanuM je aMtaraMga nirmaLa evuM zeyarUpa sattva=cita che, tenuM paNa= nirmaLa citanuM paNa, sadA ja vyavasthitapaNuM hovAthI te=nirmaLa cita, je arthathI uparakta thAya che, tathAvidha dazyanI=arthatI, sadA ja cichAyA saMkrAtino sadbhAva hovAthI nirmaLa citamAM bAhya padArthanA jJAnanI saMkrAtino sadA ja sadbhAva hovAthI, sadA jJAtatva siddha thAya che arthAt cittanI vRttionuM sadA jJAtatva siddha thAya che, vaLI AtmAnuM pariNAmipaNuM hote chate cichAyA saMkramanuM asArvadikapaNuM hovAthI sadA jJAtatva thAya nahi arthAt cittavRttionuM sadA jJAtatva thAya nahi. rUti zabda rUDhamuvatti mavati thI kahevAyelA kathananI samApti sUcaka che. tavimuvam - te A kahevAyuM che zlokamAM je kahevAyuM te A, pAtaMjalayogasUtra-4/17mAM kahevAyuM che. " ..... mAtR" ! apariNAmIpaNuM hovAthI puruSanuM apariNAmIpaNuM hovAthI, tenA prabhu evA puruSanI-cittanA grahItA evA puruSanI, cittavRttio sadA= sarva kALa ja, jJAta che=jJAnano viSaya che." tti zabda uddharaNanI samApti sUcaka che. 13nA ka puruSastha vidrapaca vadhaSTAtRtvena siddha' ahIM TIkAmAM 'siddha' che tyAM pAtaMjala rAjamArtaDamAM "vyavasthitI che, te pATha saMgata jaNAya che. tethI ame te mujaba karela che. * yadantaraGgaM nirmalaM jJeyaM sattvaM che tyAM pAta48. 2|4maatm yadantaraGgaM nirmalaM rAttva pATha che, tethI ahIM zeryA che e svarUpa uparaja ka vizeSaNa che. sA jJAtRtva siddha mata - ahIM TIkAmAM jJAtRtva che tyAM jJAtivaM pATha hovo joIe; kema ke cittavRttio sadA jJAta che, tethI cittavRttionuM sadA jJAtapaNuM siddha thAya che, e artha saMgata jaNAya che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-13 pa1 * rimitve ..... savA jJAtRtva ne sthati ahIM paNa jJAtRvaM che tyAM jJAtatva pATha hovo joIe; kema ke AtmAnuM pariNAmipaNuM hote chate cituchAyA saMkrama kadAcitka thavAthI cittavRttionuM sadA jJAtapaNuM nahi thAya, e artha saMgata jaNAya che. rUmuvatti bhavati thI aparimitvA sudhInA kathanano bhAvArtha - pAtaMjala matAnusAra puruSa ciTUpa che ane sadA cicchAyArUpe prakRtimAM adhiSThAtArUpe vyavasthita che, ane te vakhate je aMtaraMga nirmaLa evuM sattva=citta, che te paNa sadA vyavasthita che. te citta je arthathI=padArthathI, uparakta thAya che arthAt citta je je arthone grahaNa kare che, te te arthonA AkArarUpe pariNamana pAme che, ane te vakhate tevA prakAranA ghaTa-paTAdi dRzyanI cicchAyA cittamAM saMkrama pAme che, tethI te cittamAM sadA jJAtatva siddha thAya che arthAt citta koI kSaNamAM jJAna vagaranuM nathI, paraMtu sadA jJAnavALuM che tema siddha thAya che. have jo AtmA pariNAmI hoya to kyAreka AtmAnI cicchAyAno saMkrama thAya ane kyAreka AtmAnI cicchAyAno saMkrama na thAya, tethI cittamAM sadA jJAtatva prApta thAya nahi. pataMjali RSino Azaya e che ke cittanI pAMce vRttio jJAnasvarUpa che; ane saMsArI jIvone anubhava che ke ApaNuM citta A pAMca vRttiomAMthI koI ne koI vRttivALuM sadA hoya che, tethI cittanuM sadA jJAtapaNuM che; ane citta prakRtimAMthI utpanna thayeluM che ane te jaDa che, tethI cittano jJAnasvabhAva nathI; chatAM te nirmaLa cittamAM bAhya padArtho sadA jJAta hoya che, tenuM kAraNa caitanya svarUpa puruSanI chAyA sadA cittamAM paDe che. jo puruSa pariNAmI hoya to cittamAM kyAreka puruSanI chAyA paDe ane kyAreka puruSanI chAyA na paDe, ane jyAre cittamAM puruSanI chAyA na paDe tyAre jaDa evuM citta zeyanuM jJAna karI zake nahi, tethI cittamAM zeya padArthanuM jJAtapaNuM sadA aMgata thAya nahi, ane saMsArI jIvonA cittamAM zeyanuM jJAtapaNuM sadA dekhAya che, tethI anumAna thAya che ke je puruSanI cicchAyAthI cittamAM sadA jJAtapaNuM che, te puruSa apariNAmI che. TIkAmAM pAtaMjalayogasUtra-4/17nI sAkSI ApI, teno bhAva A pramANe che - Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para pAtaMjalayogalakSaNavicAravAciMzikA/zloka-13-14 pAtaMjalayogasUtra-4/17no artha karatAM rAjamArtaDa vRttimAM zaMkA karI ke pramAtA evo puruSa je kALamAM nIlanuM vedana kare che, te kALamAM pItanuM vedana karato nathI, tethI puruSamAM kadAcitkapaNuM che, tethI pramAtA evA puruSanuM pariNAmipaNuM prApta thAya che. A pramANenI zaMkAnA parivAra mATe 4/17 sUtranI racanA karela che. puruSa apariNAmI hovAne kAraNe cittanA grahItA grahaNa karanAra, evA puruSanI cittavRttio sadA jJAta che, tethI e phalita thAya che ke cittanA grahItA evA puruSane cittavRttio sadA jJAta che. kyAreka jJAta che ane kyAreka jJAta nathI evuM nathI, mATe puruSa apariNAmI che. vizeSArtha : zloka-11mAM graMthakArazrIe kahela ke AtmAne apariNAmI mAnazo to yogamArganI pravRtti ghaTaze nahi; kema ke jo AtmA apariNAmI hoya to teno kAM sadA saMsAra hoya kAM sadA mokSa hoya. A prakAranI ApattinA nivAraNa mATe AtmAne apariNAmI svIkAravAnI yukti pataMjali RSie Apela che, ane saMsAra ane mokSa kaI rIte saMgata thaze, tenI vicAraNA pataMjali RSinA vacana anusAra AgaLa karavAnA che. ll13mAM avataraNikA - nanu cittameva sattvotkarSAdyadi prakAzakaM tadA tasya sva(para)prakAzarUpatvAdarthasyevAtmano'pi prakAzakatvena vyavahAropapattau kiM grahItrantareNetyata Aha - avataraNitArtha : nana thI zaMkA kare che ke cita ja sattvanA utkarSathI jo prakAzaka che, to tenuM cittanuM, sva-para prakAzakarUpapaNuM hovAthI arthanI jema=ghaTa-paTAdi bAhya padArthonI jema, AtmAnuM paNa=cittanuM potAnuM paNa, prakAzakapaNuM hovAne kAraNe vyavahAranI upapati thaye chaH=dekhAtA anubhavanI saMgati thaye chate, grahItrattarathI zuM ?=anya grahItAthI zuM ? arthAt cittanA grahItA evA puruSane svIkAravAthI zuM ?, ethI kahe che=e prakAranI zaMkAnA nivAraNa arthe kahe che - Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/zloka-14 avataraNikAno bhAvArtha : prakRtimAMthI utpanna thayela citta sattvanA utkarSavALuM hovAthI=prakRtinA sattva, rajas, tamoguNamAMthI sattvaguNanA utkarSavALuM hovAthI, nirmaLa che. tethI nirmaLa evuM citta jo prakAzaka banatuM hoya to te nirmaLa citta jema arthanuM prakAzana kare che, tema potAnuM paNa prakAzana karanAra bane, ane cittane sva-paraprakAzaka svIkArI laIe to saMsArI jIvone bAhya padArthonuM je jJAna thAya che, te saMgata thAya; ane saMsArI jIvone pote jJAnavALA che, tevo bodha thAya che, tenI saMgati cittathI thaI jAya che, tethI anubhavAto vyavahAra puruSane mAnyA vagara cittathI saMgata thAya che, mATe viSayane grahaNa karanAra citta che ane te cittathI anya evo puruSa cittano grahItA=grahaNa karanAra che, tema kahIne puruSarUpa eka navA padArthanI kalpanA karavI ucita nathI. e prakAranI koIne zaMkA thAya, tenA nivAraNa mATe pataMjali RSi kahe che -- 53 * sva(para)prajAzavatvArthasyevAtmano'pi - ahIM pi thI e samuccaya thAya che ke citta padArthanuM to prakAzaka che, paraMtu AtmAnuM=potAnuM, arthAt cittanuM potAnuM paNa prakAzaka che. zloka H svAbhAsaM khalu no cittaM dRzyatvena ghaTAdivat / tadanyadRzyatAyAM cAnavasthAsmRtisaGkarau / / 14 / / anvayArtha : dRzyatvena=dRzyapaNuM hovAne kAraNe=cittanuM dRgviSayapaNuM hovAne kAraNe, ghaTAvivat ghaTAdinI jema citta hatu=citta kharekhara svAmAAM na=svaAbhAsa nathI=svaprakAzaka nathI. kema citta svaprakAzaka nathI ? temAM pataMjali RSi yukti batAve che taddanyadRzyatAmAM 2=ane tenAthI anya vaDe dRzyatAmAM=te cittathI anya vaDe te cittanI dRzyatA svIkAravAmAM anavasthAsmRtisaro=anavasthA ane smRtisaMkara doSa che. 119811 ---- Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 zlokArtha : dRzyapaNuM hovAne kAraNe arthAt cittanuM dagviSayapaNuM hovAne kAraNe, ghaTAdinI jema citta kharekhara svaprakAzaka nathI. pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/mloka-14 kema citta svaprakAzaka nathI ? temAM pataMjali RSi yukti batAve che te cittathI anya citta vaDe te cittanI dRzyatA svIkAravAmAM anavasthA jane smRtisaMDara zeSa che. // 14 // TIDA : svAbhAsamiti-cittaM khalu no naiva, svAbhAsaM svaprakAzyaM, kintu draSTRvedyaM, = drazyatvena = dRgviSayatvena, ghaTAdivat, yadyad dRzyaM tattad draSTRvedyamiti vyApteH tadidamuktaM - " na tatsvAbhAsaM dRzyatvAt " (yo, sU. 4 / 18), "antarbahirmukhavyApAradvayavirodhAt, tanniSpAdyaphaladvayasyAsaMvedanAcca bahirmukhatayaivArthaniSThatvena cittasya saMvedanAdarthaniSThameva tatphalaM na svaniSTham" iti rAjamArtaNDaH (yo. sU. 4 / 19 rA.mA.), tathApi cittAntaradRzyaM cittamastvityata Aha-yadi buddhirbuddhyantareNa vedyeta tadA sApi buddhi: svayaM buddhyA ( svayamabuddhA) buddhyantaraM prakAzayitumasamartheti tasyA grAhakaM buddhyantaraM kalpanIyaM tasyApyanyadityanavasthAnAt puruSAyuSaH sahastreNApi arthapratItirna syAt, na hi pratItAvapratItAyAmarthaH pratIto bhavati, tathA smRtisaGkaro'pi syAt, ekasmin rUpe rase vA samutpannAyAM buddhau tadgrAhikANAmanantAnAM buddhInAmutpattestajjanitasaMskArairyugapaddbahvISu smRtiSUtpannAsu kasminnarthe smRtiriyamutpanneti jJAtumazakyatvAt / tadAha - "ekasamaye cobhayAnavadhAraNam" (yo. sU. 4 / 19), "cittAntaradRzye buddhibuddheratiprasaGgaH smRtisaGkarazca" (yo.sU. 4 / 20 ) iti / / 14 / / -- TIDArtha : cittaM ghaTAdivat, dRzyapa hovAne azuge = hugviSayaya hovAne kAraNe, ghaTAdinI jema citta kharekhara svAbhAsa=svathI prakAzya nathI, paraMtu dRSTA evA puruSathI vedya che. ..... Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ papa pAtaMjalayogalakSaNavicAratAsiMzikA/bloka-14 citta svAbhAsa svathI prakAzya nathI, paraMtu dRSTA evA puruSathI vedya che. temAM yukti Ape che -- yat... vyApta:, je je dazya che te te daSTAthI veda che, e prakAranI vyApti hovAthI cita daSTA evA puruSathI vedya che, ema avaya che. tamuiktam - te A=zlokanA pUrvArdhamAM je kahevAyuM te A, pAtaMjalayogasUtra-4/18mAM kahevAyuM che - "tat ... dRzyatvA", dazyapaNuM hovAne kAraNe tetracitta, svAbhAsa svaprakAzaka, nathI. citta svAbhAsaHsvaprakAzaka, nathI, tema svIkAravA mATe rAjamArtaDamAM yukti ApI che. te batAve che - mantarvAdiSphag ..... nim" ti rAnamArtaDuM, aMtarbahirmukha vyApAradvayano virodha hovAthI-citta potAnA prakAzana mATeno vyApAra kare ane bAhya evA ghaTAdi padArthonA prakAzana mATeno vyApAra kare e rUpa be vyApArano virodha hovAthI, ane tenAthI niSpAgha evA phaLadrayanuM asaMvedana hovAthI=aMtarmukha ane bahirmukha vyApAradvayathI niSpAgha evA svaprakAza ane paraprakAzarUpa be phaLanuM asaMvedana hovAthI, bahirmukhapaNA vaDe ja arthaniSThANArUpe cittanuM saMvedana hovAthI=bahirmukha ja evA arthone citta grahaNa kare che, e prakAre cittanuM saMvedana hovAthI, arthaniSTha ja tenuM phaLa che=cittanA vyApAranuM phaLa che. svariSTha nathI=cittaniSTha cittanA vyApAranuM phaLa nathI, e pramANe rAjamArtaDa kahe che. A rIte zlokanA pUrvArdhano artha karyA pachI koIne zaMkA thAya ke citta svaparaprakAzaka bhale na hoya ane paraprakAzaka bhale hoya, topaNa cittanuM prakAzana anya cittathI thAya che tema svIkArIe, to te cittanA prakAzaka puruSane svIkAravAnI jarUra rahe nahi, tethI puruSarUpa eka navA padArthanI kalpanA ochI thavAthI lAghavanI prApti thAya. tenA nivAraNa mATe cittane anya cittathI prakAzya svIkAravAmAM zuM doSa Ave che ? te batAvavA mATe kahe che. tathApi ..... mAda - topaNa cittane svaparaprakAzaka svIkAravAmAM doSa Ave che ema pUrvamAM batAvyuM tethI cittane paraprakAzaka svIkAro topaNa, citAMtarathI dazya citta ho=anya cittathI citta dazya thAo. (paraMtu puruSavedya ta thAo) ethI kahe che - Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa6 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAiizakA/zloka-14 dri racA, jo buddhi buyaMtarathI bIjI buddhithI, vedana karAya che, to te paNa buddhi=bIjI paNa buddhi, svayaM abuddha evI buyaMtara= prathama buddhine prakAza karavA mATe asamartha che. ethI tenI grAhaka=bIjI buddhinI grAhaka, buyaMtara trIjI buddhi, kalpanIya thAya. tenI paNa-trIjI buddhinI paNa, atya-cothI buddhi, grAhaka thAya. e prakAre avasthA hovAthI puruSanA AyuSyanAM hajAro varSa vaDe paNa arthanI pratIti na thAya. ahIM prazna thAya ke buddhine paraprakAzaka mAnIe ane te buddhinuM prakAzana anya buddhithI thAya che, tema svIkArIe, to anavasthA doSa Ave che, tema pUrvamAM kahyuM, paraMtu tethI puruSanA AyuSyanAM hajAro varSa vaDe paNa puruSane arthanI pratIti thAya nahi, tema kema svIkArI zakAya ? ethI kahe che - ra di.. mati, apratIta evI pratIti=buddhi, hote chate arthapratIta thato nathI ja. vaLI buddhine buddhayaMtarathI grAhya svIkArIe to anavasthA doSa Ave che, tema pUrvamAM kahyuM. have bIjo paNa doSa Ave che te batAve che -- tathA smRtisaro .... sAvacatvAn ! ane smRtisaMkara paNa thAya; kema ke eka rUpa ke eka rasa viSayaka buddhi samutpanna thaye chate, tene grahaNa karanArI te rUpa ke rasane grahaNa karanArI, anaMta buddhionI utpatti thavAthI, tajjanita saMskAro vaDe rUpa ane rasane grahaNa karanArI anaMta buddhiothI javita saMskAro vaDe, ekIsAthe ghaNI smRti utpanna thaye chate, kayA arthamAM A smRti utpanna thaI che ? rUpa ane rasane grahaNa karanArI anaMta buddhiomAMthI kayA arthamAM, A smRti utpanna thaI che ? e pramANe jANavA mATe azakyapaNuM che. tAda - tene citta svaprakAzaka na hoya topaNa cittAMtarathI vedya svIkArI laIe to, cittane daNathI vedya mAnavAnI jarUra nahi rahe, tema svIkAravAmAM zuM doSa Ave che ? te zlokanA uttarArdhathI batAvyuM, tene, pAtaMjalayogasUtra-4/19-20mAM kahe che - Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Us pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-14 " samaye ... navadhAra", "vitAntara ..... mRtisara" ti . eka samayamAM ubhayanuM nivAraNa che=eka samayamAM padArthanuM ane potAnuM avadhAraNa buddhi karatI nathI. cittAMtarathI dazya hote chate=arthane grahaNa karanAruM citta cittAMtarathI dazya hote chate, buddhinI buddhino atiprasaMga che=cittane=buddhine, jANanArI buddhino anya buddhino-trIjI buddhino, atiprasaMga che ane smRtisaMkara che. rUti zabda pAtaMjalayogasUtra-4/19-20nA uddharaNanI samApti sUcaka che. 14 ja ahIM citta - buddhi - pratIti A badhA zabdo samAnArthaka che. jJAna arthamAM vaparAyelA A badhA zabdo che. tathA vittAntaraDye vittamasvityata nAda - ahIM tathA thI e kahevuM che ke citta svaprakAzaka hoya to to puruSavedya svIkAravAnI jarUra nathI, paraMtu citta svaprakAzaka na hoya topaNa cittAMtara dazya citta ho, puruSavedya svIkAravAnI jarUra nathI. svayaM vRddhA nuSyantaraM prAyatumasamarthati ahIM svayaM vRddhA nA sthAne rAjamArtaDa TIkA mujaba "svayamavRddhA' pATha saMgata jaNAya che, tethI te mujaba artha karela che. ja smRtisaroDA cAt ahIM pa thI e kahevuM che ke cittane cittAMtara dRzya svIkArIe to anavasthA doSa to thAya, paraMtu smRtisaMkara doSa paNa thAya. bhAvArtha : avataraNikAmAM zaMkA karela ke cittane sva-paraprakAzaka svIkArI levAthI dekhAtA anubhavanI saMgati thAya che, mATe buddhinA cahItA evA puruSane mAnavAnI jarUra nathI. tenuM nirAkaraNa karatAM pataMjali RSi kahe che - citta svaAbhAsaka nathI, paraMtu daSTAthI vedya che. temAM yukti batAve che - pAtaMjalamata pramANe citta svaprakAzaka nathI, paraprakAzaka che, tenI yuktiH jema ghaTAdi padArtho dRzya che, tethI buddhithI vedya che, tema citta paNa dRzya che, tethI te koIka dRSTAthI vedya hovuM joIe. temAM yukti kahe che - je je dRzya hoya te te dRSTAthI vedya che, e prakAre vyApti che." Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa8 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-14 AnAthI e phalita thAya ke jema ghaTa-paTAdi bAhya padArtho dazya che, tema citta paNa dazya che; ane dazya evA ghaTa-paTAdinuM vedana buddhithI thAya che ane buddhirUpa dRzyanuM vedana puruSathI thAya che, mATe cittathI atirikta dRSTA evo puruSa che, te buddhinuM vedana kare che, tema siddha thAya che. ahIM vizeSa e che ke pAtaMjala mata pramANe puruSa ane prakRti ema be padArtho che. puruSa dRSTA che ane prakRti dRzya che; ane prakRtimAMthI buddhi utpanna thayela che arthAt citta utpanna thayeluM che, tethI citta paNa dazya che, mATe dRzya evuM citta daSTA evA puruSathI vedya che, ane dRzya evA ghaTa-paTAdi artho buddhithI vedya che. mATe buddhi paraprakAzaka che, svaprakAzaka nathI; ema pataMjali RSinI mAnyatA che. vaLI citta svaAbhAsaka nathI, tema svIkAravAmAM rAjamArtaDa zuM kahe che ? te batAve che - aMtarmukha ane bahirmukha vyApArayano=be vyApArano, virodha che arthAt jo cittane sva-para AbhAsaka svIkArIe to citta potAno AbhAsa karavA mATe vyApAra kare, ane ghaTa-paTAdi padArthono AbhAsa karavA mATe vyApAra kare, tema mAnavuM paDe; ane tema svIkArIe to cittanA svAbhAsane anukULa ane ghaTa-paTAdinA AbhAsane anukULa be vyApAra svIkAravA paDe; paraMtu eka citta eka samayamAM be vyApAra karI zake nahi, ane be vyApArathI niSpAdya evA phaLadrayanuM=be phaLanuM, asaMvedana che svaAbhAsa ane ghaTa-paTAdi AbhAsarUpa phaLayanuM saMvedana thatuM nathI, paraMtu bahirmukhapaNAthI arthaniSTha ja cittanuM saMvedana thAya che arthAt citta bahirmukha evA arthonuM saMvedana kare che, e prakArano anubhava che. tethI cittanA vyApAranuM phaLa arthaniSTha ja che, svaniSTha nathI arthAt cittanA vyApArathI arthanuM saMvedana thAya che, svanuM saMvedana thatuM nathI. e pramANe rAjamArtaDa kahe che - | citta svaAbhAsaka nathI, tema yuktithI sthApana karyuM, ane tenAthI siddha karyuM ke citta dRSTAthI vedya che, tethI cittano grahItA puruSa che, tema siddha thAya che. tyAM koI kahe ke citta svaprakAzaka bhale na hoya; kema ke dRzya che, topaNa arthane Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa9 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-14 grahaNa karanAruM citta cittAMtarathI dRzya svIkArI zakAze, mATe dazya evA cittanuM vedana karanAra dRSTAne mAnavAnI jarUra nathI. tenuM nirAkaraNa karavA arthe kahe che - buddhinuM vedanA anya buddhithI mAnavAmAM aAvasthA doSanI prApti : jo ghaTapaTAdine grahaNa karanAra buddhi buddhayaMtarathI vedana thAya che, tema svIkArIne dRSTA evo puruSa nathI, tema svIkArIe, to ghaTa-paTAdine grahaNa karanArI buddhi jema svayaM bodhavALI nathI, tema buddhine grahaNa karanArI buddhayaMtara paNa=bIjI buddhi paNa, svaye bodhavALI nathI, tethI tene prakAzana karavA mATe trIjI buddhinI kalpanA karavI paDaze, ane te trIjI buddhine grahaNa karanArI cothI buddhinI kalpanA karavI paDaze. A rIte anavasthAnI prApti che, tethI puruSane hajAro varSanA AyuSyathI paNa arthanI pratIti thaze nahi. ahIM prazna thAya ke ghaTa-paTAdine grahaNa karanArI buddhine grahaNa karavA mATe bIjI buddhinI AvazyakatA che, ane bIjI buddhine grahaNa karavA mATe trIjI buddhinI AvazyakatA che, e rIte anavasthAnI prApti thAya, topaNa prathama buddhithI arthanI pratIti thavAthI hajAro varSanA AyuSyavALA puruSane arthanI pratIti thaze nahi, tema kema kahI zakAya ? tethI kahe che -- apratIta evI buddhi hote chate artha pratIta thato nathI. Azaya e che ke jyAM sudhI buddhinuM saMvedana thAya nahi tyAM sudhI te buddhi arthanI pratIti karI zake nahi, ane buddhinuM saMvedana karavA mATe anya buddhinI kalpanA karavAthI anaMtI buddhionI kalpanA karavI paDe che, ane jyAM sudhI te sarva buddhio dvArA pUrva pUrvanI buddhinuM saMvedana thAya nahi tyAM sudhI prathamanI buddhi arthanI pratIti karI zake nahi, ane arthanI pratIti to thAya che. tethI nakkI thAya che ke arthanI pratIti karanAra buddhi che, ane te buddhinI pratIti karanAra puruSa che, paraMtu anya buddhi nathI. e prakArano pataMjali RSino Azaya che. vaLI arthanuM saMvedana karanArI buddhine anya buddhi dvArA dazya svIkArIe, to anavasthA doSanI prApti batAvI, ane tenAthI ghaTa-paTAdi arthanI pratIti thaI zake nahi, tema batAvyuM. have ghaTa-paTAdi arthane jANanArI buddhi anya buddhithI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Go pAtaMjala yogalakSaNavicAradvArnAizikA/zloka-14-15 saMvedana thAya che, tema svIkArIe, to smRtisaMkara doSa paNa prApta thAya che, te batAve che - buddhinuM vedanA anya buddhithI mAnavAmAM smRtisaMkara doSanI prApti - jema koI puruSane eka rUpaviSayaka padArthano bodha thayo, tyAre te buddhi rUpasvarUpa arthanuM prakAzana kare che, ane rUpasvarUpa arthanuM prakAzana karanArI buddhi anya buddhithI saMvedya che, vaLI te anya buddhi trIjI buddhithI saMvedya che, ema anaMta buddhionI prApti thaze. vaLI te ja puruSane rasarUpa arthano bodha thayo, tyAre te buddhi rasarUpa arthanuM prakAzana kare che, ane rasarUpa arthanuM prakAzana karanArI buddhi anya buddhithI saMvedya che, vaLI te anya buddhi trIjI buddhithI saMvedya che, ema anaMta buddhionI prApti thaze. . A rIte eka puruSane rUpanuM jJAna thayuM ane pachI rasanuM jJAna thayuM, tyAre rUpanI sAthe saMbaMdhavALI anaMtI buddhio ane rasanI sAthe saMbaMdhavALI anaMtI buddhionA saMskAro paDaze. pachI jyAre te puruSa te rUpa ane te rasanuM smaraNa karavA prayatna karaze, tyAre eka sAthe ghaNI badhI smRtio utpanna thAya che, tethI kaI smRti rUpaviSayaka che ane kaI smRti rasaviSayaka che, tenuM grahaNa thaze nahi; kema ke anaMtI buddhiomAMthI kaI buddhi rUpaviSayaka che ane kaI buddhi rasaviSayaka che, teno bheda karavo azakya che. AnAthI e prApta thAya ke buddhi paraprakAzaka che, svaprakAzaka nathI; ane buddhine buddhayaMtarathI vedya svIkArIe to smRtisaMkara thAya. A prakAranA doSonI prApti hovAthI buddhi puruSathI vedya che, ane artha buddhithI vedya che, ema mAnavuM ucita che, e prakArano pataMjali RSino Azaya che. AvA avataraNikA :nanvevaM kathaM viSayavyavahAra ityatrAha - Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-15 avataraNikArya : nanuM thI koI zaMkA kare che ke A rIte zloka-14mAM kahyuM ke buddhi svaprakAzaka nathI ane buddhinuM anya buddhithI paNa saMvedana nathI e rIte, viSayano vyavahAra kaI rIte thAya ? ghaTapaTAdi viSayanuM je saMvedana thAya che, e rUpa vyavahAra, kaI rIte saMgata thAya ? e prakAranI AzaMkAmAM kahe che - avataraNikAno bhAvArtha - zloka-14mAM sthApana karyuM ke buddhi sva-paraprakAzaka nathI, paraMtu paraprakAzaka che, vaLI buddhi anya buddhithI paNa saMvedya nathI; ane jyAM sudhI buddhinuM jJAna thAya nahi tyAM sudhI puruSane arthanI pratIti thaI zake nahi, tethI jo buddhinuM buddhayaMtarathI saMvedana thatuM na hoya ane svataH paNa saMvedana thatuM na hoya to puruSane arthanI pratIti thAya che, e prakArano vyavahAra kaI rIte saMgata thAya ? e batAvavA arthe kahe che - zloka : aGgAGgibhAvacArAbhyAM citirapratisaGkramA / draSTradRzyoparaktaM taccittaM sarvArthagocaram / / 15 / / anvayArtha: nimAvavA ramyAM aMgAMgibhAva ane cAra dvArA gamana dvArA, sthiti:=citipuruSarUpa cizakti, pratisA =pratisaMkrama na pAme tevI che. taztethI=aMgAMgibhAva ane gamana dvArA citazakti pratisaMkrama na pAme tevI che mATe arthathI jalamAM caMdranI jema pratisaMkrama pAme tevI che tethI, drazyopavitta vitta draSTA ane dazyathI uparakta evuM citta arthAt puruSarUpa daSTA ane ghaTa-paTAdirUpa dazyathI uparakta evuM citta, sarvArthavira= sarva arthatA viSayavALuM che-dekhAtA sarva padArthane grahaNa karanAruM che. II1pA zlokArtha : aMgAgibhAva ane gamana dvArA puruSarUpa cizakti apratisaMkramA= pratisaMkrama na pAme tevI che. tethI=arthathI jalamAM caMdranI jema pratisaMkrama Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-15 pAme tevI che tethI, draSTA ane dazyathI uparakta evuM citta sarva arthanA viSayavANucha. ||15|| * sahI ti=puruSa35 yitazasti sama4vI. yiti-yit-puruss-thitshticitizakti, A badhA ekArthaka-samAnArthaka zabda che. *yittata:429, sAMjyamata prbhaae| aMta:425=buddhi, sa.72 bhane mana, me traNa aMtaHkaraNarUpa che. e traNano samudAya citta zabdathI vAcya che, to paNa keTalAka sthAne buddhine paNa citta zabdathI vAcya karela che. tyAM paNa arthathI traNanA samudAyarUpa buddhi grahaNa karavI. TIs:___ aGgeti-citi: puruSarUpA cicchaktiH, aGgAGgibhAvacArAbhyAM pariNAmapariNAmibhAvagamanAbhyAm, apratisaGkramA anyenAsaGkIrNA, yathA hi guNA: svabuddhigamanalakSaNe (aGgAGgibhAvalakSaNe) pariNAme'GginamupasaGkrAmanti tadrUpatAmivApadyante, yathA cA(vA)lokaparamANava: prasaranto viSayaM vyApnuvanti, naivaM citizaktiH, tasyAH sarvadaikarUpatayA svapratiSThitatvena vyavasthitatvAdityarthaH / tat-tasmAt, citsannidhAne (tatsannidhAne) buddhastadAkAratApattau cetanAyAmivopajAyamAnAyAM buddhivRttipratisaGkrAntAyAzca cicchakterbuddhyaviziSTatayA (buddhivRttipratisaGkrAntA ca cicchaktirbuddhivRttiviziSTatayA) sampattau svasambuddhyupapatterityarthaH, draSTradRzyAbhyAmuparaktaM draSTarUpatAmivApannaM gRhItaviSayAkArapariNAmaM ca, cittaM sarvArthagocaraM sarvaviSayagrahaNasamarthaM bhavati / taduktaM - __"citerapratisaGkramAyAstadAkArApattau svabuddhisaMvedanaM" (yo.sU. 4/21), "draSTadRzyAparaktaM cittaM sarvArtha" (yo.sU. 4/22), yathA hi nirmalaM sphaTikadarpaNAdyeva pratibimbagrahaNasamarthaM evaM rajastamobhyAmanabhibhUtaM sattvaM zuddhatvAccicchAyAgrahaNasamarthaM, na punarazuddhatvAdrajastamasI, tato nyagbhUtarajastamorUpamaGgitayA sattvaM nizcalapradIpazikhAkAraM sadaivaikarUpatayA pariNamamAnaM cicchAyAgrahaNasAmarthyAdAmokSaprApteravatiSThate / yathA'yaskAntasavidhAne lohasya calanamAvirbhavati, evaM cidrUpapuruSannidhAne sattvasyAbhivyaGgyamabhivyajyate caitanyamiti / / 15 / / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-15 ja TIkAmAM svavRddhi mananakSane pATha che tyAM rAjamArtaDamAM mazinumAvanakSaNe pATha che, te saMgata jaNAya che. tethI te mujaba artha karela che. ta=smAta pachI utsutradhAne pATha che, tyAM rAjamArtaDamAM tarlonadhAne pATha che, te vadhu saMgata jaNAya che. tethI te pATha mujaba artha karela che. * buddhivRttipratisaGkrAntAyAzca cicchakterbuddhaviziSTatayA pA6 cha tyo 2 / 4 bhAtamA vRddhattapratisAntA ya vicchevattavRddhivRttiziSTatayA pATha che, te pATha saMgata jaNAya che. tethI te mujaba artha karela che. zlokamAM kahela citi zabdano artha kare che -- TIkArca - viti... masaLa, citi puruSarUpa cizakti che, ane te cizakti aMgAMgibhAva ane cAra dvArapariNAma-pariNAmIbhAva ane gamana dvArA apratisaMkramA che anyathI asaMkIrNa che arthAt buddhimAM citizaktinuM pratibiMba hovAne kAraNe cizakti buddhithI saMkIrNa hovA chatAM pariNAmapariNAmIbhAva ane gamana dvArA asaMkIrNa che. aMgAMgibhAvathI citizakti anyathI asaMkIrNa kema che ? te dRSTAMtathI batAve che -- yathA ...... sApajo, je pramANe aMgAMgibhAvasvarUpa pariNAma hote jIte guNo aMgImAMeguNImAM, upasaMkrama pAme che tadrupatAnI jema aMgirUpatAnI jema pAme che. cArathI=gamanathI, citizakti anyathI asaMkIrNa kema che ? te dRSTAMtathI batAve che -- yathA .. vitizavittI, je pramANe AlokanA paramANuo=prakAzanA paramANuo prasaratA phelAtA, viSaya=ghaTapaTAdi viSayane, vyApta thAya che, e rIte=je rIte guNo aMgAMgibhAvane pAme che athavA je rIte AlokanA paramANuo viSayone vyApta thAya che e rIte, citizakti tathI citizakti pratisaMkrama pAme tevI nathI arthAt A be rIte citizakti pratisaMkrama pAme tevI nathI, tethI arthathI A bethI anya rIte pratibiMbarUpe citizakti pratisaMkrama pAme tevI che. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u4 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-1pa buddhimAM citizakti aMgAgIbhAvarUpe ane gamanarUpe pratisaMkrama kema pAmatI nathI ? temAM hetu kahe che - tA ... pharthaka ! tenuM citizaktinuM, sadA ekarUpapaNArUpe svapratiSThitapaNAthI vyavasthitapaNuM che, e prakArano artha che citizakti aMgAMgibhAva ane gamana dvArA anyathI asaMkIrNa che e kathAno artha che arthAt sadA ekarUpapaNuM hovAthI pariNAma-pariNAmIbhAva nathI, ane svapratiSThitapaNuM hovAthI AlokanA paramANunI jema anyatra gamata nathI. tatAt . mavati che te kAraNathI=aMgAMgibhAva ane gamata dvArA citizakti pratisaMkrama pAmatI nathI mATe arthathI jalamAM caMdranA pratibiMbanI jema citizakti buddhimAM pratibiMbarUpe pratisaMkrama pAme che te kAraNathI, tenA saMvidhAnamAM buddhinuM tadAkArapaNuM prApta thaye chad=citizaktinA saMvidhAnamAM buddhine citizaktinuM AkArapaNuM prApta thaye chad=cetanAnI jema upajAyamAna hote chateHcetanA jevI buddhi thaye chate, ane buddhinI vRttiomAM pratisaMkrAMta evI citazakti buddhinI vRttiothI viziSTapaNArUpe prApta thaye chate svasaMbuddhinI upapatti hovAthI=buddhinA saMvedananI upapati hovAthI arthAt puruSane buddhinuM saMvedana hovAthI, draSTA ane dazya dvArA uparakta thayeluM cita draSTarUpatAnI jema pAmeluM ane gRhIta viSayAkAra pariNAmavALuM citta-draSTA evA puruSanI chAyAthI cetanArUpatAne pAmeluM ane je viSayane grahaNa kare te viSayAkAre pariNAma pAmeluM evuM citta, savartha gocara che=sarva viSayane grahaNa karavAmAM samartha che. taduvA - te kahevAyuM che zlokanI TIkAmAM atyAra sudhI je kathana karyuM, te pAtaMjala yogasUtra-4/21-22mAM kahevAyuM che. "viteraskRtasamaya: ..... saMvedana" | apratisaMkramavALI citithI tadAkAranI prApti thaye chate buddhine cetanAnA AkAranI prApti thaye chate arthAt buddhi cetanA jevI thaye chate svane=AtmAne, buddhinuM saMvedana thAya che. ..... sarvArtha" nA draSTA ane dezyathI uparakta evuM citta-draSTA evA puruSa ane dazya evA ghaTa-paTAdi viSayothI uparakta evuM citta, sarvArtha che=sarva arthane grahaNa karanAruM che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 : pAtaMjalayogalakSaNavicAravArikA/bloka-15 bhAvArtha :iita thI sarvArtham sudhInA kathanano bhAvArtha :pAtaMjala mata pramANe paraprakAzaka evI buddhi draSTA evA puruSathI prakAzya hovAthI bAhya viSayonA bodhanI prApti : pAtaMjala mata pramANe puruSarUpa cituzakti che, ane A cituzakti pariNAmapariNAmIbhAva ane gamana dvArA buddhithI asaMkIrNa che, tethI arthathI pratibiMbarUpe buddhithI citizakti saMkIrNa che, ema phalita thAya che. citizakti pariNAma-pariNAmabhAvathI buddhithI asaMkIrNa kema che ? te dRSTAMtathI batAve che -. jema ghaTamAM rahelA ghaTanA rUpAdi guNo pariNAma-pariNAmIbhAvarUpe varte che, tyAre gharUpatAnI jema pAme che arthAt ghaTamAM rahela zyAmarUpa ghaTa pakva bane che tyAre rakta svarUpa bane che, tethI ghaTano raktaguNa pariNAma-pariNAmI bhAvarU5 che arthAt ghaTa pariNAmI che ane pariNAmI evo ghaTa zyAmarUpamAMthI raktarUpe pariNamana pAme che, te vakhate aMgI evA ghaTarUpatAnI jema te raktarUpa prApta thAya che arthAt pUrvamAM aMgI evA ghaTarUpatAsvarUpa je zyAmarUpa hatuM te have ghaTarUpatAnI jema raktasvarUpe prApta thAya che. aMgAMgibhAvathI tenI jema citizakti buddhirUpe pariNamana pAmatI nathI arthAt jema ghaTamAM raktarUpa aMgAgibhAvarUpe pariNamana pAme che, tema buddhimAM citizakti puruSa, aMgAMgibhAvarUpe pariNamana pAmato nathI. AnAthI e phalita thAya ke je vastunA je guNo hoya te sarva guNo rUpAMtara pAme che, tyAre aMgimAM upasakrama pAme che, tema citizakti buddhimAM upasakrama pAmatI nathI. citizakti gamanathI buddhithI asaMkIrNa kema che ? te dRSTAMtathI batAve che - gamana dvArA AlokanA paramANuo jema viSayane vyApIne rahe che, temA citizaktithI buddhi avyaTA -- prakAzanA paramANuo prakAzaka vastumAMthI prasaratA ghaTa-paTAdi viSayane *** Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 pAtaMjalayogalakSaNavicAratAsiMzikAzloka-15 vyApIne rahe che, paraMtu ghaTa-paTAdirUpe pariNamana pAmatA nathI; tema citizakti paNa potAnA sthAnathI gamana karIne buddhine vyApIne rahetI nathI. A rIte citizakti=puruSa, buddhi sAthe aMgAMgibhAvarUpe pariNamana pAmato nathI, ane buddhinA kSetramAM AvIne buddhine vyApIne raheto nathI, tethI A be apekSAe citizakti=puruSa, anyathI=buddhithI, asaMkIrNa che. A be prakAre apratisaMkrama kahevAthI arthathI e prApta thAya che ke koI anya prakAre citizaktino pratisaMkrama che, tethI jema jalamAM caMdra pratibiMbarUpe pratisaMkrama pAme che, paraMtu aMgAgibhAvarUpe ke gamana dvArA jalamAM caMdra pratisaMkrama pAmato nathI, tema citizakti paNa=puruSa paNa, nirmaLa evI buddhimAM pratibiMbarUpe pratisaMkrama pAme che, paraMtu aMgAMgibhAvarUpe ke gamana dvArA pratisaMkrama pAmato nathI. citizakti aMgAMgibhAva ane gamana dvArA pariNamana pAmatI nathI, temAM yukti batAve che -- citizakti sadA ekarUpe vyavasthita che, tethI aMgAMgibhAvarUpe pariNamana pAmatI nathI arthAt jema ghaTamAM rahela zyAmarUpa raktarUpe pariNamana pAme che, tema jo citizakti buddhirUpe pariNamana pAmatI hoya to sadA ekarUpa rahI zake nahi, ane citizakti sadA ekarUpa che, mATe aMgAMgibhAvarUpe pariNamana pAmatI nathI. vaLI citizakti svapratiSThitapaNAthI rahelI che, tethI gamana dvArA paNa buddhirUpe pariNamana pAmatI nathI arthAt jema prakAzanA paramANuo viSayadezamAM gamana karIne ghaTa-paTAdi viSayane vyApIne rahe che, tema citizakti buddhinA sthAne jaIne buddhine vyApIne rahetI nathI; kema ke citizakti svamAM pratiSThita che. jo citizakti buddhinA sthAne jaIne buddhine vyApIne rahetI hoya to svamAM pratiSThita rahI zake nahi. A rIte citizakti puruSa, buddhimAM kaI rIte pratisaMkrama pAme che ?. ane kaI rIte pratisaMkrama pAmato nathI ? e batAvyA pachI buddhi kaI rIte arthane grahaNa karavA samartha bane che ? te batAvavA arthe kahe che - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/bloka-15 17 jyAre citta buddhi, draSTAthI uparakta bane chekadraSTA evA puruSarUpa citizaktino buddhimAM pratibiMba paDavAne kAraNe buddhi draSTAthI uparakta bane che, tyAre te citta sarva arthane-sarva bAhya padArthone, grahaNa karavA samartha bane che; kema ke citta draSTAthI uparakta bane che tyAre draSTA evA puruSathI cittanuM buddhinuM, grahaNa thAya che, ane draSTA evA puruSathI cittano bodha thayelo hovAne kAraNe paraprakAzaka evuM buddhirUpa citta potAnA viSayabhUta arthano=padArthano, bodha karavA samartha bane che. AnAthI e prApta thAya che ke buddhi paraprakAzaka che ane buddhino prakAzaka draSTA evo puruSa che, ane draSTA evA puruSathI prakAzita thayelI buddhi potAnA viSayabhUta arthane padArthane, grahaNa kare che. utthAna - pUrvamAM batAvyuM ke aMgAMgibhAva ane gamana dvArA citizakti buddhimAM asaMkIrNa che, tethI arthathI prApta thayela ke aMgAMgibhAva ane gamana A be bhAvathI anya rIte citizakti buddhimAM saMkrama pAme che, tethI buddhimAM citizakti kaI rIte saMkrama pAme che ? te dRSTAMtathI batAve che - TIkArya : tathA di... gavatine e je pramANe nirmaLa sphaTika ane darpaNAdi ja pratibiMbane grahaNa karavA mATe samartha che, e rIte rajaane tamathI abhibhUta evuM satva aMtaHkaraNa, zuddha hovAthI cichAyAne grahaNa karavA mATe samartha che. vaLI azuddhapaNuM hovAne kAraNe raja ane tama cichAyAne grahaNa karavA samartha nathI, tethI cabhUta=tirobhUta thayela che raja ane tama svarUpa jenuM evuM aMgipaNArUpe raheluM satva=aMtakaraNa=sattvaguNa pradhAna evuM aMtaHkaraNa, nizcala pradIpanI zikhAnA AkAravALuM sadA ekarUpapaNAthI pariNamana pAmatuM citachAyAne grahaNa karavAnA sAmarthyavALuM hovAthI mokSaprApti sudhI rahe che. vaLI A sattvarUpa aMtaHkaraNamAM cituchAyAnA saMkramane kAraNe abhivyaMgya caitanya pedA thAya che, te dRSTAMtathI batAve che - Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/zloka-15 yathA ..... caitamiti / je pramANe ayaskAMtanA=lohacuMbakanA, saMnidhAnamAM lohanuM calana AvirbhAva pAme che=pragaTa thAya che, e rIte cidrUpa puruSanA saMnidhAnamAM sattvanuM=aMtaHkaraNarUpa sattvanuM, abhivyaMgya evuM caitanya=puruSanA sAMnidhyathI abhivyakta thaI zake evuM caitanya, abhivyakta thAya che. rUti zabda yathA thI kahela kathananI samApti sUcaka che. / / 15 / aa bhAvArtha : yathA thI caitanyamiti sudhInA kathanano bhAvArtha : citta dRSTAthI uparakta thAya che, e kathananI dRSTAMta dvArA saMgati : pUrvamAM kahyuM ke aMgAMgibhAva ane gamana dvArA citizakti apratisaMkramA= anyathI asaMkIrNa arthAt pratisaMkrama na pAme tevI che, tethI citta draSTA ane dazyathI uparakta thAya tyAre sarvArthaviSayavALuM bane che. citta dRSTAthI uparakta kaI rIte thAya che ? te dRSTAMtathI batAve che -- jema nirmaLa evI sphaTika, darpaNAdi ja vastuo pratibiMbane grahaNa karavA samartha thAya che, anya vastuo nahi arthAt sphaTika, darpaNAdi sivAyanI anya vastu nirmaLa hoya topaNa pratibiMbane grahaNa karavAmAM samartha thatI nathI; vaLI sphaTika, darpaNAdi nirmaLa na hoya to pratibiMba grahaNa karavA samartha banatA nathI, tethI jema nirmaLa evA sphaTika, darpaNAdi ja pratibiMba grahaNa karavA samartha che, e rIte raja ane tamathI anabhibhUta evuM sattvarUpa aMtaHkaraNa svaccha hovAne kAraNe citkAyA grahaNa karavA samartha che. pAtaMjala mata pramANe aMtaHkaraNa sattva, rajasa ane tamas ema traNa guNavALuM che, Ama chatAM rajas ane tamathI abhibhUta hoya ane sattvaguNa pradhAna na hoya to te aMtaHkaraNa zuddha nahi hovAthI citkAyA grahaNa karavA samartha banatuM nathI; paraMtu jema sphaTika, darpaNAdi anirmaLa karanArA padArthothI abhibhUta na hoya to ja pratibiMba grahaNa karavA samartha bane che, tema rajoguNa ane tamoguNathI anabhibhUta, sattvaguNa pradhAna evuM aMtaHkaraNarUpa sattva zuddha hovAthI citchAyAne grahaNa karavA mATe samartha bane che, ane rajoguNa ane tamoguNa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-1pa azuddha hovAthI cichAyAne grahaNa karavA samartha banatA nathI, tethI rajoguNa ane tamoguNathI jagubhUta evuM aMgipaNArUpe raheluM sattvasattvaguNanI pradhAnatAvALuM evuM sattva nizcala pradIpanI zikhAnA AkAravALuM sadA ekarUpapaNAthI pariNamana pAme che. jema nizcala pradIpanI zikhA satata dIvAnI jyotarUpe pariNamana pAme che, topaNa te sadA ekarUpe pariNamana pAme che, tema nirmaLa evuM sattva paNa sadA ekarUpe pariNamana pAme che. ahIM prazna thAya ke nirmaLa evuM sattva nizcala pradIpanI zikhAnA AkArarUpe sadA ekarUpe kema pariNamana pAme che ? tethI kahe che -- cittarUpI puruSanI chAyAne grahaNa karavAnuM sAmarthya hovAne kAraNe sadA puruSanI chAyAne grahaNa karIne nirmaLa evuM sattva nizcala pradIpanI zikhAnA AkAravALuM sadA ekarUpe pariNamana pAme che. vaLI A nirmaLa citta nizcala pradIpanI zikhAnA AkAravALuM sadA ekarUpapaNAthI pariNamana pAmatuM mokSaprApti sudhI rahe che; paraMtu puruSa sAdhanA karIne mukta thAya che, tyAre puruSanI chAyA cittamAM nahi paDatI hovAne kAraNe nirmaLa evuM citta nizcala pradIpanI zikhAnA AkAravALuM rahetuM nathI, paraMtu prakRtimAM vilIna thaI jAya che. mokSaprApti sudhI A nirmaLa citta rahe che, te dRSTAMtathI batAve che - je pramANe lohacuMbakanA saMnidhAnamAM lohanuM AkarSaNa thatuM hovAthI lohamAM calanabhAva AvirbhAva pAme che, e rIte lohacuMbakasthAnIya cidra5 puruSanuM saMnidhAna hovAthI lohasthAnIya sattvanuM abhivyaMgya caitanya abhivyakta thAya che arthAt jema lohamAM lohacuMbakane kAraNe calanakriyA abhivyakta thAya che, tema cikUpa puruSanA saMnidhAnane kAraNe sattvamAM caitanya nahi hovA chatAM abhivyaMgya caitanya che, te abhivyakta thAya che. uparA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtrizikA/bloka-16 avataraNikA : itthaM ca dvividhA cicchaktirityAha - avataraNitArtha : ane A rIte=zloka-15nI TIkAmAM kahyuM ke cichAyAnA saMkramathI satvamAM abhivyaMgya caitanya abhivyakta thAya che e rIte, be prakAre cituzakti che, ene kahe che - zloka :nityoditA tvabhivyaGgyA cicchaktirdvividhA hi naH / AdyA pumAn dvitIyA tu sattve tatsavidhAnataH / / 16 / / anvayArtha: nA=mA=amArA mate=pAtaMjalanA mate, nityavitA=nityoditA, tyafmavyathI vaLI abhivyaMgyA ema phividhA di=be prakAre jijIvitta = citazakti che. mAthA=prathama vityoditA citazakti pumA--puruSa che, dvitIyA tu vaLI bIjI=abhivyaMgyA citazakti tathiAna:=tenA saMvidhAnathI puruSanA saMvidhAnathI sarve satvamAM che. 16 zlokArca - amArA mate pAtaMjalanA mate, nityoditA vaLI abhivyaMgyA ema be prakAre citazakti che. prathama nityoditA citazakti, puruSa che. vaLI bIjI=abhivyaMgyA citazakti, puruSanA saMnidhAnathI sattvamAM che. I16nA TIkA - nityeti-nityoditA tu-punarabhivyaGgyA, dvividhA hi no'smAkaM cicchaktiH, AdyA=nityoditA, pumAn puruSa eva, dvitIyA abhivyaGgyA, tu tatsannidhAnataH puMsa: sAmIpyAt sattve sattvaniSThA, yad bhoja:- "ata evAsmin darzane dve cicchaktiH nityoditA abhivyaGgyA ca, nityoditA cicchaktiH puruSaH tatsannidhAnAbhivyaktyAbhiSvaGgaM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/bloka-16 (tatsannidhAnAdabhivyaktamabhivyaGgyaM) caitanyaM sattvam, abhivyaGgyA cicchaktiH" (co.phU. 4/22 rA.mA.) rUti sAddA TIkArca - nityavitA .... sattvaniSThA, amArA mate pAtaMjalanA mate, nityoditAM, vaLI abhivyaMgyA, ema be prakAre citazakti che. A nityoditA citazakti, puruSa ja che, vaLI bIjI=abhivyaMgyA citazakti, tenA saMvidhAnathI puruSanA sAmIpyathI, satvamAM sattvaniSTha che. ya mona: - jene=A be prakAranI citazakti che tene, pAtaMjala yogasUtra4/23 nI rAjamArtaDa TIkAmAM bhoja kahe che - "mata ... vicchevitta:', kRti AthI javaMcitUpa puruSanA saMnidhAnamAM sattvanuM abhivyaMgya caitanya abhivyakta thAya che AthI ja, A darzanamAM=pAtaMjaladarzanamAM, be citazakti che : (1) nityoditA ane (2) abhivyaMgyA. | nityoditA citzakti puruSa che. ane tenA saMvidhAnathI=puruSanA saMvidhAnathI, abhivyakta thayeluM evuM abhivyaMgya caitanya sattva che, ane te sattva abhivyaMgyA citzakti che." kRti zabda bhojanA kathananI samApti sUcaka che. 16 mudrita pratamAM tanidhAnAmavyavasyamaM caitanya' pATha che, tyAM rAjamArtaDamAM tatsatradhAnAmavyaktavya caitanya' pATha che, te vadhu saMgata jaNAya che, tethI ame te pATha mujaba artha karela che. bhAvArtha - pAtaMjala mata pramANe be prakAranI citzakti che : (1) nityoditA ane (2) abhivyaMgyA. (1) nityoditA citazaktinuM svarUpa : puruSa citazaktirUpa che, ane citazaktirUpa puruSamAM rahelI citzakti sadA rahe che, paraMtu kyAreya puruSa citzaktirahita nathI. vaLI te puruSarUpa citazakti koInAthI abhivyakta thatI nathI, paraMtu svAbhAvika rahelI che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-16-17 (2) abhivyaMgyA citazaktinuM svarUpa : sattvamAM puruSanA saMnidhAnathI citazakti abhivyakta thAya che, tethI sattvamAM abhivyakta thAya tevI cituzakti rahelI hatI, te puruSanA saMnidhAnathI abhivyakta thaI, tethI sattvamAM rahelI citzakti abhivyaMgyA che. vizeSArtha : ahIM vizeSa e che ke svadarzananI prakriyA pramANe vicArIe to e jaNAya che ke prakRtisthAnIya karma che ane prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che, te kSayopazamabhAvarUpa che, ane svaprakriyA pramANe te kSayopazamabhAva karmamAM che, ane AtmA karma sAthe kathaMcit ekameka hovAthI te karmanA kSayopazamane kAraNe AtmAmAM matijJAnano pariNAma pragaTa thAya che. jyAre pAtaMjala mata pramANe puruSa phUTI nitya che, ane prakRtimAMthI kSayopazamabhAva sthAnIya buddhi pragaTa thAya che, te buddhimAM puruSanI chAyA paDe che, tethI kSayopazamabhAvasthAnIya buddhimAM abhivyaMgya evuM caitanya abhivyakta thAya che. Ama svIkArIne pataMjali RSi puruSane phUTastha nitya sthApana kare che. AvA avataraNikA - itthaM ca bhogopapattimapyAha - avataraNitArtha : ane A rIte= puruSanA saMvidhAnathI satvamAM abhivyaMgya caitanya abhivyakta thAya che e rIte, bhoganI upapatine paNa kahe che - moparvottamapa - ahIM gapi thI e kahevuM che ke puruSanA saMnidhAnathI abhivyaMgya caitanya svIkAryuM, e rIte be prakAranI cituzaktinI to prApti thAya che, paraMtu e rIte bhoganI upapatti paNa thAya che. zloka : sattve puMsthitacicchAyAsamA'nyA tadupasthitiH / pratibimbAtmako bhogaH puMsi bhedAgrahAdayam / / 17 / / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/zloka-17 anvayArtha : sattta=sattvamAM=buddhinA sAttvika pariNAmamAM, pusthitanicchAvAsamA=puruSamAM rahela citchAyA samAna anyA=buddhinI potAnI cichAyA tadupasthitiH= tenI upasthiti=abhivyakti, prativizvAtmo=pratibibAtmaka moH=bhoga che. si-puruSamAM mevAprajJA-bhedanA agrahane kAraNe=buddhithI puruSanA bhedanA agrahane kAraNe, var=A=bhoga, che. / / 17|| zlokArtha : sattvamAM=buddhinA sAtvika pariNAmamAM, puruSamAM rahela citjhAyA samAna buddhinI potAnI cichAyA tenI upasthiti=abhivyakti pratibiMbAtmaka bhoga che. puruSamAM bhedanA agrahane kAraNe A=bhoga, che. ||17]I 63 TIkA - sattva iti sattve = buddheH sAttvikapariNAme, puMsthitA yA cicchAyA tatsamA yA'nyA = sA svakIyacicchAyA, tasyA upasthitirabhivyakti: pratibimbAtmako bhogaH / anyatrApi hi pratibimbe (Adarza) pratibimbyamAnacchAyAsadRzacchAyAntarodbhava eva pratibimbazabdenocyate, puMsi punarayaM bhogo bhedAgrahAdatyantasAnnidhyena vivekAgrahaNAd vyapadizyate / yattu " vyApakasyAtinirmalasya cAtmanaH kathaM sattve pratibimbanamiti tatra, vyApakasyApyAkAzasya darpaNAdAvaprakRSTanairmalyavati ca jalAdAvAdityAdInAM pratibimbadarzanAt, svasthitacicchAyAsadRzacicchAyA'bhivyaktirUpasya pratibimbasya pratibimbAntaravailakSaNyAcca iti bhojaH " / / 17 / / TIkArya - sattve ..... mojUda / sattvamAM=buddhinA sAttvika pariNAmamAM, puruSamAM rahelI je ciAyA, tenA samAna je anya-svakIya, citchAyA, sA=te, svakIya cittjhAyA=buddhinI citchAyA, tenI upasthiti=buddhinI citkAyAnI abhivyakti, pratibibAtmaka bhoga che. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-17 puruSanI citchAyAthI buddhimAM je svakIya cituchAyA abhivyakta thAya che, te pratibiMbAtmaka bhoga che, ema pUrvamAM kahyuM, te dekhAtA anubhavanA dRSTAMtathI batAve che - anyatrapa ..... parizya ! anyatra paNa pratibiMbamAM darpaNamAM, pratibiMkhyamAna pratibiMba pAmatI vastunI chAyA sadaza chAyAMtarano=anya chAyAno, udbhava ja pratibiMba zabdathI kahevAya che. bhedano Agraha hovAthI buddhinA sAtvika pariNAma sAthe puruSanA bhedano agraha hovAthI=atyaMta sAMnidhyane kAraNe vivekanuM agrahaNa hovAthI, puruSamAM vaLI Aebhoga, vyapadeza karAya che. buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, e rU5 bhoga che ema pUrvamAM sthApana karyuM. tyAM koIkane zaMkA thAya ke puruSa to sarvavyApI che ane buddhi sarvavyApI nathI, tethI kadathI nAnI vasturUpa buddhimAM sarvavyApI svarUpa kadathI moTI vasturUpa puruSanuM pratibiMba kaI rIte paDI zake ? arthAt paDI zake nahi. vaLI puruSa atinirmaLa che, tethI alpanirmaLa evI buddhimAM nirmaLa evA puruSanuM pratibiMba kaI rIte paDI zake ? e prakAranI zaMkAnuM ubhAvana karIne uttara ApatAM kahe che - ca"vyApI .... mona" "vyApaka evA AtmAnuM ane atinirmaLa evA AtmAnuM satvamAM pratibiMbana kevI rIte thAya ? e pramANe je vaLI kahe che te barAbara nathI; kema ke vyApaka evA paNa AkAzanuM darpaNAdimAM pratibiMbanuM darzana che ane apakRSTa nirmaLatAvALA evA jalAdimAM AdityAdinA=sUryAdinA pratibiMbanuM darzana che." ahIM prazna thAya ke jo vyApaka evA AkAzanuM darpaNAdimAM pratibiMba paDe che, ane atinirmaLa evA paNa sUryAdinuM apakRSTa nirmaLatAvALA evA jalAdimAM pratibiMba paDe che, to tenI jema vyApaka evA AtmAnuM jema buddhimAM pratibiMba paDe che, tema darpaNAdimAM pratibiMba paDavuM joIe; ane atinirmaLa evA AtmAnuM jema buddhimAM pratibiMba paDe che, tema apakRSTa nirmaLatAvALA evA jalAdimAM pratibiMba paDavuM joIe; ane te rIte pratibiMba paDatuM dekhAtuM nathI. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-17 mATe darpaNanA ane jalAdinA dRSTAMtathI buddhimAM AtmAnuM pratibiMba paDe che, ema kaI rIte svIkArI zakAya ? temAM hetu kahe che -- svasthita cichAyA sadaza-puruSamAM rahelI cichAyA samAna cichAyAnI abhivyaktirUpa pratibiMbanuM pratibiMbAMtarathI vilakSaNapaNuM che=darpaNAdimAM ke jalAdimAM je pratibiMba paDe che, te pratibiMbAMtara karatAM puruSanuM satvamAM je pratibiMba paDe che, tenuM vilakSaNapaNuM che. e pramANe bhoja kahe che. II17nA ke anyatra ahIM 'va' thI e kahevuM che ke buddhimAM puruSanuM pratibiMba thAya che, tyAM puruSanI chAyA sadaza citRchAyA buddhimAM abhivyakta thAya che; paraMtu anyatra paNa anyatra darpaNAdimAM paNa, jenuM pratibiMba paDe che, tenA samAna chAyAMtarano=anya chAyAno, udbhava darpaNAdimAM thAya che. - vyApasthApyArI - ahIM 'pa' thI e kahevuM che ke ghaTa-paTAdi padArthanuM darpaNAdimAM pratibiMba dekhAya che, paraMtu vyApaka evA AkAzanuM paNa darpaNAdimAM pratibiMba dekhAya che. ja vo - ahIM gAdithI darpaNa jevI pratibiMba paDe tevI anya vastunuM grahaNa karavuM. nattAvo - ahIM gari thI apakRSTanirmaLatAvALI, jala jevI vastunuM grahaNa karavuM. bhAvArtha - saMsArI jIvo je bhoga kare che, te bhoganI pAtaMjala matAnusAra saMgati: sAMkhyamate puruSa kUTanitya che, tethI sAMkhya matAnusAra puruSa bhoktA nathI, topaNa saMsArI jIvone pote bhoga kare che, e anubhavasiddha vastu che, ane tenI saMgati kaI rIte thaI zake ? te sAMkhya darzanakAra batAvatAM kahe che - puruSamAM rahelI cituchAyA sadaza cituchAyA buddhimAM abhivyakta thAya che, te buddhinI svakIya citUchAyA che, ane te citUchAyAnI upasthiti=abhivyakti, e ja pratibiMbAtmaka bhoga che. Azaya e che ke buddhi nirmaLa che, temAM puruSanuM pratibiMba paDe che ane buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che eTale puruSanI cichAyA buddhimAM praveza pAmatI nathI, paraMtu puruSanA saMnidhAnathI buddhimAM abhivyaMgya evI cichAyA abhivyakta thAya che, te cichAyA buddhinI potAnI che, puruSanI nathI, paraMtu puruSanA saMnidhAnathI buddhimAM te cituchAyA abhivyakta thayela che. A cichAyA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-17 buddhimAM hovAne kAraNe je bAhya viSayAdi artho buddhimAM pratibhAsa thAya che, teno buddhi bhoga kare che, tethI buddhimAM puruSanuM je pratibiMba paDe che, tene bhoga kahela che arthAt viSayonA bhoga pratye puruSanA pratibiMbavALI buddhi kAraNa che, tethI puruSanA pratibiMbavALI buddhine bhoga kahela che. buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, paraMtu puruSanA pratibiMbathI buddhimAM abhivyaMgya evuM caitanya abhivyakta thatuM nathI, tevo bhrama dUra karavA arthe ane puruSanA saMnidhAnathI buddhimAM tenA samAna abhivyaMgya caitanya abhivyakta thAya che, te batAvavA arthe dRSTAMta kahe che -- jema - darpaNAdimAM je vastunuM pratibiMba paDe che, te vastunA je AkArAdi che, tenA samAna navA AkArAdi darpaNamAM uddabhava pAme che; ane darpaNamAM je navA AkArAdi utpanna thayA, tene pratibiMba kahevAya che. jo darpaNamAM pratibiMba pAmatI vastunA AkArAdi sadaza bIjA AkArAdi utpanna thatA na hoya, to pratibiMba pAmatI vastumAM paNa AkAra dekhAya che ane darpaNamAM paNa tenA samAna AkAra dekhAya che, te be AkAranI lokane pratIti . thaI rahI che tenI saMgati thAya nahi; ane te pratItinI saMgati arthe pratibiMba pAmatI vastunA sadaza navA AkArano udbhava darpaNamAM che, tema mAnavuM paDe. tema - puruSanI ciTUchAyA sadaza navI cichAyA buddhimAM abhivyakta thAya che, tema mAnavuM paDe, ane tene ja pratibiMba kahevAya che. A rIte rAjamArtaDa vRttikAra bhoje puruSanuM buddhimAM je pratibiMba paDe che, te bhoga che; te yuktithI batAvyA pachI loko pote bhoga kare che, ane lokone anubhava thAya che ke A vastuno meM bhoga karyo, te kaI rIte saMgata thAya ? te batAvavA arthe kahe che - buddhinI sAthe puruSano bheda che, Ama chatAM puruSanA atyaMta saMnidhAnane kAraNe buddhimAM puruSano bheda che, teno agrata thavAne kAraNe puruSane thAya che ke Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-17 77 A bhoga huM karuM chuM. tethI ja saMsArI jIvo pote bhoga kare che, e prakAranuM abhimAna dharAve che. pUrvamAM bhoje dRSTAMtathI batAvyuM ke darpaNamAM pratibiMba pAmatI vastunI chAyA saddeza chAyAMtarano udbhava thAya che, tema puruSanA saMnidhAnathI buddhimAM abhivyaMgya caitanya abhivyakta thAya che. tyAM koI zaMkA kare che puruSa vyApaka che ane buddhi vyApya che, tethI buddhirUpa vyApya evI nAnI vastumAM vyApaka evA puruSanuM pratibiMba kaI rIte paDI zake ? arthAt paDI zake nahi. teno khulAso karatAM bhoja kahe che - AkAza vyApaka che ane tenI sanmukha darpaNane rAkhavAmAM Ave to vyApya evA nAnI vasturUpa darpaNamAM paNa vyApaka evA moTI vasturUpa AkAzanuM pratibiMba paDe che. tema vyApaka evA puruSanuM paNa vyApya evI buddhimAM pratibiMba svIkAravAmAM koI virodha nathI. vaLI koI zaMkA kare che ke puruSa atinirmaLa che ane buddhi apakRSTa nairmalyavALI che, tethI apakRSTa nairmalyavALI evI buddhimAM atinirmaLa evA AtmAnuM pratibiMba kaI rIte paDI zake ? arthAt paDI zake nahi. tenuM samAdhAna karatAM bhoja kahe che atinirmaLa evA sUrya-caMdrAdinuM apakRSTa nairmalyavALA evA jalAdimAM pratibiMba paDe che, tema apakRSTa nairmalyavALI buddhimAM paNa atinirmaLa evA AtmAnuM pratibiMba paDe che, tema svIkAravAmAM koI virodha nathI. ahIM koIne prazna thAya ke jo vyApaka evuM AkAza darpaNamAM pratibiMba thaI zake che, mATe vyApaka evo AtmA paNa buddhimAM pratibiMbita thaI zake che, ema svIkAravAmAM Ave, ane atinirmaLa evA sUrya-caMdrAdi paNa apakRSTa nairmatyavALA jalAdimAM pratibiMbita thaI zake che, mATe atinirmaLa evo AtmA paNa apakRSTa nairmalyavALI buddhimAM pratibiMbita thaI zake che, ema svIkAravAmAM Ave, to darpaNAdimAM ane jalAdimAM paNa AtmAnuM pratibiMba paDavuM joIe; ane darpaNAdimAM ke jalAdimAM AtmAnuM pratibiMba paDatuM dekhAtuM nathI, tethI darpaNAdinA ke jalAdinA dRSTAMtathI vyApaka evA AtmAnuM buddhimAM pratibiMba paDe che, tema kaI rIte sthApana karI zakAya ? tethI bIjo hetu kahe che - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-17-18 AtmAmAM rahelI ciTUchAyA sadaza buddhimAM abhivyakta thatA citchAyArUpa pratibiMbanuM darpaNAdimAM thatA pratibiMba karatAM vilakSaNapaNuM che. tethI darpaNAdimAM jema AkAzAdinuM pratibiMba paDe che, tema darpaNAdimAM AtmAnuM pratibiMba paDI zake nahi. phakta koIne zaMkA thAya ke vyApaka evA AtmAnuM vyApya evI buddhimAM pratibiMba paDI zake nahi, tenA nivAraNa mATe anubhavasiddha dRSTAMta bhoje batAvela che; paraMtu jevuM darpaNa che tevI buddhi che ane jevuM darpaNamAM AkAzanuM pratibiMba paDe che, tevuM buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, tevuM nathI; paraMtu buddhimAM paDatuM puruSanuM pratibiMba vilakSaNa che, tethI darpaNAdimAM puruSanuM pratibiMba paDI zake nahi, buddhimAM ja puruSanuM pratibiMba paDI zake, tema bhoja kahe che. vaLI avataraNikA : zloka-17mAM nityoditA ane abhivyaMgyA ema be prakAranI citazakti svIkAravAne kAraNe bhoganI upapati kaI rIte thAya che te batAvyuM. have pratibibAtmaka bhoga svIkAravAne kAraNe sarva lokone potapotAnA svataMtra bhogono je anubhava thAya che, te kaI rIte saMgata thAya che? te batAvIne sAdhanA karanAra eka vyaktinI muktinI paNa saMgati thAya che, te batAvavA arthe kahe che - zloka : itthaM pratyAtmaniyataM buddhitattvaM hi zaktimat / nirvAhe lokayAtrAyAstata: kvAtiprasaJjanam / / 18 / / anvayArca : rUtyaM A rIte zloka-17mAM kahyuM ke pratibiMbAtmaka bhoga che e rIte, pratyAtmanivarti dareka AtmAmAM niyata evuM dareka AtmAmAM niyata phaLasaMpAdaka evuM, vRddhatattva-buddhitatva to yAtrAya: lokayAtrAnA nirvAde nirvAhamAM zavittama-zaktivALuM che. taetethI ravAtiprasannanazkyAM atiprasaMga che? Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-18 arthAt ekanI sAdhanAthI sarvane mukti thavAnI ApattirUpa atiprasaMga nathI. ll18 zlokArca - A rIte-zloka-17mAM kahyuM ke pratibiMbAtmaka bhoga che e rIte, dareka AtmAmAM niyata evuM dareka AtmAmAM niyata phaLasaMpAdaka evuM, buddhitattva lokayAtrAnA nirvAhamAM zaktivALuM che, tethI kyAM atiprasaMga che ? arthAt ekanI sAdhanAthI sarvane mukti thavAnI ApatirUpa atiprasaMga nathI. II18II TIkA :___ itthamiti-ittham uktaprakAreNa, pratyAtmaniyataM AtmAnamAtmAnaM prati niyataphalasampAdakaM, buddhitattvaM hi lokayAtrAyA lokavyavahArasya, nirvAhe= vyavasthApane, zaktimat= samarthaM, tataH kvAtiprasaJjanaM yogAdekasya muktAvanyasyApi muktyApattirUpaM, prakRteH sarvatraikatve'pi buddhivyApArabhedena bhedopapatteH, tathA ca sUtra - "tArtha prati naSTanaraMtasAdhAraVtviA" (yo.. ra/22) kRti 28aaaa TIkArca - rUsthamiti ..... mevopara, A rIte ukta prakArathI=buddhimAM puruSo pratibiMbAtmaka bhoga zloka-17mAM svIkAryo e rIte, pratyAtmaniyata evuM dareka AtmA pratiniyata phaLasaMpAdaka evuM, buddhitatva lokayAtrAnA nirvAhamAM zaktivALuM cheHlokavyavahAranA vyavasthApanamAM arthAt dareka AtmAnA bhinnabhinna bhoganI ane dareka AtmAnA bhinna bhinna yogamArganA sevanarUpa lokavyavahAranI saMgatinA vyavasthApanamAM, samartha che. tethI=dareka AtmA pratiniyata phaLasaMpAdaka evuM buddhitatva lokavyavahAranA vyavasthApanamAM samartha che tethI, kyAM atiprasaMga che ? arthAt yoganA sevanathI eka AtmAnI muktimAM atyanI paNa muktinI prAptirUpa atiprasaMga nathI; kema ke sarvatra=sarva puruSo pratye, prakRtinuM ekapaNuM hovA chatAM paNa buddhinA vyApAranA bhedathI prakRtithI javya evI bhinna bhinna buddhinA vyApAranA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 pAtaMjalayogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-18 bhedathI arthAt koIkanI buddhi bhogasaMpAdananI pravRtti kare che to koIkanI buddhi apavarga saMpAdananI pravRtti kare che e rUpa buddhinA vyApAranA bhedathI, prakRtinA bhedanI upapati che kRtArtha prati prakRti naSTa che ane akRtArtha prati prakRti anaSTa che, e prakAranA prakRtinA bhedanI upapatti che. tathA 2 sUtra - ane te rItepUrvamAM kahyuM ke dareka AtmAmAM niyata phaLasaMpAdaka buddhi hovAne kAraNe yogathI ekanI mukti thaye chate anyanI paNa muktinI ApattirUpa atiprasaMga nathI, te rIte, pAtaMjalayogasUtra-2/22 che. * "tArtha ... masAdhAraNavI" ta aa kRtArtha prati kRtArtha puruSa pratyeka yogasAdhanA karIne muktinI prApti karI che tevA kRtArtha puruSa pratye, naSTa paNa pradhAna=prakRtti anya puruSa pratye ananTa che; kema ke te ane anya kRtArtha ane kRtArthathI anya akRtArtha te baMnenuM sAdhAraNapaNuM che=prakRtimAM kRtArtha ane akRtArtha baMnenuM sAdhAraNapaNuM che. rUti zabda uddharaNanI samAptisUcaka che. 18 bhAvArtha :buddhitatva pratyAtma bhinna hovAne kAraNe bhogI puruSanuM buddhitattva bhogaphaLa saMpAdana mATe pravRtta hovAthI, ane yogIpuruSanuM buddhitattva apavarga phaLasaMpAdana mATe samartha hovAthI, ekanI muktimAM sarvanI muktinI pAtaMjala matAnusAra anApatti : zloka-17mAM pAtaMjaladarzananI yukti anusAra graMthakArazrIe batAvyuM ke puruSathI abhivyaMgya citzakti buddhimAM utpanna thAya che, ane puruSanA pratibiMbathI buddhimAM abhivyakta thayela citzaktirUpa je puruSanuM pratibiMba che te bhoga che. AnAthI e prApta thayuM ke prakRtimAMthI utpanna thayeluM buddhitattva pratyAtma niyata hovAne kAraNe=pratyAtma bhinna hovAne kAraNe, dareka puruSano bhoga judo siddha thaI zake che. mATe buddhi dareka AtmA pratye bhoganI prAptirUpa niyata phaLasaMpAdaka che, tema siddha thavAthI, lokamAM dareka puruSanA bhogo svataMtra che, te saMgata thaI jAya che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-18-19 Azaya e che ke sAMkhya matAnusAra puruSa aneka che ane prakRti eka che ane te prakRti sarvajanasAdhAraNa che. jema eka makAna aneka janasAdhAraNa hoya to te makAnanA mAlika sarvajano che tema kahevAya, paNa koI eka na kahevAya. tema prakRti pratyAtma bhinna bhinna nathI, paraMtu sarvajana sAdhAraNa che, ane prakRtimAMthI je buddhi utpanna thAya che, te pratyAtma bhinna che, ane te buddhitattva dareka AtmAnAM bhinna bhinna kAryo kare che, tethI je jIvo saMsAramAM bhogo kare che temanuM buddhitattva bhogaphaLa saMpAdana mATe pravRtta che, ane je yogIo yogasAdhanA kare che temanuM buddhitattva apavarga phaLasaMpAdana mATe pravRtta che, tethI koI eka yogI yogasAdhanAthI mukta thAya to sarvane muktinI Apatti nathI; kema ke prakRti sarvajanasAdhAraNa hovAne kAraNe eka hovA chatAM paNa prakRtithI janya evI buddhi pratyAtma bhinna hovAthI je AtmAnI buddhi je vyApAra saMpAdana kare che, te pramANe tene phaLa maLe che, tethI je sAdhakoe yogamArga sevIne apavarga prApta karyo, teonA prati prakRti naSTavyApAravALI che, mATe prakRtine eka svIkAravA chatAM ekanI muktithI sarvanI mukti thaze, e prakAranI graMthakArazrIe zloka-1ramAM Apatti Apela, tenuM nirAkaraNa thAya che, ema sAMkhyadarzanakAra kahe che. I18 avataraNikA : yaccoktaM jaDAyAzca pumarthasyetyAdi tatrAha - avataraNikArca - nAthAzva punarthastha ItyAdi zloka-12nA uttarArdhamAM je vaLI kahevAyuM arthAt jaDa evI prakRtinuM puruSanA arthanuM kartavyapaNuM ayukta che, e pramANe je vaLI graMthakArazrI vaDe kahevAyuM, temAM pataMjali RSi kahe che - avataraNikAno bhAvArtha : zloka-11mAM graMthakArazrIe pAtaMjala matamAM dUSaNa ApatAM kahyuM ke jo AtmA ekAMte apariNAmI hoya to sadA asaMsAra prApta thavo joIe athavA to sadA amokSa prApta thavo joIe. tenuM nirAkaraNa karatAM pataMjali RSie Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMcikA/bloka-19 zloka-13mAM AtmAne apariNAmI svIkAravAnI yukti batAvI. tethI siddha thayuM ke AtmA apariNAmI che. vaLI prakRtimAMthI utpanna thayelA cittane sva-paraprakAzaka svIkArIne dRSTa vyavahAranI saMgati thaI jatI hoya to prakRtimAMthI utpanna thayelA cittathI atirikta puruSane mAnavAnI jarUra nathI, evI zaMkA karIne samAdhAna karyuM ke citta sva-paraprakAzaka thaI zake nahi, paraMtu citta paraprakAzaka che, ane cittane paraprakAzaka svIkAravAthI prazna thayo ke jo citta potAnuM prakAzana na karI zake to cittanuM prakAzana thayA vagara citta arthanuM paNa prakAzana karI zake nahi; ane citta arthanuM prakAzana kare che te sarvalokane siddha che, tethI cittano prakAzaka dRSTA puruSa che ane citta paraprakAzaka che, tema zloka-15mAM graMthakArazrIe pAtaMjala yogasUtra rAjamArtaDa pramANe sthApana karyuM. AnAthI e phalita thayuM ke prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che ane temAM puruSanuM pratibiMba paDe che ane te pratibiMbarUpa puruSano bhoga che, tethI puruSa nirlepa hovA chatAM saMsAranI saMgati thAya che. vaLI puruSanuM buddhimAM pratibiMba paDatuM hovAne kAraNe puruSanA pratibiMbavALI buddhi yogano vyApAra kare tyAre te buddhinA vyApArathI te puruSa pratye prakRti naSTa thAya che, tethI puruSano mokSa paNa saMgata thAya che. AnAthI e siddha thayuM ke puruSa apariNAmI che, Ama chatAM puruSano saMsAra paNa saMgata thAya che ane mokSa paNa saMgata thAya che. A rIte zloka-11nuM samAdhAna karyA pachI zloka-12nA pUrvArdhamAM graMthakArazrIe pataMjali RSinA matamAM Apatti Apela ke prakRti eka hote chate ekanI mukti thaye chate sarvanI mukti thaze athavA koInI mukti thaze nahi. tenuM samAdhAna karatAM zloka-16 thI 18 sudhImAM pataMjali RSinA matAnusAra graMthakArazrIe batAvela ke be prakAranI citzakti che - (1) nityoditA ane (2) abhivyaMgyA; ane tema svIkAravAthI pratibiMbAtmaka bhoganI upapatti thAya che. vaLI buddhi eka hovA chatAM dareka puruSanA bhogo judA judA kaI rIte saMgata thAya che, te yuktithI zloka-18mAM batAvIne tenA baLathI sthApana karyuM ke Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-19 83 buddhi eka hovA chatAM buddhinA vyApAranA bhedathI dareka puruSanA judA judA bhogo lokamAM pratIta che, te pratItinI saMgati thAya che; tema buddhinA vyApAranA bhedathI koI eka puruSa yoganuM sevana kare to tenI mukti thavA chatAM sarvanI muktinI Apatti Avaze nahi. A rIte zloka-11 ane 12nA pUrvArdhamAM ApelA dUSaNonuM pataMjali RSi dvArA nirAkaraNa karyA pachI zloka-12nA uttarArdhamAM graMthakArazrIe dUSaNa Apela ke prakRti jaDa che, tethI jaDa prakRti puruSanA arthane karanArI che, tema svIkArI zakAya nahi. tenuM nirAkaraNa karatAM pataMjali RSi kahe che - zloka H kartavyatvaM pumarthasyAnulomyaprAtilomyataH / prakRtau pariNAmAnAM zaktI svAbhAvike ubhe / / 19 / / anvayArtha : (puruSanuM prayojana hote chate) pravRtto= prakRtimAM parikhAmAnAM=pariNAmonI= mahad Adi pariNAmonI, anulomyapratilomyataH Anulomya ane prAtilombathI svAmaviSe 3me vitta=svAbhAvika (je) be zakti che (te) pumarthastha=pumarthanuM rtavyatva kartavyapaNuM che=puruSanA prayojananuM kartavyapaNuM che. 19 // zlokArtha : (puruSanuM prayojana hote chate) prakRtimAM mahad Adi pariNAmonI Anulomya ane prAtilomyathI svAbhAvika (je) be zakti che, (te) pumarthanuM=puruSanA prayojananuM, kartavyapaNuM che. / / 19 / / ** zlokamAM purve sati e zabda adhyAhAra che ane yat - tat paNa adhyAhAra che. TIkA H kartavyatvamiti-pumarthasya kartavyatvaM prakRtau pariNAmAnAM mahadAdInAM AnulomyaprAtilomyata ubhe zaktI svAbhAvike tattvataH svabhAvasiddhe, pumarthe satIti zeSaH na tvanyat / mahadAdimahAbhUtaparyantaH khalvasyA bahirmukhatayAnulomaH pariNAmaH, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 84 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriAMzikA/zloka-19 punaH svakAraNAnupravezadvAreNAsmitAntaH pratilomaH pariNAma:, itthaM ca puruSasya bhogaparisamApteH sahajazaktidvayakSayAt kRtArthA prakRtiH, na punaH pariNAmamArabhate, evaMvidhAyAM ca puruSArthakartavyatAyAM prakRterjaDatvena kartavyAdhyavasAyAbhAve'pi na vinupariti aa2aaaa TIkArca - punarthastha ... na tvat / puruSanA prayojananuM kartavyapaNuM zuM che ? te batAve che - prakRtimAM mahadAdi pariNAmonI AnulothI ane prAtilomyathI, svAbhAvika be zakti che tatvathI svabhAvasiddha be zakti che, te pumarthanuM kartavyapaNuM che. A svabhAvasiddha be zakti prakRtimAM kyAre che? te batAvavA arthe kahe che - punarthe sati - puruSano artha hote chate=prakRtine puruSanuM prayojana hote chata, prakRtimAM A be svabhAvasiddha zakti che, ema avaya che. zlokamAM purthe sati e adhyAhAra che, te batAvavA mATe punarthe satIti pa: TIkAmAM kahela che. na tvaca vaLI anya puruSArtha kartavya nathI=pUrvamAM sthApana karyuM ke prakRtimAM mahadAdi pariNAmonI AnulomyathI ane prAtilomyathI je be zakti che, te puruSanA prayojananuM kartavyapaNuM che, paraMtu puruSanuM prayojana mAre karavuM joIe, e prakAranA adhyavasAyarUpa pumarthanuM kartavyapaNuM prakRtimAM nathI. pUrvamAM kahyuM ke mahadAdi pariNAmonI AnulomathI ane prAtilomathI prakRtimAM je be zakti che, te pumarthanuM kartavyapaNuM che, tethI have prakRtimAM mahadAdi pariNAmonI AnulomyathI ane prAtilomyathI zakti zuM che ? te spaSTa karatAM kahe che - mahati .... paripAma, Ano-prakRtino, bahirmukhapaNAthI mahad che AdimAM ane mahAbhUta che parvatamAM jene evo anuloma pariNAma che. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/bloka-19 vaLI svakAraNamAM anupraveza dvArA asmitA aMtavALo pratiloma pariNAma che. ne prakRtinuM prayojana apavarga hoya che, tyAre prakRti puruSanA apavarganI niSpatti arthe yogamArgamAM pravRtti kare che, ane sAdhanAnI aMtima bhUmikAmAM asmitA samAdhi pragaTe che, te vakhate je kramathI prakRtimAMthI mahadAdi tattvo pragaTelAM te sarva pratilomathI potapotAnA kAraNamAM praveza pAme che arthAt pratiloma pariNAmathI sarva kAryo potapotAnA kAraNamAM praveza pAme che, tyAre buddhinuM kAraNa je prakRti che, te prakRtimAM cittarUpa buddhi lIna hoya che, tyAre asmitA samAdhi varte che, tethI asmitA aMtamAM che tevo pratiloma pariNAma prakRtirUpa kAraNamAM anupraveza dvArA prApta thAya che. tyaM 2 .... mAramate, ane A rIte puruSanA bhoganI parisamApti thavAthI sahaja zaktidvayatA kSayane kAraNe kRtArtha thayelI prakRti pharI pariNAmo AraMbha karatI nathI buddhi prakRtimAM lIna thAya che e rIte, puruSamAM bhoganI parisamApti thavAthI asmitA samAdhi pragaTyA pachI puruSanI mukti thAya che tyAre prakRtinI Anulomya zakti ane prAtilomya zakti kSaya thavAne kAraNe te puruSa pratye prakRti kRta arthavALI thAya che, tethI pharI pariNAmano AraMbha karatI nathI. vaMvidAya . anupaririri I ane AvA prakAranI pUrvamAM kahyuM ke AnulomyathI ane prAtilopathI svAbhAvika be zakti che, te pumarthanuM kartavyapaNuM che evA prakAranI, puruSArtha kartavyatA hote chate prakRtinuM jaDapaNuM hovAne kAraNe kartavya adhyavasAyanA abhAvamAM paNa"A mAre karavuM joIe" e pramANe kartavya adhyavasAyanA abhAvamAM paNa, koI anupapatti nathI. tti zabda TIkAnA kathananI samApti sUcaka che. I19. bhAvArtha : zloka-12nI TIkAmAM graMthakArazrIe kahyuM ke prakRti jaDa hovAne kAraNe puruSArtha mAre karavo joIe, evo adhyavasAya prakRtine thaI zake nahi, ane jo prakRtine puruSArtha mAre karavo joIe, evo adhyavasAya thAya che, ema svIkArIe, Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-19 to prakRtine jaDa svIkArI zakAya nahi. tenuM samAdhAna karatAM pataMjali RSi kahe che -- 1. prakRtimAM svAbhAvika Anulomya ane prAtilokhya zaktithI puruSanA prayojananuM kartavyapaNuM - prakRtimAM svAbhAvika be zakti che : (1) mahadAdi pariNAmonI Anulomya zakti, ane (2) mahadAdi pariNAmonI prAtiloma zakti. A svAbhAvika prakRtinI zakti e pumarthanuM kartavyapaNuM che, ane A be svAbhAvika zakti prakRtine puruSanuM prayojana hoya che tyAre che, paraMtu jyAre sAdhanA karIne puruSa muktine pAme che, tyAre prakRtine puruSanuM koI prayojana rahetuM nathI, tyAre prakRtimAM A be svAbhAvika zaktio nathI. Ama kahevAthI zloka-12mAM graMthakArazrIe je Apatti Apela ke puruSArtha mAre karavo joIe evo adhyavasAya jaDa prakRtino saMbhave nahi, te ApattinuM nivAraNa thAya che; kema ke prakRti jaDa hovAne kAraNe puruSArtha mAre karavo joIe, tevo adhyavasAya nahi hovA chatAM, prakRtimAM A be sahaja zakti che, te ja puruSanA prayojananuM kartavya che; ane AnulomyathI je mahadAdi pariNAmonI zakti che, te puruSanA bhogasaMpAdananuM kartavya che, ane prAtilomyathI je mahadAdi pariNAmonI zakti che, te puruSanA apavarga saMpAdananuM kartavya che; ane puruSa yoganI sAdhanA kare che tyAre aMte asmitA samAdhi Ave che, ane A asmitA samAdhikALamAM buddhi potAnA kAraNarUpa prakRtimAM lIna hoya che ane yogamArganI samApti thAya che, tyAre puruSano apavarga thAya che, tethI prakRtinuM puruSane apavarga saMpAdana karavAnuM prayojana pUrNa thAya che, mATe prakRtimAM rahela Anulomya zakti ane prAtilomya zaktino kSaya thavAthI kRtArtha thayelI prakRti pharI pariNAmano AraMbha karatI nathI. II19I Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-20 avataraNikA : nanu yadi pratilomazaktirapi sahajaiva pradhAnasyAsti tatkimarthaM yogibhirmokSArthaM yatnaH kriyate ? mokSasya cAnarthanIyatve tadupadezakazAstrasyA''narthakyamityata Aha avataraNikArtha : jo pradhAnanI=prakRtinI, pratiloma zakti paNa sahaja che, to yogI vaDe mokSa mATe yatna kema karAya che ? arthAt yogI puruSoe mokSa mATe yatna karavo joIe nahi, ane mokSanuM anarthanIyapaNuM hote chate=mokSa puruSanI kAmanAno viSaya nahi hote chate, tenA upadezaka zAstranuM anarthakapaNuM che=mokSanAM upadezaka zAstro nirarthaka che, e prakAranI zaMkAmAM kahe che - - kI * pratisromazaktiravi ahIM pi thI e samuccaya thAya che ke pradhAnanI=prakRtinI, anuloma zakti sahaja hoya to yogIo mokSa mATe yatna kare che, te ucita kahevAya. paraMtu pradhAnanI=prakRtinI, pratiloma zakti paNa sahaja hoya to yogI puruSo mokSa mATe yatna kare te ucita gaNAya nahi. bhAvArtha: zloka-19mAM puruSArtha kartavyapaNuM zuM che, te batAvatAM kahyuM ke prakRtinI be prakAranI sahaja zakti che, te puruSArthakartavya che, tethI e prApta thayuM ke pratiloma zakti paNa pradhAnanI=prakRtinI, sahaja che, tethI prazna thAya ke jo prakRtinI pratiloma zakti paNa sahaja hoya to yogIo mokSa mATe yatna kema kare che ? kema ke prakRtinI je sahaja zakti che, te pratilomathI prakRtimAM vizrAMta thaze, yogInA prayatnathI nahi. to mokSa mATe yogIone prayatna karavo joIe nahi, ane yogIone mokSa kAmanAno viSaya na hoya to mokSanAM upadezaka zAstro nirarthaka che, tema siddha thaze. e prakAranI zaMkAnuM nirAkaraNa karavA arthe pataMjali RSi kahe che -- Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvArnAizikA/zloka-20 bloka : na caivaM mokSazAstrasya vaiyarthyaM prakRteryataH / tato duHkhanivRtyarthaM kartRtvasmayavarjanam / / 20 / / anvayArtha - vaM=A rIte zloka-19mAM kahyuM ke prakRtinI sahaja pratiloma zaktine kAraNe prakRti potapotAnA kAraNamAM vilaya thAya che tyAre pratiloma pariNAma thAya che, ane prakRtino pratiloma pariNAma thavAne kAraNe prakRtinI sahaja zaktidvayano kSaya thavAthI kRtArtha thayelI prakRti pharI pariNAmano AraMbha karatI nathI e rIte, (muktimAM prakRtinuM ja sAmartha hote chate) mokSazAstraca= mokSazAstranuM veva naveyartha anarthapaNuM nathI; tA=je kAraNathI to tenAthI=mokSazAstrathI, yunivRtvartha duHkhanI nivRtti mATe pravRtta prakRtinA nRtvamavargana=katRtvasmayanuM varjana che. 120 zlokArca : A rIte zloka-19mAM kahyuM ke prakRtinI sahaja pratiloma zaktine kAraNe prakRti potapotAnA kAraNamAM vilaya thAya che tyAre pratiloma pariNAma thAya che ane prakRtino pratiloma pariNAma thavAne kAraNe prakRtinI sahaja zaktidvayano kSaya thavAthI kRtArtha thayelI prakRti pharI pariNAmano AraMbha karatI nathI e rIte, (muktimAM prakRtinuM ja sAmarthya hote chate) mokSazAstranuM vaiyaA nathI; je kAraNathI tenAthI=mokSazAstrathI, duHkhanI nivRtti mATe prakRtinA kartutvasmayanuM varjana che. ll20II TIkA :__ na ceti-na caivaM muktau prakRtereva sAmarthya mokSazAstrasya vaiyarthyamAnarthakyaM, yato yasmAt, tato mokSazAstrAd, duHkhanivRttyarthaM duHkhanAzAya, prakRte:-pradhAnasya, kartRtvasmayasya kartRtvAbhimAnasya, varjanaM-nivRttirbhavati / anAdireva hi prakRtipuruSayorbhoktRbhogyabhAvalakSaNaH sambandhaH, tasmin sati vyaktamacetanAyA: (vyakta Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-20 cetanAyAH) prakRteH kartRtvAbhimAnAdduHkhAnubhave sati kathamiyaM duHkhanivRttirAtyantikI mama syAditi bhavatyevAdhyavasAyaH, ato duHkhnivRttyupaayopdeshkshaastropdeshaapekSAvyartha yuktimatIti 250nA TIkArya :na caivaM mati / ane A rIte=zloka-19mAM kahyuM e rIte, muktimAM prakRtinuM sAmarthya hote chate mokSazAstranuM vaiyarthA=anarthapaNuM nathI, je kAraNathI tenAthI=mokSazAstrathI, duHkhativRtti mATe=duHkhanAza mATe, prakRtinA= pradhAnanA, kartRtvasmayanuM=kartRtvanA abhimAnanuM, varjana=nivRtti thAya che. ahIM prazna thAya ke prakRti acetana che ane acetana evI prakRtine kartRtvanuM abhimAna kaI rIte thaI zake ? arthAt thaI zake nahi. tethI kahe che 9 anAdireva yuktimatIti|| anAdi ja prakRti ane puruSano bhoktabhogyabhAvasvarUpa saMbaMdha che. te hote chate=prakRti ane puruSano bhoktabhogyabhAvasvarUpa saMbaMdha hote chate, vyakta cetanAvALI evI prakRtinA kartRtvanuM abhimAna thavAthI duHkhAnubhava thaye chate kevI rIte A AtyantikI du:khanivRtti mane thAya ? e pramANe adhyavasAya thAya che, AthI du:khanivRttinA upAyanA upadezaka zAstranA upadezanI apekSA paNa Ane= puruSane, yuktivALI che. rUti zabda TIkAnA kathananI samApti sUcaka che. 20nA ..... * du:'nivRtyupAyopavezazAstropavezapekSApyasya yuktimatI - ahIM pi thI e kahevuM che ke du:khanivRttinA upAyanI pravRttinI apekSA to puruSane che, paraMtu duHkhanivRttinA upAyanA upadezane ApanAra zAstranA upadezanI apekSA paNa puruSane yuktivALI che. * tasmin ti vyavattamacetanAyAH pATha che tyAM pAtaMjalayogasUtra-4/22 2AjamArtaMDa TIkAmAM tasmin ti vyaktacetanAyaka pATha che, te saMgata jaNAya che, tethI te pATha mujaba ame artha karela che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 bhAvArtha : pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-20 muktinI prAptimAM prakRtinuM sAmarthya hote chate mokSazAstranA vaiyarthyanI ApattinA nivAraNa mATe pataMjali RSinI yukti zloka-19mAM kahyuM ke prakRtinI sahaja anuloma ane pratiloma be zakti che, ane te sahaja zaktidvayano kSaya thAya tyAre prakRti pharI pariNAmano AraMbha karatI nathI, e rIte muktinI prAptimAM prakRtinuM ja sAmarthya che, tema siddha thAya che; arthAt prakRti pratiloma pariNAmano AraMbha kare che tyAre prakRtinI sahaja zaktidvayano kSaya thAya che, tethI mokSa thAya che; Ama svIkAravAthI muktinI prAptimAM prakRtinuM ja sAmarthya che, tema siddha thAya ane muktinI prAptimAM prakRtinuM ja sAmarthya svIkAravAmAM Ave to mokSazAstranuM vaiyartha mAnavAno prasaMga Ave; A doSa nivAraNa mATe pataMjali RSi kahe che -: puruSa sAthe bhoktabhogyabhAva saMbaMdhavALI evI prakRtine kartRtvanuM abhimAna che ane prakRtine kartRtvanuM abhimAna thavAne kAraNe duHkhanI utpatti thAya che, ane prakRtine kartRtvanuM abhimAna nivartana pAme to du:khanI nivRtti thAya; ane te duHkhanI nivRtti arthe mokSazAstranA upadezathI kartRtvanA abhimAnanA varjanamAM yogIno prayatna thAya che mATe mokSazAstra vyartha nathI. -- ahIM prazna thAya ke acetana evI prakRtine kartRtvanuM abhimAna thaI zake nahi, tethI prakRtine kartRtvanuM abhimAna ja thAya nahi, to tenA varjanano upadeza ApavAnuM rahe nahi, tethI prakRtine kartRtvanuM abhimAna kema thAya che ? tenI yukti pataMjali RSi Ape che. prakRti ane puruSano anAdi bhokta-bhogyabhAvasvarUpa saMbaMdha che arthAt puruSa bhoktA che ane prakRti bhogya che, A prakArano puruSa ane prakRti vacceno bhokta-bhogyabhAva saMbaMdha che. A rIte puruSa ane prakRtino bhoktabhogyabhAva saMbaMdha hote chate vyakta cetanavALI evI prakRtine kartRtvanuM abhimAna thAya che, ane prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhimAM je puruSanuM pratibiMba che, te puruSamAM te abhimAnano upacAra thAya che, tethI te abhimAnane kAraNe prakRtine thatA du:khano anubhava yogIne thAya che, tema kahevAya che. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-20 91 vastutaH prakRti acetana hovAthI prakRtine kartutvanuM abhimAna thaI zake nahi, paraMtu puruSanA pratibiMbane kAraNe prakRtimAM pragaTa thayelI cetanAne kAraNe prakRtine kartutvanuM abhimAna thAya che arthAt A saMsAranA prapaMcanA kartutvanuM abhimAna thAya che, ane te kartutvanA abhimAnane kAraNe duHkhano anubhava thAya che; kema ke A saMsAranA prapaMcamAM bhinna bhinna bhavomAM paribhramaNa ane aneka jAtanA zArIrika, mAnasika Adi duHkhono anubhava thAya che, ane A duHkhanI nivRtti ane AtyaMtikI kaI rIte thAya ? evo adhyavasAya yogIne mokSazAstranA upadezanA zravaNathI thAya che, AthI duHkhanivRttinA upAyane batAvanAra zAstronA upadezanI apekSA yogIne yuktivALI che. phalitArtha : AnAthI e phalita thAya che ke yogIone je mokSazAstrano upadeza apAya che, te upadeza temanI buddhine prApta thAya che, ane te upadezanA zravaNathI saMpanna thayelI buddhi mokSaupadezaka zAstrAnusAre pravRtti karIne prakRtinA kartutvanuM abhimAna nivartana kare che, ane prakRtine kartutvanuM abhimAna nivartana thAya tyAre prakRtinI sahaja zaktivayano kSaya thAya che, tethI prakRtinI mukti thAya che. vaLI kartA evI buddhimAM rahela sukha-duHkha puruSamAM upacAra karAya che, tethI puruSa sukhI che, duHkhI che, e prakArano vyavahAra thAya che, ane buddhimAM kartutvano nAza thAya che tyAre puruSa mukta thayo, ema upacArathI kahevAya che. adhyAtmasAra adhikAra-13, zloka-paramAM kahela che ke buddhine puruSathI potAnA bhedanA agrahane kAraNe "cetana evo huM karuM chuM' evo smaya thAya che, ane A kartutvano smaya nAza thaye chate anAvacchinna caitanyarUpa mokSa prApta thAya che, tethI phalita thAya che ke buddhine kartutvano smaya nAza thavAthI prakRtinI mukti thAya che. vaLI adhyAtmasAra adhikAra-13, zloka-pa3mAM kahyuM che ke kartA evI buddhimAM rahela sukha-duHkha puruSamAM upacAra karAya che, tethI prapaMcanI kartA buddhi che, topaNa puruSa prapaMcano karyA che, tevo upacAra thAya che, ane buddhinuM kartutva nAza thAya che tyAre prakRtinI mukti thAya che; topaNa puruSanI mukti thaI jAya tema upacAra karAya che. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-20-21 pAtaMjala matAnusAra mokSazAstranA upadezanuM yogI zravaNa kare tenAthI V upadezAnusAra yogInI pravRtti tenAthI prakRtinA kartRtvanA abhimAnanI nivRtti tenAthI prakRtinI sahaja zaktidvayano kSaya tenAthI prakRtinI mukti. pAtaMjala matAnusAra * kartA evI buddhigata sukha-duHkhano puruSamAM upacAra. * saMsAranA sarva prapaMcanI kartA buddhi hovA chatAM puruSa prapaMcano kartA che, tevo puruSamAM upacAra. * buddhigata kartRtvanA nAzathI prakRtinI mukti thavA chatAM puruSanI mukti thaI tevo puruSamAM upacAra. // 20 // avataraNikA : zloka-1mAM graMthakArazrIe pataMjali RSinA matAnusAra "yogazcittavRttinirodhaH" e pramANe yoganuM lakSaNa karyuM. tyArapachI zloka-11mAM kahyuM ke (1) AtmA apariNAmI hote chate A yoganuM lakSaNa ghaTaze nahi. (2) vaLI pAtaMjala matAnusAra prakRti eka che, tethI sAdhanAthI ekanI mukti thaye chate sarvanI muktino prasaMga Ave kAM to koInI mukti thAya nahi. (3) vaLI pAtaMjala matAnusAra prakRti jaDa che, tethI prakRti puruSanA prayojanane karanArI che, tema kahevuM ayuktivALuM che. A traNe dUSaNonuM nirAkaraNa zloka-13 thI 20 sudhI pAtaMjala matAnusAra karyuM. have te sarva kathananuM nigamana karIne temAM dUSaNa ApatAM graMthakArazrI kahe che - Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/zloka-21 zloka H vyaktaM kaivalyapAde'daH sarvaM sAdhviti cetra tat / itthaM hi prakRtermokSo na puMsastadado vRthA / / 21 / / anvayArtha : vaivatvapAre=kaivalyapAdamAM=pAtaMjalayogasUtranA kaivalyapAdamAM, vyAM avA sarva=vyakta evuM A sarva arthAt vyakta evuM zloka-13 thI 20 sudhI pAtaMjala matAnusAra graMthakArazrIe kahyuM e sarva, sAghdhiti cek tat na=sAdhu che=nirdoSa che, e pramANe pataMjali RSi kahe to graMthakArazrI kahe che ke te barobara nathI=zrloka-13 thI 20 sudhImAM batAvela pataMjali RSinuM vaktavya barobara nathI. tti=je kAraNathI rU M=A rIte arthAt zloka-20mAM batAvyuM e rIte, pravRtte:=prakRtino mokSa=mokSa che na puMsa=puruSano nahi, tat--te kAraNathI 46=A=zloka-22mAM pAtaMjala matAnusAra batAvAze e, vRthA che. / 21 / / zlokArtha : pAtaMjalayogasUtranA kaivalyapAdamAM vyakta evuM A sarva sAdhu=nirdoSa che, e pramANe paMtajali RSi kahe, to graMthakArazrI kahe che ke zloka-13 thI 20mAM batAvela pataMjali RSinuM vaktavya barAbara nathI. je kAraNathI A rIte=zloka-20mAM batAvyuM e rIte, prakRtino mokSa che, puruSano nahi, te kAraNathI A=zloka-22mAM pAtaMjala matAnusAra batAvAze e, pRthA che. II21I TIkA H G3 vyamiti-vatvapAve=yogAnuzAsanacaturthavAre, ava=tAt, vya=prac, sarvam=sahita, sAdhu=nirdoSam, vRtti samAyatta - rUti cem, na, tat vat prA prapaJcitaM hi yataH, evamuktarItyA prakRtermokSaH syAt, tasyA eva kartRtvAbhimAnanivRttyA du:khanivRttyupapatteH, na puMsastasyAbaddhatvena muktyayogAt, mucerbandhana ' Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMzikA/bloka-21 vizleSArthatvAt, tat-tasmAd, ado-vakSyamANaM bhavadgranthoktaM, vRthA knntthshossmAtrapanam pArA TIkArya : tyAre.... praSyi kevalyapAdamAM yogAnuzAsananA caturtha pAdamAM vyakta=prakaTa evuM A sarva arthAt zloka-13 thI 20mAM kahyuM e sarva, sAdhu nirdoSa che, e pramANe pataMjali RSi samAdhAna kare che, ema jo koI kahe to je pUrvamAM kahevAyuM te zloka-13 thI 20 sudhI pAtaMjala matAnusAra je vaktavya kahevAyuM te, barAbara nathI. di..... cA, je kAraNathI A rIte-ukta rItithI zloka-20mAM kahyuM e rItithI, prakRtino mokSa thAya. prakRtino kema mokSa thAya ? temAM hetu kahe che - tathA va....... 31pa, kartutvanA abhimAnanI nivRttithI tenI ja=prakRtinI ja du:khanI nivRttinI upapati che. napuMsa-puruSano mokSa nathI. puruSano kema mokSa na thAya ? temAM hetu kahe che - tasya ..... yogA, tenuM puruSanuM, abaddhapaNuM hovAne kAraNe muktino ayoga che. ahIM prazna thAya ke puruSa bhale abaddha hoya topaNa puruSano mokSa thAya che, tema svIkArIe to zuM vAMdho ? tethI bIjo hetu kahe che - mu ..... vizleSArthatvA, mul dhAtunuM baMdhanathI vizleSArthapaNuM che. A sarva kathanathI zuM phalita thAya che ? te graMthakArazrI kahe che - tat ... cSAtratnam | te kAraNathI=pUrvamAM kahyuM ke A rIte prakRtino mokSa thAya che, puruSano mokSa thato nathI te kAraNathI, A=vasthamANa tamArA graMthamAM kahevAyeluM AgaLamAM kahevAze e arthAt zloka-22mAM kahevAze e, vRthA che=kaMThazoSamAtra phaLavALuM che. 21 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAravAtrizikA/bloka-21 bhAvArtha : zloka-11-1mAM pAtaMjala matamAM ApelA traNa dUSaNonuM nirAkaraNa zloka-13 thI 20mAM pAtaMjala matavALAe karyuM, tenAthI prakRtino mokSa thAya, puruSano nahi, tethI zloka-22mAM kahelA kathananI vRthA siddha thavAnI Apatti : pataMjali RSie 'cittavRttinirodha yoganuM lakSaNa karyuM, te yoganuM lakSaNa graMthakArazrIne mAnya che; paraMtu pAtaMjala matAnusAra AtmAne apariNAmI mAnavAthI yoganI sAdhanA ane tenA dvArA AtmAnI mukti thAya che, te saMgata thaze nahi. tethI graMthakArazrIe zloka-11-12 mAM pAtaMjala matamAM traNa dUSaNo prApta thAya che, te batAvyAM. te dUSaNonuM nivAraNa karatAM koI pAtaMjala matAnusAra pUrvapakSI kahe te zloka-13 thI 20 sudhI batAvyuM, e sarva kevalyapAdamAM=pAtaMjalayogasUtranA cothA kaivalyapAdamAM, vyakti che ane te yuktiyukta che, tethI AtmAne apariNAmI svIkAravA chatAM yoganuM lakSaNa 'cittavRttino nirodha" je pataMjali RSi kare che, te saMgata che arthAt te yoganA lakSaNathI yogamArgano bodha thAya che, ane yogamArgano bodha thavAthI yogamArgamAM ucita pravRtti thAya che; ane yogamArgamAM ucita pravRtti karavAthI duHkhanI nivRttirUpa mokSanI prApti thAya che, mATe pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa sopayogI che upayogI che, nirarthaka nathI. tene graMthakArazrI kahe che ke A pramANe jo pUrvapakSI kahe to te barobara nathI; kema ke zloka-20mAM sthApana karyuM e rIte prakRtino mokSa thAya, puruSano mokSa thato nathI; ane upadezazAstranA zravaNathI kartutvanA abhimAnanI nivRtti prakRtine thAya che, tethI duHkhanI nivRtti paNa prakRtine thAya che, puruSane thatI nathI. vaLI pAtaMjala matAnusAra puruSa abaddha che, tethI sAdhanA dvArA puruSane muktino yoga nathI. ahIM koI kahe ke bhale pAtaMjala matAnusAra puruSa abaddha hoya, topaNa yogI sAdhanA kare che, tyAre prakRtinA kartutvanA abhimAnanI nivRtti thAya che, tethI puruSano mokSa thayo tema kahI zakAya tethI graMthakArazrI kahe che ke mun dhAtu baMdhanathI vizleSanA arthane batAvanAra che, ane puruSane baMdhanathI vizleSa thayo na hoya to te mukta thayo che, tema kahI zakAya nahi. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-21-22 vaLI jo puruSano mokSa thato na hoya ane prakRtino mokSa thato hoya, ane prakRtinA mokSa arthe pataMjali RSie kareluM cittavRttino nirodha' e yoganuM lakSaNa sopayogI che, tema svIkArIe, to tamArA graMthamAM kahevAyeluM AgaLanA zloka-22mAM pUrvArvatitattvajJo ..... e kathana vRthA siddha thaze; kema ke e kathana pramANe to puruSano mokSa thAya che, ane puruSane pacIza tattvanA jJAnathI mukti thAya che, evo artha phalita thAya che, te saMgata thaze nahi. garavA avataraNikA : zloka-21mAM kahyuM ke tamArA graMthamAM kahevAyeluM=sAMkhyadarzananA graMthamAM kahevAyeluM, vakSyamANa kathana vRthA che, tethI sAMkhyadarzananA graMthamAM kahevAyela varcamANa kathana graMthakArazrI batAve che - zloka : paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vApi mucyate nAtra saMzayaH / / 22 / / anvayArtha: vatra tatrAzrame=je te AzramamAM je te parivrAjakAdimAM, rata=rata pazvaviMzatitattvajJo pacIza tatvane jANanAro nI mukhta ziSI vApi jaTAvALo, muMDanavALo ke zikhAvALo paNa mukhyatve mukAya che, satra saMzaya na emAM saMzaya nathI. 22aa. zlokArtha : je te AzramamAM rata, pacIza tattvane jANanAro jaTAvALo, muMDanavALo ke zikhAvALo paNa mukAya che, emAM saMzaya nathI. JrarA TIkA :__ paJcaviMzatIti-atra hi paJcaviMzatitattvajJAnAt puruSasyaiva muktiruktA sA ca na sambhavatIti, na ca bhogavyapadezavanmuktivyapadezo'pyupacArAdeva puMsi Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/zloka-22 saMbhavatIti vAcyaM evaM hi tatra caitanyasyApyupacAreNa suvacatvApatteH, bAdhakAbhAvAnna tatra tasyopacAra iti cet, tatra kRtyAdisAmAnAdhikaraNyasyApyanubhUyamAnasya kiM bAdhakaM ? yena teSAM bhinnAzrayatvaM kalpyate, AtmanaH pariNAmitvApattirbAdhiketi cet, na, tatpariNAmitve'pyanvayAnapAyAt, anyathA cittasyApi tadanApatteH, pratikSaNaM cittasya nazvaratvopalabdheH / "atItAnAgataM svarUpato'styadhvabhedo (adhvametAv) dharmALAM" (co.mU.4/22) "te vyasUkSma guNAtmAna:" ("te vyattasUkSmA: muLatmAna:") (je.mU. 4/23) "rinAmevatvAghrastutattvam" (yo.mU. 4/24) kRti sUtraparyAlocanAddharmabhede'pi teSAmaGgAGgibhAvapariNAmaikatvAnna cittAmanvaya iti cet, tadetadAtmanyeva paryAlocyamAnaM zobhate, kUTasthatvazruteH zarIrAdibhedaparatvenApyupapatteriti samyag vibhAvanIyam / / 22 / / TIkArtha : atra hi sanmavatIti, ahIM pacIza tattvanA jJAtathI puruSanI ja mukti kahevAI che, ane te saMbhavatI nathI=zloka-21mAM kahyuM ke prakRtine kartRtvanA abhimAnanI nivRtti thavAthI prakRtine mokSa thAya che, puruSane nahi, e rIte puruSane mukti saMbhavatI nathI. iti za76 paJcaviMzatitattvajJo e kathata kaMThazoSamAtra phaLavALuM che, e kathananI samApti sUcaka che. pUrvamAM graMthakArazrIe sthApana karyuM ke prastuta zlokanA kathanathI puruSanI mukti thAya che, tema siddha thAya che; ane zloka-20mAM pataMjali RSie kahyuM e pramANe prakRtinA kartRtvanA abhimAnanI nivRtti thavAthI prakRtino mokSa thAya che. mATe 'puruSano mokSa thAya che' e vacana vRthA che. tyAM sAMkhya matAnusAra koIka pUrvapakSI pacIza tattvane kahenAra paviMtitattvajJo zloka vRthA nathI, te batAvavA arthe kahe che. 97 na ca suvacApatte:, ane bhoganA vyapadezanI jema=puruSa bhoktA nahi hovA chatAM prakRtinA bhogano vyapadeza puruSamAM karAya che, tema muktino vyapadeza paNa upacArathI ja puruSamAM saMbhave che, e pramANe pUrvapakSI kahe, Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-22 to graMthakArazrI kahe che ke ema na kahevuM; kema ke A rIte upacArathI puruSamAM mukti svIkArI; e rIte, tyAM puruSamAM, upacArathI cetanA paNa suvacapaNAnI Apatti che arthAt je rIte puruSa mukta thato nathI, Ama chatAM upacArathI puruSanI mukti svIkArI te rIte prakRtimAM cetanA dekhAya che, tethI caitanya prakRtimAM che, puruSamAM nathI, phakta upacArathI puruSa cetavya dharmavALo che, tema svIkAravAnI Apatti che. vAthamavatra ..... ti re, bAdhakano abhAva hovAne kAraNe puruSamAM caitanya svIkAravAmAM koI bAdhaka nahi hovAne kAraNe, temAM puruSamAM, tenocetavyo, upacAra nathI. e pramANe pUrvapakSI kahe to tene graMthakArazrI kahe che - tatra..... te, tyAM puruSamAM anubhUyamAna evA=anubhavAtA evA, kRtyAdinA sAmAnAdhikaraNyanuM paNa=kRtyAdinuM cetavyanI sAthe sAmAtAdhikaraNyanuM paNa, zuM bAdhaka che ? arthAt koI bAdhaka nathI, je kAraNathI teonuM kRti AdinuM, bina AzrayapaNuM-puruSanA Azraya karatA bhinna evuM prakRtinuM AyapaNuM, kalpanA karAya che. gAtmanaH ..... ti cen ? nA, AtmAnA pariNAmIpaNAnI Apatti bAdhaka che puruSamAM kRtyAdinA cetavyanI sAthenA samAtAdhikaraNanI bAdhaka che, e pramANe pUrvapakSI kahe to tene graMthakArazrI kahe che, ema na kahevuM. tatpariNAma ..... gAya, kema ke tenuM pariNAmIpaNuM hote chate paNa= AtmAnuM pariNAmIpaNuM hote chate paNa, avayano apAya che AtmAnA nityapaNAnA avayavo apAya che. anyathA .. , anyathA AtmAne pariNAmI na svIkAravAmAM Ave ane ekAMte nitya svIkAravAmAM Ave to, citatA paNa avayanI anApati che sAMkhyadarzanavALA paNa cittatA avayane svIkAre che, tenA asvIkAratI Apatti che. cittanA anvayanA asvIkAranI Apatti kema che ? temAM hetu kahe che - pratikSA ..... 35nA pratikSaNa citatA nazvarapaNAnI upalabdhi che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAsiMcikA/zloka-22 pUrvamAM graMthakArazrIe kahyuM ke kRtyAdinuM caitanyanI sAthe sAmAnAdhikaraNya svIkAravAmAM koI bAdhaka nathI. tenI sAme pUrvapakSIe kahela ke kRtyAdinuM caitanyanI sAthe sAmAnAdhikaraNya svIkAravAmAM AtmAne pariNAmI svIkAravAnI Apatti Ave che. tenuM samAdhAna karatAM graMthakArazrIe kahyuM ke AtmAne pariNAmI svIkAravA chatAM anvayarUpe AtmA nitya svIkArI zakAya che, ane tenI puSTi karavA mATe yukti ApI ke citta paNa pratikSaNa nazvara che, chatAM jema cittano anvaye tame svIkAro cho, tenA paNa asvIkAranI Apatti Ave. tenuM nirAkaraNa karavA mATe sAMkhyadarzanakAra kahe che - atItAnAd .. rati re ? satItAnA pati ... 4/12, te vyavasUmAra ..... 4/23, parAvartan... 4/24 e pramANe pAtaMjala yogasUtranuM paryAlocana karavAthI gharmanA bhedamAM paNa=cittanA pratikSaNa parAvartana pAmatA dharmanA bhedamAM paNa, temano=cittanA dharmono, cita sAthe aMgAMgibhAva pariNAmarUpe ekapaNuM hovAthI cittano ananvaya nathI arthAt avaya che, e pramANe jo sAMkhyadarzanakAra kahe to tene graMthakArazrI kahe che - tAva ..... zomate, te AkapAtaMjala yogasUtramAM kahyuM e pramANe cittanA dharmono aMgAMgibhAva pariNAma hovAne kAraNe ekapaNuM che mATe cittano avaya che te A, paryAlocana karatAM anubhavane anurUpa tenuM svarUpa vicAratAM, AtmAmAM ja zobhe che=cittano avaya pataMjali RSi svIkAre che, te avayarUpa cita AtmA che; ane je cittanA dharmo svIkAre che, te AtmAnA ja dharmo che, tema anubhava anusAra svIkAravuM zobhe che. ahIM sAMkhyadarzanakAra kahe ke "AtmA phUTastha che' e prakAranI zruti che, tethI AtmAno anvaya svIkArIne anubhavAtA cittanA pariNAmo AtmAnA pariNAmo che, tema svIkArI zakAya nahi; kema ke AtmAne phUTastha kahenArI zrutino virodha Ave. tene graMthakArazrI kahe che - phUdItvazrataH ... vimAnIyam | phUTasthapaNAnI zrutinI=AtmAne phUTasthapaNAne kahenArI zrutinI, zarIrAdi bhedapaNArUpe paNa upapatti hovAthIete zrutinI saMgati hovAthI, AtmAno avaya svIkArIne anubhavAtA citanA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-22 dharmo AtmAnA dharmo che, tema svIkAravAmAM koI virodha nathI. e pramANe samyag vibhAvana karavuM. - prastuta zlokamAM sAkSI tarIke pAtaMjalayogasUtra-4/12, 4/13, 4/14 kahyA. teno artha A pramANe che atIta dharmALAm, "dharmono abheda arthAt mArgabheda hovAne kAraNe cittamAM vartatA dharmono adhmabheda hovAne kAraNe, svarUpathI atIta, anAgata che--citta svarUpathI atIta, anAgata che." ..... * batrIzInI mu. pratamAM atItAnApata svarUpato'styamevo dharmAm A pramANe 4/12 sUtra che, temAM 'azrvamei' che, tyAM 'amer' pATha pAtaMjalayogasUtra-4/12 pramANe saMgata jaNAya che, tethI te mujaba ame artha karela che. pAtaMjalayogasUtra-4/12thI citta trikALavartI anugata che, tema sthApana thAya che. tethI citta dharma ane dharmArUpa che. mATe te dharma ane dharmI kevA che ? te spaSTa ka2vA arthe pAtaMjalayogasUtra-4/13mAM kahe che guNAtmAna:, "te=dharma ane dharmI, vyakta ane sUkSma guNa-Atma che= guNasvarUpa che arthAt sattva, rajas ane tamorUpa che." * batrIzInI mudrita pratamAM te vyaktasUkSma muLAtmAnaH / / 4/13 sUtra che, temAM pAtaMjalayogasUtra pramANe (te vyaktasUkSmA: guNAtmAna:) pATha saMgata jaNAya che, tethI te mujaba artha karela che. ***** * vartamAna dharma vyakta che, tethI vartamAna dharmarUpe cittarUpa dharmI vyakta che; ane atIta-anAgata dharma sUkSma che, tethI atIta-anAgata dharmarUpe cittarUpa dharmI sUkSma che. cittanA dharmo ane cittarUpa dharmI kevA che ? te pAtaMjalayogasUtra-4|13mAM batAvyuM. have cittano anvaya kema che ? te pAtaMjalayogasUtra-4/14mAM batAve che - pariAma ..... tattvam, "pariNAmanuM ekapaNuM hovAne kAraNe=cittanA dharmonuM citta sAthe ekapaNuM hovAne kAraNe, vastunuM tapaNuM che=cittarUpa vastunuM ekapaNuM che." / / 22 / / * movyapavezavanmuttivyaparezo'pavarAveva - ahIM pi thI e samuccaya thAya che ke AtmAnA bhogano vya5deza to upacArathI che, paraMtu AtmAnI mukti thAya che, e prakArano vyapadeza paNa upacArathI ja che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-22 101 ja cetanA_pavAre suvaghatvapa: ahIM pa thI e samuccaya thAya che ke AtmAnI muktinA upacAranuM suvacapaNuM che, paraMtu caitanyanA upacAranuM paNa suvacapaNuM che. * tyavisAmAnadhAra sthApi ahIM tyAdi mAM Adi padathI kRtinA phaLa evA bhoganuM ane apavarganuM grahaNa thAya che, ane pa thI e samuccaya thAya che ke AtmAmAM caitanya svIkAravAmAM bAdhakano abhAva che, mATe upacAra nathI; paraMtu kRtyAdinuM caitanyanI sAthe sAmAnAdhikaraNya svIkAravAmAM paNa bAdhaka nathI, mATe kRti ane caitanyanuM bhinna AzrayapaNuM nathI. tatparAmitvezcanvInapAt - ahIM pa thI e samuccaya thAya che ke AtmAnuM pariNAmIpaNuM na hoya to to anvayarUpe AtmA che, paraMtu AtmA pariNAmI hovA chatAM paNa AtmAnA anvayano anapAya che. visthApi tavanApA, ahIM gapi thI e samuccaya thAya che ke AtmA pariNAmI che mATe anvaya nathI tema svIkArIe to, citta paNa pariNAmI che, mATe cittanA paNa anvayanI anApatti che. * dharmabhede'pi teSAmaGgAGgibhAvapariNAmaikatvAnna cittAnanvayaH mahI api thI me samuccaya thAya che ke cittanA dharmono bheda na hoya to to cittano ananvaya na thAya, paraMtu cittanA dharmano bheda hovA chatAM paNa cittanA dharmo sAthe cittano aMgAMgibhAva pariNAma hovAne kAraNe cittano ananvaya nathI. Tasthatvazrute zarIrane paratvenAyupapa: ahIM pa thI e kahevuM che ke AtmAne phUTastha nitya svIkArIe to to phUTasthatvanI zrutinI upapatti che, paraMtu AtmAne pariNAmI svIkAravA chatAM zarIrAdi bheda para kUTasthatvanI zruti svIkAravAthI kUTasthatvanI zrutinI upapatti che, ane zarIra mAM Adi thI zarIramAM dekhAtA bhogAdi kRtyonuM grahaNa karavuM. bhAvArtha - sAMkhyadarzanakAranA mata pramANe pacIza tattvanA jJAnathI puruSanI mukti thAya che, e vacana vRthA : prastuta zlokamAM kahyuM ke pacIza tattvane jANanAro puruSa koI paNa AzramamAM rata hoya to nakkI mokSane pAme che. A vacanathI puruSanI ja mukti kahevAI che; ane zloka-20mAM pUrvapakSIe kahyuM ema mokSazAstrathI prakRtine kartutvanA smayanuM varjana thAya che, te mokSa che; tethI prakRtino mokSa thAya che tema siddha thAya che. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-2 mATe te vacana pramANe puruSanI mukti saMbhavatI nathI, mATe "pacIza tattvanA jJAnathI mokSa thAya che' e sAMkhyadarzanakAranuM vacana vRthA che. pacIza tattvanA jJAnathI puruSanI mukti thAya che, e vacana vRthA nathI, te siddha karavA sAMkhyadarzanakAranI dalIla : ahIM pUrvapakSI kahe ke puruSa bhoga karato nathI prakRti bhoga kare che, topaNa prakRtithI utpanna thayela buddhimAM caitanyanuM pratibiMba paDatuM hovAnA kAraNe puruSa bhoga kare che, e prakArano upacAra thAya che, tema prakRtinI mukti thavA chatAM puruSanI mukti thAya che, tema upacArathI kahI zakAya, mATe pacIza tattvanA jJAnathI puruSano mokSa thAya che, e vacana vRthA nathI. tene graMthakArazrI kahe che - graMthakArazrI taraphathI puruSamAM upacArathI caitanyanA paNa suvacapaNAnI Apatti : e rIte puruSamAM caitanyano paNa upacAra che tema kahI zakAya; kema ke sAMkhyamatAnusAra buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, tethI jaDa evI paNa prakRtithI utpanna thayela buddhimAM caitanya jaNAya che, tenA badale buddhimAM jaNAtuM caitanya vAstavika che ane puruSamAM upacArathI caitanya che, tema svIkArI zakAya; kema ke jema prakRtine kartutvanA abhimAnanI nivRtti thavAthI puruSamAM upacArathI mokSa svIkArI zakAya che, tema prakRtimAM jaNAtuM caitanya paNa puruSamAM upacArathI che, tema svIkArI zakAya. puruSamAM vAstavika cetanya svIkAravAmAM bAdhakAbhAvarUpa pUrvapakSInI dalIla - ahIM pUrvapakSI kahe ke puruSamAM caitanya svIkAravAmAM bAdhaka koI nathI, tethI puruSamAM caitanya upacArathI nathI, paraMtu puruSamAM caitanya vAstavika che. tene graMthakArazrI kahe che. graMthakArazrI taraphathI puruSamAM kRtyAdinuM caitanyanI sAthe sAmAnAdhikaraNya svIkAravAmAM paNa bAdhakAbhAvarUpa yuktithI samarthana : jo puruSamAM caitanyanA svIkArano koI bAdhaka na hoya to tyAM caitanya upacArathI nathI, tema kahI zakAya; tema puruSamAM kRtyAdi anubhavAya che, tethI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-22 103 puruSamAM kRtyAdinuM caitanyanI sAthe sAmAnAdhikaraNya svIkAravAmAM zuM bAdhaka che ? arthAt koI bAdhaka nathI; kema ke sarva lokane anubhava che ke huM caitanyarUpa chuM ane A kRti huM karuM chuM ane A kRtinA phaLane huM bhogavuM chuM. tethI sarvalokanA anubhavane anurUpa kRtyAdinuM caitanyanI sAthe sAmAnAdhikaraNya svIkAravAmAM koI bAdhaka nathI; Ama chatAM sAMkhyadarzanakAra caitanyano Azraya puruSa svIkAre che ane kRtyAdino Azraya prakRtine svIkAre che, te bhinna AzrayanuM svIkAravuM ucita nathI. AtmAmAM caitanyanI sAthe nRtyAdinuM sAmAnAdhikaraNya svIkAravAmAM AtmAne pariNAmI mAnavAnI Apatti bAdhaka thaze, e pramANe pUrvapakSI taraphathI dalIla H ahIM pUrvapakSI kahe ke puruSamAM caitanyanI sAthe nRtyAdinuM sAmAnAdhikaraNya svIkArIe to AtmAne pariNAmI svIkAravAnI Apatti Ave ane AtmA pariNAmI nathI, tethI AtmAmAM kRtyAdinuM caitanyanI sAthe sAmAnAdhikaraNya svIkArI zakAya nahi. tene graMthakArazrI kahe che graMthakArazrI taraphathI AtmAne pariNAmI svIkAravA chatAM anvayI evA nitya AtmAnI prAptimAM avirodhanI yukti : sAMkhyadarzanakAranI pUrvamAM batAvela yukti barAbara nathI; kema ke AtmAne pariNAmI svIkAravA chatAM paNa AtmAnA anvayane svIkAravAmAM koI doSa nathI. Azaya e che ke AtmA trikALavartI che, tethI AtmAno anvaya sadA che; ane AtmA te te kRtio kare che ane te te kRtinA phaLane prApta kare che, tethI jyAre AtmA bhogane anukULa mRtyAdi karIne saMsAranuM sarjana kare che, tyAre te kRtinA phaLarUpe saMsAranA paribhramaNane prApta kare che; ane AtmA jyAre yogamArganuM sevana kare che ane tenAthI sarva karmano nAza karIne muktine pAme che, tyAre yogamArganA sevanarUpa kRtinA phaLane prApta kare che, te yuktisaMgata che; ane tema svIkAravAmAM nityapaNAnI hAni thatI nathI; ane te te mRtyAdirUpe ane te te mRtyAdinA phaLarUpe AtmA pariNAmI che, tema svIkAravAmAM saMsAra ane mokSa nirupacarita ghaTe che, ane AtmA AtmArUpe nitya paNa siddha thAya che. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-22 sAMkhyadarzanakAra pratikSaNa nazvara evuM citta hovA chatAM cittano jema anvaya svIkAre che, tema kRtyAdirUpe AtmA pariNAmI hovA chatAM AtmAnA anvayanI yukti : vaLI jo sAMkhyadarzanakAra AtmA pariNAmI che ane AtmAno AtmArUpe anvaya che, tema na svIkAre to cittano paNa anvaya svIkArI zake nahi, arthAt sAMkhyadarzanakArane cittanA paNa anvayanA abhAvane svIkAravAnI Apatti Ave; kema ke citta pratikSaNa nazvara upalabdha che, tethI pratikSaNa nazvara evuM citta hovA chatAM cittanA anvayane svIkArIne mokSaprApti sudhI cittano anvaya che, tema sAMkhyadarzanakAra kahI zakatA hoya, to tenI jema kRtyAdirUpe AtmAne pariNAmI svIkArIne AtmAno anvaya che, tema teoe svIkAravuM joIe. sAMkhyadarzanakAra taraphathI pAtaMjala yogasUtranA uddharaNa dvArA cittanA pratikSaNA pariNAmamAM cittanA ananvayanuM samarthana : ahIM sAMkhyadarzanakAra kahe ke pAtaMjalayogasUtra-4/12, 4/13, 4/14 pramANe cittanA dharmono bheda hovA chatAM paNa cittanA dharmo sAthe cittano aMgAgIbhAva pariNAma hovAthI ekatvapaNuM che=te dharmo sAthe cittanuM ekatvapaNuM che, tethI cittanA pratikSaNa pariNAmamAM cittano ananvaya nathI. tene graMthakArazrI kahe che - pAtaMjalayogasUtra-4/12, 4/13, 4/14 pramANe cittano anvaya sAMkhyadarzanakAra sthApana kare che, te cittano avaya anubhava pramANe vicArIe to AtmAmAM ja zobhe che. Azaya e che ke saMsArI jIvone anubhava che ke pratikSaNa huM kAMIka vicAruM chuM ane te vicAro pratikSaNa judA judA prakAranA che, tene kAraNe sAMkhyadarzanakAra cittane nazvara kahe che; ane te cittanA pariNAmo koIka eka vyaktine Azrita che, tethI te pariNAmono Azraya citta, te pariNAmomAM anvayarUpe che tema kahe che. te AzrayarUpa vastu AtmA ja che ane te AtmAmAM ja pratikSaNa judA judA jJAnanA pariNAmo thAya che, tema anubhavane anurUpa vicArIe to zobhana jaNAya che. tethI cittane avyarUpe svIkArIne pratikSaNa nazvara svIkAravAne badale AtmAne anvayarUpe svIkArIne te te jJAnanA pariNAmarUpe AtmAne nazvara svIkAravo ucita che. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-22 phUTasthatvanI zrutithI AtmA pariNAmI nathI, e pramANe sAMkhyadarzanakAranI dalIla H ahIM sAMkhyadarzanakAra kahe ke AtmAne kUTastha svIkAranArI zruti che, te zrutithI AtmA pariNAmI nathI, tema siddha thAya che, Ama chatAM lokanA anubhavane sAme rAkhIne AtmAne pariNAmI svIkArIe to te zrutino bAdha thAya. tene graMthakArazrI kahe che -- 105 phUTasthatvanI zruti zarIrAdi bheda para che, e pramANe graMthakArazrI taraphathI samarthana : kUTasthapaNAne kahenArI zruti AtmAno zarIrAdithI bheda batAvavA mATe che, tema svIkArIe topaNa AtmAne phUTastha kahenArI zrutinI saMgati thaI zake che, e pramANe samyag vicAravuM joIe. Azaya e che ke saMsAra avasthAmAM AtmA sAthe zarIrano ekatvabhAva dekhAya che ane karmonI sAthe paNa ekatvabhAva dekhAya che, ane te karmonA phaLano anubhava paNa saMsArI jIvo kare che. A sarva AtmAnI svAbhAvika avasthA nathI; paraMtu AtmAnuM svAbhAvika svarUpa zuM che, te batAvavA mATe, zarIrAdithI bhinna evo AtmA kevA svarUpavALo che, teno-bodha karAvavA arthe, paramAtmArthanI dRSTithI saMsArI avasthAmAM paNa zarIrAdithI bhinna evA AtmAnuM svarUpa batAvavA arthe, AtmAne phUTastha nitya svIkAranAra zruti che, tema svIkArIe to te zrutinI paNa saMgati thAya che; ane saMsArI avasthAmAM AtmA te te pariNAmavALo che, Ama chatAM AtmAno anvaya AtmArUpe sadA che, tema svIkAravAthI anubhavane anurUpa sarva padArtho saMgata thAya che. e pramANe samyag vibhAvana karavuM joIe. pAtaMjalayogasUtra-4/12, 413, 4/14 prastuta zlokamAM ApyA, teno bhAva A pramANe che pAtaMjala matAnusAra cittamAM vartatA dharmono ardhyabheda hovAne kAraNe trikALavartI cittarUpa dharmIno anvaya H citta pratikSaNa nazvara dekhAya che, te cittanA dharmone AzrayIne che; ane cittanA je dharmo che, te cittamAM abhedathI rahelA che arthAt koIka dharma Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-22 atyAre vartamAnarUpe rahelo che, to koIka dharma bhaviSyamAM pragaTa thanAro che, to koIka dharma pUrvamAM hato. tethI cittamAM vartatA keTalAka dharmo vartamAnamAM atItarUpe che, to keTalAka dharmo vartamAnamAM anAgatarUpe che ane vartamAnano dharma abhivyakta che. vaLI pAtaMjala matAnusAra je vastu jagatamAM na hoya te utpanna thatI nathI, paraMtu je vastu hoya te ja utpanna thAya che, tethI pAtaMjala mata satkAryavAdane svIkAre che, ane AthI ja kahe che ke zazazRMga kyAreya utpanna thatuM nathI. te satkAryavAdanA mata pramANe vartamAnamAM je cittano dharma anubhavAya che, anubhavarUpe che, ane je bhaviSyamAM cittamAM dharma utpanna thaze, te dharma cittamAM anAgatarUpe rahela che, ane je dharma bhUtakALamAM anubhavAyela che, te dharma cittamAM atItarUpe che. cittamAM je dharma na hoya, te dharma kyAreya cittamAM pragaTa thaI zake nahi, tethI anAgata dharma vartamAnarUpe thAya che ane vartamAnano je dharma che te uttaranI kSaNamAM atItarUpe thAya che, tethI cittamAM je dharmo che, te sarva dharmo sadA che. phakta koIka dharma vartamAnamAM atItarUpe che, to koIka dharma vartamAnamAM anAgatarUpe che ane koIka dharma vartamAnarUpe che, tethI cittamAM dharmono adhyabheda che, tethI citta svarUpathI vartamAna atIta ane anAgatarUpa che arthAt vartamAnamAM citta te svarUpe anubhavAya che, cittamAM atIta dharmo paNa atItarUpe rahelA che ane anAgata dharmo paNa anAgatarUpe rahelA che, tethI citta trikALavartI che. A rIte cittanA dharmo pratikSaNa nazvara che, ane te dharmomAM anugata eka citta che, tema pAtaMjalayogasUtra-4/12mAM pataMjali RSie kahela che. pAtaMjalamatAnusAra dharma ane dhammarUpa citta, dharma guNarUpa ane dharmI guNIrUpa : vaLI citta dharma ane dharmArUpa che, ane je dharma vartamAnamAM che, te dharmarUpe citta vyakta che, ane je dharma atIta-anAgatarUpe che, te dharmarUpe citta sUkSma che; kema ke jema vyakta dharmarUpe vartamAnamAM citta anubhavAya che, tema atIta Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-22-23 107 anAgata dharmarUpe vartamAnamAM citta anubhavAtuM nathI; chatAM "je hoya nahi te utpanna thAya nahi, paraMtu vidyamAna dharma ja AvirbhAva pAme che ane hoya te nAza pAme nahIM, paraMtu vidyamAna dharma ja tirobhAva pAme che." te niyama pramANe anAgata dharma paNa cittamAM rahela che ane atIta dharma paNa cittamAM rahela che. vaLI dharma ane dharmI vyakta, sUkSma evA guNasvarUpa che. tethI kyAreka citta sattvaguNarUpe vyakta hoya che, to kyAreka citta tamoguNarUpe vyakta hoya che, to kyAreka citta rajoguNarUpe vyakta hoya che, ane te vakhate anya be dharmorUpe citta sUkSma hoya che. ahIM prazna thAya ke dharmI evuM citta che. temAM adhyabhedathI dharmo rahelA che, topaNa sarva dharmomAM anugata evuM citta eka ja che, te kema nakkI thAya ? tethI pataMjali RSi kahe che pAtaMjalamatAnusAra pariNAmanuM dharmI sAthe ekapaNuM hovAne kAraNe cittano anvaya pariNAmanuM dharmI sAthe ekapaNuM hovAne kAraNe cittarUpa vastunuM taNuM che= ekatvapaNuM che. Azaya e che ke cittamAM vartatA pratikSaNanA pariNAmo citta sAthe ekabhAvavALA che, tethI cittarUpa vastu aneka nathI, paraMtu eka che arthAt cittanA sarva pariNAmomAM citta ekarUpe varte che, mATe cittano anvaya che. 22aa avataraNikA : kiJca - - avataraNikArya : zloka-21mAM graMthakArazrIe kahyuM ke prakRtinA kartRtvanA abhimAnanI nivRttithI du:khanI nivRtti thAya che, tema svIkArIe to prakRtino mokSa thAya che, puruSano mokSa thato nathI, tema Apatti Avaze; ane tema svIkArIe to pavita e sAMkhyadarzanakArano zloka vRthA thaze. vaLI kartRtvanA abhimAnanI nivRttithI prakRtino mokSa thAya che, tema svIkArIe ..... Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-23 to, daSTa sarva vyavasthA AtmAne mAvyA vagara saMgata thAya che, mATe sAMkhyadarzanakArone AtmAnA asvIkAratI Apatti Ave che. te batAvavA arthe vikhya thI graMthakArazrI kahe che - athavA vaLI prakRtino mokSa thAya che, tema svIkAravAmAM Ave to pacIza tatvane jANanAranI mukti thAya che, e prakAranuM sAMkhyadarzanakAranuM kathana vRthA thAya. tema bIjI zuM Apatti Ave ? te ziSya thI graMthakArazrI batAve che - zloka : buddhyA sarvopapattau ca mAnamAtmani mRgyate / saMhatyakAritA mAnaM pArArthyaniyatA ca na / / 23 / / anvayArtha - - =ane yuddha buddhi dvArA sarvopatti sarva upapati thaye chate sarva vyavahAra saMgata thaye chate, vAtmani=AtmAmAM mAnuM pramANa mRte vicArAyA che arthAt AtmAne svIkAravAmAM koI pramANa nathI, ane pArAgainivatA saMhavAritA ra=pArArthaniyata saMhatyakAritA mAna che AtmAne svIkAravAmAM pramANa che, ema na kahevuM. (pArArthaniyata saMhatyakAritA AtmAne svIkAravAmAM pramANa kema nathI ? tenI yukti AgaLanA zlokomAM batAve che.) 23 zlokArdha : buddhi dvArA sarva upapatti arthAt sarvavyavahAranI saMgati thaye chate AtmAmAM pramANa vicArAya che arthAt AtmAne svIkAravAmAM koI pramANa nathI, ane pArAAniyata saMhatyakAritA AtmAne svIkAravAmAM pramANa che ema na kahevuM. (pArArbaniyata saMhatyakAritA AtmAne svIkAravAmAM pramANa kema nathI, tenI yukti AgaLanA zlokamAM batAve che). Till Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/bloka-23 TIkA :___ buddhyeti-buddhyA mahattattvena, sarvopapattau sakalalokayAtrAnirvAhe ca sati, Atmani mAna-pramANaM, mRgyate kRtyAdyAzrayavyatirikte Atmani pramANamanveSaNIyamityarthaH, na ca pArArthyaniyatA=parArthakatvavyApyA, saMhatyakAritA sambhUyamilitArthakriyAkAritA mAnam atiriktAtmani pramANaM, yatsaMhatyArthakriyAkAri tatparArthaM dRSTaM, yathA zayyAzayanAsanAdyAH, sattvarajastamAMsi ca cittalakSaNapariNAmabhAMji saMhatyakArINi ataH parArthAni, yazca paraH sa puruSa iti / taduktaM - "tdsngkhyeyvAsanA pazvitra pArtha saMhatyavaravA (co.phU. 4/23) kRti pArA TIkArya : vukyA . rUtyartha, ane buddhi dvArA=mahattatva dvArA, sarva upapatti thaye chate sakala lokayAtrAno nirvAha thaye chate, AtmAmAM mAna=pramANa, vicArAya che kRtyAdinA AzrayathI vyatirikta AtmAmAM pramANa vicArAya che arthAt kRtyAdinA AzrayathI vyatirikta AtmAne svIkAravAmAM koI pramANa nathI. 2.puruSa tiA ane pArArthaniyata saMhatyakAritAparArthapaNAnI vyApya evI ekaThA thaIne milita arthakriyAkAritA, AtmAmAM atirikta mAna=pramANa che, ema sAMkhyadarzanakAra kahe che. kRtyAdinA AzrayathI atirikta AtmAne svIkAravAmAM pArArmeniyata saMhatyakAritA pramANa kema che ? temAM sAMkhyadarzanakAra yukti batAve che - je saMhatyaarthakriyAkArI che te parArthadaSTa che. je pramANe zayyA-AsanAdi padArtho. ane satva, rajasa ane tamas e citasvarUpa pariNAmane bhajanArA saMhatyakArI che. AthI parArtha che=paranA artha che, ane je para che te puruSa che. tti =e pramANe te kahevuM. ema graMthakArazrI kahe che - taduuttam - te=AtmAne buddhithI atirikta svIkAravAmAM saMhatyakAritA pramANa che te, pAtaMjala yogasUtra-4/23mAM kahevAyuM che. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-23 "tasaMdhyeya ..... saMdaravI" rUti | "te=citta asaMkhya vAsanAothI citra paNa parArtha che kema ke saMhatyakArIpaNuM che." tti zabda pAtaMjala yogasUtra-4/23nA kathananI samApti sUcaka che. ravA bhAvArtha :sAMkhyadarzanakAranA matane svIkAravAthI buddhithI saMsAranI daSTa sarva vyavasthAnI saMgati thaI jatI hovAthI kRtyAdinA AzrayarUpe AtmAne svIkAryA vagara AtmAnI asiddhiH sAMkhyadarzanakAra prakRtinA kartutvanA abhimAnanI nivRttithI prakRtino mokSa thAya che, tema svIkAre che, ane puruSa to nityayukta che tema kahe che, ane kRtyAdinA sAmAnAdhikaraNyarUpe anubhavAtA caitanyano Azraya buddhi che, tema kahe che, tethI sAMkhyadarzanakAranI mAnyatA pramANe buddhithI saMsAranI dRSTa sarva vyavasthA saMgata thaI jAya che, tethI AtmA nAmanI koI vastu nathI, tema svIkAravAnI sAMkhyadarzanakArane Apatti Avaze; kema ke saMsArI jIvomAM je kRtyAdi dekhAya che ane tyAdinuM phaLa bhoga dekhAya che athavA yogasAdhanAnI kRti dekhAya che ane te kRtinuM phaLa apavarga che, tema je zAstra svIkAre che, te sarva buddhine AzrayIne sAMkhyadarzanakAranA mata pramANe saMgata thaI jAya che, tethI dRSTa vyavasthAnA baLathI buddhithI atirikta AtmA nAmano padArtha che, tema svIkAravAmAM koI pramANa nathI. phakta kRtyAdinA AzrayarUpe AtmAne svIkArIe to ja zarIrAdithI atirikta AtmA siddha thAya che, ema graMthakArazrIne kahevuM che. buddhithI atirikta AtmAnI anumAna pramANa dvArA sAMkhyadarzanakAranI saMgatinuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa : ahIM sAMkhyadarzanakAra kahe ke buddhithI atirikta AtmAne svIkAravA mATe pArAAniyata saMhatyakAritA pramANa che arthAt AtmA kRtyAdino Azraya nathI, paraMtu kRtyAdino Azraya buddhi che; ane te buddhi dvArA sakala loyAtrAno nirvAha thAya che, topaNa anumAna pramANathI buddhithI atirikta AtmA siddha Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-23-24 thAya che. te anumAna pramANa sAMkhyadarzanakAra batAve che, ane temAM vyApti batAve che ke saMhatya arthakriyAkArI je hoya te parArtha jovAyeluM che. je pramANe zapyA, AsanAdi padArtho. Azaya e che ke zayyA, Asana Adi padArtho aneka paramANuothI banelA che. tethI aneka paramANuo ekaThA thaIne je vastu bane che, te vastu koIka arthakriyAne kare che arthAt zayyA koIne sUvA mATe upayogI thAya tevI arthakriyA kare che, Asana koIne besavA mATe upayogI thAya tevI arthakriyA kare che. tethI zavyA, Asana vagere padArtho tenA bhogavanArA puruSa mATe che, tema lokamAM dekhAya che. tenI jema citta paNa sattva, rajasu ane tamasu e traNa pariNAmovALuM che. tethI traNa pariNAmothI baneluM citta koIka arthakriyA kare che, ane te kriyA para mATe che, ane je para che te puruSa che. A prakAranuM sAMkhyadarzanakAranuM kathana yukta nathI. sAMkhyadarzanakAranuM A kathana kema yukta nathI ? temAM svayaM graMthakArazrI AgaLanA zlokamAM yukti batAve che - AtmAne buddhithI atirikta svIkAravAmAM saMhatyakAritA pramANa che, temAM sAMkhyadarzanakAre pAtaMjalayogasUtra-4/23nI sAkSI ApI, teno bhAva A pramANe che - asaMkhyaya vAsanAothI citra evuM paNa citta para mATe che; kema ke saMhatyakArI che. AnAthI e phalita thAya che ke asaMkhya vAsanAothI ekaThuM thayeluM evuM je citta che, te kyAreka rAgarUpe hoya che to kyAreka dveSarUpe hoya che to kyAreka ajJAnarUpe hoya che. A traNe rUpa citta para mATe arthakriyA kare che; arthAt asaMkhya vAsanAothI ekaThuM thaIne citta jenA mATe arthakriyA kare che, te para= puruSa che, ema sAMkhyadarzanakAro kahe che. 23 avataraNikA : kuta ityAha - avataraNikArya : sAMkhyadarzananI mAnyatA pramANe buddhithI ja daSTa sarva vyavasthA saMgata thaye chate kRtyAdinA AzrayathI atirikta AtmAne svIkAravAmAM koI Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/bloka-24 pramANa nathI. ema graMthakAre Apatti ApI tyAM sAMkhyadarzanakAra kahe che ke pArthaniyata saMhatyakAritA AtmAne svIkAravAmAM pramANa che. tene graMthakArazrI zloka-23mAM "ema na kahevuM." e pramANe je kahyuM tethI have ema kema na kahevuM? temAM yukti ApatAM graMthakArazrI kahe che - zloka : sattvAdInAmapi svAGginyupakAropapattitaH / buddhirnAmaiva puMsastat syAcca tattvAntaravyayaH / / 24 / / anvayArtha sarvAlInAsattvAdinI svani pa= svaaMgImAM paNa=AzrayabhUta buddhimAM paNa, 3papapattita=upakAranI upapati hovAthI (pArArthaniyata saMhatyakAritA AtmAne svIkAravAmAM pramANa nathI, ema zloka-23nA uttarArdha sAthe anvaya che.) tate kAraNathI arthAt zloka-23mAM graMthakArazrIe kahyuM ke sAMkhyadarzananI mAnyatA pramANe padArtha svIkArIe to buddhithI ja daSTa sarva vyavahAranI upapati thAya che mATe AtmAne svIkAravAmAM koI pramANa nathI te kAraNathI, vRddhiA buddhi pusava=puruSanuM ja nAma=nAma cA-thAya arthAt sAMkhyadarzanakAra jene buddhi kahe che, te jainadarzana pramANe puruSa zabdathI vAcya thAya. = vaLI tattvottara: tatvAMtarano vyaya thAya arthAt ahaMkArAdi tatvono uccheda thAya. (ahaMkArAdi tattvono uccheda kema thAya ? te graMthakArazrI svayaM AgaLanA zlokamAM batAve che.) rajA zlokArca - sattAdinI svataMgImAM paNa upakAranI upapati hovAthI pArAAniyata saMhatyakAritA AtmAne svIkAravAmAM pramANa nathI, ema zloka-23 sAthe saMbaMdha che. te kAraNathI=zloka-23mAM graMthakArazrIe kahyuM ke sAMkhyadarzananI mAnyatA pramANe padArtha svIkArIe to buddhithI ja daSTa sarva vyavahAranI upapatti thAya che, mATe AtmAne svIkAravAmAM koI Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAaizikA/zloka-ra4 113 pramANa nathI te kAraNathI, buddhi puruSanuM ja nAma thAya, vaLI tattvAMtarano vyaya thAya arthAt ahaMkArAdi tattvono uccheda thAya. (ahaMkArAdi tattvono uccheda kema thAya ? te graMthakArazrI svayaM AgaLanA zlokamAM batAve che.) Il24ll TIkA :___ sattvAdInAmiti-sattvAdInAM dharmANAM svAginyapi svAzraye'pi, upakAropapattitaH phalAdhAnasambhavAd, uktaniyame mAnAbhAvAt, sattvAdau saMhatyakAritvasya vilakSaNatvAt, anyathA asaMhatarUpaparAsiddheH, dharmANAM sAzrayatvavyAptezca buddhayaiva saphalatvAt naivamAtmA kazcidatiriktaH siddhayediti bhAvaH / tat-tasmAd, buddhiH puMsa:-puruSasyaiva nAma syAt, punastattvAntaravyayo'haGkArAditattvocchedaH cAt pArA TIkArya : sattAvInAM.....nAnAmAvati, satyAdi dharmonI=cittanA satva, rajas ane taman dharmonI, svaaMgImAM paNa=svaAzrayamAM paNa arthAt sattvAdi dharmonA AzrayabhUta cittamAM paNa, upakAranI upapati hovAthI phalAdhAnano saMbhava hovAthI arthAt satvAdi dharmonA phaLanI prAptino saMbhava hovAthI, ukta niyamamAM mAnano abhAva che=je saMhatyakArI hoya te paranA prayojana mATe niyata che, e prakArano niyama svIkAravAmAM koI pramANa nathI. (mATe pArArthaniyata saMhatyakAritA AtmAne svIkAravAmAM pramANa nathI, ema zloka-23nnA uttarArdha sAthe saMbaMdha che.) ahIM sAMkhyadarzanakAra kahe ke zavyA, AsanAdi padArtho saMhatyakArI che ane temAM rahelI saMhatyakAritA paranA=sUvA AdinI kriyA karanAra puruSanA, prayojana mATe niyata che; tema citta paNa sattva, rajasuM ane tamasuM dharmothI saMhatya thaIne koIkanA phaLa arthe pravRtti kare che, tema svIkArIe to, puruSanI siddhi thaI jaze, mATe ukta niyamamAM pramANa nathI, tema kema kahI zakAya ? tenA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI anya hetu kahe che. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-24 sarvAto...siddha sattvAdimAM saMhatyakArIpaNAnuM vilakSaNapaNuM che zavyA AsanAdimAM je prakAranI saMhatyakAritA che, tenA karatAM cittanA sattvAdi dharmomAM saMhatyakAritAnuM vilakSaNapaNuM che. anyathA sAMkhyadarzanakAra zayyA, AsanAdimAM rahelI saMhatyakAritA karatAM satyAdimAM rahelI saMhatyakAritAne vilakSaNa na svIkAre to, asaMhatarUpa paranI=puruSanI, asiddhi che arthAta jema zayyA, AsanAdi saMhatyakArI che, teno bhogavanAra puruSa dehadhArI che, tethI asaMhatarUpa nathI, tema sattvAdimAM rahelI saMhatyakAritA paNa zayyA, AsanAdinI jema saMhatyakArI hoya to teno bhogavanAra puruSa paNa asaMhatarUpa siddha thAya nahi, paraMtu dehadhArI puruSa jevo saMhatarUpa siddha thAya. zloka-23nA uttarArdhamAM graMthakArazrIe sAMkhyadarzanakAranA anumAnane upasthita karIne kahyuM ke AtmAne svIkAravAmAM pArAAniyata saMhatyakAritA pramANa che, ema sAMkhyadarzanakAra kahe che te barAbara nathI. te kema barAbara nathI ? temAM zloka-24nA pUrvArdhamAM yukti ApI ke sattvAdi dharmonI svaaMgImAM paNa upakAranI upapatti che, ane te padArthane TIkAmAM atyAra sudhI spaSTa karyo, tethI sAMkhyadarzananA mata pramANe buddhithI atirikta AtmA kema siddha thato nathI ? te spaSTa karatAM graMthakArazrI kahe che - zarmA ..... ti bhAva: aa dharmonA sAzrayapaNAnI vyAti hovAne kAraNe buddhithI ja saphaLapaNuM hovAthI sattvAdi dharmonI Azraya evI buddhithI ja sarva vyavahAranI saMgatirUpa phaLapaNuM hovAthI, A rIte zloka-23mAM ane zloka-24nA pUrvArdhamAM graMthakArazrIe batAvyuM e rIte, koI atirikta buddhithI koI atirikta, AtmA siddha thato nathI, e prakArano bhAva che. A sarva kathanathI zuM phalita thAya che ? te zloka-24nA uttarArdhamAM graMthakArazrI spaSTa karatAM kahe che -- ta=At . , te kAraNathI=zloka-23 ane zloka-24tA pUrvArdhathI graMthakArazrIe siddha karyuM ke buddhithI ja sarva vyavasthAnI upapati Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAravAtrizikA/zloka-24 115 thaye chate kRtyAdinA AzrayathI vyatirikta AtmAne svIkAravAmAM koI pramANa nathI te kAraNathI, buddhi puruSanuM ja nAma thAya kRtyAdinA AzrayarUpa je buddhine sAMkhyadarzanakAra svIkAre che, te jenadarzananA mata pramANe AtmA che, tethI sAMkhyadarzanakAra jene buddhi kahe che te buddhi AtmA ja che. puna: ... ari aa vaLI tatvAMtarano vyaya thAya sAMkhyadarzanakAra prakRtimAMthI buddhinI utpatti svIkAre che, ane temAMthI ahaMkArAdi anya tattvo utpanna thAya che, tema svIkAre che, te sarva tatvano vyaya thAya. (ahaMkArAdi tatvano vyaya kema thAya ? te svayaM graMthakArazrI AgaLa batAve che.) ra4l sattvAkInAM dharmAnAM sthApi =svAzrayeDa - ahIM pa thI e samuccaya thAya che ke sattvAdi dharmono paramAM to phaLAdhAnano saMbhava che, paraMtu svAzrayamAM paNa phalAdhAnano saMbhava che. ja savArInAM ahIM mAtra thI rajasuM ane tamasu dharmanuM grahaNa karavuM. ja da kitattvoccheH ahIM Ava thI prakRtinuM grahaNa karavuM. bhAvArtha : je saMhatya arthakriyAkArI vastu che te parArtha che' e sAMkhyadarzanakAranA anumAnanuM nirAkaraNa : zloka-23mAM graMthakArazrIe kahyuM ke kRtyAdinA Azraya tarIke AtmAne svIkArI zakAya, ane kRtyAdino Azraya sAMkhyadarzanakAra buddhine svIkAre che, tema svIkArIe to AtmAne svIkAravAmAM koI pramANa nathI. tyAM sAMkhyadarzanakAre yukti ApI ke jema zayA, AsanAdi aneka paramANuothI ekaThA thaIne banelA che, ane te zayA, AsanAdi koIkanA bhogaphaLanuM kAraNa bane che, tema sattva, rajasuM ane tamasu dharmothI baneluM citta paNa koIkanA prayojanane karanAruM che, ane te citta jenA prayojanane kare che, te puruSa che. tenuM nirAkaraNa graMthakArazrI kare che - Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAbiMzikA/zloka-24 svAzraya evA cittamAM paNa savAdi dharmonA phalAdhAnano saMbhava hovAthI je saMhatyakArI hoya te para mATe che, e niyama svIkAramAM pramANano abhAva : sattvAdi dharmo potAnA Azraya evA cittamAM paNa phaLAdhAna kare che, tema svIkArI zakAya che arthAt jema zavyA bIjAne bhogarUpa phaLa saMpAdana kare che, tema sattvAdi dharmonA Azraya evA cittane sattvAdi dharmo phaLa prApta karAve che, tema svIkArI zakAya che. Azaya e che ke sattva, rajasuM ane tamasu cittanA je dharmo che te dharmothI cittane (1) rAgapariNatirUpa phaLa thAya che, ke (2) dveSapariNatirUpa phaLa thAya che, ke (3) mohapariNatirUpa phaLa thAya che, tema svIkArI zakAya che. je saMhatyakArI hoya te paranA prayojana mATe che, tema svIkAravAmAM kema pramANa nathI ? tethI kahe che :cittanA sattvAdidharmomAM saMhatyakArIpaNAnuM AsanAdi karatAM vilakSaNapaNuM che. Azaya e che ke zayyA, AsanAdi saMhatyakArI hovA chatAM dehadhArI puruSanA prayojanane karanAra che, ane cittanA dharmorUpa sattvAdimAM saMhatyakArIpaNuM zayA, AsanAdi jevuM nathI; ane tevuM na mAno to asaMhatarUpa paranI asiddhi thAya arthAt sAMkhyadarzanakAra paNa mAne che ke zayA, AsanAdi koIka dehadhArI puruSanA prayojanane karanAra che, ane sattvAdi dharmo saMhatya thaIneekaThA thaIne, asaMhatarUpa evA puruSanA arthane karanAra che, tethI jo sattvAdimAM rahela saMhatyakArIpaNAne zayyA, AsanAdi tulya svIkAravAmAM Ave to jema zayyA, AsanAdi saMhatarUpavALA evA dehadhArI puruSanA prayojanane karanAra che, tema sattvAdimAM rahela saMhatyakArIpaNuM paNa saMhitarUpavALA evA paranuM prayojana karanAra che, tema svIkArI zakAya, paraMtu sattvAdimAM rahelA saMhatyakArIpaNAnA baLathI asaMhatarUpa evA puruSanI siddhi thaI zake nahi; ane sAMkhyadarzanakAra Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-24-25 paNa AtmAne asaMhatarUpa mAne che ane sattvAdimAM rahela saMhatyakArIpaNAnA baLathI asaMhatarUpa AtmAne siddha kare che, tethI zayyA, AsanAdimAM rahelI saMhatyakAritA karatAM sattvAdimAM rahelI saMhatyakAritA vilakSaNa che. AnAthI zuM phalita thAya che te spaSTa karatAM graMthakArazrI kahe che - buddhithI atirikta AtmAnI asiddhi - dharmo haMmezAM sAzraya hoya che, e prakAranI vyApti hovAthI sattvAdi dharmo buddhirUpa AzrayamAM rahenArA che; ane te buddhithI sakala vyavahAranI saMgati thAya che, tethI buddhithI atirikta evA AtmA asiddha che. sAMkhyadarzanakAranA mate je buddhi che te jainadarzanakAranA mate AtmA : ahIM prazna thAya ke jainadarzanakAra AtmAne to mAne che, tethI buddhithI sarva vyavasthA saMgata thAya che tema kahIne buddhithI atirikta AtmAne svIkAravAmAM koI pramANa nathI, tema kahevAthI jainone mAnya evA AtmAnI asiddhi thAya. tethI jainadarzanakAra khulAso karatAM kahe che ke sAMkhyadarzanakAra jene buddhi kahe che, te puruSanuM ja nAma che arthAt te puruSa ja che. Azaya e che ke kRtyAdinA AzrayarUpe buddhinI lokmAM pratIti che, tene sAMkhyadarzanakAra buddhi kahe che, ane AtmA buddhithI atirikta che ane AtmA kUTastha nitya che tema kahe che. vastutaH buddhithI atirikta evo phUTastha nitya AtmA siddha thato nathI, paraMtu sAMkhyadarzanakAra jene buddhi kahe che, te puruSa che. tethI sAMkhyadarzanakAra jene buddhi kahe che, tene ja jainadarzanakAra AtmA kahe che. sAMkhyadarzanakArane ahaMkArAdi tattvonA ucchedanI Apatti - vaLI sAMkhyadarzanakAra je ahaMkArAdi tattvo mAne che, teno paNa uccheda thaze. te ahaMkArAdi tattvono kaI rIte uccheda thAya che ? te graMthakArazrI svayaM AgaLanA zlokamAM batAve che. jIrA avataraNikA :tathAda - Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-25 avataraNikArca - zloka-24nA aMte kahyuM ke vaLI tatvAMtarano vyayaahaMkArAdi tattvono ucchada, thAya. tethI have te tattvAMtarano uccheda kaI rIte thAya ? te graMthakArazrI tathAdi thI batAve che - zloka : vyApArabhedAdekasya vAyoH paJcavidhatvavat / ahaGkArAdisajJAnopapattisukaratvataH / / 25 / / anvayArca - vastha vAya=eka vAyunA vyApAramenTavyApAranA bhedathI pazvavighatvavapaMcavidhapaNAnI jema gAravijJAnopattisuvaratvata: ahaMkArAdi saMjJAnanI upapattinuM sukarapaNuM hovAthI (tatvAMtarano vyaya che, ema zloka24 sAthe saMbaMdha che.) rapA. zlokArca - eka vAyunA vyApAranA bhedathI paMcavidhapaNAnI jema ahaMkArAdi saMjJAnanI upapattinuM sukarapaNuM hovAthI (tatvAMtarano vyaya che, ema zloka-24 sAthe saMbaMdha che.) lirapaII TIkA :___ vyApAreti-ekasya vAyoApArabhedAda-UrdhvagamanAdivyApArabhedAt, paJcavidhatvavat paJca vAyavaH prANApAnAdibhedAditi vyapadezavat, ahaGkArAdisajJAnAnAmupapatteH sukaratvata: saukaryAt / tathAhi-buddhirevAhaGkAravyApAraM janayantI ahaGkAra ityucyatAM, saiva ca prasuptasvabhAvA sAdhikArA prakRtiriti vyapadizyatAM, kimantargaDutattvAntaraparikalpanayeti / / 25 / / TIkArca - vI ... sat eka vAyunA vyApAranA bhedathI UrdhvagamanAdi vyApAranA bhedathI, paMcavidhapaNAnI jema=prANApAnAdinA bhedathI pAMca Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvArisaMzikA/zloka-2pa 119 vAya che, e prakAranA vyapadezanI jema, ahaMkArAdi saMjJAnonI=ahaMkArAdi buddhionI, upapattinuM sukarapaNuM hovAthI tatvAMtarano vyaya che, ema zloka24 sAthe saMbaMdha che. ahIM prazna thAya ke eka vAyunA vyApAranA bhedathI vAyu pAMca prakArano che, ema vyapadeza thAya che, tenI jema eka buddhimAM ahaMkArAdi bhedanI upapatti kaI rIte thaI zake ? te spaSTa karatAM tathAdi thI graMthakArazrI kahe che - tathAdi te A pramANe vRddhideva .vyaviyatA, buddhi ja ahaMkAra vyApArane utpanna karatI ahaMkAra e pramANe kahevAya che, ane prasupta svabhAvavALI sAdhikAra evI te ja=saMskArarUpe rahelA svabhAvavALI ane puruSanA abhibhAvanA adhikAravALI evI buddhi ja, prakRti e pramANe vyapadeza karAya che. AnAthI zuM phalita thAya che ? te graMthakArazrI spaSTa kare che - vilama .... vanati | nirarthaka evA buddhithI bhinna ahaMkArAdi tatvAMtaranI kalpanA vaDe zuM ? arthAt ahaMkArAdi tatvAMtaranI kalpanA anAvazyaka che. rUti zabda tathAdi thI karelA kathananI samApti sUcaka che. rapAI bhAvArtha :eka vAyunA vyApArabhedathI vAyunA pAMca bhedanI jema buddhinA vyApArabhedathI ahaMkAra ane prakRtinI upapatti : dehamAM rahelo vAyu vAyurUpe eka hovA chatAM Urdhvagamana Adi alagaalaga pAMca kAryanA lIdhe vAyunA prANa, apAna Adi pAMca bheda paDe che, tethI vAyunAM pAMca nAma kahevAya che. jema - (1) hRdayadezamAM rahenAra vAyu prANa kahevAya che, (2) maLadvAramAM rahela vAya apAna kahevAya che, (3) nAbhimAM rahelA vAyu samAna kahevAya che, (4) kaMThabhAgamAM rahelo vAyu udAna kahevAya che tathA (5) saMpUrNa zarIramAM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAliMzikA/bloka-25 rahelo vAyu vyAna kahevAya che. A rIte vAyu eka ja hovA chatAM zarIranA alaga-alaga bhAgamAM gamana-Agamana Adi svarUpa vyApAranA bhedathI vAyunA pAMca bheda paDe che. tenI jema puruSanA nAmAMtararUpe rahelI evI buddhinA ja bhinna bhinna vyApArane AzrayIne ahaMkArAdi saMjJAnonI upapatti thaI zake che. tethI dehadhArImAM puruSa zabdathI vAcya evI je buddhi che, tenAthI atirikta ahaMkAra ke prakRti svIkAravAnI AvazyakatA nathI, vaLI puruSa zabdathI vAcya evI buddhi ja kaI rIte ahaMkArAdi rUpe kahI zakAya ? te spaSTa karatAM graMthakArazrI kahe che - dehadhArImAM puruSa zabdathI vAcya evI je buddhi pratIta thAya che, te jJAnasvarUpa che. te buddhi ja kyAreka "A kArya huM karuM chuM' e prakAranA vyApArane utpanna kare che, tyAre te buddhi ja ahaMkAra che, ema kahI zakAya che; ane te dehadhArI puruSa koI pravRtti na karato hoya tyAre te puruSarUpe pratIta thatI buddhi prasupta svabhAvavALI hoya che arthAt koI kArya karavAmAM vyApRtta=vyApAravALI nathI, paraMtu te te kArya kare tevA saMskAravALI buddhi puruSamAM varte che, ane te puruSa upara adhikAravALI hoya che arthAt puruSano abhibhava karavAmAM samartha hoya che, tethI puruSa upara jeno adhikAra varte che, tevI mohanA pariNAmavALI buddhi ja prakRti kahevAya che arthAt sAMkhyadarzanakAro jene prakRti kahe che, te mohanA pariNAmathI AviSTa evI buddhi che. saMkSepathI e prApta thAya che ke dehadhArI puruSamAM je jJAnanI pratIti thAya che te jJAnasvarUpa puruSa che, mATe buddhi e puruSanuM ja nAma che, ema zloka-24mAM graMthakArazrIe kahela che; ane puruSarUpa buddhi ja jyAre ahaMkArAdi pariNAmavALI thAya che, tyAre te puruSarUpa buddhine ja ahaMkAra kahevAya che; ane jyAre te puruSarUpa buddhi koI pravRtti karatI nathI, tyAre te pramukha svabhAvavALI che ane mohanA pariNAmathI AkuLa che, tethI puruSanA zuddha svarUpane abhibhava karavAnA svabhAvavALI che, tethI puruSa upara jeno adhikAra varte che, tevI mohanI prakRtirUpa buddhine ja prakRti kahevAya che. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-25-26 sArAMza : (1) dehadhArI saMsArI jIvone je pratIti che ke huM A bodha karuM chuM te puruSanI buddhi pariNati arthAt jJAna pariNati che. (2) "huM A kRtya karuM chuM' e prakAranuM puruSanA kartutvanA abhimAnarUpe pariNamana pAmelI buddhi e ahaMkAranI pariNati che. (3) puruSamAM je mohanA pariNAmo suSupta varte che ane puruSanA zuddha svarUpane abhibhava karavAnA svabhAvavALI che te prakRti che. A prakAranA saMsArI jIvonA anubhavathI padArthavyavasthA saMgata thAya che. tethI puruSarUpa ja buddhi, ahaMkAra ke prakRti che; puruSathI atirikta buddhi, ahaMkAra ke prakRti mAnavAnI jarUra nathI. garapA avataraNikA - zloka-15nI TIkAmAM pAtaMjala matanA vaktavyane batAvatAM kahela ke je pramANe lohacuMbakanA saMvidhAnamAM lohanuM calana thAya che, tema cidarUpa puruSanA saMvidhAnamAM sattvanuM abhivyaMgya evuM cetavya abhivyakta thAya che. tyArapachI zloka-16mAM batAvela ke pAtaMjala mata pramANe be prakAranI citazakti cheH (1) nityoditA ane (2) abhivyaMgyA. temAM sityoditA citazakti puruSa ja che ane abhivyaMgyA citzakti satvaniSTha che arthAt buddhimAM rahelI che. A rIte pAtaMjalamatakAra puruSane buddhinA cetavyano abhivyaMjaka svIkAre che, ane puruSane phUTastha nitya svIkAre che, te pataMjali RSinuM kathana yuktivALuM nathI, te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - zloka : puMsazca vyaJjakatve'pi kUTasthatvamayuktimat / adhiSThAnatvametaccettadetyAdi nirarthakam / / 26 / / anvayArtha :pRzya rAkhyatveri=puruSanuM vyaMjakapaNuM hote chate paNa pAtaMjala mata pramANe puruSanuM satvamAM cetavyanuM vyaMjakapaNuM hote chate paNa, Tacatva= Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-26 phUTasthapaNuM=puruSanuM phUTasthapaNuM, avRttima=ayuktivALuM che. adhiSThAnatvametattve adhiSThAtapaNuM A che=bhaMjakapaNuM che, e pramANe pAtaMjala matakAra kahe to tavetyAvi=tA ityAdi arthAt "tavA drapu: svarUpAvasthAnam e pramANe pAtaMjalayogasUtra-1/3, nirarthama=nirarthaka thAya. / 26 / / 99 zlokArtha : puruSanuM vyaMjakapaNuM hote chate paNa puruSanuM kUTasthapaNuM ayuktivALuM che. adhiSThAnapaNuM A che=vyaMjaka che, e pramANe pAtaMjala matakAra kahe to tavA ItyAdi arthAt "tA draSTu: svapAvasthAna" e pramANe pAtaMjalayogasUtra-1/3 nirarthaka thAya. IIrakA 122 = * puMsazva vyatve'pa Tasvatvamayuktimat ahIM 'pi' thI e kahevuM che ke kRtyAdi sAmAnAdhikaraNyarUpe puruSanI pratIti che, e apekSAe to puruSanuM kUTasthapaNuM ayuktivALuM che, paraMtu kRtyAdinA sAmAnAdhikaraNyarUpe puruSane na svIkAravAmAM Ave ane puruSane buddhimAM thatA abhivyaMgya evA caitanyanuM abhibhaMjaka tarIke svIkAravAmAM Ave topaNa puruSanuM kUTasthapaNuM ayuktivALuM che. TIkA H k puMsazceti - puMsaH = puruSasya ca vyaJjakatve'bhyupagamyamAne kUTasthatvamayuktimadasaGgatam, abhivyaJjakatvaM hyabhivyaktijanakatvaM, tathA ca " akAraNamakAryaM ca puruSa" iti vacanaM vyAhanyeteti bhAvaH / adhiSThAnatvamabhivyaktidezAzrayatvaM etad = vyaMjakatvaM, puruSastu sadaikarUpa iti cet, tarhi tadetyAdi " tadA draSTuH svarUpAvasthAnam" (yo.sU. 1 / 3) iti sUtraM nirarthakaM, tadetyasya vyavacchedyAbhAvAt, kAlpanikatve caitadviSayasya ghaTAdivyavahAraviSayasyApi tathAtvApattau shuunyvaadimtpraveza kRti bhAva: / / 26 / / TIkArya : puMsaH kRti bhAvaH / ane puruSanuM vyaMjakapaNuM svIkArAye chate prakRtimAMthI utpanna thayela buddhimAM caitanyanA abhibhaMjakarUpe puruSane svIkArAye chate, phUTasthapaNuM ayuktivALuM che arthAt puruSanuM phUTasthapaNuM asaMgata che. ..... Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-26 123 puruSanuM phUTasthapaNuM kema asaMgata che ? te spaSTa karatAM graMthakArazrI kahe che - abhivyaMjakapaNuM eTale abhivyaktijanakapaNuM arthAt abhivyaktirUpa kAryanuM kAraNapaNuM. ane te rIte puruSane abhivyaktirUpa kAryanuM jataka svIkArIe te rIte, "akAraNa ane akArya puruSa che e prakAranuM sAMkhyadarzanakAranuM vacana haNAya che, e prakAre bhAva che arthAt akAraNa ane akArya puruSa che, e kathana dvArA sAMkhyadarzanakAra AtmAne phUTastha sthApana kare che, ane puruSane abhivyaMjaka svIkAravA dvArA abhivyaktinuM kAraNa svIkAre che, tethI puruSane phUTastha kahetA sAMkhyavacana haNAya che, e prakAre bhAva che. puruSane abhivyaktirUpa kAryanuM janaka svIkAravAthI puruSanuM phUTasthapaNuM siddha thAya nahi. tenA nivAraNa mATe abhivyaktijanakapaNAno artha sAMkhyadarzanakAra anya rIte kare che ke jethI puruSanA kUTasthapaNAno vyAghAta na thAya. te batAvatAM graMthakArazrI kahe che - majhAna ..vacheramAvAn aa adhiSThAtapaNuM A che abhivyaktidezanuM AzrayapaNuM vyaMjakapaNuM che arthAt abhivyaktijanakapaNuM vyaMjakapaNuM nathI, paraMtu buddhimAM caitanyanI abhivyakti thAya tevA yogya dezamAM puruSanuM adhiSThAtapaNuM che, te vyaMjakapaNuM che. vaLI puruSa to sadA=haMmezAM ekarUpa che, e pramANe sAMkhyadarzanakAra kahe to tene graMthakArazrI kahe che - to 'talA' ItyAdi arthAt "tA du: svarUpAvasthAna"=tyAre draSTA evA puruSanuM svarUpamAM avasthAna che, e prakAre sUtra nirarthaka thAya=jyAre cittanI vRttiono virodha thAya che tyAre draSTA evA puruSanuM svarUpamAM avasthAna che, te sUtra nirarthaka thAya; kema ke tA' e prakAranA AvAgatA e prakAranA vacananA, vyavacchedyano abhAva che puruSa sadA ekarUpa hoya to 'talA'= tyAre, draSTAnuM svarUpamAM avasthAna nathI, paraMtu satA=haMmezAM, draSTAnuM svarUpamAM avasthAna che, tethI "tA' padathI vyavacchedya evA kALatI aprApti che. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-26 ahIM sAMkhyadarzanakAra kahe ke puruSa to sadA ekarUpa che, tethI sadA potAnA svarUpamAM rahenAra che, Ama chatAM yogIpuruSo sAdhanA karIne mokSane prApta kare che tyAre te yogIpuruSanuM citta niruddha thayeluM hovAthI draSTA evo puruSa svarUpamAM avasthAnavALo che tevuM pratIta thAya che. vastutaH puruSa sadA svarUpamAM avasthAnavALo che, e prakAranI sAMkhyadarzanakAranI yukti batAvIne temAM graMthakArazrI doSa batAve che - nitve ... rUti bhAva: I ane A viSayanuM kAlpanikapaNuM hote chate tyAre draSTAnuM svarUpamAM avasthAna che, e prakAranA sUtranA viSayanuM kAlpanikapaNuM hote chate, ghaTAdi vyavahAranA viSayanA paNa tathApaNAnI Apatti hote chatenakAlpanikapaNAnI prApti hote chate, zUnyavAdInA matamAM praveza thAya, e prakArano bhAva che. 26 ja pativyavahAviSayasthApi ahIM pa thI e samuccaya thAya che ke "tatA draSTa svarUpavarasthAnam' e prakAranA pAtaMjala yogasUtranA viSayanuM to kAlpanikapaNuM che, paraMtu ghaTAdi vyavahAranA viSayanA paNa kAlpanikapaNAnI Apatti che. bhAvArtha :sAMkhyadarzanakAranA mata pramANe puruSa satvaniSTha abhivyaMgya citazaktino vyaMjaka che, ema svIkAravAmAM puruSanA phUTasthapaNAnI asaMgatinI yuktiH zloka-16mAM graMthakArazrIe pAtaMjala mata pramANe batAvyuM te rIte, puruSamAM nityoditA citzakti che ane sattvamAM abhivyaMgyA citzakti che, ane puruSanI cituzaktithI sattvamAM abhivyaMgya evI cizakti abhivyakta thAya che. AnAthI e prApta thAya che ke puruSa sattvamAM rahela abhivyaMgya cituzaktino abhivyaMjaka che=sattvamAM rahela citzaktinI abhivyaktino janaka che, tethI puruSa kUTanitya che, tema kahI zakAya nahi; ane puruSane mAnanAra sAMkhyadarzanakAra puruSane akAraNa ane akArya svIkArIne puruSa kUTasthanitya che, tema kahe che. vaLI puruSane sattvamAM rahela abhivyaMgya evI cituzaktino janaka paNa svIkAre che. e be vacano paraspara virodhI che; arthAt puruSane abhivyaMjaka svIkAravAthI puruSa abhivyaktinuM kAraNa che, tema siddha thAya che, ane puruSane kUTanitya Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMcikA/zloka-26 svIkAravA mATe puruSane akAraNa ane akArya sAMkhyadarzanakAra mAne che. te vacanano pUrvanA vacana sAthe virodha thAya che, mATe puruSane pariNAmI mAnavo ucita che, ema graMthakArazrIno Azaya che. puruSane sattvanI cituzaktinA abhivyaMjakarUpe svIkAravAthI puruSa kUTanitya nathI, ema siddha thAya che, tema graMthakArazrIe pUrvamAM kahyuM. tenA nirAkaraNa mATe sAMkhyadarzanakAra kahe che - abhivyaktidezamAM AzrayapaNuM vyaMjakapaNuM che, e prakAranI sAMkhyadarzanakAranI yuktinuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa : puruSa sattvanI cituzaktino abhivyaMjaka che, teno artha "sattvamAM rahelA abhivyaMgya caitanyane puruSa abhivyakta kare che tevo nathI;" paraMtu jema jalamAM caMdranuM pratibiMba paDatuM hoya tyAre jalamAM caMdranuM pratibiMba paDe tevA abhivyakti dezamAM caMdranuM AzrayapaNuM che, tema puruSanuM paNa buddhimAM abhivyaMgya caitanya abhivyakta thAya tevA abhivyakti dezamAM AzrayapaNuM e puruSanuM vyaMjakapaNuM che. vaLI puruSa to sadA ekarUpa che=sattvamAM citzaktinI abhivyakti karavAne anukULa koI kRtyavALo nathI, paraMtu sadA ekarUpa che, tethI puruSanuM cokkasa prakAranuM adhiSThAnapaNuM sattvamAM cituzaktine abhivyakta kare che, paraMtu puruSamAM koI vikriyA thatI nathI mATe puruSa kUTanitya che; e pramANe jo sAMkhyadarzanakAra kahe to tene graMthakArazrI kahe che - 'tI draSTra: svarUpavAna =tyAre draSTAnuM svarUpamAM avasthAna che, e prakAranuM sUtra nirarthaka thaze; kema ke jo puruSa sadA ekarUpa hoya to draSTA evo puruSa sadA svarUpamAM avasthAnavALo che, tevo artha thAya; ane pAtaMjala sUtrakAra to kahe che ke jyAre yogI potAnA cittano nirodha kare che, tyAre niruddha cittaavasthAkALamAM draSTA evA puruSanuM svarUpamAM avasthAna che, anya kALamAM nathI. tethI pAtaMjalayogasUtra-13mAM rahelA "tavA' zabdathI cittanirodhathI anya kALamAM draSTA evo puruSa svarUpamAM avasthAnavALo nathI, tevo artha prApta thAya che; ane jo puruSane sadA ekarUpa svIkArIe to pAtaMjalayogasUtra-1/3 nirarthaka siddha thAya. A prakAranI ApattinA nirAkaraNa mATe pAtaMjaladarzanakAra kahe che -- Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-26 sAMkhyadarzanakAra pAtaMjalayogasUtra-1/3nA viSayanuM kAlpanikapaNuM kahe to, ghaTAdi vyavahAraviSayanA paNa kAlpanikapaNAnI Apatti AvavAthI sAMkhyadarzanakArano zUnyavAdI bauddhanA matamAM praveza H 126 "tavA draSTa: svarUpAvasthAnam"=tyAre draSTAnuM svarUpamAM avasthAna che, e prakAranA sUtranA viSayanuM kAlpanikapaNuM che. Azaya e che ke puruSa to sadA potAnA svarUpamAM ja rahelo che, paraMtu puruSanuM pratibiMba buddhimAM paDe che; ane buddhi bhogAdi saMpAdana kare che, ane te buddhi ja jyAre puruSanA apavarga mATe vyApAravALI thAya che, tyAre yogInA cittanA nirodhanI prApti che, tethI te vakhate yogIne jaNAya che ke 'huM mArA svarUpamAM avasthAnavALo chuM.' vastutaH te yogIpuruSa to sadA potAnA svarUpamAM ja rahelA che, tethI te yogI jyAre cittanirodhavALA che, tyAre svarUpamAM avasthAnavALA che, e vastu kAlpanika che vAstavika nathI, ema jo pAtaMjala matakAra kahe to tene graMthakArazrI kahe che -- jema yogIne cittanirodhakALamAM 'huM svarUpamAM avasthAnavALo chuM' tevI pratIti thAya che; chatAM te pratItinA vyavahArano viSaya kAlpanika che, tema jo pAtaMjala matakAra kahe, to A ghaTa che, A paTa che ityAdi vyavahAranA viSayabhUta ghaTapaTAdi paNa kAlpanika che, tema sAMkhyadarzanakArane mAnavuM paDe; kema ke jema yogInA cittanirodhakALamAM pratIta thatA svarUpanA avasthAnanA vyavahArane karanAra sUtrano viSaya kAlpanika che, tema lokane ghaTAdinI pratIti che, tethI A ghaTa che, A paTa che ityAdi vyavahAra kare che, te vyavahArano viSaya paNa kAlpanika svIkAravo paDe, ane tema svIkArIe to zUnyavAdI evA bauddhamatamAM pravezanI Apatti sAMkhyadarzanakArane Ave, e prakArano bhAva che. vizeSArtha : ahIM vizeSa e che ke pataMjali RSie pAtaMjalayogasUtra-1/1mAM yoganuM lakSaNa "yogazcittavRttinirodhaH"=cittavRttino nirodha e yoga che ema kahyuM, ane te yonirodhano upAya pAtaMjalayogasUtra-2/29mAM "yaniyamAsanaprAAyAma Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-26-27 127 pratyAhAradhArAdhyAnasamAdhayogaSTAvAna"=yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna ane samAdhi, e ATha yogAMgo kahyAM. tethI e prApta thayuM ke je yogI yama, niyama vagere yoganAM ATha aMgonuM sevana kare che, ane aMte yoganA AThamAM aMgarUpa samAdhinI prApti thayA pachI tenAthI cittavRttinA nirodharUpa yogane prApta kare che; ane jyAre yogI yoganirodhane prApta kare che, tyAre draSTA evo puruSa svarUpamAM avasthAnavALo che, tema pAtaMjala darzanakAra kahe che. tethI "tevA draSTra svarUpAvarathAnam pAtaMjalayogasUtra-1/3 pramANe puruSa sadA svarUpamAM avasthAnavALo nathI, paraMtu yoganAM ATha aMgonA sevanathI jyAre cittavRttinA nirodharUpa yogane prApta kare che, tyAre puruSa svarUpamAM avasthAnavALo che, tema nakkI thAya che. A prakAranuM yoganuM lakSaNa ane aSTAMga yoganuM varNana pataMjali RSie yogIonA anubhavane anusAre karela che, ane yogIonA anubhavano viSaya jyAre yoganirodha thAya che, tyAre draSTA evo yogI svarUpamAM avasthAnavALo che, ema kahevAya che. A prakAranA anubhavano viSaya pAtaMjala mata dvArA jo kAlpanika svIkAravAmAM Ave to lokane ghaTAdi viSayano anubhava che, ane te anubhava pramANe loko iSTa evA ghaTAdi viSayone grahaNa kare che, ane potAne aniSTa evA kaTakAdi viSayono tyAga kare che, te vyavahAranA viSayabhUta ghaTAdi paNa kAlpanika che, tema mAnavAnI pAtaMjala darzanakArane Apatti Ave; ane A rIte anubhavane anurUpa vyavahAranA viSayabhUta padArthone kAlpanika svIkArIe to jagatamAM kAMI nathI, jagata zUnya che, e prakAranA zunyavAdInA matamAM sAMkhyadarzanakArano praveza thAya. 2kA avataraNikA - zloka-26mAM graMthakArazrIe kahyuM ke puruSane vyaMjaka svIkArazo to puruSa abhivyaktino janaka hovAthI puruSa akAraNa che, tema siddha thaze nahi, paraMtu abhivyaktirUpa kAryanuM kAraNa che tema siddha thaze; ane tethI puruSa phUTastha nathI, tema siddha thaze. te ApattinA nivAraNa mATe pAtaMjala darzanakAre kahyuM ke puruSanuM abhivyaMjakapaNuM e abhivyaktijanakapaNuM nathI, paraMtu abhivyakti dezanA AzrayapaNArUpa adhiSThAtapaNuM che. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAtriAMzikA/zloka-27 AnAthI e phalita thAya che ke jema jala zarAvamAM rahelI gaMdhane abhivyakta kare che, tema puruSa satvamAM rahela abhivyaMgya caitanyanI abhivyakti karato tathI, paraMtu puruSamAM abhivyaktidezanA AzrayapaNArUpa adhiSThAtapaNuM che, te adhiSThAtapaNAnA nimite satvamAM caitanya abhivyakta thAya che, A rIte sAMkhyadarzanakAre siddha karyuM, tema svIkArIe topaNa AtmAne pariNAmI svIkAravo Avazyaka che. te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - zloka : nimittatve'pi kauTasthyamathAsyApariNAmataH / syAd bhedo dharmabhedena tathApi bhavamokSayoH / / 27 / / anvayArtha : atha thI graMthakArazrI kahe che - nimittattvapa=nimitapaNuM hovA chatAM paNa=sattvaniSTha abhivyaMgya citazaktine abhivyakta karavAmAM AtmAnuM nimitapaNuM hovA chatAM paNa, marAmata =apariNAmane kAraNe darza= phUTasthapaNuM che AtmAnA apariNAmane kAraNe AtmAnuM phUTasthapaNuM che, tathApitopaNa mereja=dharmabhedane kAraNe vimokSa =bhava ane mokSano thI mela =kathaMcit bheda che. ra7A zlokArca - atha thI graMthakArazrI kaheche - nimitapaNuM hovA chatAM paNa apariNAmane kAraNe phUTasthapaNuM che, topaNa dharmabhedane kAraNe bhava ane mokSano kathaMcit bheda che. rakSA TIkA : nimittatve'pIti-athA asya Atmano, nimittatve'pi sattvaniSThAmabhivyaGgyAM cicchaktiM prati, apariNAmata:-pariNAmAbhAvAt, kauTasthyam, akAraNamityasyAnupAdAnakAraNamityarthAt, upAdAnakAraNasyaiva pariNAmitvAt pariNAmasya cAvasthAntaragamanalakSaNatvAditi bhAvaH, tathApi bhavamokSayoH saMsArApavargayoH, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 pAtaMjala yogalakSaNavicAravAciMzikA/zloka-27 dharmabhedena bhoganimittAnimittatvadharmabhedena, syAt kathaJcid, bheda AvazyakaH, mokSe'pi pUrvasvabhAvasattve kAraNAntarAbhAvAnna bhoga iti ko bheda iti cet, saumya ! kathaM tarhi na bhavamokSobhayasvabhAve virodhaH ?, ubhayaikasvabhAvatvAnnAyamiti ced, bhaGgyantareNAyameva syAdvAda iti kiM vRthA khidyase / / 27 / / TIkArya : atha ... vaTa puruSane vyaMjaka svIkAravAthI AtmA phUTastha nathI, tema siddha thatuM hatuM. tenA nivAraNa mATe sAMkhyadarzanakAre kahyuM ke adhiSThAtapaNuM abhivyaMjaka che. tene graMthakArazrI natha thI kahe che - satvaniSTha abhivyaMgya cizakti pratye Ane AtmAnuM, nimittapaNuM hovA chatAM paNa AtmA abhivyakti deza Azraya che tethI abhivyakti pratye AtmAnuM nimittapaNuM hovA chatAM paNa, apariNAmane kAraNe pariNAmanA abhAvane kAraNe, phUTasthapaNuM che=AtmAnuM phUTasthapaNuM che. ahIM prazna thAya ke AtmA sattvaniSTha cituzaktinI abhivyakti pratye nimitta kAraNa che, tethI phUTasthapaNuM che, tema kema kahI zakAya ? tethI kahe che - savAram ... 3 , "akAraNa ane akArya puruSa che" e prakAranA vacanamAM 'akAraNa e prakAranA vacananuM anupAdAna kAraNa che, e prakArano artha hovAne kAraNe AtmA akAraNa ane akArya siddha thAya che, mATe AtmA phUTastha che, ema avaya che. ahIM prazna thAya ke akAraNano artha anupAdAna kAraNa karyo, teTalA mAtrathI AtmA kUTastha che, tema kema siddha thAya ? temAM hetu kahe che : 35lAnarazya . tti bAvA, upAdAnakAraNanuM ja pariNAmIpaNuM hovAthI ane pariNAmanuM avasthAnaragamanasvarUpapaNuM hovAthI anupAdAnakAraNavALo AtmA arthAta nimittakAraNavALo AtmA, avasthAMtaragamata pAmato nathI, tethI AtmA sattvaniSTha citazakti pratye nimittakAraNa hovA chatAM paNa kUTastha che, e prakArano bhAva che. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-27 tathafpa... mAvA , topaNa=sAMkhyadarzanakAranA mate AtmA apariNAmI hovAne kAraNe satvaniSTha abhivyaMgya citazakti pratye AtmAnuM nimittapaNuM hovA chatAM paNa kUTasthapaNuM che topaNa, dharmabhedane kAraNe=bhoganimitaanimitapaNArUpa dharmabhedane kAraNe arthAt bhoganA nimitapaNArUpa ane bhoganA animitapaNArUpa dharmabhedane kAraNe, bhava ane mokSano=saMsAra ane apavargano, sthAtmikathaMcid bheda, Avazyaka che. mokSeDapi ....... kRti re, mokSamAM paNa pUrvasvabhAvanuM satva hovA chatAM= saMsAra avasthAmAM je bhogavA nimitta thavAno svabhAva hato te svabhAvanuM satva hovA chatAM kAraNAMtarano abhAva hovAne kAraNe= bhogamAM nimitta thavAnuM kAraNa buddhimAM puruSanuM pratibiMba thatuM hatuM, tethI puruSa bhogamAM nimitta thato hato, paraMtu yogIe yogasAdhanA karI, tethI buddhi prakRtimAM vilIna thavAthI puruSanA pratibiMbanuM kAraNa evI buddhino abhAva hovAne kAraNe, bhoga nathI=puruSano mokSa thAya che tyAre puruSane bhoga nathI. tethI zuM bheda che ? arthAt puruSa saMsAraavasthAmAM bhoganuM nimitta che ane mukta avasthAmAM bhoganuM animitta che, e prakArano koI bheda nathI, e pramANe sAMkhyadarzanakAra kahe to tene graMthakArazrI kahe che - soga .... virogha ? he saumya ! to bhava ane mokSa ubhayasvabhAvano virodha kema nahi thAya ? arthAt pUrvamAM puruSamAM bhavasvabhAva hato ane pachI puruSamAM mokSasvabhAva che, e prakArano virodha puruSane phUTastha mAnavAthI kema nahi thAya ? arthAt puruSato bhava ane mokSa ubhayasvabhAva svIkAravAne kAraNe puruSa phUTastha nathI, tema siddha thaze. 3maye svabhAva .... vidyAre || ubhayarUpa ekasvabhAvapaNuM hovAthI=bhava ane mokSa ubhayarUpa puruSanuM ekasvabhAvapaNuM hovAthI, A nathI=puruSane phUTasthanitya svIkAravAmAM virodha nathI, e pramANe jo sAMkhyadarzanakAra kahe to tene graMthakArazrI kahe che - bhavyaMtarathI A ja syAdvAda che=je vikalpathI ame bhavasvabhAva ane mokSasvabhAva svIkArIe chIe, tenA karatAM anya vikalpathI sAMkhyadarzanakAre Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-27 puruSano ubhayarUpa eka svabhAva svIkAryo e ja syAdvAda che. ethI kema vRthA kheda kare che-puruSane pariNAmI svIkAravA chatAM puruSa pariNAmI nathI, e prakAre sthApana karavA arthe sAMkhyadarzanakAra kema vRthA kheda kare che? parA * mAtmano nimittaaDapa ahIM pa thI e kahevuM che ke sattvaniSTha abhivyaMgya cizaktine abhivyakta karavAmAM AtmAnuM nimittapaNuM na hoya to to phUTasthapaNuM che, paraMtu AtmAnuM nimittapaNuM hovA chatAM paNa apariNAma hovAne kAraNe AtmAnuM phUTasthapaNuM che. mokSeDapi pUrvasvamavasarve ahIM pa thI e kahevuM che ke saMsAramAM to pUrvasvabhAva che, paraMtu mokSamAM paNa pUrvasvabhAva hovA chatAM kAraNotaranA abhAvane kAraNe mokSamAM bhoga nathI. bhAvArtha - zloka-26mAM graMthakArazrIe sAMkhyadarzanakArane kaheluM ke puruSane abhivyaMjaka svIkArazo to puruSa kUTastha siddha thaze nahi, tethI sAMkhyadarzanakAre kahyuM ke puruSamAM abhivyakti dezanA AzrayaNArUpa adhiSThAnapaNuM e abhivyaMjakapaNuM che. AnAthI e phalita thayuM ke sattvaniSTha abhivyaMgya citazaktinI abhivyaktino janaka puruSa nathI, paraMtu puruSanA nimittane pAmIne sattvaniSTha abhivyaMgya cituzakti abhivyakta thAya che. A rIte puruSane sattvaniSTha abhivyaMgya citzaktinI abhivyaktinuM nimittapaNuM svIkArIne sAMkhyadarzanakAra AtmAnuM kUTasthapaNuM sthApana kare topaNa, bhoganA nimittapaNArUpa ane animittapaNArUpa dharmanA bhedane kAraNe puruSano kathaMcit bheda Avazyaka che. Azaya e che ke puruSa sattvaniSTha citazaktinI abhivyaktinuM nimitta bane che, tethI buddhi je bhoga kare che, tenuM nimitta puruSa bane che; ane jyAre sAdhanA karIne muktinI prApti thAya che, tyAre buddhi prakRtimAM vilaya pAmelI hovAthI puruSa bhoganuM nimitta banato nathI. tethI puruSamAM bhoga nimittapaNArUpa ane bhoga animittapaNArUpa be dharmonI prApti thaI. mATe puruSamAM kathaMcit bhedanI prApti che, tethI puruSane phUTastha nitya svIkArI zakAya nahi. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/zloka-27 mokSamAM pUrvasvabhAva hovA chatAM buddhirUpa kAraNAMtarano abhAva hovAne kAraNe puruSane bhoga nathI, tethI puruSane kathaMcid bhedanI prApti nathI, ema sAMkhyadarzanakAranA samAdhAnanuM graMthakArazrI dvArA nirAkaraNa : graMthakAranA A kathana sAme sAMkhyadarzanakAra kahe che ke puruSano mokSa thayo enI pUrve puruSano je svabhAva hato, te ja svabhAva puruSano mokSa thAya che tyAre paNa che, tethI svabhAvanuM koI parivartana nathI, mATe puruSa kUTastha che. ahIM prazna thAya ke jo puruSanA svabhAvamAM koI parivartana na hoya to mokSanI prApti pUrve puruSa bhoganuM nimitta banato hato ane mokSanI prApti pachI puruSa bhoganuM nimitta banato nathI, te svabhAvabheda vagara kaI rIte thaI zake ? tethI sAMkhyadarzanakAra kahe che puruSano mokSa thAya che tyAre kAraNAMtarano abhAva hovAne kA2Ne puruSane bhoga nathI, tethI puruSamAM bhoganimittapaNArUpa ane bhogaanimittapaNArUpa dharmano koI bheda nathI. Azaya e che ke puruSano mokSa thayA pUrve prakRtimAMthI buddhi utpanna thayelI ane te buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDatuM hatuM, tethI puruSanA pratibiMbane kA2Ne buddhimAM citrazakti abhivyakta thatI hatI, temAM puruSa nimitta banato hato; ane jyAre sAdhanA karIne puruSanI mukti thAya che, tyAre buddhi prakRtimAM vilIna thAya che, tethI buddhi vidyamAna nahi hovAthI puruSanuM temAM pratibiMba paDatuM nathI; tethI buddhirUpa kAraNAMtaranA abhAvane kAraNe puruSane bhoga prApta thato nathI, mATe saMsAraavasthAmAM ane muktaavasthAmAM puruSano koI bheda nathI. jevo puruSa saMsAraavasthAmAM hoya che, tevo ja puruSa muktaavasthAmAM hoya che phakta puruSa saMsAraavasthAmAM hoya che; tyAre buddhirUpa kAraNAMtara hovAne kAraNe buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, tethI puruSa bhoganuM nimitta bane che; ane puruSa muktaavasthAmAM hoya che, tyAre buddhirUpa kAraNAMtara nahi hovAne kA2Ne buddhinA bhogamAM puruSa nimitta banato nathI, mATe puruSamAM koI avasthAMtaranI prApti nathI, tethI puruSa kUTasthaMnitya che. tene graMthakArazrI kahe che - Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 pAtaMjalayogalakSaNavicAratAsiMzikA/bloka-27 to pachI puruSamAM bhava ane mokSa ubhaya svabhAvano virodha kema nahi thAya ? arthAt puruSa pUrve saMsAramAM hoya che tyAre bhavasvabhAvanI, ane pachI mukta thAya che tyAre muktasvabhAvanI prApti thAya che; ane puruSane phUTastha svIkArIe to bhava ane mokSa ubhaya svabhAvano virodha kema nahi thAya ? arthAt jo puruSamAM be svabhAva hoya to prathama puruSa bhavasvabhAvavALo hato ane pachI mokSasvabhAvavALo thayo, tethI puruSa pariNAmI che, tema siddha thAya che, mATe puruSa kUTastha nathI tema mAnavuM joIe. ubhayarUpa ekasvabhAva hovAthI bhava ane mokSa svabhAvarUpa kathaMci bhedanI prApti nahi thAya e prakAranA sAMkhyadarzanakAranA samAdhAnathI sAMkhyadarzanakAra dvArA vikalpAMtarathI syAdvAdanA svIkAranI saMgati: ahIM sAMkhyadarzanakAra kahe ke puruSanuM ubhayaekasvabhAvapaNuM che arthAt puruSamAM pUrvamAM bhavasvabhAva hato ane pachI mokSasvabhAva che, tevuM nathI, paraMtu mokSa thayA pUrve buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, ane sAdhanA karIne puruSa mukta thAya che tyAre buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDatuM nathI, te baMne avasthAmAM puruSano ubhayaekasvabhAva che arthAt buddhi vidyamAna hoya to puruSanuM pratibiMba thAya, ane buddhi vidyamAna na hoya to puruSanuM pratibiMba na thAya, tevo ubhayaekasvabhAva puruSano che. tethI puruSano pUrve bhavasvabhAva ane pachI mokSasvabhAva che evuM nathI, ke jethI puruSane pariNAmI svIkAravAnI Apatti Ave; paraMtu bhava ane mokSa ubhayarUpa ekasvabhAva puruSamAM che, tethI bhava ane mokSa ubhayaekasvabhAvarUpa puruSa apariNAmI siddha thAya che, mATe puruSanuM kUTasthapaNuM che. tene graMthakArazrI kahe che : A rIte bhUyaMtarathI=vikalpAMtarathI, tArAthI syAdavAdano ja svIkAra thAya che, mATe puruSane phUTastha nitya sthApana karavA mATe tuM=sAMkhyadarzanakAra, vRthA zrama kema kare che ? Azaya e che ke syAdvAdI paNa mAne che ke jIvano ubhayaekasvabhAva che arthAt jyAre puruSa saMsAraavasthAmAM hoya tyAre karmanA saMbaMdhane pAmavAnA svabhAvavALo che, ane te vakhate paNa paramArtha dRSTithI jIvano zuddha svabhAva Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-27-28 zaktirUpe vidyamAna che, tethI saMsAraavasthAmAM paNa jIva koIka apekSAe zuddha svabhAvavALo che, ane koIka apekSAe azuddha svabhAvavALo che arthAt zuddha dravyAstika nayathI saMsArI avasthAmAM paNa AtmA potAnA zuddha svabhAvavALo che, ane vyavahAranayathI azuddha svabhAvavALo paNa che. vaLI muktaavasthAmAM paNa AtmA bhUtapUrva nayathI azuddha svabhAvavALo che, ane vAstavika svarUpathI zuddha svabhAvavALo che, tethI syAdvAdI AtmAne ubhayaekasvabhAvarUpa mAne che. te ja vikalpane sAMkhyadarzanakAre anya vikalpathI svIkArela che, AthI ja saMsAraavasthAmAM buddhirUpa kAraNa hovAne kAraNe buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, tethI puruSa bhavasvabhAvavALo che, ane jo buddhirUpa kAraNAMtara na hoya to puruSanuM buddhimAM pratibiMba paDe nahi, tethI puruSa muktasvabhAvavALo che; ane AvA prakArano ubhayaekasvabhAva puruSamAM saMsAraavasthAmAM paNa che ane muktaavasthAmAM paNa che, tema svIkArIne sAMkhyadarzanakAra vikalpAMtarathI syAdvAdano ja svIkAra kare che. rabA avataraNikA : sAMkhyadarzanakAra prakRtine pratyAtmaniyata judI mAnatA nathI, paraMtu prakRti eka che tema svIkAre che. tene graMthakArazrIe zloka-12mAM Apatti Apela ke prakRti eka svIkAravAmAM Ave to ekanI mukti thAya to sarvanI mukti svIkAravAnI Apatti Ave athavA koInI mukti thaI zake nahi. tenuM nivAraNa karatAM sAMkhyadarzanakAre zloka-18mAM kahela ke prakRti pratyAtmaniyata nathI, topaNa prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhi pratyAtmaniyata che, ane te buddhi niyata phaLasaMpAdaka zaktivALI che. tethI ekanI muktimAM sarvanI mukti thavAnI Apatti nathI; kema ke prakRti sarvatra eka hovA chatAM paNa buddhinA vyApAranA bhedathI, kRtArtha prati=muktAtmA prati prakRti naSTa hovA chatAM paNa amuktAtmA prati prakRti anaSTa che. A rIte pratyAtmaliyata buddhine bhinna bhinna svIkArIne mukta ane amuktanA vyavahAranI sAMkhyadarzanakAre saMgati karI. te sAMkhyadarzanakAratI saMgatimAM doSa ulkAvana karatAM graMthakArazrI kahe che - Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 pAtaMjala yogalakSaNavicAratAsiMcikA/zloka-28 zloka : prasaGgatAdavasthyaM ca buddhe de'pi tattvataH / prakRtyante laye mukterna cedavyApyavRttitA / / 28 / / anvayArtha: pravRttei tape prakRti aMtamAM laya thaye chad=prakRtimAM vizrAMta duHkhadhvasa hote chate, vuddhirmepi=buddhinA bhedamAM paNa tattvatA tatvathI paramArthathI, prativargA=prasaMganuM tadavasthapaNuM che=ekanI muktimAM anya sarvatI muktinI ApattirUpa prasaMgato aparihAra che. je mutteravyAvRttitA ra= jo muktinI avyApyavRttitA na svIkAravAmAM Ave to ekanI muktimAM anya sarvanI muktinI ApattirUpa prasaMgano aparihAra che, ema avaya che. Ji28. zlokArca - prakRti aMtamAM laya thaye chate arthAt prakRtimAM vizrAMta duHkhadhvaMsa hote chata, buddhinA bhedamAM paNatatvathI prasaMganuM tadavasthapaNuM che arthAt ekanI muktimAM anya sarvanI muktinI ApattirUpa prasaMgano aparihAra che. je muktinI avyApyavRttinA na svIkAravAmAM Ave to ekanI muktimAM anya sarvanI muktinI ApattirUpa prasaMgano aparihAra che. |28ll TIkA : prasaGgeti-buddhe de'pi-pratyAtmaniyatatve'pyabhyupagamyamAne, tattvata: paramArthataH, prakRtyante-prakRtivizrAnte, laye-duHkhadhvaMse sati, prasaGgatAdavasthyaM ekasya muktAvanyasyApi tadApattirityasyAparihAra eva, prakRtereva mukterabhyupagamyamAnatvAt, tasyAzca muktatvAmuktatvobhayavirodhAt, ekatra vRkSe saMyogatadabhAvayoriva prakRtau vibhintrabuddhyavacchedena na muktatvAmuktatvayorvirodha ityata Aha-cedyadi mukteravyApyavRttitA nAbhyupagamyata iti zeSaH, tadabhyupagame ca mukte'pyamuktatvavyavahArApattireva dUSaNaM, kiJca, evaM muktasyApyAtmano bhavasthazarIrAvacchedena bhogApattiriti tatprakRtinivRttiravazyamabhyupeyeti draSTavyam / / 28 / / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-28 TIkArya : yuddhamaeNDapi grupa mAnavA, prakRtyatamAM laya thaye chad=prakRtimAM vizrAMta duHkhadhvaMsa thaye chata, buddhinA bhedamAM paNa=buddhinuM pratyAtmaniyatapaNuM svIkArAye chate paNa, tatvathI paramArthathI, prasaMganuM tadavasthapaNuM che=ekanI muktimAM paNa anyane paNa tenI Apatti che=muktinI Apatti che. e prakArano Ano=prasaMgano, aparihAra ja che; kema ke prakRtinI ja muktinuM abhyapagapyamAnapaNuM che=sAMkhyadarzanakAra vaDe prakRtinI ja mukti svIkArAyela che. ahIM prazna thAya ke prakRtinI mukti svIkAravAthI ekanI muktimAM anyanI paNa muktinI Apattino parihAra buddhino bheda svIkAravA chatAM paNa kema thato nathI ? tethI bIjo hetu kahe che : tasthAkya .... virodhA, ane tenA=prakRtinA, muktapaNA ane amuktapaNArUpa ubhayano virodha che. patra ..... mAda - eka vRkSamAM saMyoga ane tenA abhAvanI jema=eka vRkSamAM kapi Adi koIkano saMyoga ane kapi Adi koIkanA saMyoganA abhAvanI jema prakRtimAM vibhinna buddhinA avacchedathI muktapaNAamuktapaNAno virodha nathI, e pramANe sAMkhyadarzanakAra kahe, ethI graMthakArazrI zlokamAM carama pAdamAM kahe che - veri ... tUSA, jo muktinI avyApyavRttitA na svIkAravAmAM Ave to prasaMgano aparihAra che, ema pUrvanA kathana sAthe avaya che, ane tenA svIkAramAM=muktinI avyApyavRttitAnA svIkAramAM, muktamAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti ja dUSaNa che. * zlokamAM vyAvRttitA pachI nAgupate e adhyAhAra che, e batAvavA mATe TIkAmAM nADu |sthata rUta zeSa: kahela che. vaLI muktinI avyApyavRttitA svIkArIe to prasaMgadoSano parihAra thAya che, topaNa anya zuM doSa Ave che, te zlokamAM batAvela nathI; paraMtu TIkAmAM tathyapAne 2 ..... thI anya dUSaNa batAvela che. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-28 jigya, vaMdravya, ane vaLI A rIte=muktamAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti che e rIte, mukta paNa AtmAne bhavastha zarIravacchedathI bhoganI Apatti che, ethI=muktinI avyApyavRttitA svIkAravAne kAraNe pUrvamAM be doSonI prApti batAvI ethI, tenI prakRtinI nivRtti mukta AtmAnI prakRtinI nivRtti, avazya svIkAravI joIe arthAt pratyAtmaliyata bhinna bhinna prakRti che, tethI je mukta thAya che, tenI prakRtinI nivRtti avazya svIkAravI joIe, e pramANe jANavuM. 28 vRddhapereDapi=pratyAtmaniyatatveDapi ahIM pa thI e kahevuM che ke pratyAtmaniyata buddhino bheda svIkAravAmAM na Ave to to sarvapuruSasAdhAraNa eka prakRti svIkAravAthI ekanI muktimAM sarvanI muktino prasaMga che, paraMtu pratyAtmaniyata buddhino bheda svIkAravA chatAM paNa ekanI muktimAM sarvanI muktino prasaMga tadavastha che. hasya muvatAvavasthApi tAtti: ahIM pa thI e kahevuM che ke je yogI sAdhanA karIne mukta thAya che, temane to muktinI prApti che; paraMtu je AtmAe sAdhanA karI nathI, tevA anyane paNa muktinI Apatti che. ja tayyAne re muktavyamuktavyavahAra: ahIM pa thI e kahevuM che ke muktinI avyApyavRttitA svIkAravAmAM Ave to amuktamAM to amuktapaNAnA vyavahAranI prApti che, paraMtu muktamAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti che. * muktasyApyAtmano bhavasthazarIrAvacchedena bhogApattiH saMDI api thI me 43 cha / amukta AtmAne to bhavasthazarIrAvacchedana bhoganI prApti che, paraMtu mukta AtmAne paNa bhavasthazarIrAvacchedana bhoganI Apatti che. bhAvArtha : zloka-18mAM sAMkhyadarzanakAre kahyuM ke sarvajanasAdhAraNa prakRti eka hovA chatAM paNa prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhi pratyAtma bhinna che, tethI je puruSanI buddhie apavarga saMpAdana mATe prayatna karyo, te puruSane apavarganI prApti thaI, ane je puruSanI buddhie apavarga saMpAdana mATe prayatna karyo nathI, te puruSane apavarganI prApti na thaI, tethI prakRtine eka svIkAravA chatAM ekanI muktimAM sarvanI muktinI Apatti nathI. tene graMthakArazrI kahe che - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 pAtaMjala yogalakSaNavicAravAtrizikA/bloka-28 sAMkhyadarzanakAranA mate prakRtinI mukti svIkAravAmAM Ave ane pratyAtmabhinna buddhine svIkAravAmAM Ave, topaNa ekanI muktimAM sarvanI muktinI Apattino aparihAra H sAMkhyadarzanakAranA mata pramANe prakRtimAM buddhino laya thAya che, tyAre duHkhadhvasa thAya che. tethI je yogInI buddhi apavargasaMpAdana mATe yatna kare che, tenI buddhino laya prakRtimAM thAya che, tethI prakRtine ja muktinI prApti thaI; chatAM sAMkhyadarzanakAranA mate jema koI rAjAnA mRtyokasainiko, yuddha karIne jaya pAme to rAjA jaya pAmyo che, tema vyavahAra thAya che, paramArthathI to te rAjAnA sevakoe jaya prApta karyo che; tema buddhinA vyApArathI prakRtinI mukti thaI, chatAM tenA svAmI evA puruSane mukti prApta thaI tema upacArathI kahevAya che. tethI sAMkhyadarzanakAranA matAnusAra prakRtinI mukti svIkAravAmAM Ave ane pratyAtma bhinna buddhine svIkAravAmAM Ave topaNa paramArthathI ekanI muktimAM sarvanI muktine svIkAravAnI Apattino parihAra thato nathI; kema ke prakRti eka che ane temAM muktapaNA-amuktapaNArUpa ubhayano virodha che. Azaya e che ke prakRtinI mukti thaI tema kahIe to prakRti eka hovAthI prakRtinI mukti thavAthI te prakRtinA svAmI evA badhA puruSanI mukti thaI, tema upacAra karavo paDe; kema ke prakRti eka che ane te mukta thaI tethI badhA jIvonI prakRti mukta thaI, tethI badhA jIvomAM muktapaNAno vyavahAra thavo joIe, ane jo tema na svIkAro ane kaho ke je puruSanI buddhie sAdhanA karI che tenI apekSAe ja prakRti mukta che, anya puruSanI apekSAe prakRti mukta nathI to prakRtine mukta-amuktarUpa svIkAravI paDe, ane prakRti eka hoya to prakRti mukta che ane prakRti mukta nathI, tema kaI rIte kahI zakAya ? arthAt kahI zakAya nahi, mATe prakRtimAM muktapaNA-amuktapaNArUpa ubhayano virodha prApta thAya. jo prakRtine mukta svIkArIe to prakRtinA svAmI evA badhA puruSane mukta svIkAravAnI Apatti buddhino bheda svIkAravA chatAM dUra thaI zake nahi. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-28 sAMkhyadarzanakAra taraphathI bhinna bhinna buddhiavacchedena prakRtimAM muktapaNA ane amuktapaNAno avirodhaH ekanI muktimAM sarvanI mukti svIkAravAnI Apattino parihAra thaI zake nahi, ema pUrvamAM graMthakArazrIe sthApana karyuM. tyAM sAMkhyadarzanakAra taraphathI koI kahe ke eka vRkSamAM saMyoga ane saMyogAbhAvanI jema prakRtimAM paNa bhinna bhinna buddhinA avacchedathI muktapaNA ane amuktapaNArUpa ubhayano virodha nathI. Azaya e che ke koI eka vRkSamAM zAkhAvacchedana kapisaMyoga che, ane mUlAvacchedana kapisaMyoga nathI, tethI vRkSa eka hovA chatAM temAM kapisaMyoga ane kapisaMyogAbhAva saMgata thaI zake che. tema sarvajanasAdhAraNa prakRti eka hovA chatAM je buddhie apavarga saMpAdana mATe yatna karyo te buddhiavacchedana prakRtimAM muktapaNuM che, ane je buddhie apavargasaMpAdana mATe yatna karyo nathI, te buddhiavacchedana prakRtimAM amuktapaNuM che, mATe prakRti eka svIkAravA chatAM prakRtimAM muktapaNA, amuktapaNArUpa ubhayano virodha nathI, tethI ekanI muktimAM sarvanI mukti svIkAravAnI Apatti Avaze nahi. tema sAMkhyadarzanakAra taraphathI koI kahe, tene graMthakArazrI zlokanA caramapAdathI kahe che - graMthakArazrI taraphathI muktinI avyApyavRttitAnA svIkAra vagara buddhino bheda svIkAravA chatAM ekanI muktimAM sarvanI muktinI Apattino aparihAra : jo sAMkhyadarzanakAro muktinI avyApyavRttitA na svIkAre to buddhino bheda svIkAravA chatAM sarvanI muktinI Apattino parihAra thaI zake nahi. AnAthI e prApta thAya ke jema vRkSanA eka bhAgamAM kapisaMyoga che ane anya bhAgamAM kapisaMyoga nathI, tethI te saMyogamAM avyApyavRttitA che; tema eka prakRtimAM paNa bhinnabuddhiavacchedana muktapaNuM che, ane bhinnabuddhiavacchedana amuktapaNuM che, tema svIkAravuM hoya to muktinI vyAkhyavRttitA svIkAravI paDe arthAt prakRtinA eka bhAgamAM mukti che ane prakRtinA anya bhAgamAM mukti nathI, tema svIkAravuM paDe, to ja ekanI muktimAM sarvanI muktinI Apattino parivAra sAMkhyadarzanakAra karI zake. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-28 sAMkhyadarzanakAra muktinI avyApyavRttitA svIkArI le to AvatAM anya dUSaNo : have jo sAMkhyadarzanakAra muktinI avyAkhavRttitA svIkArI le to zuM Apatti Ave ? te batAvatAM TIkAmAM graMthakArazrI kahe che : jo sAMkhyadarzanakAra muktinI avyApyavRttitA svIkAre to muktamAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti ja dUSaNa che. Azaya e che ke sAMkhyadarzanakAranA mata pramANe prakRti eka che, ane buddhi prati AtmA bhinna che. vaLI je buddhi apavarganI sAdhanA kare te buddhithI prakRtinI mukti thAya che; ane je buddhie apavarganA saMpAdana mATe prayatna karyo nathI, te buddhithI prakRtinI mukti thaI nahi, tethI eka ja prakRtimAM muktapaNA ane amuktapaNArUpa baMne dharma prApta thAya che; ane je puruSanI prakRti mukta thaI hoya te puruSamAM muktapaNAno vyavahAra sAMkhyadarzanakAra svIkAre che; kema ke teo kahe che ke puruSa nitya mukta hovA chatAM je puruSanI buddhie apavarga saMpAdana mATe yatna karyo, te puruSanI buddhithI prakRtine apavarganI prApti thaI, tethI te buddhinA svAmI evA puruSanI mukti thaI, e prakArano vyavahAra thAya che. have jo prakRti sarvajanasAdhAraNa eka hoya ane te prakRtimAM muktapaNA ane amuktapaNArUpa baMne dharmo rahe che, tema svIkAravAmAM Ave, to te prakRtinA svAmI evA jema saMsArI jIvo che, tema mukta AtmAo paNa che, tethI saMsArI jIvomAM jema amuktapaNAno vyavahAra thAya che, tema mukta AtmAmAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti Ave; kema ke mukta AtmAonI prakRti ane saMsArI AtmAonI prakRti eka che, ane te prakRtimAM muktapaNA ane amuktapaNArUpa baMne bhAvo che, tethI mukta AtmAomAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti Ave, e ja sAMkhyadarzanakAranA matamAM dUSaNa che. vaLI, muktinI avyApyavRttitA svIkAravAthI bIjo doSa paNa prApta thAya che. te batAvatAM graMthakArazrI kahe che - Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/mloka-28-29 141 jo prakRtimAM muktapaNA ane amuktapaNArUpa ubhaya dharma svIkArIe to te prakRtinA svAmI evA mukta AtmAmAM paNa muktapaNAnA ane amuktapaNAnA vyavahA2nI Apatti Ave; ane tema svIkArIe to mukta paNa AtmAone bhavasthaza2I2AvacchedathI bhoganI prApti thAya; kema ke jema sAMkhyadarzananA mAtanusAra koI AtmAe sAdhanA karI nathI ane mukta thayo nathI, te AtmAne bhavasthazarI2AvacchedathI teo bhoga svIkAre che, tema mukta paNa AtmAne amukta svIkArIe to te mukta paNa AtmAne bhavasthazarIrAvacchedathI bhoganI Apatti Ave, mATe prakRtinI avyApyavRttitA svIkArIne ekanI muktimAM sarvanI muktino parihAra karavAmAM Ave to muktamAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti Ave, ane mukta paNa AtmAne bhavasthazarIrAvacchedathI bhoganI Apatti Ave. A be dUSaNo AvatAM hovAthI je puruSa sAdhanA kare che, te puruSanI sAdhanAthI te puruSanI prakRtinI nivRtti thAya che, ema avazya svIkAravuM joIe. AnAthI e phalita thAya che ke anubhavane anurUpa padArtha vicArIe to dareka AtmAnI karmaprakRti bhinna bhinna che, ane je puruSa sAdhanA kare che, te puruSanI prakRtinI nivRtti thAya che, ane je puruSe sAdhanA karI nathI, te puruSanI prakRtinI nivRtti thatI nathI, tema avazya svIkAravuM joIe. II28 // avataraNikA : zloka-28nA aMte sthApana karyuM ke muktine avyApyavRtti svIkAravAthI muktamAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti che, ane mukta paNa AtmAne bhavastha zarIrAvacchede bhoganI Apatti che. ethI je puruSa sAdhanA kare che, te puruSanI prakRtinI nivRtti avazya svIkAravI joIe, ane te pramANe sAMkhyadarzanakAra svIkAre to zuM prApta thAya ? ane atyAra sudhI graMthakArazrIe sAMkhyadarzanakArane je doSo ApyA, tenAthI zuM phalita thAya che ? te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-29 Tos : pradhAnabhede caitat syAt karma buddhiguNa: pumAn / syAdhruvazcAdhruvazceti jayatAjjainadarzanam / / 29 / / manvayArtha : casane pradhAnabhede pradhAna svIkArAye 7te etat pradhAna, karma syAt= thAya arthAt hai na samimata ma thAya. buddhiguNaH pumAn= buddhivANI puruSa syAchuvazcAdhruvazca-thi6 dhruva sane thi6 madhruva thAya, itithI jainadarzanam jayatAtna zana 4ya pAme. // 28 // doDArtha : ane pradhAnabheda svIkArAye chate A=pradhAna, karma thAya. buddhiguNavALo puruSa kathaMci dhruva ane kathaMcit adhruva thAya, ethI jenadarzana jaya pA. ||2|| pradhAna ane prakRti zabda ekAryavAcI che. TIs:__ pradhAneti-uktadoSabhiyA pradhAnabhede cAbhyupagamyamAne AtmabhogApavarganirvAhakametat karma syAt, pumAn puruSaH, buddhiguNa: syAt, buddhilabdhijJAnAnAmanarthAntaratvAt, syAt kathaJcit dhruvazca dravyato'dhruvazca paryAyata ityevaM jainadarzanaM jayatAt, doSalavasyApyasparzAt, nanu ca puMso viSayagrahaNasamarthatvenaiva cidrUpatvaM vyavatiSThata iti vikalpAtmakabuddhiguNatvaM na yuktam, antarbahirmukhavyApAradvayavirodhAditi cet ? na, anubhUyamAnakramikaikopayogasvabhAvatvena tadavirodhAditi / / 29 / / TArtha : uktadoSabhiyA ..... asparzAt, bhane 6salwal mayathI=4ls-28i batAvela muktamAM paNa amuktapaNAnA vyavahAratI Apatti, ane mukta paNa AtmAne bhavastha zarIravacchedana bhoganI ApattirUpa kahevAyelA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/mloka-29 143 doSanA bhayathI, pradhAnano bheda svIkArAye chate=pratyAtma bhinna bhinna prakRti che e rUpa pradhAnano=prakRtino, bheda svIkArAye chate, AtmAnA bhoga ane AtmAnA apavarganuM nirvAhaka evuM A=pradhAna, karma thAya arthAt jainadarzanane saMmata evuM karma thAya, ane puruSa buddhiguNavALo thAya; kema ke buddhi, labdhi, jJAnanuM arthAtarapaNuM che=ekArthavAcIpaNuM che. svAttvakathaMcid dhruva che ane kathaMcid adhruva che=puruSa dravyathI dhruva che ane paryAyathI adhruva che. kRti=i=A rIte=pratyAtma pradhAnane=prakRtine, judI svIkArI ane buddhiguNavALo puruSa kathaMcid dhruva ane kathaMcid adhruva svIkAryo e rIte, jainadarzana jaya pAme; kema ke doSalavano paNa asparza che arthAt jainadarzanane abhimata padArtha yuktine anurUpa saMgata che. prastuta TIkAmAM zlokano artha samApta karyo ane zlokanA dvitIya caraNamAM kahyuM ke buddhiguNavALo puruSa che. tyAM nanu thI sAMkhyadarzanakAra taraphathI koI zaMkA karatAM kahe che nanu rUti cen ? na, ane puruSanA viSayagrahaNanA sAmarthya vaDe ja cidrupapaNuM vyavasthita che, ethI vikalpAtmaka buddhiguNapaNuM yukta nathI= puruSanuM vikalpAtmaka buddhiguNapaNuM yukta nathI; kema ke aMtarmukha ane bahirmukha vyApAradvayano=be vyApArano, virodha che arthAt cidrupa evA AtmAno aMtarmukha vyApAra che ane vikalpAtmaka buddhiguNano bahirmukha vyApAra che tethI jo puruSane buddhiguNavALo svIkAravAmAM Ave to aMtarmukha ane bahirmukha be paraspara virodhI vyApAranI puruSamAM prApti thAya. e pramANe jo sAMkhyadarzanakAra taraphathI koI kahe to graMthakArazrI kahe che ke e vAta barAbara nathI. kema barobara nathI ? temAM hetu kahe che : anubhUyamAna taviroghAviti 11 anubhUyamAna=anubhavAtA kramika ekaupayogasvabhAvapaNAthI teno=aMtarmukha ane bahirmukha vyApAradvayano, avirodha che=saMsArI jIvone saMsAranI pravRttikALamAM vikalpAtmaka bahirmukha vyApAra anubhUyamAna=anubhavAto che, ane jyAre te saMsArI jIva ..... Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-29 yogasAdhanA kare che tyAre yogasAdhanAnA kALamAM aMtarmukha vyApAra anubhUyamAta=anubhavAto che, tethI anubhUyamAna=anubhavAtA evA kramasara be prakAranA vyApArarUpa ekaupayogasvabhAvapaNAthI puruSane svIkAravAmAM aMtarmukha ane bahirmukha be vyApArano virodha nathI. I29 / / * voSAvasyApyasparzAt - ahIM pa thI e kahevuM che ke pUrvamAM batAvyuM e pramANe jainadarzana padArtha mAne che, tethI jainadarzanamAM ghaNA doSono to sparza nathI, paraMtu doSa lavano paNa asparza che. bhAvArtha : mukta AtmAmAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti ane mukta AtmAne paNa bhavasthazarIrAvacchedena bhoganI Apatti : A be doSanA bhayathI sAMkhyadarzanakAra pratyAtma bhinna prakRti svIkAre to te prakRtinuM jainadarzanakAranA mate bhoganuM ane apavarganuM nirvAhaka karma siddha thAya zloka-28nI TIkAmAM graMthakArazrIe kahyuM ke jo muktinI avyApyavRttitA svIkAravAmAM Ave to sAMkhyadarzanakArane mukta AtmAmAM paNa amuktapaNAnA vyavahAranI Apatti Ave, ane mukta AtmAne paNa bhavastha zarIrAvacchedena bhoganI Apatti Ave. A be doSanA bhayathI sAMkhyadarzanakAra dareka AtmAmAM vizrAMta pradhAnane=prakRtine, judI svIkAre to e pradhAna=prakRti, karma thAya, ane te pradhAna=prakRti, bhoga ane apavarganI nirvAhaka thAya. 144 Azaya e che ke jIva je karma bAMdhe che, te karmathI jIvane dehano saMyoga ane bhogasAmagrIno saMyoga prApta thAya che, tethI karma bhoganuM nirvAhaka che; ane jyAre te karma kAMIka maMda paDe che, tyAre te karmanI sahAyathI yogamArganA pratibaMdhaka evA kSayopazamabhAvavALA karmanI sahAyathI, yogI puruSa apavarganI sAdhanA kare che, tethI bhoganI prAptinuM nirvAhaka ane apavarganI prAptinuM nirvAhaka je karma jainadarzanakAra svIkAre che, tene sAMkhyadarzanakAre pradhAna= prakRti, zabdathI svIkAre che. ahIM vizeSa e che ke sAMkhyadarzanakAra pratyAtma pradhAnabheda svIkAre to te pradhAna=prakRti, AtmAnA bhoga ane apavarganuM nirvAhaka evuM karma ja thAya. vaLI, jainadarzanane mAnya karma apavarganuM nirvAhaka A rIte che -- Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-29 145 - (1) jIva je puNyAnubaMdhI puNya bAMdhe che, te puNyathI je prathama saMghayaNa, manuSyabhava Adi bAhya sAmagrI maLe che, te sAmagrInI prApti dvArA te puNya mokSa prati kAraNa che. (2) kSayopazamabhAvanuM jJAnAvaraNIyakarma ane kSayopazamabhAvanA kSamAdi guNo pratye kSayopazamabhAvanuM karma kAraNa che, ane kSayopazamabhAva kSAyikabhAvanI prApti pratye kAraNa che, tethI kSayopazamabhAvanuM karma paNa mokSa prati kAraNa che. (3) mokSathI viruddha saMsAranI niSpatti pratye karma kAraNa che, ane te karmanA nAzathI muktinI prApti thAya che, tethI nAzavidhayA mokSa pratye paNa te karma kAraNa che; kema ke jo karma na hoya to teno nAza thAya nahi, ane nAzya evA karmano nAza karavAmAM na Ave to mokSa thAya nahi, tethI nAzavidhayA karma paNa mokSa pratye kAraNa che. jainadarzanane abhimata jJAnasvarUpa AtmAnI siddhiHvaLI buddhiguNavALo puruSa thAya. Azaya e che ke saMsArI jIvomAM je buddhiguNa dekhAya che, te buddhiguNavALo puruSa che, jenI siddhi graMthakArazrIe svayaM zloka-24mAM karela che; ane te buddhiguNavALo puruSa che, tema svIkAravAmAM graMthakArazrIe yukti Apela che ke buddhi, labdhi ane jJAna, A badhA ekAryavAcI che. AnAthI e prApta thAya ke saMsArI jIvone je jJAna che, te jJAnanA baLathI A jIva che tema nakkI thAya che, kema ke jaDa padArthomAM jJAna nathI ane jIvamAM jJAna che. vaLI, jIvamAM vartatuM jJAna upayogarUpe pravartatuM nathI tyAre te labdhirUpa che. arthAt saMsArI jIvoe je jJAna prApta karyuM che atyAre temAM upayoga nathI, chatAM te jJAna kSayopazamabhAvarUpe vidyamAna che te labdhi che; ane te labdhi ja buddhi kahevAya che; kema ke je artha bodha karavAnI zakti che te buddhi che ane te te prasaMge te te padArthanA upayogavALA jIvo thAya che, tyAre te labdhirUpa Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-29 jJAnathI arthanI upasthitirUpa jJAna varte che; te jJAna che, mATe buddhi, labdhi ane jJAna, A traNe e kAryavAcI che, ane puruSa jJAnasvarUpa che, tethI buddhiguNavALo puruSa che. jainadarzanane abhimata dravyarUpe dhruva ane paryAvarUpe ava pariNAmI AtmAnI siddhi - vaLI zloka-2ranI TIkAmAM kahyuM ke AtmAne pariNAmI svIkAravAmAM koI bAdha nathI; kema ke dravyarUpe AtmAno anvaya che ema je sthApana karyuM, tenAthI e siddha thAya che ke "puruSa kathaMci dhruva che ane kathaMcit adhuva che." AnAthI e phalita thAya che ke puruSa dravyarUpe dhruva che ane paryAyarUpe adhruva che, AthI ja saMsArI jIvo te te manuSyAdi paryAyarUpe nAza pAme che, topaNa puruSarUpe dhruva che, tethI dareka bhavomAM anuyAyI AtmA siddha thAya che; ane dareka bhavomAM je anuyAyI AtmA che, te ja sAdhanA karIne mukta thAya che, ema siddha thAya che. A rIte jainadarzana padArthanuM je nirUpaNa kare che, tethI anubhavane anurUpa vyavasthA saMgata thAya che, mATe yuktiyukta padArthanuM yathArtha nirUpaNa karavArUpe jainadarzana jaya pAme che. jainadarzana kema vijaya pAme che ? temAM graMthakArazrI hetu kahe che - AtmAne pariNAmI svIkAravAmAM ekanI muktimAM anyanI muktinI anApatti ane nirupacarita baMdha ane mokSanI saMgati: doSa lavano paNa asparza che arthAt AtmAne karthaci dhruva ane kathaMcit adhruva svIkAryo ane buddhiguNavALo AtmA svIkAryo ane pratyAtma karma juduM svIkAryuM, tethI karmane vaza saMsArI jIvo je prakAranA bhavane prApta kare che, tenI saMgati thAya che; ane sAdhanA karIne karmathI mukta thAya che tyAre dareka AtmAnI karmaprakRti judI hovAthI ekanI muktimAM anyanI muktinI Apatti paNa AvatI nathI, ane nirupacarita baMdha ane mokSanI saMgati thAya che, kema ke saMsAraavasthAmAM AtmA karmathI baddha che ane mukta avasthAmAM AtmA karmathI abaddha che, tema saMgata thAya che, tethI jainadarzananI mAnyatAmAM doSa lavano paNa sparza nathI. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-29-30 147 sAMkhyadarzanakAra puruSane cidrapa mAne che ane buddhine prakRtimAMthI utpanna thayelI mAne che, tethI cidrapa AtmA karatAM buddhi judI che ema mAne che. e mAnyatAne sAme rAkhIne sAMkhyadarzanakAra taraphathI koI zaMkA kare che - sAMkhyadarzanakAra taraphathI aMtarmukha ane bahirmukha vyApAradvayanA virodhanI zaMkAnuM graMthakArazrI dvArA yuktipUrvaka nirAkaraNa : puruSa viSayagrahaNamAM samartha che mATe cidrapa che arthAt jJAnaguNavALo che, ane buddhi vikalpAtmaka che ane buddhiguNavALo puruSane svIkAravAmAM Ave to cidrapapaNuM hovAne kAraNe aMtarmukha ane buddhiguNavALo hovAne kAraNe bahirmukha AtmAne svIkAravo paDe ane tema svIkAravAthI eka AtmAmAM aMtarmukha ane bahirmukha vyApAradrayano virodha Ave arthAt cidrapa AtmA viSaya grahaNa karavA samartha hovA chatAM te te viSayomAM vikalpa karato nathI, paraMtu caitanyasvarUpamAM vizrAMta che, tethI aMtarmukhavyApAravALo che. chatAM vikalpAtmaka buddhiguNavALo puruSa svIkAravAmAM Ave to bAhya padArthone AzrayIne vikalpa karanAra puruSa che, tethI bahirmukhavyApAravALo puruSa che tema mAnavuM paDe, mATe eka ja puruSane aMtarmukha ane bahirmukha ema be vyApAravALo mAnavo paDe, ane aMtarmukha ane bahirmukha ema be vyApAravALo puruSa svIkArI zakAya nahi; kema ke puruSano eka upayoga svabhAva che. jo puruSano aMtarmukha upayoga hoya to bahirmukha upayoga hoI zake nahi, ane puruSano bahirmukha upayoga hoya to aMtarmukha upayoga hoI zake nahi. e prakAranI zaMkAnuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che - saMsArI avasthAmAM jIvo kyAreka bahirmukhaupayogavALA hoya che to kyAreka aMtarmukhaupayogavALA hoya che, tethI eka jIvane AzrayIne kramika aMtarmukha ane bahirmukharUpa eka upayoga jIvano svabhAva che, tethI eka jIvamAM kramasara aMtarmukha ke bahirmukha be vyApAra svIkAravAmAM virodha nathI; kema ke saMsArI jIvone pratIti che ke jyAre pote bAhya padArthone AzrayIne A ghaTa che, A paTa che ityAdi vikalpo kare che tyAre teo bahirmukhavyApAravALA che, ane jyAre kAMIka viveka buddhi khUle che tyAre bahirmukhavyApArano avarodha karIne Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-29-30 AtmAnA jJAnaguNamAM vizrAMti mATe yogamArgamAM pravRtti kare che, tyAre bAhya padArthone choDIne aMtarmukha svarUpamAM vizrAMta karavAne anukULa vyApAravALA bane che, tethI saMsArI jIvono aMtarmukha ane bahirmukha baMnemAMthI kramasara koIka eka upayoga karavAno svabhAva che, tema svIkAravAmAM koI virodha nathI. sArAMza : * pracura karmavALI avasthAmAM saMsArI jIvo mAtra bahirmukhavyApAravALA hoya che. sAdhanAnI prAraMbhika bhUmikAvALA yogIo kyAreka aMtarmukhavyApAravALA thAya che to kyAreka pramAdane vaza bahirmukha vyApAravALA paNa thAya che. kasuabhyasta yogamArgavALA yogIo bahirmukhavyApArane tirodhAna karIne aMtarmukhavyApAravALA thAya che ane sAdhanAnI pUrNatA thAya tyAre sarvakarmathI mukta thavAthI svasvarUpamAM vizrAMtivALA thAya che. paralA avataraNikA - 10mI yogalakSaNa batrIzImAM graMthakArazrIe svaabhimata tanuzya hetuvyApAratiyoganuM lakSaNa karyuM, ane te lakSaNane sthira karavA mATe anya darzanakAranA yoganA lakSaNanI vicAraNA karavA mATe prastuta batrIzI racela che. AthI 11mI batrIzInA prAraMbhamAM graMthakArazrIe kahela ke svaabhimata yoganuM lakSaNa anyanA yoganA lakSaNano vicAra karavAthI sthira thAya che, mATe atyanA yoganA lakSaNano A prAraMbha che. tyArapachI pataMjali RSie yogazcittavRttinirodhakacittavRttinirodha' yoganuM lakSaNa karyuM, tenuM spaSTIkaraNa zloka-1 thI 10 sudhI karyuM. tyArapachI graMthakAre zloka-11mAM Apatti ApI ke jo sAMkhyadarzanakAra AtmAne apariNAmI mAne to yogamArga ane yoganuM lakSaNa vagere artha vagaranA siddha thAya; kema ke jo AtmA apariNAmI svIkAravAmAM Ave to saMsArI AtmAne mokSanI prApti karavAnuM koI prayojana rahetuM nathI. tenI carcA atyAra sudhI karIne spaSTa sthApana karyuM ke AtmA pariNAmI che ane kathaMci dhruva ane kathaMcit adhruva che. have pataMjali RSie 'cittavRttinirodha' yoganuM lakSaNa Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-30 149 karyuM, te potAne abhimata hovA chatAM e lakSaNa saMpUrNa lakSyamAM jatuM nathI, te batAvIne svaabhimata yoganuM lakSaNa ja yuktiyukta che, te batAvavA zloka-30 thI 32mAM graMthakArazrI kahe che - zloka : tathA ca kAyarodhAdAvavyAptaM proktalakSaNam / ekAgratAvadhau rodhe vAcye ca prAci cetasi / / 30 / / anvayArtha : tathA ra=ane te rIte zloka-29mAM kahyuM ke "jainadarzana jaya pAme che te rIte, provAnakSa--pataMjali RSi vaDe kahevAyeluM yoganuM lakSaNa, yogAvokAyarodhAdimAM vyApta avyApta che, gha=ane agratAvatha vAghe= ekAgratA avadhi sudhI rodha vAcya hote chate arthAt cittavRttinirodharUpa yoganA lakSaNamAM rahela 'rodha' zabda viruddha ane ekAgratAnI avadhi sudhI vAcya hote chate prari vesapUrvanA cittamAM arthAt ekAgratAnI pUrvanA cittamAM pataMjali RSi vaDe kahevAyeluM yoganuM lakSaNa avyApta che, ema avaya che. 30gA. zlokArca - ane te rIte zloka-2mAM kahyuM ke jainadarzana jaya pAme che te rIte, pataMjali kaSi vaDe kahevAyeluM yoganuM lakSaNa kAyarodhAdimAM avyApta che, ane ekAgratA avadhi sudhI ropa vAcya hote chate ekAgratAnI pUrvanA cittamAM pataMjali RSi vaDe kahevAyeluM yoganuM lakSaNa avyApta che, ema anvaya che. II3oll TIkA :__tathA ceti-tathA ca-jainadarzanajayasiddhau ca, proktalakSaNaM-pataJjalyuktayogalakSaNaM, kAyarodhAdAvavyAptaM, AdinA vAgnirodhAdigrahaH, ekAgratAvadhAvekAgratAnirodhamAtrasAdhAraNe ca rodhe vAcye prAci-ekAgratAyAH pRSThabhAvini, cetasyadhyAtmAdizuddhe'vyAptam / / 30 / / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1pa0 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-30 TIkArya : tathA 2 ..... vaniroNAvi, ane te rIte pUrvamAM sthApana karyuM te rIte, jainadarzanano jaya siddha thaye chate, prokta lakSaNa=pataMjali RSi vaDe kahevAyela yoganuM lakSaNa, kAyarodhAdimAM avyApta che. kAyarodhAdimAM 'Adi'thI vacanavirodhAdinuM grahaNa karavuM. ahIM pataMjali RSi kAyarodhAdimAM lakSaNanI avyApti dUra karavA mATe pariSkAra karIne rodhano artha ekAgratA avadhi sudhI kare to anya zuM doSa Ave ? te spaSTa karavA arthe graMthakArazrI kahe che : pratA .. vyAtim II ane ekAgratAnI avadhi hote chate=ekAgratA ane nirodhamAtra sAdhAraNa rodha vAcya hote chate, pUrvamAM ekAgratAnA pRSThabhAvI adhyAtmAdi zuddha evA cittamAM, avyApta che=pataMjali RSie kareluM cittavRttinirodha yoganuM lakSaNa avyApta che. ll30nA * vanaprada: - ahIM di thI ekAgratApUrvakanI samitionuM grahaNa karavuM. bhAvArtha : pataMjali RSie karela yoganuM lakSaNa kAyarodhAdimAM avyApta - zloka-29mAM kahyuM te rIte pratyAtma bhinna bhinna karma ane buddhiguNavALA saMsArI jIvo svIkAravAthI sarva doSarahita jainadarzanano jaya siddha thAya che, ane jainadarzanano jaya siddha thAya to yoganuM lakSaNa susaMgata thAya che, kema ke yoganuM sevana karIne nirupacarita evA mokSanI prApti thaI zake; paraMtu pataMjali RSie je yoganuM lakSaNa cittavRttinirodha karyuM, te lakSaNa yogamAM susaMgata hovA chatAM sarvatra vyApta nathI. te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - pataMjali RSie yoganuM lakSaNa cittavRttinirodha karyuM, tethI te lakSaNa cittarodhamAM saMgata hovA chatAM kAyarodhamAM ane vAgarodhamAM te lakSaNa jatuM nathI, vaLI ekAgratApUrvakanI samitionA pAlanamAM paNa yoganuM te lakSaNa jatuM nathI. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-30 1pa1 A prakAranA doSanA parihAra mATe pataMjali RSi taraphathI kahevAmAM Ave ke cittavRttinirodhamAM je "rodha' zabda che, te rodhano artha ekAgratA sudhI grahaNa karavo arthAt kSipta, mUDha, vikSipta, ekAgra ane niruddha ema pAMca prakAranA cittamAM je niruddha citta che, ane je ekAgra citta che, te baMne cittane rodha zabdathI grahaNa karavAM, ane tema grahaNa karavAthI kAyarodhamAM, vAgarodhamAM ke ekAgratApUrvakanI samitinI pravRttimAM "cittavRttinirodha e yoganuM lakSaNa avyApta thaze nahi; kema ke je sAdhu yatanApUrvaka samitimAM sudaDha vyApAravALA che, teo kAyarodhavALA ke vAgurodhavALA hoya che, ane te vakhate je iryAsamiti ke bhASAsamiti AdinuM pAlana kare che, te sarvamAM yoganuM lakSaNa saMgata thaze. tene graMthakArazrI kahe che - rodha' zabda ekAgratAnirodhamAtrasAdhAraNa kahevAmAM adhyAtmAdi zuddha cittamAM yoganuM lakSaNa avyApta : cittavRttinirodhamAM rahelA nirodha zabdano artha ekAgratA sudhI grahaNa karavAmAM Ave to kAyarodhAdimAM AvatI avyApti dUra thAya topaNa, koI sAdhaka adhyAtma ke bhAvanAthI zuddha cittavALA hoya ane ekAgratAdi pariNAmavALA na hoya, tevA sAdhakanA yogamAM cittavRtti nirodharUpa pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa jaze nahi, tethI pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa adhyAtmAdi zuddha cittamAM avyApta che. vizeSArtha - koI sAdhu bhagavAnanA vacananA smaraNapUrvaka sarva ucita kriyAo karatA hoya ane ucita sthAne besIne cittane zuddha AtmatattvamAM niruddha karIne rahelA hoya tyAre cittavRttinA rodhanI prApti che. jema asaMgabhAvavALA muninuM citta zuddha AtmabhAvamAM vizrAMta hoya che, tethI teonuM citta nirodhavALuM hoya che; ane tevA muni prasaMge bhikSATanAdi mATe jatA hoya tyAre atyaMta samabhAvanA pariNAmavALA hoya che, tethI iryAsamitipUrvaka bhikSATanAdi karatA hoya tyAre teonI kAyA zuddha AtmabhAvamAM vizrAMta thAya te rIte upayogavALI hoya che, tethI jagatanA viSayo pratye temane Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-30 parama upekSA hoya che ane sarva jIvo pratye Atmatulya buddhi hoya che, tethI teo kAyarodhavALA che; ane yatanApUrvaka gamana kare che, tyAre ekAgratApUrvakanI iryAsamitivALA che. jo yoganuM lakSaNa cittavRttinirodha mAtra karavAmAM Ave to asaMgabhAvavALA muni paNa jyAre kAyavyApAravALA hoya tyAre teonA vartatA kAyarodhamAM ane iryAsamitimAM yoganuM lakSaNa ghaTe nahi. vastutaH teo kAyAno rodha karIne jyAre iryAsamitipUrvaka gamana kare che, tyAre vItarAgabhAvane abhimukha niruddha avasthAvALA teo hoya che, mATe temanAmAM yoga vidyamAna che; chatAM pataMjali RSie kareluM cittavRttinirodha e yoganuM lakSaNa temAM jatuM nathI. vaLI koI yogI saMsArabhAvathI taddana niruddha pariNAmavALA hoya ane bhagavAnanA vacanathI bhAvita mativALA hoya, te vakhate jagatanA jIvamAtra pratye Atmatulya buddhi temane che; ane koI yogya jIvanA upakAra arthe upadezAdi ApatA hoya tyAre temano vacanaprayoga AtmAnA zuddha bhAvomAM AtmA niruddha rahe te rIte pravarte che, tethI te mahAtmAo vacanaguptivALA che. vaLI koI phaLanI AzaMsA vagara yogya jIvonA upakAranI buddhithI vacanayoga bole che tyAre bhASAsamitivALA che, tevA yogI vAngupti ane bhASAsamiti dvArA zuddha AtmAnA AvirbhAvane anukULa vyApAravALA che, tethI temanAmAM mokSanuM kAraNa evo yoga pravarte che; Ama chatAM pataMjali RSie "cittavRttinirodha e yoganuM lakSaNa karyuM, te AvA yogI puruSonA yogamAM jatuM nathI. A prakAranA doSanA parivAra mATe pataMjali RSi rodhano artha ekAgratA sudhI grahaNa kare to je sAdhu pAMca samiti ane traNa guptimAM sudaDha vyApAravALA che, temanAmAM jo ekAgratApUrvakanI guptio ane samitio vartatI hoya, to yoganuM lakSaNa saMgata thAya; paraMtu koI sAdhu bhagavaMto haju tevI ekAgratApUrvaka samiti-guptimAM pravRtti na karI zakatA hoya, Ama chatAM teomAM adhyAtmanI ke bhAvanAnI zuddhi vartatI hoya, to teo mokSane anukULa yatnavALA che, tethI teomAM mokSane anukULa evo yoga che; Ama chatAM pataMjali RSie kareluM cittavRttinirodha e yoganuM lakSaNa temanAmAM jatuM nathI, mATe pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa saMpUrNa nirdoSa nathI. l30 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 pAtaMjalayogalakSaNavicAratAsiMzikA/zloka-31 avataraNikA - zloka-30mAM graMthakArazrIe pataMjali RSie karelA yoganA lakSaNamAM avyAti doSa ApatAM kahyuM ke ekAgratAnA pUrvabhAvI evA adhyAtmAdithI zuddha cittamAM yoga hovA chatAM yoganuM lakSaNa avyApta che. e ApattinA nirAkaraNa arthe pataMjali RSi taraphathI je samAdhAna karavAmAM Ave che te batAvIne te samAdhAna ucita nathI, te batAvavA arthe zloka-31/32mAM graMthakArazrI kahe che - zloka : yogArambho'tha vikSipte vyutthAnaM kSiptamUDhayoH / ekAgre ca niruddhe ca samAdhiriti cena tat / / 31 / / anvayArtha: gai thI pAtaMjala matavALA kahe che, =vikSipta citamAM yojAroyogano AraMbha che, kSiptamUhayA=kSipta ane mUDha cittamAM vyutthAnaM vyutthAna che, je 2 niruddhe ca=ekAgra ane viruddha cittamAM sAtha =samAdhi che. rUti vee pramANe pAtaMjala matavALA kahe to arthAt adhyAtmAdi zuddha citta vikSipta avasthAvALuM hovAthI tyAM yogano AraMbha che, yoga nathI. ethI cittavRttinirodha e yoganuM lakSaNa adhyAtmAdi zuddha cittamAM jatuM tathI temAM doSa nathI, e pramANe pAtaMjala matavALA kahe to, tene graMthakArazrI kahe che ke ta--te barAbara nathI. (kema barAbara nathI, te zloka-32mAM graMthakArazrI kaheze.) 31 zlokArca - atha thI pAtaMjala matavALA kahe che - - vikSipta cittamAM yogano AraMbha che, kSipta ane mUDhacitamAM vyasthAna che ane ekAgra ane niruddha cittamAM samAdhi che, e pramANe pAtaMjala matavALA kaheto arthAt adhyAtmAdi zuddhacitta vikSipta avasthAvALuM hovAthI tyAM yogano AraMbha che, yoga nathI. ethI 'cittavRttinirodha' For Private & Personal use.Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/zloka-31 e yoganuM lakSaNa adhyAtmAdi zuddha cittamAM jatuM nathI temAM doSa nathI, e pramANe pAtaMjalamatavALA kahe to, tene graMthakArazrI kahe che ke te barAbara nathI. (kema barAbara nathI, te zloka-32mAM graMthakArazrI kaheze.) II31 / / TIkA : " yogeti- atha vikSipte citte yogArambhaH, kSiptamUDhayozcittayorvyutthAnaM, ekAgre ca niruddhe ca citte samAdhiriti ekAgratApRSThabhAvinazcittasyAlakSyatvAdeva na tatrAvyAptiH / kSiptaM hi rajasa udrekAdasthiraM bahirmukhatayA sukhaduHkhAdiviSayeSu kalpiteSu sannihiteSu vA rajasA preritaM tacca sadaiva daityadAnavAdInAM / mUDhaM tamasa udrekAt kRtyAkRtyavibhAgAsaMgataM krodhAdibhirviruddhakRtyeSveva niyamitaM, tacca sadaiva rakSaH pizAcAdInAM / vikSiptaM tu sattvodrekAt parihRtaduHkhasAdhaneSveva zabdAdiSu pravRttaM tacca sadaiva devAnAM / etAstistrazcittAvasthA na samAdhAvupayoginyaH, ekAgratAniruddharUpe dve eva sattvotkarSAdyathottaramavasthitatvAcca samAdhAvupayogaM bhajete iti cet ? na tat / / 31 / / TIkArya : atha avyAptiH / atha thI pAtaMjalamatavALA kahe che vikSipta cittamAM yogano AraMbha cheyoga nathI, paraMtu yogano AraMbha che; kSipta ane mUDha cittamAM vyutthAna cheyogamArgathI viparIta dizAmAM jatuM citta che; ekAgra cittamAM ane niruddha cittamAM samAdhi che=zuddha AtmabhAvamAM samAdhAna pAmeluM citta che, ethI ekAgratA pUrvabhAvI evA cittanuM alakSyapaNuM hovAthI ja tyAM=ekAgratA pUrvanA kSipta, mUDha ane vikSipta e traNe cittamAM, avyApti nathI arthAt pataMjali RSie karelA 'cittavRttinirodha' e yoganA lakSaNanI avyApti nathI. pAtaMjala matAnusAra kSiptAdi cittanuM svarUpa graMthakArazrI spaSTa kare che kSiptaM vaityavAnavAlInAm| rajasnA=rAganA, udrekathI asthira, bahirmukhapaNAthI kalpita evA sukha-duHkhAdi viSayomAM ke sannihita evA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-31 155 sukha-duHkhAdi viSayomAM rajathI=rAgathI prerita, citta kSipta che, ane te kSipta citta haMmezAM ja daitya-dAnavAdine che. mUDha .... rakSA:pizAcAvInAm / tamasvA=dveSatA, udrekathI mRtyAkRtya vibhAgathI asaMgata, krodhAdi vaDe viruddha kRtyomAM ja niyamita citta mUDha che, ane te citta haMmezAM ja rAkSasa-pizAcAdine che. vikSiptaM sevAnAm / vaLI sattvanA udrekathI tyAga karAyela duHkhatA sAdhanavALA evA zabdAdi viSayomAM pravRtta vikSipta citta che, ane te citta haMmezAM ja devone che. etAH maiM tat / / A traNe=kSipta, mUDha ane vikSipta A traNe, cittanI avasthAo samAdhimAM upayogI nathI. (arthathI adhyAtmAdi zuddha citta paNa ekAgra citta nahIM hovAthI vikSipta cittamAM aMtarabhAva pAme che.) sattvano utkarSa hovAthI ane yathottara avasthitapaNuM hovAthI ekAgratA ane nirodharUpa be ja avasthAo samAdhimAM upayogane bhaje che arthAt samAdhimAM upayogI che, e pramANe pAtaMjala matavALA koI kahe ane Ama kahIne adhyAtmAdi zuddha cittane yoganA lakSaNanuM alakSya kahe che. tene graMthakArazrI kahe che ke te=pataMjali RSie kahela ke adhyAtmAdi zuddha citta alakSya che mATe yoganA lakSaNanI avyApti nathI te, barobara nathI. (kema barobara nathI ? te zloka-32mAM graMthakArazrI kaheze.) II31 / / ..... bhAvArtha: pataMjali RSie karela cittavRttinirodharUpa yoganuM lakSaNa adhyAtmAdi zuddha cittamAM avyApta : zloka-30mAM graMthakArazrIe kahyuM ke cittavRttinirodharUpa yoganuM lakSaNa kAyarodhAdimAM avyApta che. te avyAptine dUra karavA mATe pataMjali RSi taraphathI yoganA lakSaNano pariSkAra karavAmAM Avyo ke cittavRttinirodhamAM 'rodha' zabdathI ekAgratA ane nirodha e ubhayanuM grahaNa che; ane A pariSkArathI ekAgratApUrvaka pAMca samiti ane traNa guptinuM pAlana karanArA yogImAM te lakSaNa saMgata thayuM, topaNa saMyamanA prAraMbhanA kALamAM adhyAtma ane bhAvanAthI Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1pa6 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-31 zuddha cittavALA yogIo apramAdathI bhagavAnanA vacanAnusAra sarva pravRtti kare che, teonA cittamAM yoganuM lakSaNa jatuM nathI. vaLI pAMcamA guNasthAnakamAM rahelA dezaviratidhara zrAvakanA bhagavadbhakti Adi kALamAM vartatA adhyAtmAdi zuddha cittamAM paNa te lakSaNa jatuM nathI, tethI pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa adhyAtmAdi zuddha cittamAM avyApta che. A avyApti doSa potAne nathI. te batAvavA arthe pataMjali RSi taraphathI koI kahe che - cittavRttinirodharUpa yoganA lakSaNanI adhyAtmAdi zuddha cittamAM AvatI avyAptinuM pAtaMjalamatavALA taraphathI nirAkaraNa - vikSipta cittamAM yogano AraMbha che, ane kSipta ane mUDha cittamAM vyasthAna che, ane ekAgra ane niruddha cittamAM samAdhi che, ane samAdhi e yoga che. tethI je sAdhubhagavaMto ekAgra ane niruddha cittavALA che, temanAmAM ja yoga che; ane je sAdhubhagavaMto adhyAtmAdi zuddha cittavALA che, temanuM citta zAstrAnusArI te te kriyAo karavAmAM vyApAravALuM hovA chatAM zuddha AtmabhAvamAM ekAgra nathI ke niruddha nathI, tethI temanAmAM yoga nathI, paraMtu yogano prAraMbha che; ane pAMcamA guNasthAnakamAM rahelA dezaviratidhara zrAvakanuM paNa adhyAtmAdi zuddha citta ekAgra nathI ke niruddha nathI, tethI temanAmAM paNa yoga nathI, paraMtu yogano prAraMbha che, mATe yoganuM lakSaNa adhyAtmAdi zuddha cittamAM avyApta nathI. vizeSArtha : ahIM vizeSa e che ke - * ekAgra cittamAM zuddha Atmatattva pratye javA mATenA yatnamAM sattvano utkarSa vate che. * niruddha cittamAM zuddha AtmatattvamAM cittane sthira rAkhavAmAM sattvano utkarSa varte che. - - ekAgra cittamAM dhyAna avasthA hoya che, ane dhyAnamAM avizrutirUpa, dhAraNAno upayoga hoya che, tethI zuddha Atmatattvane avalaMbIne je upayoga utpanna thAya che, tevo ja upayoga uttaramAM avasthita che. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1pa7 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-31 * niruddha avasthAmAM dhyAnavizeSa hoya che, ane dhyAnavizeSamAM avizrutirUpa dhAraNAno upayoga hoya che, tethI zuddha AtmatattvamAM nirodha pAmelo je upayoga utpanna thAya che, tevo ja nirodha pAmelo upayoga uttaramAM avasthita che. * ekAgra cittamAM vItarAgatAne avalaMbIne vItarAganA guNomAM ekAgra thayeluM citta che. * niruddha cittamAM mohanA taraMgo jemAM niruddha thayelA che, evuM nirvikalpa jJAnanA upayogavALuM citta che, tethI ekAgra ane niruddha A be avasthA samAdhimAM upayogI che. * adhyAtmAdi zuddha cittamAM zrAvakanuM ke sAdhunuM citta je koI anuSThAnamAM pravRtta che, te anuSThAnanA bhinna bhinna sUtromAM ke arthamAM ke mudrA vageremAM upayogavALuM citta che, paraMtu eka ja viSayamAM avasthita upayoga nathI. A rIte adhyAtma ane bhAvanAyukta zuddha cittamAM eka ja viSayamAM avasthita upayoga nahi hovAthI ekAgra ane niruddha cittamAM jevA prakArano sattvano utkarSa che, tevA prakArano sattvano utkarSa adhyAtmAdi zuddha cittamAM nathI. vaLI ekAgra ane niruddha cittamAM jevA prakAranuM yathottara avasthita citta che, tevA prakAranuM yathottara avasthita citta adhyAtmAdi zuddha cittamAM nathI, mATe adhyAtmAdi zuddha cittamAM yogano prAraMbha che, paraMtu yoga nathI, tema pataMjali RSi kahe che. daSTAMta dvArA sArAMza - rasoIno prAraMbha karyo hoya adhyAtmAdi zuddha cittamAM yogano prAraMbha to rasoI thaI nathI tema ? che, paraMtu yoga nathI tema kahevAya. kahevAya * rasoI thaI cUkI hoya tyAre citta samAdhivALuM hoya tyAre yoga che, rasoI thaI gaI che tema - tema kahevAya, cittanI samAdhi ekAgra ane kahevAya niruddha cittamAM che. * rasoInuM phaLa khAnArane samAdhinuM phaLa mokSanI prApti che. tRpti thAya che. 2315 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/bloka-32 avataraNikA : yogano AraMbha alakSya hovAthI aghyAtmAdi zuddha cittamAM yoganuM lakSaNa jatuM nathI, temAM avyApti doSa nathI, ema je pAtaMjala matAnusAra koI kahe che te barAbara nathI. ema je zloka-31nA aMtamAM kahyuM, te kema barAbara nathI ? te spaSTa karavA arthe graMthakArazrI kahe che zloka H yogArambhe'pi yogasya nizcayenopapAdanAt / maduktaM lakSaNaM tasmAt paramAnandakRt satAm / / 32 / / anvayArtha : yorame'pi=yoganA AraMbhamAM paNa nizcayena=nizcayanayathI, yogasya= yoganuM papAvanA upapAdana hovAne kAraNe=vyavasthApana hovAne kAraNe, pAtaMjala matAnusArI koIe zloka-31mAM kahyuM ke yogano AraMbha alakSya che, te kathana barobara nathI, ema zloka-31 sAthe saMbaMdha che. tasmA te kAraNathI=yogano prAraMbha yoga nathI, ema je pAtaMjala matAnusArI koI kahe che te barobara nathI te kAraNathI, manuvartta nakSaLa=mArA vaDe kahevAyela lakSaNa arthAt graMthakArazrI vaDe dasamI yogalakSaNa batrIzImAM kahevAyela 'mokSamukhyataMtuvyApAra:' e yoganuM lakSaNa sattAm=sajjana puruSone=vyutpanna puruSone, paramAnandra=paramAnaMdane karanAruM che arthAt aduSTapaNAnA svIkAra dvArA krame karIne mokSanI prAptine karanAra che. / / 32 / / zlokArtha : yoganA AraMbhamAM paNa nizcayanayathI yoganuM upapAdana hovAne kAraNe pAtaMjala matAnusArI koIe zloka-31mAM kahyuM ke yogano AraMbha alakSya che, te kathana barobara nathI, ema zloka-31 sAthe saMbaMdha che, te kAraNathI graMthakArazrI vaDe dasamI yogalakSaNabatrIzImAM kahevAyela yoganuM lakSaNa vyutpanna puruSone paramAnaMdane karanAruM che. II32 / / - Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 pAtaMjalacogalakSaNavicAradvAtrizikA/zloka-32 TIkA - yogeti-yogArambhe'pi-yogaprArambhakAle'pi, nizcayena-nizcayanayena, yogasyopapAdanA=vyavasthApanAt, kriyamANaM kRtamiti tadabhyupagamAt, Adyasamaye tadanutpattAvagrimasamayeSvapi tadanutpattyApatteH, vastuto yogavizeSaprArambhakAle'pi karmakSayarUpaphalAnyathAnupapattyA vyavahAreNApi yogasAmAnyasadbhAvo'vazyAbhyupeya iti prAguktAvyAptirvajralepAyitaiva, tasmAnmaduktaM lakSaNaM mokSamukhyahetuvyApAra ityevaMrUpaM satAM vyutpannAnAm, aduSTatvapratipattidvArA paramAnandakRt / / 32 / / TIkArya : vAra eDapi . vyavasthApanA, yoganA AraMbhamAM paNa yoganA prAraMbhakALamAM paNa, nizcayathInizcayanayathI, yoganuM upapAdana hovAthI= yoga che e prakAranuM vyavasthApana hovAthI, adhyAtmAdi yoga nathI ema je pataMjali kahe che, te barAbara nathI, e prakAranA zloka-31nA aMte kahela tat sAthe saMbaMdha che. ahIM prazna thAya ke nizcayanayathI yoganA prAraMbhamAM paNa yogano svIkAra kema che ? temAM hetu kahe che : ziyamari ... tamyunA, "ziyamA vRtam'= karAtuM hoya te karAyuM e pramANe tenA vaDe svIkAra =nizcayanaya vaDe, svIkAra che. ahIM prazna thAya ke "karAtuM hoya te karAyuM' e pramANe nizcayanaya kema svIkAre che ? temAM yukti batAvavA arthe hetu kahe che : mAdyama ..... mApa, AdhasamayamAM tenI anutpatti hote chate yoganA prAraMbha samayamAM yoganI anutpatti hote chate, agrima samayamAM paNa tenI anutpattinI Apatti che yoganI aprAptinI Apatti che. pUrvamAM nizcayanayane AzrayIne yoganA prAraMbhamAM yoga che tema batAvyuM. have vyavahAranayathI paNa adhyAtmAdi zuddha cittamAM yogano abhAva che, tema batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAsiMcikA/zloka-32 vataH .... vevrajopativa, vastutaH yogavizeSanA prAraMbhakALamAM paNa= adhyAtmAdi zuddha citarUpa yogavizeSanA prAraMbhakALamAM paNa, karmakSayarUpI phaLanI anyathA anupapatti hovAne kAraNe=mokSanI prAptimAM pratibaMdhaka evA karmakSayarUpa phaLanI yoganI prApti vagara anupapati hovAne kAraNe, vyavahArathI paNa=vyavahAranayathI paNa, yogasAmAnyano sadbhAva-ekAgratA ane viruddha avasthAmAM je prakArano yoga vizeSa che tenI pUrvabhUmikAvALo yogasAmAvyano saddabhAva, adhyAtmAdi zuddha cittamAM avazya svIkAravo joIe, ethI pUrvamAM kahevAyela avyApti zloka-30mAM graMthakArazrIe ApelI adhyAtmAdi zuddha cittamAM pataMjali RSinA yoganA lakSaNanI avyApti, vajalapa jevI ja che. tasamAni... paramAnanavRt te kAraNathIdyoganA prAraMbhakALamAM paNa yoga che, ema pUrvamAM graMthakArazrIe sthApana karIne pataMjali RSie karelA yoganA lakSaNamAM avyApti doSa batAvyo te kAraNathI, mArA vaDe kahevAyeluM graMthakArazrI vaDe dasamI yogalakSaNa batrIzImAM kahevAyeluM, "mokSa mukhya hetu vyApAra yoga che e prakAranA svarUpavALuM yoganuM lakSaNa sajjanone vyutpaSone, aduSTapaNAnI pratipatti dvArA=svIkAra dvArA, paramAnaMda karanAruM che. In32aaaa kayo roDakiyo prAraHjoDapi - ahIM pa thI e samuccaya thAya che ke yoganiSpanna thayo hoya tyAre to nizcayanayathI yoga che ema kahevAya che, paraMtu yoganA prAraMbhakALamAM paNa nizcayanayathI yoga che, ema kahevAya che. - mAsima talanutpattavamasamagra itaddanuFpa: ahIM mapa thI e samuccaya thAya che ke Adya samayamAM to yoganI anutpatti thAya, paraMtu Adya samayamAM yoganI anutpatti svIkAro to agrima samayamAM paNa yoganI anutpattinI Apatti Ave. * yogavizeSaprArambhakAle'pi karmakSayarUpaphalAnyathAnupapattyA vyavahAreNApi yogsaamaanysakkavoDavAgyeya: - ahIM yovizeSaprArazmAne pi mAM pa thI e samuccaya thAya che ke yogavizeSanI prAptikALamAM to karmakSayarUpa phaLa prApta thAya che, mATe yogano sadbhAva svIkAravo joIe, paraMtu yogavizeSanA prAraMbhakALamAM paNa karmakSayarUpa phaLanI anyathA anupapatti hovAne kAraNe vyavahAranayathI paNa yogasAmAnyano Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA/zloka-32 161 saddabhAva svIkAravo joIe. vaLI vyavahArepa ahIM pa thI e samuccaya thAya che ke nizcayanayathI to yoganA prAraMbhakALamAM yogano sadbhAva avazya svIkAravo joIe, paraMtu vyavahAranayathI paNa yoganA prAraMbhakALamAM yogasAmAnyano sadbhAva avazya svIkAravo joIe. bhAvArtha : zloka-31mAM pataMjali RSi taraphathI koIe kahyuM ke yoganA prAraMbhakALamAM yoga nathI, tethI adhyAtmAdi zuddha cittamAM pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa avyApta thatuM nathI. tenuM nirAkaraNa karatAM graMthakArazrI kahe che : yoganA prAraMbhakALamAM paNa nizrcayanayathI yoganuM vyavasthApana : yoganA prAraMbhakALamAM paNa nizcayanayathI yogano svIkAra thAya che, tethI adhyAtmAdi zuddha cittamAM yoga che, tema svIkAravuM joIe. vaLI nizcayanayathI yoganA prAraMbhakALamAM paNa yoga kema che ? temAM graMthakArazrI yukti Ape che - nizcayanaya kahe che ke "yimAnuM tam'=je karAtuM hoya te karAyuM kahevAya.' ane adhyAtmAdi zuddha cittamAM ekAgratAdirUpa yoganI niSpatti karavAno prAraMbha karAyo che, ane jeno prAraMbha karAyo te karAyuM, tema nizcayanaya svIkAre che mATe adhyAtmAdi zuddha cittamAM yoga che, tema avazya svIkAravuM joIe. vaLI nizcayanaya 'je karAtuM hoya te karAyuM' ema kahe che te yuktiyukta che, e batAvavA arthe kahe che ke yoganA prAraMbhakALamAM jo yoganI anutpatti hoya to yoganA agrimakALamAM paNa yoganI anutpatti thAya. jema taMdulane rAMdhavA mATe mUkavAmAM Ave to prathama pAka samayamAM paNa te taMdula kAMIka raMdhAya che; ane jo prathama kSaNamAM pAkanI kriyAthI leza paNa taMdula raMdhAtA na hoya to uttaranI kSaNamAM paNa raMdhAyelA taMdulanI prApti thAya nahi. tema adhyAtmAdi zuddha cittamAM zuddha AtmabhAvamAM javA mATenA yatnano prAraMbha karAto hoya tyAre leza paNa yoganI prApti na hoya to, te adhyAtma ane bhAvanakALanA cittanI uttaramAM niSpanna thanAra dhyAnAdikALanA cittamAM paNa yoganI prApti thAya nahi. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-32 vaLI dhyAnAdikALanA cittamAM yoganI niSpatti jo pataMjali RSi svIkAre che, to te yoganA prAraMbhakALavALA cittamAM yoga che, tema pataMjali RSie svIkAravuM joIe; ane tema pataMjali RSi svIkAre to adhyAtmAdi zuddha cittamAM pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa avyApta che, te doSa dUra thato nathI. vyavahAranayathI paNa yoganA prAraMbhakALamAM yogasAmAnyano sadbhAva : vaLI jema nizcayanayathI adhyAtmAdi zuddha cittakALamAM yoga che, tema vyavahAranayathI paNa adhyAtmAdi zuddha cittakALamAM yoga che, te batAvavA arthe graMthakArazrI kahe che - koI sAdhakane saMsAranA vAstavika svarUpanA bodhane kAraNe saMsArathI atIta evA mokSanI prAptinI icchA thAya, ane teno upAya yoga che, tevuM jJAna thAya, to te yoga zuM che te prakAre yogI puruSa pAsethI jANIne samyagdarzana, samyajJAna ane sammacAritrarUpa yoga che, tevo bodha kare; ane te bodhane anusAra samyagdarzana, samyajJAna ane samyaphacAritramAM udyama kare, ane tenAthI prAraMbhika evo adhyAtmayoga ke bhAvanAyoga pragaTe, te rUpa yoganA prAraMbhakALamAM paNa te yoganI pravRttithI mohanuM unmelana thatuM dekhAya che; kema ke samyagu bodha ane samyaguM rucipUrvaka zAstrAnusArI karAyelI kriyAthI mohanuM unmelana thAya che tyAre, jIvamAM adhyAtmAdi yogo pragaTe che, ane mohanA unmelanane kAraNe yogamArganA pratibaMdhaka evA karmano kSaya thAya che, tevo nirNaya vicAraka puruSa karI zake che; ane karmakSayarU5 phaLa yoganI prApti vagara thaI zake nahi, e prakAranI vyApti che, tethI je yogInuM adhyAtmAdi zuddha citta che, te cittamAM karmakSayarUpa phaLanA baLathI anumAna karAya che ke vyavahArathI paNa=vyavahAranayathI paNa, tyAM yoga che. phakta ekAgra ane niruddha cittamAM jevA prakArano yogavizeSa che, tevA prakArano yogavizeSa nathI, paraMtu yogasAmAnyano sadbhAva che, ema avazya svIkAravuM joIe; ane tema svIkAravAmAM Ave to pataMjali RSie karelA cittavRttinirodharUpa yoganA lakSaNamAM avyApti doSanuM nivAraNa thAya nahi. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/zloka-32 163 pataMjali RSie karela "cittavRttinirodha yoganuM lakSaNa avyApti doSavALuM hovAthI graMthakArazrIe karela "mokSa mukhya hetu vyApAra yoga"nuM lakSaNa aduSTa : A rIte pataMjali RSie kareluM yoganuM lakSaNa sarvathA doSa vagaranuM nathI. tethI graMthakArazrIe dasamI yogalakSaNa batrIzImAM kaheluM ke "mokSanA mukhya hetuno vyApAra' te yoga che, te lakSaNa samyagu che tema svIkAravuM joIe; ane te lakSaNa vyutpanna puruSo vicAre to adhyAtmAdi pAMce yogomAM mokSanA mukhya hetuno vyApAra ghaTe che; kema ke jyAre yogI puruSo adhyAtmAdi bhUmikAmAM hoya che, tyAre paNa temanAmAM samyagudarzana, samyagujJAna ane sammacAritranI pariNati varte che. te pariNati mokSanA mukhya hetu evA AtmAnA mokSane anukULa vyApAra svarUpa che, tethI vyutpanna buddhivALA puruSone graMthakArazrIe kareluM yoganuM lakSaNa sarva doSothI rahita che, tevo nirNaya thAya che, tethI "mokSa mukhya hetu vyApAra' e lakSaNa anusAra yoganA arthI jIvo yogamArgamAM prayatna karIne yoganA phaLarUpa paramAnaMdane avazya prApta kare che, tethI graMthakArazrIe kareluM yoganuM lakSaNa vyutpanna puruSone mokSarUpa phaLane ApanAruM bane che. vizeSArtha : ahIM vizeSa e che ke yogazataka graMthamAM pUjya AcArya zrI haribhadrasUri mahArAjAe yoganuM lakSaNa batAvatAM kahyuM ke nizcayanaya be prakArano che : (1) akSepaphaLasAdhaka nizcayanaya, ane (2) niyamaphaLasAdhaka nizcayanaya akSepaphaLasAdhaka nizcayanayathI caudamA guNasthAnakanI caramakSaNa mokSanuM kAraNa che; kema ke caudamA guNasthAnakathI caramakSaNanI uttaramAM sAdhaka AtmAnI mukti thAya che. tethI kSepa=vilaMba, vagara je mokSanuM kAraNa hoya te yoga kahevAya, evo artha nizcayanaya kare che; ane caudamA guNasthAnakanI caramaNanI pUrvamAM je kAMI mokSane anukULa vyApAra che, te vyavahAranayathI yoga che. A rIte nizcayanayathI ane vyavahAranayathI mokSane anukULa sarva vyApAranuM yoga zabdathI grahaNa thAya che. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/bloka-32 vaLI niyamaphaLasAdhaka nizcayanayathI mokSane anukULa evI ratnatrayInI pariNati e yoga che; kema ke ratnatrayInI pariNati niyamA utkarSane pAmIne mokSanuM kAraNa che; ane te ratnatrayInI pariNatine pragaTa karavA mATe je jJAna, darzana ane cAritranI AcaraNAo karAya che, te vyavahAranayathI yoga che; kema ke e bAhya AcaraNAo niyamaphaLasAdhaka evI ratnatrayInI pariNatinI prAptinuM kAraNa che, tethI kAraNamAM kAryano upacAra karIne yoganI AcaraNAne vyavahAranaya yoga kahe che. A rIte nizcayanayathI ane vyavahAranayathI mokSane anukULa aMtaraMga sarva pariNati ane aMtaraMga pariNatinA kAraNabhUta evI bahiraMga sarva AcaraNAo yoga zabdathI grahaNa thAya che. to vaLI ahIM pU. mahopAdhyAyajI yazovijayajI mahArAjAe bhinna prakArano nizcayanaya grahaNa karIne kahyuM ke vimA tam =je karAtuM hoya te karAyuM che, e prakAre kriyAkALa ane niSThAkALane eka samayamAM mAnanAra nizcayanayane svIkArIne yoganA prAraMbhakALamAM yoga che, tema kahela che. AnAthI e prApta thAya ke ekAgratApUrvaka ke cittanA nirodhapUrvaka samabhAvamAM je udyama thAya che, te udyama paramArthathI vItarAgatAnuM kAraNa che, ane tenA dvArA mokSanI prApti thAya che, tethI te yoga che. te rIte adhyAtmAdi zuddha cittathI paNa samabhAvamAM udyama thAya che ane te udyama paNa paraMparAe vItarAgatAnuM kAraNa che mATe yoga che, A yoga paNa niyamaphaLasAdhaka yogarUpa che. phakta ekAgratAne niruddha cittamAM je prakArano zuddha AtmAmAM javA mATeno udyama che, tevo udyama adhyAtmAdi zuddha cittamAM nahi hovA chatAM ekAgratAne anurUpa prAraMbhakALano ratnatrayIno udyama adhyAtmAdikALamAM che, A pramANe svIkArIne adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA ane vRttisaMkSaya, e pAMce yogamAM yoganuM lakSaNa ghaTe evuM lakSaNa karavuM joIe, ane tevuM yoganuM lakSaNa pataMjali RSie karyuM nathI, mATe pataMjali RSie karelA cittavRttinirodharUpa yoganA lakSaNamAM avyApti che. vaLI stuta zloka-32nI TIkAmAM kahyuM ke vyavahAranayathI yogavizeSanA prAraMbhakALamAM paNa yogasAmAnyano sadbhAva svIkAravo joIe, tethI vyavahAranaya Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 pAtaMjala yogalakSaNavicAradvAciMzikA/bloka-32 adhyAtmAdi zuddha cittamAM yoga svIkAre che; kema ke mokSano arthI sAdhaka mokSanA upAyane jANIne pravRtti kare, ane je mokSanA upAyamAM pravRtti kare tene vyavahAranaya yogarUpe svIkAre che, tethI mokSanA arthI jIvo jyAre adhyAtmAdi yogamAM pravRtti karatA hoya tyAre yoga nathI, paraMtu yogano prAraMbha che, ane mAtra ekAgra ane niruddha cittamAM yoga che, tema vyavahAranaya svIkAre nahi, tethI ratnatrayInA prAraMbha svarUpa pAMcamA ane chaThThA guNasthAnakamAM vartatA adhyAtmAdi bhAvomAM paNa vyavahAranaya yoga svIkAre che. I3zA iti pAtaJjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA / / 11 / / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "yogArambhe'pi yogasya, nizcayenopapAdanAt / maduktaM lakSaNaM tasmAt 'paramAnanda satAm !'' yoganA AraMbhamAM paNa nizcayanayathI yoganuM vyavasthApana hovAne kAraNe yogano prAraMbha yoga nathI, ema je pAtaMjalamatAnusArI koI kahe che te barAbara nathI te kAraNathI, 'graMthakArazrI vaDe dasamI yogalakSaNabatrIzImAM kahevAyela 'mokSapuravya,vyApAra:' e yoganuM lakSaNa sajjana puruSone paramAnaMdane karanAruM che." : prakAzaka : tAthI ? 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phatehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda - 380007. Teli. | pheksa : (079) 26604911, phona : 32911471 E-mail : gitarthganga@yahoo.co.in DijhAInuM bodhidarzana grAphiksa, amadAvAda. phona : 0985074889