________________
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારદ્વાચિંશિકા/બ્લોક-૧૫
૧૭ જ્યારે ચિત્ત બુદ્ધિ, દ્રષ્ટાથી ઉપરક્ત બને છેકદ્રષ્ટા એવા પુરુષરૂપ ચિતિશક્તિનો બુદ્ધિમાં પ્રતિબિંબ પડવાને કારણે બુદ્ધિ દ્રષ્ટાથી ઉપરક્ત બને છે, ત્યારે તે ચિત્ત સર્વ અર્થને-સર્વ બાહ્ય પદાર્થોને, ગ્રહણ કરવા સમર્થ બને છે; કેમ કે ચિત્ત દ્રષ્ટાથી ઉપરક્ત બને છે ત્યારે દ્રષ્ટા એવા પુરુષથી ચિત્તનું બુદ્ધિનું, ગ્રહણ થાય છે, અને દ્રષ્ટા એવા પુરુષથી ચિત્તનો બોધ થયેલો હોવાને કારણે પરપ્રકાશક એવું બુદ્ધિરૂપ ચિત્ત પોતાના વિષયભૂત અર્થનો=પદાર્થનો, બોધ કરવા સમર્થ બને છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય છે કે બુદ્ધિ પરપ્રકાશક છે અને બુદ્ધિનો પ્રકાશક દ્રષ્ટા એવો પુરુષ છે, અને દ્રષ્ટા એવા પુરુષથી પ્રકાશિત થયેલી બુદ્ધિ પોતાના વિષયભૂત અર્થને પદાર્થને, ગ્રહણ કરે છે. ઉત્થાન -
પૂર્વમાં બતાવ્યું કે અંગાંગિભાવ અને ગમન દ્વારા ચિતિશક્તિ બુદ્ધિમાં અસંકીર્ણ છે, તેથી અર્થથી પ્રાપ્ત થયેલ કે અંગાંગિભાવ અને ગમન આ બે ભાવથી અન્ય રીતે ચિતિશક્તિ બુદ્ધિમાં સંક્રમ પામે છે, તેથી બુદ્ધિમાં ચિતિશક્તિ કઈ રીતે સંક્રમ પામે છે ? તે દૃષ્ટાંતથી બતાવે છે – ટીકાર્ય :
તથા દિ... ગવતિને એ જે પ્રમાણે નિર્મળ સ્ફટિક અને દર્પણાદિ જ પ્રતિબિંબને ગ્રહણ કરવા માટે સમર્થ છે, એ રીતે રજઅને તમથી અભિભૂત એવું સત્વ અંતઃકરણ, શુદ્ધ હોવાથી ચિછાયાને ગ્રહણ કરવા માટે સમર્થ છે. વળી અશુદ્ધપણું હોવાને કારણે રજ અને તમ ચિછાયાને ગ્રહણ કરવા સમર્થ નથી, તેથી ચભૂત=તિરોભૂત થયેલ છે રજ અને તમ સ્વરૂપ જેનું એવું અંગિપણારૂપે રહેલું સત્વ=અંતકરણ=સત્ત્વગુણ પ્રધાન એવું અંતઃકરણ, નિશ્ચલ પ્રદીપની શિખાના આકારવાળું સદા એકરૂપપણાથી પરિણમન પામતું ચિતછાયાને ગ્રહણ કરવાના સામર્થ્યવાળું હોવાથી મોક્ષપ્રાપ્તિ સુધી રહે છે.
વળી આ સત્ત્વરૂપ અંતઃકરણમાં ચિતુછાયાના સંક્રમને કારણે અભિવ્યંગ્ય ચૈતન્ય પેદા થાય છે, તે દૃષ્ટાંતથી બતાવે છે –
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
