________________
૨૦
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિશિકા/શ્લોક-૧ “મનુભૂત ..... સ્મૃતિઃ” તિ, “અનુભવેલ વિષયનો અસંખમોષ” સ્મૃતિ છે. ' ત્તિ શબ્દ પાતંજલ યોગસૂત્ર-૧/૧૧ કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે.
શ્લોકના પૂર્વાર્ધથી વૃત્તિનો પાંચમો ભેદ સ્મૃતિને કહ્યા પછી હવે નિરોધ પદાર્થને ગ્રંથકારશ્રી બતાવે છે –
મામ્ .... ૩વ્યતે | આનો કહેવાયેલ એવી પાંચે પણ વૃત્તિઓનો, સ્વકારણમાં=પાંચે વૃત્તિઓના ઉપાદાનકારણમાં, શક્તિથી=શક્તિરૂપપણાથી અંતઃસ્થિતિ=બાહ્ય અભિનિવેશની નિવૃત્તિ થવાથી અંતર્મુખપણાથી અવસ્થાન અર્થાત્ બાહ્ય પદાર્થોને જાણવાને અનુકૂળ કુતૂહલવૃત્તિરૂપ અભિનિવેશ વિવર્તન થવાને કારણે પાંચે વૃત્તિઓનું અંતર્મુખપણાથી અવસ્થાન, બહિતિ= પ્રકાશ અને પ્રવૃત્તિના નિયમરૂપ વિઘાત અર્થાત્ પ્રકાશ અને પ્રવૃત્તિના નિયમરૂપ બાહ્ય પ્રવૃત્તિનો વિઘાત, આ બંને અંતઃસ્થિતિ અને બહિતિ, વિરોધ કહેવાય છે. દા. ભાવાર્થ :(૫) સ્મૃતિનું સ્વરૂપ –
પ્રમાણ, ભ્રમ, વિકલ્પ કે નિદ્રારૂપે પુરુષને જે અનુભવ થાય છે, તે અનુભવના પડેલા સંસ્કારો દ્વારા ફરી બુદ્ધિમાં તે પદાર્થની ઉપસ્થિતિ તે સ્મૃતિ કહેવાયેલ છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય છે કે સંસારી જીવો જે પદાર્થનો બોધ કરે છે, તે બોધ યથાર્થરૂપ હોય તો પ્રમાણરૂપે તે પદાર્થનો અનુભવ થાય છે.
વળી તે પદાર્થનો વિપર્યયરૂપે બોધ કરે છે ત્યારે તેનો વિપર્યયરૂપે અનુભવ થાય છે. જેમ રજતમાં શક્તિનો અનુભવ.
વળી કેટલાક વિકલ્પરૂપે અનુભવ હોય છે. જેમ - શબ્દ દ્વારા “પુરુષનું ચૈતન્ય' એ પ્રકારના બોધમાં પુરુષ અને ચૈતન્યના ભેદનો વિકલ્પ દ્વારા અનુભવ થાય છે. “તેલની ધારા' એ પ્રકારના બોધમાં શબ્દના વિકલ્પ દ્વારા તેલ અને ધારાના ભેદનો અનુભવ થાય છે.
વળી નિદ્રામાં મને કાંઈ બોધ નથી” અને “હું સુખે સૂતેલો' એ પ્રકારનો અનુભવ છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
