________________
પ૬
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાિિશકા/શ્લોક-૧૪ દ્રિ રચા, જો બુદ્ધિ બુયંતરથી બીજી બુદ્ધિથી, વેદન કરાય છે, તો તે પણ બુદ્ધિ=બીજી પણ બુદ્ધિ, સ્વયં અબુદ્ધ એવી બુયંતર= પ્રથમ બુદ્ધિને પ્રકાશ કરવા માટે અસમર્થ છે. એથી તેની ગ્રાહક=બીજી બુદ્ધિની ગ્રાહક, બુયંતર ત્રીજી બુદ્ધિ, કલ્પનીય થાય. તેની પણ-ત્રીજી બુદ્ધિની પણ, અત્ય-ચોથી બુદ્ધિ, ગ્રાહક થાય. એ પ્રકારે અવસ્થા હોવાથી પુરુષના આયુષ્યનાં હજારો વર્ષ વડે પણ અર્થની પ્રતીતિ ન થાય.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે બુદ્ધિને પરપ્રકાશક માનીએ અને તે બુદ્ધિનું પ્રકાશન અન્ય બુદ્ધિથી થાય છે, તેમ સ્વીકારીએ, તો અનવસ્થા દોષ આવે છે, તેમ પૂર્વમાં કહ્યું, પરંતુ તેથી પુરુષના આયુષ્યનાં હજારો વર્ષ વડે પણ પુરુષને અર્થની પ્રતીતિ થાય નહિ, તેમ કેમ સ્વીકારી શકાય ? એથી કહે છે –
ર દિ.. મતિ, અપ્રતીત એવી પ્રતીતિ=બુદ્ધિ, હોતે છતે અર્થપ્રતીત થતો નથી જ.
વળી બુદ્ધિને બુદ્ધયંતરથી ગ્રાહ્ય સ્વીકારીએ તો અનવસ્થા દોષ આવે છે, તેમ પૂર્વમાં કહ્યું. હવે બીજો પણ દોષ આવે છે તે બતાવે છે ––
તથા સ્મૃતિસરો .... સાવચત્વાન્ ! અને સ્મૃતિસંકર પણ થાય; કેમ કે એક રૂપ કે એક રસ વિષયક બુદ્ધિ સમુત્પન્ન થયે છતે, તેને ગ્રહણ કરનારી તે રૂપ કે રસને ગ્રહણ કરનારી, અનંત બુદ્ધિઓની ઉત્પત્તિ થવાથી, તજ્જનિત સંસ્કારો વડે રૂપ અને રસને ગ્રહણ કરનારી અનંત બુદ્ધિઓથી જવિત સંસ્કારો વડે, એકીસાથે ઘણી સ્મૃતિ ઉત્પન્ન થયે છતે, કયા અર્થમાં આ સ્મૃતિ ઉત્પન્ન થઈ છે ? રૂપ અને રસને ગ્રહણ કરનારી અનંત બુદ્ધિઓમાંથી કયા અર્થમાં, આ સ્મૃતિ ઉત્પન્ન થઈ છે ? એ પ્રમાણે જાણવા માટે અશક્યપણું છે.
તાદ - તેને ચિત્ત સ્વપ્રકાશક ન હોય તોપણ ચિત્તાંતરથી વેદ્ય સ્વીકારી લઈએ તો, ચિત્તને દણથી વેદ્ય માનવાની જરૂર નહિ રહે, તેમ સ્વીકારવામાં શું દોષ આવે છે ? તે શ્લોકના ઉત્તરાર્ધથી બતાવ્યું, તેને, પાતંજલયોગસૂત્ર-૪/૧૯-૨૦માં કહે છે –
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
