Patanjalyoglakshanvichar Dvantrinshika

SR No.: 004671
Original Sutra Author: Yashovijay Upadhyay
Author: Pravinchandra K Mota
Publisher: Gitarth Ganga
Publication Year: 2006
Total Pages: 200
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Yoga
File Size: 8 MB

Page 91

પ૮
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૧૪ આનાથી એ ફલિત થાય કે જેમ ઘટ-પટાદિ બાહ્ય પદાર્થો દશ્ય છે, તેમ ચિત્ત પણ દશ્ય છે; અને દશ્ય એવા ઘટ-પટાદિનું વેદન બુદ્ધિથી થાય છે અને બુદ્ધિરૂપ દૃશ્યનું વેદન પુરુષથી થાય છે, માટે ચિત્તથી અતિરિક્ત દૃષ્ટા એવો પુરુષ છે, તે બુદ્ધિનું વેદન કરે છે, તેમ સિદ્ધ થાય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે પાતંજલ મત પ્રમાણે પુરુષ અને પ્રકૃતિ એમ બે પદાર્થો છે. પુરુષ દૃષ્ટા છે અને પ્રકૃતિ દૃશ્ય છે; અને પ્રકૃતિમાંથી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થયેલ છે અર્થાત્ ચિત્ત ઉત્પન્ન થયેલું છે, તેથી ચિત્ત પણ દશ્ય છે, માટે દૃશ્ય એવું ચિત્ત દષ્ટા એવા પુરુષથી વેદ્ય છે, અને દૃશ્ય એવા ઘટ-પટાદિ અર્થો બુદ્ધિથી વેદ્ય છે. માટે બુદ્ધિ પરપ્રકાશક છે, સ્વપ્રકાશક નથી; એમ પતંજલિ ઋષિની માન્યતા છે.
વળી ચિત્ત સ્વઆભાસક નથી, તેમ સ્વીકારવામાં રાજમાર્તડ શું કહે છે ? તે બતાવે છે –
અંતર્મુખ અને બહિર્મુખ વ્યાપારયનો=બે વ્યાપારનો, વિરોધ છે અર્થાત્ જો ચિત્તને સ્વ-પર આભાસક સ્વીકારીએ તો ચિત્ત પોતાનો આભાસ કરવા માટે વ્યાપાર કરે, અને ઘટ-પટાદિ પદાર્થોનો આભાસ કરવા માટે વ્યાપાર કરે, તેમ માનવું પડે; અને તેમ સ્વીકારીએ તો ચિત્તના સ્વાભાસને અનુકૂળ અને ઘટ-પટાદિના આભાસને અનુકૂળ બે વ્યાપાર સ્વીકારવા પડે; પરંતુ એક ચિત્ત એક સમયમાં બે વ્યાપાર કરી શકે નહિ, અને બે વ્યાપારથી નિષ્પાદ્ય એવા ફળદ્રયનું=બે ફળનું, અસંવેદન છે સ્વઆભાસ અને ઘટ-પટાદિ આભાસરૂપ ફળયનું સંવેદન થતું નથી, પરંતુ બહિર્મુખપણાથી અર્થનિષ્ઠ જ ચિત્તનું સંવેદન થાય છે અર્થાત્ ચિત્ત બહિર્મુખ એવા અર્થોનું સંવેદન કરે છે, એ પ્રકારનો અનુભવ છે. તેથી ચિત્તના વ્યાપારનું ફળ અર્થનિષ્ઠ જ છે, સ્વનિષ્ઠ નથી અર્થાત્ ચિત્તના વ્યાપારથી અર્થનું સંવેદન થાય છે, સ્વનું સંવેદન થતું નથી. એ પ્રમાણે રાજમાર્તડ કહે છે – | ચિત્ત સ્વઆભાસક નથી, તેમ યુક્તિથી સ્થાપન કર્યું, અને તેનાથી સિદ્ધ કર્યું કે ચિત્ત દૃષ્ટાથી વેદ્ય છે, તેથી ચિત્તનો ગ્રહીતા પુરુષ છે, તેમ સિદ્ધ થાય છે. ત્યાં કોઈ કહે કે ચિત્ત સ્વપ્રકાશક ભલે ન હોય; કેમ કે દૃશ્ય છે, તોપણ અર્થને