________________
૭૮
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૧૭-૧૮ આત્મામાં રહેલી ચિટૂછાયા સદશ બુદ્ધિમાં અભિવ્યક્ત થતા ચિત્છાયારૂપ પ્રતિબિંબનું દર્પણાદિમાં થતા પ્રતિબિંબ કરતાં વિલક્ષણપણું છે. તેથી દર્પણાદિમાં જેમ આકાશાદિનું પ્રતિબિંબ પડે છે, તેમ દર્પણાદિમાં આત્માનું પ્રતિબિંબ પડી શકે નહિ. ફક્ત કોઈને શંકા થાય કે વ્યાપક એવા આત્માનું વ્યાપ્ય એવી બુદ્ધિમાં પ્રતિબિંબ પડી શકે નહિ, તેના નિવારણ માટે અનુભવસિદ્ધ દૃષ્ટાંત ભોજે બતાવેલ છે; પરંતુ જેવું દર્પણ છે તેવી બુદ્ધિ છે અને જેવું દર્પણમાં આકાશનું પ્રતિબિંબ પડે છે, તેવું બુદ્ધિમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડે છે, તેવું નથી; પરંતુ બુદ્ધિમાં પડતું પુરુષનું પ્રતિબિંબ વિલક્ષણ છે, તેથી દર્પણાદિમાં પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડી શકે નહિ, બુદ્ધિમાં જ પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડી શકે, તેમ ભોજ કહે છે. વળી અવતરણિકા :
શ્લોક-૧૭માં નિત્યોદિતા અને અભિવ્યંગ્યા એમ બે પ્રકારની ચિતશક્તિ સ્વીકારવાને કારણે ભોગની ઉપપતિ કઈ રીતે થાય છે તે બતાવ્યું. હવે પ્રતિબિબાત્મક ભોગ સ્વીકારવાને કારણે સર્વ લોકોને પોતપોતાના સ્વતંત્ર ભોગોનો જે અનુભવ થાય છે, તે કઈ રીતે સંગત થાય છે? તે બતાવીને સાધના કરનાર એક વ્યક્તિની મુક્તિની પણ સંગતિ થાય છે, તે બતાવવા અર્થે કહે છે –
શ્લોક :
इत्थं प्रत्यात्मनियतं बुद्धितत्त्वं हि शक्तिमत् । निर्वाहे लोकयात्रायास्तत: क्वातिप्रसञ्जनम् ।।१८।।
અન્વયાર્ચ :
રૂત્યં આ રીતે શ્લોક-૧૭માં કહ્યું કે પ્રતિબિંબાત્મક ભોગ છે એ રીતે, પ્રત્યાત્મનિવર્તિ દરેક આત્મામાં નિયત એવું દરેક આત્મામાં નિયત ફળસંપાદક એવું, વૃદ્ધતત્ત્વ-બુદ્ધિતત્વ તો યાત્રાય: લોકયાત્રાના નિર્વાદે નિર્વાહમાં શવિત્તમ–શક્તિવાળું છે. તeતેથી રવાતિપ્રસન્નનzક્યાં અતિપ્રસંગ છે?
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
