Patanjalyoglakshanvichar Dvantrinshika

SR No.: 004671
Original Sutra Author: Yashovijay Upadhyay
Author: Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga
Publication Year: 2006
Total Pages: 200
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Yoga
File Size: 8 MB

Page 164

૧૩૧
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારતાસિંશિકા/શ્લોક-૨૭ પુરુષનો ઉભયરૂપ એક સ્વભાવ સ્વીકાર્યો એ જ સ્યાદ્વાદ છે. એથી કેમ વૃથા ખેદ કરે છે–પુરુષને પરિણામી સ્વીકારવા છતાં પુરુષ પરિણામી નથી, એ પ્રકારે સ્થાપન કરવા અર્થે સાંખ્યદર્શનકાર કેમ વૃથા ખેદ કરે છે? પરા
* માત્મનો નિમિત્તāડપ અહીં પ થી એ કહેવું છે કે સત્ત્વનિષ્ઠ અભિવ્યંગ્ય ચિશક્તિને અભિવ્યક્ત કરવામાં આત્માનું નિમિત્તપણું ન હોય તો તો ફૂટસ્થપણું છે, પરંતુ આત્માનું નિમિત્તપણું હોવા છતાં પણ અપરિણામ હોવાને કારણે આત્માનું ફૂટસ્થપણું છે.
મોક્ષેડપિ પૂર્વસ્વમવસર્વે અહીં પ થી એ કહેવું છે કે સંસારમાં તો પૂર્વસ્વભાવ છે, પરંતુ મોક્ષમાં પણ પૂર્વસ્વભાવ હોવા છતાં કારણોતરના અભાવને કારણે મોક્ષમાં ભોગ નથી. ભાવાર્થ -
શ્લોક-૨૬માં ગ્રંથકારશ્રીએ સાંખ્યદર્શનકારને કહેલું કે પુરુષને અભિવ્યંજક સ્વીકારશો તો પુરુષ કૂટસ્થ સિદ્ધ થશે નહિ, તેથી સાંખ્યદર્શનકારે કહ્યું કે પુરુષમાં અભિવ્યક્તિ દેશના આશ્રયણારૂપ અધિષ્ઠાનપણું એ અભિવ્યંજકપણું છે.
આનાથી એ ફલિત થયું કે સત્ત્વનિષ્ઠ અભિવ્યંગ્ય ચિતશક્તિની અભિવ્યક્તિનો જનક પુરુષ નથી, પરંતુ પુરુષના નિમિત્તને પામીને સત્ત્વનિષ્ઠ અભિવ્યંગ્ય ચિતુશક્તિ અભિવ્યક્ત થાય છે. આ રીતે પુરુષને સત્ત્વનિષ્ઠ અભિવ્યંગ્ય ચિત્શક્તિની અભિવ્યક્તિનું નિમિત્તપણું સ્વીકારીને સાંખ્યદર્શનકાર આત્માનું કૂટસ્થપણું સ્થાપન કરે તોપણ, ભોગના નિમિત્તપણારૂપ અને અનિમિત્તપણારૂપ ધર્મના ભેદને કારણે પુરુષનો કથંચિત્ ભેદ આવશ્યક છે.
આશય એ છે કે પુરુષ સત્ત્વનિષ્ઠ ચિતશક્તિની અભિવ્યક્તિનું નિમિત્ત બને છે, તેથી બુદ્ધિ જે ભોગ કરે છે, તેનું નિમિત્ત પુરુષ બને છે; અને જ્યારે સાધના કરીને મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે, ત્યારે બુદ્ધિ પ્રકૃતિમાં વિલય પામેલી હોવાથી પુરુષ ભોગનું નિમિત્ત બનતો નથી. તેથી પુરુષમાં ભોગ નિમિત્તપણારૂપ અને ભોગ અનિમિત્તપણારૂપ બે ધર્મોની પ્રાપ્તિ થઈ. માટે પુરુષમાં કથંચિત્ ભેદની પ્રાપ્તિ છે, તેથી પુરુષને ફૂટસ્થ નિત્ય સ્વીકારી શકાય નહિ.