________________
પાતંજલ યોગલક્ષણવિચારતાસિંશિકા/શ્લોક-૪ (૩) વિકલ્પનું સ્વરૂપ
પુરુષનું ચૈતન્ય ઇત્યાદિ પ્રયોગોમાં પુરુષથી ભિન્ન ચૈતન્ય નથી, પરંતુ ચૈતન્યરૂપ જ પુરુષ છે, તેથી ભેદરૂપ અવસ્તુના વિષયવાળી શબ્દજન્ય બુદ્ધિ પુરુષનું ચૈતન્ય ઈત્યાકારક શબ્દજન્ય બુદ્ધિ, એ વિકલ્પ છે.
અહીં કોઈને પ્રશ્ન થાય કે “રાહો: શિર' ઇત્યાદિમાં અભેદ અર્થમાં ષષ્ઠીનો પ્રયોગ થાય છે. તેમ અહીં પણ પુરુષનું ચૈતન્ય ઇત્યાદિમાં અભેદ અર્થમાં ષષ્ઠી ગ્રહણ કરીએ તો અવસ્તુ વિષયવાળી શાબ્દધી=શાબ્દબુદ્ધિ, નથી, તેથી “પુરુષનું ચૈતન્ય' એ પ્રયોગ વિકલ્પસ્વરૂપ કહી શકાય નહિ. તેથી કહે છે –
દેવદત્તની કંબલ' એ પ્રયોગની જેમ “પુરુષનું ચૈતન્ય' એ પ્રકારના શબ્દજનિત જ્ઞાનમાં ષષ્ઠીનો અર્થ ભેદ જણાય છે અને તે ભેદ અહીં વિદ્યમાન નથી, છતાં ભેદનો સમારોપ કરીને અધ્યવસાય પ્રવર્તે છે.
વસ્તુતઃ ચૈતન્યરૂપ જ પુરુષ છે, છતાં પુરુષનું ચૈતન્ય' એ પ્રયોગમાં ભેદરૂપ અવસ્તુના વિષયવાળી શબ્દજન્ય બુદ્ધિ છે, માટે “પુરુષનું ચૈતન્ય' ઇત્યાદિ પ્રયોગ વિકલ્પરૂપ છે.
અહીં કોઈને પ્રશ્ન થાય કે વિકલ્પ ભ્રમવિશેષ જ છે. માટે જેમ સંશયનો ભ્રમમાં અંતર્ભાવ કર્યો, તેની જેમ વિકલ્પનો પણ ભ્રમમાં અંતર્ભાવ કરવો જોઈએ. તેથી કહે છે – ભ્રમ કરતાં વિકલ્પની વિલક્ષણતા -
વિકલ્પ ભૂમવિશેષ નથી, પરંતુ ભ્રમ કરતાં વિલક્ષણ છે; કેમ કે “પુરુષનું ચૈિતન્ય' ઇત્યાદિ શબ્દની સાથે વિકલ્પનો જન્ય-જનકભાવ છે. તે આ રીતે -
પુરુષનું ચૈતન્ય' ઇત્યાદિ શબ્દપ્રયોગ જનક છે અને તેનાથી જન્ય વિકલ્પ છે, માટે ભ્રમ કરતા વિકલ્પ વિલક્ષણ છે; કેમ કે તેવા પ્રકારના શબ્દથી ભ્રમ ઉત્પન્ન થતો નથી, પરંતુ સાદશ્યને કારણે ભ્રમ થાય છે.
જેમ રજુમાં-દોરડામાં સર્પનું સાદૃશ્ય હોવાને કારણે અંધકારમાં રહેલ રજ્જુમાં-દોરડામાં સર્પનો ભ્રમ થાય છે, જ્યારે વિકલ્પમાં તો સાદૃશ્યને કારણે વિકલ્પ થતો નથી; પરંતુ પુરુષનું ચૈતન્ય નથી, તેવો સ્પષ્ટ નિર્ણય હોવા છતાં
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
