________________
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિશિકા/બ્લોક-૧૬ (तत्सन्निधानादभिव्यक्तमभिव्यङ्ग्यं) चैतन्यं सत्त्वम्, अभिव्यङ्ग्या चिच्छक्तिः" (ચો.ફૂ. ૪/૨૨ રા.મા.) રૂતિ સાદ્દા ટીકાર્ચ -
નિત્યવિતા .... સત્ત્વનિષ્ઠા, અમારા મતે પાતંજલના મતે, નિત્યોદિતાં, વળી અભિવ્યંગ્યા, એમ બે પ્રકારે ચિતશક્તિ છે. આ નિત્યોદિતા ચિતશક્તિ, પુરુષ જ છે, વળી બીજી=અભિવ્યંગ્યા ચિતશક્તિ, તેના સંવિધાનથી પુરુષના સામીપ્યથી, સત્વમાં સત્ત્વનિષ્ઠ છે.
ય મોન: - જેને=આ બે પ્રકારની ચિતશક્તિ છે તેને, પાતંજલ યોગસૂત્ર૪/૨૩ ની રાજમાર્તડ ટીકામાં ભોજ કહે છે –
“મત ... વિચ્છેવિત્ત:', કૃતિ આથી જવંચિતૂપ પુરુષના સંનિધાનમાં સત્ત્વનું અભિવ્યંગ્ય ચૈતન્ય અભિવ્યક્ત થાય છે આથી જ, આ દર્શનમાં=પાતંજલદર્શનમાં, બે ચિતશક્તિ છે : (૧) નિત્યોદિતા અને (૨) અભિવ્યંગ્યા. | નિત્યોદિતા ચિત્શક્તિ પુરુષ છે. અને તેના સંવિધાનથી=પુરુષના સંવિધાનથી, અભિવ્યક્ત થયેલું એવું અભિવ્યંગ્ય ચૈતન્ય સત્ત્વ છે, અને તે સત્ત્વ અભિવ્યંગ્યા ચિત્શક્તિ છે.” કૃતિ શબ્દ ભોજના કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે. ૧૬
મુદ્રિત પ્રતમાં તનિધાનામવ્યવસ્યમM ચૈતન્ય’ પાઠ છે, ત્યાં રાજમાર્તડમાં તત્સત્રધાનામવ્યક્તવ્ય ચૈતન્ય' પાઠ છે, તે વધુ સંગત જણાય છે, તેથી અમે તે પાઠ મુજબ અર્થ કરેલ છે. ભાવાર્થ -
પાતંજલ મત પ્રમાણે બે પ્રકારની ચિત્શક્તિ છે : (૧) નિત્યોદિતા અને (૨) અભિવ્યંગ્યા. (૧) નિત્યોદિતા ચિતશક્તિનું સ્વરૂપ :
પુરુષ ચિતશક્તિરૂપ છે, અને ચિતશક્તિરૂપ પુરુષમાં રહેલી ચિત્શક્તિ સદા રહે છે, પરંતુ ક્યારેય પુરુષ ચિત્શક્તિરહિત નથી. વળી તે પુરુષરૂપ ચિતશક્તિ કોઈનાથી અભિવ્યક્ત થતી નથી, પરંતુ સ્વાભાવિક રહેલી છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
