________________
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિંશિકા/બ્લોક-૨૦
चेतनायाः) प्रकृतेः कर्तृत्वाभिमानाद्दुःखानुभवे सति कथमियं दुःखनिवृत्तिरात्यन्तिकी मम स्यादिति भवत्येवाध्यवसायः, अतो दुःखनिवृत्त्युपायोपदेशकशास्त्रोपदेशाપેક્ષાવ્યર્થ યુક્તિમતીતિ ૨૫૦ના
ટીકાર્ય :न चैवं મતિ । અને આ રીતે=શ્લોક-૧૯માં કહ્યું એ રીતે, મુક્તિમાં પ્રકૃતિનું સામર્થ્ય હોતે છતે મોક્ષશાસ્ત્રનું વૈયર્થા=અનર્થપણું નથી, જે કારણથી તેનાથી=મોક્ષશાસ્ત્રથી, દુઃખતિવૃત્તિ માટે=દુઃખનાશ માટે, પ્રકૃતિના= પ્રધાનના, કર્તૃત્વસ્મયનું=કર્તૃત્વના અભિમાનનું, વર્જન=નિવૃત્તિ થાય છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે પ્રકૃતિ અચેતન છે અને અચેતન એવી પ્રકૃતિને કર્તૃત્વનું અભિમાન કઈ રીતે થઈ શકે ? અર્થાત્ થઈ શકે નહિ. તેથી કહે છે
૯
अनादिरेव
યુક્તિમતીતિ।। અનાદિ જ પ્રકૃતિ અને પુરુષનો ભોક્તભોગ્યભાવસ્વરૂપ સંબંધ છે. તે હોતે છતે=પ્રકૃતિ અને પુરુષનો ભોક્તભોગ્યભાવસ્વરૂપ સંબંધ હોતે છતે, વ્યક્ત ચેતનાવાળી એવી પ્રકૃતિના કર્તૃત્વનું અભિમાન થવાથી દુઃખાનુભવ થયે છતે કેવી રીતે આ આત્યન્તિકી દુ:ખનિવૃત્તિ મને થાય ? એ પ્રમાણે અધ્યવસાય થાય છે, આથી દુ:ખનિવૃત્તિના ઉપાયના ઉપદેશક શાસ્ત્રના ઉપદેશની અપેક્ષા પણ આને= પુરુષને, યુક્તિવાળી છે.
રૂતિ શબ્દ ટીકાના કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે. ૨૦ના
.....
* દુ:ઽનિવૃત્યુપાયોપવેશશાસ્ત્રોપવેશપેક્ષાપ્યસ્ય યુક્તિમતી - અહીં પિ થી એ કહેવું છે કે દુ:ખનિવૃત્તિના ઉપાયની પ્રવૃત્તિની અપેક્ષા તો પુરુષને છે, પરંતુ દુઃખનિવૃત્તિના ઉપાયના ઉપદેશને આપનાર શાસ્ત્રના ઉપદેશની અપેક્ષા પણ પુરુષને યુક્તિવાળી છે.
* તસ્મિન્ તિ વ્યવત્તમચેતનાયાઃ પાઠ છે ત્યાં પાતંજલયોગસૂત્ર-૪/૨૨ ૨ાજમાર્તંડ ટીકામાં તસ્મિન્ તિ વ્યક્તચેતનાયક પાઠ છે, તે સંગત જણાય છે, તેથી તે પાઠ મુજબ અમે અર્થ કરેલ છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
