________________
૬૮
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિંશિકા/શ્લોક-૧૫
યથા ..... ચૈતમિતિ । જે પ્રમાણે અયસ્કાંતના=લોહચુંબકના, સંનિધાનમાં લોહનું ચલન આવિર્ભાવ પામે છે=પ્રગટ થાય છે, એ રીતે ચિદ્રૂપ પુરુષના સંનિધાનમાં સત્ત્વનું=અંતઃકરણરૂપ સત્ત્વનું, અભિવ્યંગ્ય એવું ચૈતન્ય=પુરુષના સાંનિધ્યથી અભિવ્યક્ત થઈ શકે એવું ચૈતન્ય, અભિવ્યક્ત થાય છે. રૂતિ શબ્દ યથા થી કહેલ કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે. ।।૧૫।ા ભાવાર્થ :
યથા થી ચૈતન્યમિતિ સુધીના કથનનો ભાવાર્થ :
ચિત્ત દૃષ્ટાથી ઉપરક્ત થાય છે, એ કથનની દૃષ્ટાંત દ્વારા સંગતિ :
પૂર્વમાં કહ્યું કે અંગાંગિભાવ અને ગમન દ્વારા ચિતિશક્તિ અપ્રતિસંક્રમા= અન્યથી અસંકીર્ણ અર્થાત્ પ્રતિસંક્રમ ન પામે તેવી છે, તેથી ચિત્ત દ્રષ્ટા અને દશ્યથી ઉપરક્ત થાય ત્યારે સર્વાર્થવિષયવાળું બને છે. ચિત્ત દૃષ્ટાથી ઉપરક્ત કઈ રીતે થાય છે ? તે દૃષ્ટાંતથી બતાવે છે
―
જેમ નિર્મળ એવી સ્ફટિક, દર્પણાદિ જ વસ્તુઓ પ્રતિબિંબને ગ્રહણ કરવા સમર્થ થાય છે, અન્ય વસ્તુઓ નહિ અર્થાત્ સ્ફટિક, દર્પણાદિ સિવાયની અન્ય વસ્તુ નિર્મળ હોય તોપણ પ્રતિબિંબને ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ થતી નથી; વળી સ્ફટિક, દર્પણાદિ નિર્મળ ન હોય તો પ્રતિબિંબ ગ્રહણ કરવા સમર્થ બનતા નથી, તેથી જેમ નિર્મળ એવા સ્ફટિક, દર્પણાદિ જ પ્રતિબિંબ ગ્રહણ કરવા સમર્થ છે, એ રીતે રજ અને તમથી અનભિભૂત એવું સત્ત્વરૂપ અંતઃકરણ સ્વચ્છ હોવાને કારણે ચિત્કાયા ગ્રહણ કરવા સમર્થ છે.
પાતંજલ મત પ્રમાણે અંતઃકરણ સત્ત્વ, રજસ અને તમસ્ એમ ત્રણ ગુણવાળું છે, આમ છતાં રજસ્ અને તમથી અભિભૂત હોય અને સત્ત્વગુણ પ્રધાન ન હોય તો તે અંતઃકરણ શુદ્ધ નહિ હોવાથી ચિત્કાયા ગ્રહણ કરવા સમર્થ બનતું નથી; પરંતુ જેમ સ્ફટિક, દર્પણાદિ અનિર્મળ કરનારા પદાર્થોથી અભિભૂત ન હોય તો જ પ્રતિબિંબ ગ્રહણ કરવા સમર્થ બને છે, તેમ રજોગુણ અને તમોગુણથી અનભિભૂત, સત્ત્વગુણ પ્રધાન એવું અંતઃકરણરૂપ સત્ત્વ શુદ્ધ હોવાથી ચિત્છાયાને ગ્રહણ કરવા માટે સમર્થ બને છે, અને રજોગુણ અને તમોગુણ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
