________________
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૩-૪
આ પાંચ પ્રકારની વૃત્તિઓ ક્લિષ્ટ ચિત્તવાળાની ક્લેશથી આક્રાંત હોય છે, અને અક્લિષ્ટ ચિત્તવાળાની ક્લેશથી અનાક્રાંત હોય છે.
આ પાંચે વૃત્તિઓનું વિશેષ સ્વરૂપ ગ્રંથકારશ્રી સ્વયં આગળ બતાવે છે. III અવતરણિકા :
आसां क्रमेण लक्षणमाह - અવતરણિકાર્ય :
ક્રમથી આના=વૃત્તિઓના, લક્ષણને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે – અવતરણિકાનો ભાવાર્થ :
શ્લોક-૧માં પતંજલિ ઋષિએ બતાવેલ ચિત્તવૃત્તિનિરોધ યોગ છે, એ યોગનું લક્ષણ બતાવ્યું.યોગના લક્ષણમાં કહેલ ચિત્ત પદાર્થ શું છે, તે શ્લોક-૧ના ઉત્તરાર્ધથી અને શ્લોક-રથી બતાવ્યું. ત્યારપછી ચિત્તની વૃત્તિઓ શું છે ? તે શ્લોક-૩માં બતાવ્યું. હવે ક્રમથી તે ચિત્તની વૃત્તિઓના લક્ષણને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે – શ્લોક :
मानं ज्ञानं यथार्थं स्यादतस्मिंस्तन्मतिर्धमः ।
पुंसश्चैतन्यमित्यादौ विकल्पोऽवस्तुशाब्दधीः ।।४।। અન્વયાર્થ :
યથાર્થ જ્ઞાન મા=યથાર્થ જ્ઞાન માન=પ્રમાણ, ચા–છે. અમિ–તેના અભાવમાં તન્મતિ =તેની બુદ્ધિ, પ્રમ=ભ્રમ છે. પંસદ ચેતના પુરુષનું ચૈતન્ય ઈત્યાદિમાં વસ્તુશાશ્વથી અવસ્તુવિષયવાળી શબ્દજન્ય બુદ્ધિ વિન્ધો=વિકલ્પ છે. I૪ શ્લોકાર્ધ :
યથાર્થ જ્ઞાન માન=પ્રમાણ છે. તેના અભાવમાં તેની બુદ્ધિ ભ્રમ છે. પુરુષનું ચૈતન્ય ઈત્યાદિમાં અવસ્તુવિષયવાળી શબ્દજન્ય બુદ્ધિ વિકલ્પ છે. II૪ll
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
