________________
Us
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારતાસિંશિકા/શ્લોક-૧૪ “ સમયે ... નવધાર", “વિતાન્તર ..... મૃતિસર” તિ .
એક સમયમાં ઉભયનું નિવારણ છે=એક સમયમાં પદાર્થનું અને પોતાનું અવધારણ બુદ્ધિ કરતી નથી. ચિત્તાંતરથી દશ્ય હોતે છતે=અર્થને ગ્રહણ કરનારું ચિત્ત ચિત્તાંતરથી દશ્ય હોતે છતે, બુદ્ધિની બુદ્ધિનો અતિપ્રસંગ છે=ચિત્તને=બુદ્ધિને, જાણનારી બુદ્ધિનો અન્ય બુદ્ધિનો-ત્રીજી બુદ્ધિનો, અતિપ્રસંગ છે અને સ્મૃતિસંકર છે.
રૂતિ શબ્દ પાતંજલયોગસૂત્ર-૪/૧૯-૨૦ના ઉદ્ધરણની સમાપ્તિ સૂચક છે. ૧૪
જ અહીં ચિત્ત - બુદ્ધિ - પ્રતીતિ આ બધા શબ્દો સમાનાર્થક છે. જ્ઞાન અર્થમાં વપરાયેલા આ બધા શબ્દો છે.
તથા વિત્તાન્તરડ્યે વિત્તમસ્વિત્યત નાદ - અહીં તથા થી એ કહેવું છે કે ચિત્ત સ્વપ્રકાશક હોય તો તો પુરુષવેદ્ય સ્વીકારવાની જરૂર નથી, પરંતુ ચિત્ત સ્વપ્રકાશક ન હોય તોપણ ચિત્તાંતર દશ્ય ચિત્ત હો, પુરુષવેદ્ય સ્વીકારવાની જરૂર નથી.
સ્વયં વૃદ્ધા નુષ્યન્તરં પ્રાયતુમસમર્થતિ અહીં સ્વયં વૃદ્ધા ના સ્થાને રાજમાર્તડ ટીકા મુજબ “સ્વયમવૃદ્ધા' પાઠ સંગત જણાય છે, તેથી તે મુજબ અર્થ કરેલ છે.
જ સ્મૃતિસરોડા ચાત્ અહીં પ થી એ કહેવું છે કે ચિત્તને ચિત્તાંતર દૃશ્ય સ્વીકારીએ તો અનવસ્થા દોષ તો થાય, પરંતુ સ્મૃતિસંકર દોષ પણ થાય. ભાવાર્થ :
અવતરણિકામાં શંકા કરેલ કે ચિત્તને સ્વ-પરપ્રકાશક સ્વીકારી લેવાથી દેખાતા અનુભવની સંગતિ થાય છે, માટે બુદ્ધિના ચહીતા એવા પુરુષને માનવાની જરૂર નથી. તેનું નિરાકરણ કરતાં પતંજલિ ઋષિ કહે છે –
ચિત્ત સ્વઆભાસક નથી, પરંતુ દષ્ટાથી વેદ્ય છે. તેમાં યુક્તિ બતાવે છે – પાતંજલમત પ્રમાણે ચિત્ત સ્વપ્રકાશક નથી, પરપ્રકાશક છે, તેની યુક્તિઃ
જેમ ઘટાદિ પદાર્થો દૃશ્ય છે, તેથી બુદ્ધિથી વેદ્ય છે, તેમ ચિત્ત પણ દૃશ્ય છે, તેથી તે કોઈક દૃષ્ટાથી વેદ્ય હોવું જોઈએ. તેમાં યુક્તિ કહે છે –
જે જે દૃશ્ય હોય તે તે દૃષ્ટાથી વેદ્ય છે, એ પ્રકારે વ્યાપ્તિ છે.”
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
