________________
૧૧
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/શ્લોક-૪ અતદ્રુપમાં પ્રતિષ્ઠાણું હોવાને કારણે અહીં જ વિપર્યયમાં જ, અંતર્ભાવ પામે છે.
પુસ: ..... પુરુષ તિ, પુરુષનું ચૈતન્ય, ઈત્યાદિમાં અવાસ્તુવિષયવાળી શાબ્દધી શબ્દજન્ય બુદ્ધિ, વિકલ્પ છે; કિજે કારણથી, અહીં વિકલ્પમાં, દેવદત્તની કંબલ એની જેમ શબ્દજનિત જ્ઞાનમાં-પુરુષનું ચૈતન્ય એ પ્રકારના શબ્દજનિત જ્ઞાનમાં, ‘ભેદ' ષષ્ઠીનો અર્થ જણાય છે.
અહીં પુરુષનું ચેતવ્ય એ પ્રકારના પ્રયોગમાં, અવિદ્યમાન એવા પણ તેને=ભેદને, સમારોપ કરીને અધ્યવસાય પ્રવર્તે છે. વસ્તુતઃ તો ચેતવ્ય જ પુરુષ છે. એથી પુરુષ અને ચૈતન્યનો ભેદ નથી, એમ અવય છે.
તવાદ - તેને=વિકલ્પના લક્ષણને પાતંજલ યોગસૂત્ર-૧/૯માં કહે છે - “શબ્દજ્ઞાન ... વિત્યુ:” તિ, શબ્દજ્ઞાન અનુપાતી=શબ્દથી ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાનને અનુસરનાર, વસ્તુશૂન્ય વિકલ્પ છે.
ત્તિ શબ્દ ઉદ્ધરણની સમાપ્તિ સૂચક છે. અહીં પ્રશ્ન થાય કે વિકલ્પનો ભ્રમમાં અંતર્ભાવ કરી શકાય છે, તેથી કહે છે -
વિશેષ ... વિન્નક્ષત્વિા, ભ્રમવિશેષ જ આકવિકલ્પ છે, એ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે તો તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે તારી વાત બરાબર નથી; કેમ કે તથાવિધ શબ્દની સાથે જ વ્ય-જનક ભાવ હોવાને કારણે વસ્તુ જેવી નથી તેવી વસ્તુને કહેનારા તેવા પ્રકારના શબ્દની સાથે જન્ય-જનકભાવ હોવાને કારણે, આનું વિકલ્પનું, વિલક્ષણપણું છે=ભ્રમથી વિલક્ષણપણું છે.
વળી ભ્રમ કરતાં વિકલ્પના ભેદને સ્પષ્ટ કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી અન્ય હેતુ કહે છે --
વિષય માવ ...પ્રવૃષ્ય, અને વિષયના અભાવના જ્ઞાનમાં પણ પ્રવૃત્તિ છે=વિકલ્પથી થયેલા બોધમાં તે પ્રકારના વિષયનો અભાવ છે, તેવું જ્ઞાન હોવા છતાં પણ વિકલ્પની પ્રવૃત્તિ છે.
યત્ મો: - જેતે વિષયના અભાવના જ્ઞાનમાં પણ વિકલ્પની પ્રવૃત્તિને, ભોજ પાતંજલ યોગસૂત્ર-૧/૯ની ટીકામાં કહે છે –
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
