________________
૨૨
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિંશિકા|શ્લોક-૬-૭
છે; અને તત્ત્વના પર્યાલોચનથી બાહ્ય પદાર્થોને જાણવાની અને તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવાની વૃત્તિ=પરિણામ, ચિત્તમાં વિઘાત પામે છે, ત્યારે તે મતિજ્ઞાનનો પરિણામ મોહથી અનાકુળ થયેલો હોવાને કારણે પોતાના અંતરંગ જ્ઞાન પરિણામમાં વિશ્રાંત થાય છે, તે ચિત્તની વૃત્તિના નિરોધનું સ્વરૂપ છે. III
અવતરણિકા :
યોગના અર્થીને યોગના સ્વરૂપના જ્ઞાન અર્થે શ્લોક-૧માં પતંજલિએ કરેલા “ચિત્તવૃત્તિનિોધ:" એ યોગનું લક્ષણ બતાવ્યું, અને તે યોગના લક્ષણનાં અંગો ચિત્ત, ચિત્તની વૃત્તિઓ અને ચિત્તની વૃત્તિનો નિરોધ ક્રમસર બતાવ્યો કે જેથી યોગના અર્થીને યોગના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય. હવે ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ કેવી રીતે થાય, તેના ઉપાયોને ગ્રંથકારશ્રી બતાવે છે –
શ્લોક ઃ
स चाभ्यासाच्च वैराग्यात्तत्राभ्यासः स्थितौ श्रमः । दृढभूमिः स च चिरं नैरन्तर्यादराश्रितः । । ७।।
અન્વયાર્થ :
F ==અને તે=ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ અભ્યાસાત્=અભ્યાસથી ૬=અને વેરાયા–વૈરાગ્યથી થાય છે. તત્ર=ત્યાં=અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય એ બેમાં, સ્થિતો ભ્રમઃ સ્થિતિમાં શ્રમ=ચિત્તનો પોતાના સ્વરૂપમાં રહેવાનો યત્ન અભ્યાસ = અભ્યાસ છે, સ ==અને તે=અભ્યાસ વિર=ચિરકાળ સુધી નૈરન્તર્યાવાશ્રિતઃ= નિરંતરપણાથી અને આદરથી આશ્રય કરાયેલો વૃદ્ઘભૂમિ!=દૃઢભૂમિ=સ્થિર, થાય છે. ||૭||
શ્લોકાર્થ :
તે-ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ, અભ્યાસથી અને વૈરાગ્યથી થાય છે. ત્યાં= અભ્યાસ અનેવૈરાગ્ય એ બેમાં,સ્થિતિમાં શ્રમ=ચિત્તનોપોતાના સ્વરૂપમાં રહેવાનોયત્ન, અભ્યાાસ છે, અને તે અભ્યાસ ચિરકાળ સુધી નિરંતરપણાથી અને આદરથી આશ્રય કરાયેલો દૃઢભૂમિ=સ્થિર,થાય છે. IIII
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
