________________
૮૦
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારતાસિંશિકા/શ્લોક-૧૮ ભેદથી અર્થાત્ કોઈકની બુદ્ધિ ભોગસંપાદનની પ્રવૃત્તિ કરે છે તો કોઈકની બુદ્ધિ અપવર્ગ સંપાદનની પ્રવૃત્તિ કરે છે એ રૂપ બુદ્ધિના વ્યાપારના ભેદથી, પ્રકૃતિના ભેદની ઉપપતિ છે કૃતાર્થ પ્રતિ પ્રકૃતિ નષ્ટ છે અને અકૃતાર્થ પ્રતિ પ્રકૃતિ અનષ્ટ છે, એ પ્રકારના પ્રકૃતિના ભેદની ઉપપત્તિ છે.
તથા ૨ સૂત્ર - અને તે રીતેપૂર્વમાં કહ્યું કે દરેક આત્મામાં નિયત ફળસંપાદક બુદ્ધિ હોવાને કારણે યોગથી એકની મુક્તિ થયે છતે અન્યની પણ મુક્તિની આપત્તિરૂપ અતિપ્રસંગ નથી, તે રીતે, પાતંજલયોગસૂત્ર-૨/૨૨ છે. •
“તાર્થ ... મસાધારણવી” ત ા કૃતાર્થ પ્રતિ કૃતાર્થ પુરુષ પ્રત્યેક યોગસાધના કરીને મુક્તિની પ્રાપ્તિ કરી છે તેવા કૃતાર્થ પુરુષ પ્રત્યે, નષ્ટ પણ પ્રધાન=પ્રકૃત્તિ અન્ય પુરુષ પ્રત્યે અનન્ટ છે; કેમ કે તે અને અન્ય કૃતાર્થ અને કૃતાર્થથી અન્ય અકૃતાર્થ તે બંનેનું સાધારણપણું છે=પ્રકૃતિમાં કૃતાર્થ અને અકૃતાર્થ બંનેનું સાધારણપણું છે.
રૂતિ શબ્દ ઉદ્ધરણની સમાપ્તિસૂચક છે. ૧૮ ભાવાર્થ :બુદ્ધિતત્વ પ્રત્યાત્મ ભિન્ન હોવાને કારણે ભોગી પુરુષનું બુદ્ધિતત્ત્વ ભોગફળ સંપાદન માટે પ્રવૃત્ત હોવાથી, અને યોગીપુરુષનું બુદ્ધિતત્ત્વ અપવર્ગ ફળસંપાદન માટે સમર્થ હોવાથી, એકની મુક્તિમાં સર્વની મુક્તિની પાતંજલ મતાનુસાર અનાપત્તિ :
શ્લોક-૧૭માં પાતંજલદર્શનની યુક્તિ અનુસાર ગ્રંથકારશ્રીએ બતાવ્યું કે પુરુષથી અભિવ્યંગ્ય ચિત્શક્તિ બુદ્ધિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને પુરુષના પ્રતિબિંબથી બુદ્ધિમાં અભિવ્યક્ત થયેલ ચિત્શક્તિરૂપ જે પુરુષનું પ્રતિબિંબ છે તે ભોગ છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે પ્રકૃતિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલું બુદ્ધિતત્ત્વ પ્રત્યાત્મ નિયત હોવાને કારણે=પ્રત્યાત્મ ભિન્ન હોવાને કારણે, દરેક પુરુષનો ભોગ જુદો સિદ્ધ થઈ શકે છે. માટે બુદ્ધિ દરેક આત્મા પ્રત્યે ભોગની પ્રાપ્તિરૂપ નિયત ફળસંપાદક છે, તેમ સિદ્ધ થવાથી, લોકમાં દરેક પુરુષના ભોગો સ્વતંત્ર છે, તે સંગત થઈ જાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
