________________
પર
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારવાચિંશિકા/શ્લોક-૧૩-૧૪ પાતંજલયોગસૂત્ર-૪/૧૭નો અર્થ કરતાં રાજમાર્તડ વૃત્તિમાં શંકા કરી કે પ્રમાતા એવો પુરુષ જે કાળમાં નીલનું વેદન કરે છે, તે કાળમાં પીતનું વેદન કરતો નથી, તેથી પુરુષમાં કદાચિત્કપણું છે, તેથી પ્રમાતા એવા પુરુષનું પરિણામિપણું પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણેની શંકાના પરિવાર માટે ૪/૧૭ સૂત્રની રચના કરેલ છે.
પુરુષ અપરિણામી હોવાને કારણે ચિત્તના ગ્રહીતા ગ્રહણ કરનાર, એવા પુરુષની ચિત્તવૃત્તિઓ સદા જ્ઞાત છે, તેથી એ ફલિત થાય છે કે ચિત્તના ગ્રહીતા એવા પુરુષને ચિત્તવૃત્તિઓ સદા જ્ઞાત છે. ક્યારેક જ્ઞાત છે અને ક્યારેક જ્ઞાત નથી એવું નથી, માટે પુરુષ અપરિણામી છે. વિશેષાર્થ :
શ્લોક-૧૧માં ગ્રંથકારશ્રીએ કહેલ કે આત્માને અપરિણામી માનશો તો યોગમાર્ગની પ્રવૃત્તિ ઘટશે નહિ; કેમ કે જો આત્મા અપરિણામી હોય તો તેનો કાં સદા સંસાર હોય કાં સદા મોક્ષ હોય. આ પ્રકારની આપત્તિના નિવારણ માટે આત્માને અપરિણામી સ્વીકારવાની યુક્તિ પતંજલિ ઋષિએ આપેલ છે, અને સંસાર અને મોક્ષ કઈ રીતે સંગત થશે, તેની વિચારણા પતંજલિ ઋષિના વચન અનુસાર આગળ કરવાના છે. ll૧૩માં અવતરણિકા -
ननु चित्तमेव सत्त्वोत्कर्षाद्यदि प्रकाशकं तदा तस्य स्व(पर)प्रकाशरूपत्वादर्थस्येवात्मनोऽपि प्रकाशकत्वेन व्यवहारोपपत्तौ किं ग्रहीत्रन्तरेणेत्यत आह - અવતરણિતાર્થ :
નન થી શંકા કરે છે કે ચિત જ સત્ત્વના ઉત્કર્ષથી જો પ્રકાશક છે, તો તેનું ચિત્તનું, સ્વ-પર પ્રકાશકરૂપપણું હોવાથી અર્થની જેમ=ઘટ-પટાદિ બાહ્ય પદાર્થોની જેમ, આત્માનું પણ=ચિત્તનું પોતાનું પણ, પ્રકાશકપણું હોવાને કારણે વ્યવહારની ઉપપતિ થયે છH=દેખાતા અનુભવની સંગતિ થયે છતે, ગ્રહીત્રત્તરથી શું ?=અન્ય ગ્રહીતાથી શું ? અર્થાત્ ચિત્તના ગ્રહીતા એવા પુરુષને સ્વીકારવાથી શું ?, એથી કહે છે=એ પ્રકારની શંકાના નિવારણ અર્થે કહે છે –
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
