________________
૪૪
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/બ્લોક-૧૨ ઋષિએ જેમ અનેક પુરુષો સ્વીકાર્યા તેમ અનેક પ્રકૃતિઓ પણ સ્વીકારવી પડે, અને તેમ સ્વીકારીએ તો જૈનદર્શનની માન્યતા અનુસાર જે સંસારી જીવો છે, તે દરેકની સ્વતંત્ર કર્મપ્રકૃતિ છે, તેથી ભિન્ન ભિન્ન સંસારી જીવો ભિન્ન ભિન્ન કાર્પણ શરીરવાળા છે, તેમ સ્વીકારવું ઉચિત ગણાય, અને તેમ સ્વીકારવામાં આવે તો જે પુરુષ સાધના કરે છે તેની પ્રકૃતિ વિલીન થાય અને તેનો મોક્ષ થાય, અન્ય પુરુષનો મોક્ષ ન થાય તેમ સંગત થાય. ઉત્થાન :
પાતંજલ મતને દૂષિત કરતાં શ્લોક-૧૧માં બતાવ્યું કે આત્મા એકાંતે અપરિણામી સ્વીકારીએ તો મોક્ષ ઘટે નહિ, માટે યોગનું લક્ષણ અને યોગના ઉપાયો અસંગત થાય. ત્યાર પછી શ્લોક-૧રના પૂર્વાર્ધથી બતાવ્યું કે પાતંજલ મતાનુસાર પ્રકૃતિ એક છે, અને તેમ સ્વીકારીએ તો કેટલાક જીવો સાધના કરીને મોક્ષમાં જાય છે, બધા જતા નથી તે સંગત થાય નહિ. હવે જડ એવી પ્રકૃતિ પુરુષના એંગસંપાદન માટે પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેમ પતંજલિ ઋષિ કહે છે, તે વચન પણ યુક્તિથી સંગત નથી. તે બતાવવા અર્થે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે – ટીકાર્ય :
જિગ્ન .... મ્યુપામી. અને વળી અવ્યાપ્રિયમાણ એવા વ્યાપાર નહિ કરતા એવા, આત્માના અર્થાત્ ભોગ માટે અપ્રવૃત એવા આત્માના ભોગસંપાદન માટે પ્રકૃતિ પ્રવર્તે છે, એ પ્રમાણે તમારો સ્વીકાર છે પતંજલિ ઋષિતો સ્વીકાર છે. તેમાં સાક્ષી આપે છે –
તદુવતે અવ્યાપ્રિયમાણ એવા પુરુષના ભોગસંપાદન માટે પ્રકૃતિ પ્રવર્તે છે, એમ જે પૂર્વમાં કહ્યું કે, પાતંજલ યોગસૂત્ર-૨/૨૦-૨૧માં કહેવાયું છે. * “ ... મનુરિયા,” દ્રષ્ટા પુરુષ, દશિમાત્ર ચેતનામાત્ર, શુદ્ધ પણ પરિણામી આદિના અભાવને કારણે સ્વપ્રતિષ્ઠ પણ, પ્રત્યય અનુપશ્ય છે=વિષયથી ઉપરક્ત એવા જ્ઞાનોને અનુ=અવ્યવધાનથી જોનાર છે.
તર્થ ..... માત્મા” તિ, દેશ્યનો આત્મા=દેશ્યનું સ્વરૂપ તેનો અર્થ જ છે=દશ્યનો અર્થ જ છે= દશ્યનું પ્રયોજન જ છે અર્થાત્ સ્વાર્થના પરિહારથી પુરુષના ભોક્તત્વનું સંપાદન કરવું તે, દૃશ્યનું પ્રયોજન છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
