Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ રામચંદ્રવિરચિત
કૌમુદી મિત્રાણંદ નાટક
પ્રેરક –
L
આ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ
O
8
24.211.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ નમો નમઃ શ્રી ગુરુપ્રેમસૂરયે
શ્રીમદ્ રામચંદ્રવિરચિત
નીમુની મિલ નાટક
સંશોધક, ફામ પ્રભાકર મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ
પ્રેરક
૫.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ
પ્રકાશક અને પ્રાપ્તિસ્થાન
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
(૧) શ્રી જિનશાસન આરાધના દ્રષ્ટ દુકાન નં. ૫, બદ્રીકેશ્વર સોસાયટી,
૮૨ નેતાજી સુભાષ રોડ, મરીન ડ્રાઈવ, ‘ઈ' રોડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૦.
(૨) શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ C/o. ચંદ્રકાન્ત સંઘવી ૬/બી, અશોકા કોમ્પલેક્ષ, રેલ્વે ગરનાળા પાસે, પાટણ-ઉત્તર ગુજરાત.
For Private al Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૨૭
દિવ્યકૃપા
૫.પૂ. સિદ્ધાંતમહોદધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મ.સા. પ.પૂ. વર્ધમાનતપોનિધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મ.સા. ૫.પૂ. સમતાસાગર પંન્યાસપ્રવર શ્રી પદ્મવિજયજી ગણિવર્ય
શુભાશિષ
૫.પૂ. સિદ્ધાંતદિવાકર ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મ.સા.
પ્રેરણા - આશિષ - માર્ગદર્શન
૫.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય તેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.
દ્રવ્ય સહાયક
વિ. સં. ૨૦૬૧ના શ્રી વિલેપારલે જૈન સંઘ એન્ડ ચેરીટીઝના ચાતુર્માસના ઉપક્રમે પૂ.મુ. શ્રી જિનહંસવિજયજી મ. પૂ.પં. શ્રી સૂર્યકાંતવિજયજી ગણિ અને પૂ. શ્રી રવિકાંત વિ.મ. તથા પૂ. સાધ્વીજી શ્રી નંદીવર્ધનાશ્રીજી મ.ના યશસ્વી ચાતુર્માસના સંભારણારૂપે જ્ઞાનખાતામાંથી સહયોગ પ્રાપ્ત થયો છે.
ઈ. સ. ૨૦૦૫
વિ. સં.
૨૦૨
મૂલ્ય ૧૩. ૩૦/
Ø
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Serving Jinshasan
...
134103 gyanmandir@kobatirth.org
કર્મ સાહિત્ય વિશારદ સિદ્ધાંત મહોદધિ ૫.પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજા
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોક્ષ માર્ગના સાચા સારથી સૂરિપ્રેમના આજ્ઞાંકિત પટ્ટાલંકાર
૫.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
සංගණී ණි
પ્રકાશીય
શ્રીમદ્ રામચંદ્ર વિરચિત ‘કૌમુદી મિત્રાણન્દમ્’નાટકનું પુનઃપ્રકાશન એ એક આનંદનો વિષય છે.
ગ્રંથકર્તા આચાર્ય શ્રી રામચંદ્રસૂરિ એ કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યના શિષ્ય હતા. તેમણે અનેક નાટક-કાવ્ય તથા ન્યાયગ્રંથો પણ રચ્યા છે. તેમણે રચેલ કુમારવિહારશતક કાવ્ય અમારા જ ટ્રસ્ટ તરફ્થી પુનઃસંપાદિત થઈ બહાર પડયું છે. તેમણે રઘુવિલાસ, નલવિલાસ, સત્ય હરિશ્ચંદ્ર વિગેરે નાટકો પણ રચ્યા છે. શ્રીમદ્ ગુણચંદ્ર વિ.ની સહાયથી ‘નાટયદર્પણ’ તથા ન્યાયવિષયક ‘દ્રવ્યાલંકાર’ ગ્રંથ પણ રચ્યો છે.
ණිණි ? ટ
પ્રસ્તુત ગ્રંથ આજથી ૮૮ વર્ષ પૂર્વે ભાવનગરની જૈન આત્માનંદ સભા તરફ્થી પ્રકાશિત થયેલ. તેનું સંપાદન મુ. ચતુરવિજયજીના શિષ્ય આગમ પ્રભાવક મુનિ પુણ્યવિજયજી મહારાજાએ કરેલ. આ પુનઃપ્રકાશન પ્રસંગે પૂર્વપ્રકાશક તથા સંપાદક પ્રત્યે અમે કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરીએ છીએ.
જિનમંદિરોના જીર્ણોદ્ધાર એ જેમ આપણું કર્તવ્ય છે તેમ જિન ને જિનમાર્ગનો પ્રકાશ કરનાર જિનાગમો-શ્રુતસાહિત્યનો જિર્ણોદ્ધાર એ પણ એટલી જ અગત્યની ફરજ છે. પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આ. શ્રી વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.ની પ્રેરણા અને માર્ગદર્શનને ઝીલી આ શ્રુતરક્ષાનું કાર્ય અમે આરંભ્યું. આજ સુધીમાં ૩૨૫ જેવા પ્રાચીન પુસ્તક-પ્રતોને નવજીવન બક્ષી ભારતભરના જ્ઞાનભંડારોમાં વિનામૂલ્યે ભેટ ધરાયા છે. શ્રુતદેવી ભગવતી માં સરસ્વતી અમને આ કાર્યમાં સહાયતા અર્પે તે જ અભ્યર્થના.
යා
લિ.
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ ચંદ્રકુમારભાઈ બી. જરીવાલા
લલિતકુમાર કોઠારી / પુંડરિકભાઈ શાહ මාඝලඨ
વટ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ණිණි ගණි
સૂરિપ્રેમાક
બ્રહ્મચર્યનું તેજ વિરાજે જે મૂલ સર્વગુણોનું હો ગુરુવર, મન-વચન-કાયા વિશુદ્ધ જ એ તો, ચિત્ત હરે ભવિજનનું હો૦ ગુ૦
ગુણગાતા મે કેઈ જન દીઠા, અહો ! મહાબ્રહ્મચારી હો, ગુ૦ આ કાળે દીઠો નહીં એહવો, વિશુદ્ધ વ્રતનો ધારી હો૦ ગુજ
ગુજ
સ્ત્રી-સાધ્વી સન્મુખ નવિ જોયું, વૃદ્ધપણે પણ તેં તો હો૦ ૩૦ વાત કરે જબ હેતુ નિપજે, દૃષ્ટિ ભૂમિએ દેતો હો૦ ગુજ
શિષ્યવૃંદને એહી જ શિખવીયું, દૃઢ એ વિષયે રહેજો હો મુનિવર, તેહતણા પાલનને કારણ
દુઃખ-મરણ નહિ ગણજો હો૦ મુ૦ ૪
૧
ટ
વર
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ගගගගග સંયમ મહેલ આધાર જ એ તો, દૃષ્ટિદોષે સવિ મીંડુ હો મુ કર્મકટકને આતમઘરમાં પેસવા મોટું છીંડું હો૦ મુ
? વર વર વર વર
બ્રહ્મમાં ઢીલા પદવીધર પણ,
જાય નરક મોઝાર હો૦ મુજ શુદ્ધ આલોયણ કરે નહીં તેહથી, દુઃખ સહે તિહાં ભારે હો૦ મુળ
મુ
વિજાતીયનો સંગ ન કરજો, સાપ તણી પરે ડરજો હો કામ કુટિલનો નાશ કરીને, અવિચળ સુખડા વરજો હો૦ મુ.
૫
પ્રેમસૂરીશ્વર ગુણના આકાર, ગુણ દેઈ અમ દુઃખ મીટાવો હો ગુરુવર ધીર પુરૂષ તે સહન કર્યું જે, તેહ તણી રીતિ બતાવો હો૦ ગુ.
૬
८
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
કિકિરીટ પીટીકીટ બી કિસિ કિકિકિ વીર કહિ કિરિ બિર
ભુવનભાનુસૂરિ અષ્ટ૭) બુદ્ધિબળે બૃહસ્પતિના પુત્રની પરે ઓપતા, સ્યાદ્વાદગર્ભિત શાસ્ત્રના મર્મો સુપેરે ખોલતા, સિદ્ધાન્તરક્ષા કાજ પ્યાલા પી લીધા અપમાનના, ગુરૂ ભુવનભાનુ ચરણકમાં ભાવથી કરૂ વંદના. કાયા ભલે હો કૃશ છતાં પણ તેજની સીમા નહિ, વિકૃષ્ટ તપ આરાધતા પણ ત્યાગની કમીના નહીં, આહાર કરતા'તા છતાં સ્વામી અનાસક્તિતણા, ગુરૂ ભુવનભાનુ ચરણકમાં ભાવથી કરૂ વંદના. વસે શ્વાસને ઉચ્છવાસમાં જિન આણ પાલન દક્ષતા, વચને વચનમાં રસ ઝરે જિન આણની પ્રતિબદ્ધતા, જિન આણ શ્રી જિન આણ શ્રી જિન આણ એક જ ઝંખના, ગુરૂ ભુવનભાનુ ચરણકજમાં ભાવથી કરૂ વંદના. ૩ શાસ્ત્રો તણી વાતો ન કરતા મુગ્ધજન વંચન કાજે, ખેંચે ન સ્વં પ્રતિ સત્યને કરે સત્યનો સ્વીકાર જે, તન મન થકી જે ઉજળા પાલક મહા સમુદાયના, ગુરૂ ભુવનભાનુ ચરણકમાં ભાવથી કરૂ વંદના. વQિી વૃદિર હિટ બ્રિટિશ બ્રિટી હિબ્રીટ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
......ණි
જ્ઞાની છતાં અભિમાનની રેખા નહીં તન મન મહીં, વિકૃષ્ટતપ તપતાં છતાં સમતા ભરી તન મન મહીં, સમુદાય છે સુવિશાળ પણ સ્વામિત્વની નહીં ખેવના, ગુરૂ ભુવનભાનુ ચરણકજમાં ભાવથી કરૂ વંદના. યોદ્ધા બની ખૂંખાર આંતર જંગ ખેલે ખંતથી, જીતો મળે કે ના મળે પણ ઝુઝતા મનરંગથી, કર્મો તણી સેના થતી ભયભીત લે તુજ નામ ના, ગુરૂ ભુવનભાનુ ચરણકજમાં ભાવથી કરૂ વંદના. અમીઓ તણી ઉર્મિ વહે તે ઝંખતો સાગર સદા, જે સૌમ્યતા મુખ પર તરે તે ઝંખતો ચાંદો સદા, ગુરૂ સમ સહનશક્તિ મળો છે પૃથ્વીની એક ઝંખના, ગુરૂ ભુવનભાનુ ચરણકજમાં ભાવથી કરૂ વંદના. સાગર છલકતા આંસુડા વહેતા તમારી યાદમાં, પળ પળ યુગો સમ જાય ગુરૂવર ખેદને વિષાદમાં, જન્મોજન્મ તુજ સાથ હો કલ્યાણબોધિ કામના, ગુરૂ ભુવનભાનુ ચરણકજમાં ભાવથી કરૂ વંદના.
વ
ගර්
h
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
લઈ
ගගගගගගය ?
त्वदीयं तुभ्यं समर्पयामि ।
જેઓ સંસારીપણે લંડનની ઓકસફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં સી.એ.ની સમકક્ષ બેંકીંગની પરીક્ષામાં ફર્સ્ટ કલાસ આવેલ હતા.
જેઓ ભરયુવાન વયમાં દીક્ષિત બન્યા હતા.
જેઓ પ.પૂ. ગુરુદેવશ્રી વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સાંનિધ્યમાં જીવનભર રહ્યા. તેઓની તનતોડ સેવા કરી. અને તેઓના પરમકૃપાપાત્ર બન્યા હતા. જેઓ વર્ધમાન તપની ૧૦૮ ઓળી કરવા દ્વારા વર્ધમાન તપોનિધિ બન્યા હતા. જેઓ ન્યાય દર્શનનો ઊંડો અભ્યાસ કરી ન્યાય વિશારદ બન્યા હતા. જેઓ ન્યાય-વ્યાકરણ કર્મગ્રંથો-યોગગ્રંથો, આગમગ્રંથો, સાહિત્યગ્રંથોના તલસ્પશી અભ્યાસ કરી મહાવિદ્વાન બન્યા હતા.
જેઓ ષગ્દર્શનના સાંગોપાંગ ખેડાણથી તર્કસમ્રાટ બન્યા હતા. જેઓ ૪૫ આગમગ્રંથોના સંપૂર્ણ અધ્યયન દ્વારા આગમજ્ઞ બન્યા. જેઓ વિદ્વાન-સંયમી-આચાર સંપન્ન એવા ૨૫૦ જેવા શિષ્યોના પરમતારક ગુરુદેવ અને વિજય પ્રેમસૂરિ સમુદાયના મહાન ગચ્છાધિપતિ બન્યા હતા. જેઓ બેજોડ વિદ્વાન હોવાથી સાથે પરમગીતાર્થ હતા.
જેઓ અનેક અંજનશલાકાઓ, પ્રતિષ્ઠાઓ, છ'રી પાલિત સંઘો, ઉપધાનો, દીક્ષાઓ, ઉજમણાઓ વિગેરે શાસનના કાર્યો કરાવવા દ્વારા પરમ શાસન પ્રભાવક
બન્યા હતા.
જેઓ શાસ્ત્રશુદ્ધ અને વૈરાગ્યનિતરતી દેશના દ્વારા ભારતભરના સંઘો અને લોકહ્દયના આસ્થાકેન્દ્ર બન્યા હતા.
જેઓ પૂ. પ્રેમસૂરિ મ.ના અંતર આશિષથી પ્રારંભાયેલ યુવાનોની કાયાપલટ યુવા શિબિરના આદ્ય પ્રણેતા હતા.
કરતી
જેઓ પરમાત્માના પરમ ભક્ત હતા.
જેઓ કટ્ટર આચાર સંપન્ન હતા.
જેઓ નિર્દોષ જીવનચર્યાના આગ્રહી હતા.
જેઓ ૪૦-૪૦ વર્ષથી ચાલતા દિવ્યદર્શન પાક્ષિકના માધ્યમે શુદ્ધ, સાત્વિક, શાસ્ત્રશુદ્ધ, મોક્ષલક્ષી તાત્વિક સાહિત્યના રસથાળ પીરસવા દ્વારા સકળ જૈન સંઘના મહા ઉપકારક બન્યા હતા.
ඝා છ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
සංගගගගගගගගගගගය
જેઓ શાસ્ત્રો અને શાસ્ત્રીય પદાર્થોના અર્થની રક્ષા માટે પૂરી તાકાતથી ઝઝૂમી શાસ્ત્રની રક્ષા કરવા દ્વારા સિદ્ધાંત સંરક્ષક બન્યા હતા.
જેઓ ૫૨મતેજ-યોગદૃષ્ટિ સમુચ્ચય, યશોધર ચરિત્ર-અમીચંદની અમીદૃષ્ટિ સીતાજીના પગલે પગલે જેવા તાત્વિક, સાત્વિક ૨૫૦ જેવા ગ્રંથોના સર્જન કરી મહાન સાહિત્ય સર્જક બન્યા હતા.
જેઓ જ્ઞાનસ્થવીર હતા, વયસ્થવીર હતા, પર્યાયસ્થવિર હતા. જેઓ જીવનભર સુધી અણિશુદ્ધ સંયમના સાધક હતા.
જેઓ વૈરાગ્ય ઝરતી વાણી દ્વારા અગણિત આત્માઓને સંસારના સુખથી વિમુખ કરીને મોક્ષાભિમુખ બનાવવા દ્વારા શ્રી સંઘના સાચા-સફ્ળ ધર્મોપદેશક માર્ગદર્શક બન્યા હતા.
જેઓ સેંકડો યુવાનોને દીક્ષિત કરી... ભણાવી ગણાવી, વિદ્વાન અને સંયમી બનાવવા દ્વારા શ્રમણોના ભિષ્મપિતામહ બન્યા હતા.
જેઓ દીર્ઘદૃષ્ટિ વાપરી... શાસ્રસાપેક્ષ રહી... સંઘમાં વર્ષોથી ચાલતાં સંઘર્ષો અને સંકલેશોનો અંત લાવવાના તનતોડ પ્રયત્નમાં પોતાનો સિંહફાળો આપવા દ્વારા સંઘ એકતાના પ્રવર શિલ્પી બન્યા હતા. જે સંઘ એકતાની ઠંડક અને મીઠા ફ્ળો આજે શ્રી સંઘ ભોગવી રહ્યો છે.
હતા.
જેઓ શાસ્ત્રીય સંગીત અને રાગ-રાગીણીઓના સૂક્ષ્મ જ્ઞાન સાથે કોયલ જેવા મધુર કંઠના કુદરતી વરદાનના સ્વામી હોવાને કારણે બેજોડ સંગીત અને સ્વરસમ્રાટ તેમના મુખેથી ગવાતા સ્તવનો-સજ્ઝાયો સાંભળી ભાવિકો ડોલી ઉઠતા. જેઓશ્રીએ સંઘને ૨૫૦ જેવા વિદ્વાન અને સંયમી શિષ્યોની ભેટ ધરી. ૨૫૦ જેવા સાત્વિક ગ્રંથોની ભેટ ધરી, ૪૦-૪૦ વર્ષ સુધી મૌલિક સાહિત્યના રસથાળ સમા દિવ્યદર્શનની ભેટ ધરી, સંઘર્ષો મીટાવી શ્રી સંઘની એકતા કરી ૫૦-૫૦ વર્ષ સુધી ભારતભરમાં વિચરી શાસ્ત્રીય દેશનાની અમૃતધારા વરસાવી. સાચા અર્થમાં શ્રી સંઘકૌશલ્યાધાર બન્યા હતા.
એવા મહામહિમ ગચ્છાધિપતિ પૂ. ગુરુદેવશ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજાનાં ચરણોમાં સાદર સમર્પણ...
>
ල
૯
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
વટવા
ඕඕඕඕ વટ
શ્રુતસમુદ્વારક
શ્રુતસેવાના કાર્યમાં સદાના સાથીઓ
૧. ભાણબાઈ નાનજી ગડા, મુંબઈ(પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના ઉપદેશથી). ૨. નયનબાળા બાબુભાઈ સી. જરીવાળા હા. ચંદ્રકુમાર, મનીષ, કલ્પનેશ (પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલ્યાણબોધિ વિજયજી મ.સા. પ્રેરણાથી).
૩. કેશરબેન રતનચંદ કોઠારી હ. લલિતભાઈ (પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજની પ્રેરણાથી) ૪. સંઘવી અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ, ખંભાત, (પૂ.સા.શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મ. ની પ્રેરણાથી મૂળીબેનની આરાધનાની અનુમોદનાર્થે).
૫. બાબુ અમીચંદ પનાલાલ આદિશ્વર જૈન ટેમ્પલ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૬. (પૂ. મુનિરાજશ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મ.સા., પૂ. મુનિરાજશ્રી મહાબોધિવિજયજી મ.સા., પૂ. મુનિરાજશ્રી હિરણ્યબોધિવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી)
૬. રતનબેન વેલજી ગાલા પરિવાર, મુલુંડ મુંબઈ (મુનિશ્રી રત્નબોધિ વિ.ની પ્રેરણાથી).
૭. શ્રી પદ્મમણિ જૈન શ્વે. તીર્થ પેઢી પાબલ, જિ. પુના.
(પ.પૂ.પંન્યાસજી કલ્યાણબોધિ વિ.મ.ની વર્ધમાન તપની સો ઓળીની આરાધનાની અનુમોદનાર્થે, ૫.પૂ.પંન્યાસશ્રી વિશ્વકલ્યાણ વિજયજી ગણિવર્યની પ્રેરણાથી.)
૮. માતુશ્રી રતનબેન નરસી મોનજી સાવલા પરિવાર (પૂ.પં. શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજીના શિષ્ય મુનિશ્રી ભક્તિવર્ધનવિજયજી મ.સા. ඹාශඹාසණිණි ගගණි
૧૦
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ ટિકિટ કઈક વિટિકિટટિકિટટિીર
તથા પૂ. સાધ્વીજી શ્રી જયશીલાશ્રીજી મ.ના સંસારી સુપુત્ર રાજનની
પુણ્યસ્મૃતિ નિમિત્તે હ. સુપુત્રો નવીનભાઈ, ચુનીલાલ,દીલીપ, હિતેશ.) ૯. શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી, અમદાવાદ. ૧૦. શ્રી શાંતિનગર શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ. (પ.પૂ.
તપસમ્રાટ આચાર્યદેવ શ્રીમવિજય હિમાંશુસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૧૧. શ્રી શ્રીપાળનગર જૈન ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ
(પ.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની દિવ્યકૃપા તથા પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમવિજય મિત્રાનંદસૂરિ મ.સા.ની
પ્રેરણાથી). ૧૨. શ્રી લાવણ્ય સોસાયટી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ.
(૫.પૂ. પંન્યાસજી શ્રી કુલચંદ્રવિજયજી ગણિવર્યની પ્રેરણાથી). ૧૩. બાબુ અમીચંદ પનાલાલ આદીશ્વર જૈન ટેમ્પલ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ,
વાલકેશ્વર, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૬. (પૂ. મુનિરાજ શ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મ.સા. તથા પૂ. મુનિરાજ શ્રી મહાબોધિવિજયજી મ.સા.
તથા પૂ. મુનિરાજશ્રી હિરણ્યબોધિવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૧૪. શ્રી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક તપગચ્છીય જૈન પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ, દાદર,
મુંબઈ. (પ. પૂ.વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્ર
સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૧૫. શ્રી મુલુંડ શ્વેતામ્બર જૈન સંઘ, મુલુંડ, મુંબઈ (પ્રેરક આચાર્યદેવ શ્રી
હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૧૬. શ્રી શાંતાક્રુઝ ટ્વે. મૂતિ. તપાગચ્છ સંઘ, શાંતાક્રુઝ, મુંબઈ
(આચાર્યદેવશ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૧૭. શ્રી દેવકરણ મૂળજીભાઈ જૈન દેરાસર પેઢી, મલાડ (વેસ્ટ), મુંબઈ
(પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી
મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ફિક બ્રિટિશ બિટિકિટ કીરિરિરિરિિ
૧૧
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
કિરીટવિટિકિટ કહિ કિઈક કરી બીજી ટિકિટ કી ૧૮. શ્રી શ્રેયસ્કર અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ, મુંબઈ(પૂ. મુનિશ્રી હેમદર્શન
વિ.મ. તથા પૂ. મુનિશ્રી રમ્યઘોષ વિ.મ.ની પ્રેરણાથી). ૧૯. શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, મંગળપારેખનો ખાંચો, શાહપુર,
અમદાવાદ. (પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી રૂચકચંદ્રસૂરિ મ.ની પ્રેરણાથી). ૨૦. શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, સંઘાણી સ્ટેટ,
ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ. (પૂ. કલ્યાણબોધિવિ.મ.ની પ્રેરણાથી). ૨૧. શ્રી નવજીવન સોસાયટી જૈન સંઘ, બોમ્બે સેન્ટ્રલ, મુંબઈ.
(પૂ. મુનિરાજ શ્રી અક્ષયબોધિ વિ.મ.ની પ્રેરણાથી). ૨૨. શ્રી કલ્યાણજી સોભાગચંદ જૈન પેઢી, પીંડવાડા (સિદ્ધાંતમહોદધિ
સ્વ. આ. શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સંયમની
અનુમોદનાર્થે) ૨૩. શ્રી ઘાટકોપર જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક તપગચ્છ સંઘ, ઘાટકોપર
(વેસ્ટ), મુંબઈ (વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ પૂ.આ. શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની
પ્રેરણાથી). ર૪. શ્રી આંબાવાડી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, અમદાવાદ.
(પૂ. મુનિ શ્રી કલ્યાણબોધિ વિ. મ.ની પ્રેરણાથી). ૨૫. શ્રી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, વાસણા, અમદાવાદ. (પૂ. આચાર્ય
શ્રી નરરત્નસૂરિ મ.ના સંયમજીવનની અનુમોદનાર્થે પૂજ્ય તપસ્વીરત્ન
આચાર્ય શ્રી હિમાંશુસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૨૬. શ્રી પ્રેમવર્ધક આરાધક સમિતિ, ધરણીધર, દેરાસર, પાલડી,
અમદાવાદ. (પૂ.ગણિવર્ય શ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી મ.ની પ્રેરણાથી). ૨૭. શ્રી મહાવીર જૈન ગ્લૅ.મૂ.પૂજક સંઘ, પાલડી, શેઠ કેશવલાલ મૂળચંદ
જૈન ઉપાશ્રય, અમદાવાદ. (પ.પૂ. આચાર્યશ્રી રાજેન્દ્રસૂરિ મહારાજ સા.ની પ્રેરણાથી).
રિકરિ હિટ વિકિઈ ફિટિક ફિક
૧૨
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮. શ્રી માટુંગા જૈન ગ્લૅ. મૂર્તિપૂજક તપગચ્છ સંઘ એન્ડ ચેરીટીઝ,
માટુંગા, મુંબઈ. (પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી
હેમચંદ્ર- સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૨૯. શ્રી જીવિત મહાવીર સ્વામી જૈન સંઘ, નાદિયા. (રાજસ્થાન) ૩૦. શ્રી વિશા ઓશવાળ તપગચ્છ જૈન સંઘ, ખંભાત. (વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ
પ.પૂ. આચાર્યદેવ શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૩૧. શ્રી વિમલનાથ જૈન દેરાસર આરાધક સંઘ,બાણગંગા, વાલકેશ્વર,
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૬. (પ.પૂ.વૈરાગ્યદેશનાદલ આચાર્ય ભગવંતશ્રી
હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૩૨. શ્રી પાલીતાણા ચાતુર્માસ આરાધના સમિતિ. (પરમપૂજ્ય વૈરાગ્ય
દેશનાદક્ષ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ
સાહેબના સંવત ૨૦૫૩ના પાલીતાણા મધ્યે ચાતુર્માસ પ્રસંગે). ૩૩. શ્રી સીમંધર જિન આરાધક ટ્રસ્ટ, એમરાલ્ડ એપાર્ટમેન્ટ, અંધેરી(ઈ.)
મુંબઈ, (પ્રેરક-મુનિશ્રી નેત્રાનંદવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૩૪. શ્રી ધર્મનાથ પોપટલાલ હેમચંદ જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ,
જૈનનગર, અમદાવાદ. (પ્રેરક-મુનિશ્રી સંયમબોધિ વિ.મ.) ૩૫. શ્રી કૃષ્ણનગર જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, સૈજપુર, અમદાવાદ.
(પ.પૂ. આચાર્ય વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના કૃષ્ણનગર મળે સંવત ૨૦૫રના ચાતુર્માસ નિમિત્તે પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી કલ્યાણબોધિ
વિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૩૬. શ્રી બાબુભાઈ સી. જરીવાળા ટ્રસ્ટ, નિઝામપુરા, વડોદરા-ર. - (પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી) ૩૭. શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથજી ટેમ્પલ ટ્રસ્ટ, પૂના. (પૂ. ગચ્છાધિપતિ
આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂ. મુનિરાજ શ્રી મહાબોધિવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી).
૧૩
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮. શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ જૈન શ્વેતામ્બર મંદિર ટ્રસ્ટ, ભવાની પેઠ,
પુના. (પૂ. મુનિરાજ શ્રી અનંતબોધિવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૩૯. શ્રી રાંદેર રોડ જૈન સંઘ, સુરત.
(પૂ.પં. શ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી) ૪૦. શ્રી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ દાદર જૈન પૌષધશાળા ટ્રસ્ટ,
આરાધના ભવન, દાદર, મુંબઈ(મુનિશ્રી અપરાજિત વિ.મ.ની
પ્રેરણાથી). ૪૧. શ્રી જવાહરનગર જૈન શ્વે. મૂર્તિ સંઘ, ગોરેગામ, મુંબઈ.
(પૂ.આ. શ્રી રાજેન્દ્રસૂરિ મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૪૨. શ્રી કન્યાશાળા જૈન ઉપાશ્રય, ખંભાત (પૂ. પ્રવર્તિની શ્રી રંજનશ્રીજી
મ.સા., પૂ. પ્રવર્તિની શ્રી ઈદ્રશ્રીજી મ.સા.ના સંયમજીવનની અનુમોદનાર્થે પ.પૂ.સા. શ્રી વિનયપ્રભાશ્રીજી મ.સા. તથા પ.પૂ.સા. શ્રી વસંતપ્રભાશ્રીજી મ.સા. તથા પ.પૂ. સાધ્વીજી શ્રી સ્વયંપ્રભાશ્રીજી
મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૪૩. શ્રી માટુંગા જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ સંઘ એન્ડ ચેરીટીઝ,
માટુંગા, મુંબઈ. (પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી
હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૪૪. શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, ૬૦ ફૂટ
રોડ, ઘાટકોપર (ઈ.) (પૂ.પં. શ્રી વરબોધિવિજયજી ગણિવર્યની
પ્રેરણાથી). ૪૫. શ્રી આદિનાથ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, નવસારી.(પ.પૂ.આ.
શ્રી ગુણરત્નસૂરિ મ.ના શિષ્ય પૂ. પંન્યાસજી શ્રી પુણ્યરત્નવિજયજી
ગણિવર્યની તથા પૂ.પં. યશોરત્નવિજયજી ગણિવર્યની પ્રેરણાથી). ૪૬. શ્રી કોઈમ્બતુર જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક સંઘ, કોઈમ્બતુર. વીરરીરિરીરિરરરરરરર
૧ ૪
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ශණී ගණිණිස.........ගග ટપટ વર ૪૭. શ્રી પંકજ સોસાયટી જૈન સંઘ ટ્રસ્ટ, પાલડી, અમદાવાદ. (પ.પૂ.આ.
શ્રી ભુવનભાનુસૂરિ મ.સા.ની ગુરૂમૂર્તિ પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે થયેલ આચાર્ય પંન્યાસ-ગણિ પદારોહણ દીક્ષા વગેરે નિમિત્તે થયેલ જ્ઞાનનિધિમાંથી). ૪૮. શ્રી મહાવીર સ્વામી જૈન શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક દેરાસર, પાવાપુરી, ખેતવાડી, મુંબઈ(પ્રેરક મુનિશ્રી રાજપાલવિજયજી તથા પં. શ્રી અક્ષયબોધિ વિ.મ.ની પ્રેરણાથી).
૪૯. શ્રી હીરસૂરીશ્વરજી જગદ્ગુરૂ શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ ટ્રસ્ટ, મલાડ(પૂર્વ), મુંબઈ. (પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી).
૫૦. શ્રી પાર્શ્વનાથ શ્વે. મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, સંઘાણી એસ્ટેટ, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ (પ્રેરક ગણિ શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ.ની સંઘમાં થયેલ ગણિ પદવીની અનુમોદનાર્થે).
૫૧. શ્રી ધર્મનાથ પોપટલાલ હેમચંદ જૈન શ્વે. મૂ. પૂ. સંઘ જૈન નગર અમદાવાદ (પૂ. મુનિ શ્રી સત્યસુંદર વિ.ની પ્રેરણાથી).
પર. શ્રી મરીન ડ્રાઈવ જૈન આરાધક ટ્રસ્ટ, મુંબઈ. (૫.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૫૩. શ્રી સહસ્રણ્ણા પાર્શ્વનાથ જૈન દેરાસર ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ, બાબુલનાથ મુંબઈ (પ્રેરક-મુનિશ્રી સત્ત્વભૂષણવિજયજી).
૫૪. શ્રી ગોવાલિયા ટેંક જૈન સંઘ મુંબઈ (પ્રેરક : ગણિવર્યશ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ.).
૫૫. શ્રી વિમલનાથ જૈન દેરાસર આરાધક સંઘ બાણગંગા, મુંબઈ-૬. (પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી).
૫૬. શ્રી વાડીલાલ સારાભાઈ દેરાસર ટ્રસ્ટ, પ્રાર્થના સમાજ, મુંબઈ (મુનિ શ્રી રાજપાલવિ. તથા પંન્યાસજી શ્રી અક્ષયબોધિવિજયજી ગણિ). ගගගගගගගගගගග
વર
૧૫
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ස
ං
વવવ વવવ વ વ વ વર
૫૭. શ્રી પ્રીન્સેસ સ્ટ્રીટ, લુહારચાલ જૈન સંઘ (પ્રે૨ક-ગણિ કલ્યાણબોધિ
વિજયજી મ.સા.)
૫૮. શ્રી ધર્મશાંતિ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, કાંદીવલી (ઈસ્ટ), મુંબઈ. (પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી).
૫૯. પૂ.સા.શ્રી સૂર્યયશાશ્રીજી તથા પૂ.સા.શ્રી સુશીલયશાશ્રીજીના પાર્લા (ઈસ્ટ) કૃષ્ણકુંજમાં થયેલ ચોમાસાની આવકમાંથી.
૬૦. શ્રી પ્રેમવર્ધક દેવાસ શ્વે. મૂ.પૂ. જૈન સંઘ, દેવાસ, અમદાવાદ. (પ્રેરક : પૂ.આ.શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મ.સા. તથા મુનિરાજશ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી મ.)
૬૧. શ્રી પાર્શ્વનાથ જૈન સંઘ, સમારોડ, વડોદરા. (પ્રેરક : પંન્યાસપ્રવર શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી ગણિવર્ય).
::.
૬૨. શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી જૈન દેરાસર ટ્રસ્ટ (પ્રેરક : પૂ. મુનિરાજ શ્રી પ્રેમસુંદરવિજયજી).
૬૩. શ્રી ધર્મનાથ પોપટલાલ હેમચંદ જૈનનગર શ્વે. મૂ.પૂ. જૈન સંઘ, અમદાવાદ. (પ્રેરક : પ.પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી પુણ્યરત્નવિજયજી ગણિ). ૬૪. શ્રી દિપક જ્યોતિ જૈન સંઘ, કાલાચોકી, પરેલ, મુંબઈ. (પ્રેરક : પૂ.પં.શ્રી ભુવનસુંદરવિજયજી તથા પૂ.પં. શ્રી ગુણસુંદરવિજયજી ગણિવર્ય).
૬૫. ૐકારસૂરીશ્વરજી આરાધના ભવન, સુરત. (પ્રેરક : પૂ. આ.શ્રી ગુણરત્નસૂરિજીના શિષ્ય મુનિશ્રી જિનેશરત્ન વિ.મ.).
૬૬. શ્રી ગોડી પાર્શ્વનાથ જૈન શ્વે. મૂ. પૂ. તપ. સંઘ, નાયડુ કોલોની, ઘાટકોપર (ઇસ્ટ), મુંબઈ. (પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી).
ගගගගගණීණී
૧૬
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
હરિ
રિરિરિરિરિરિરિક હિ ૬૭. શ્રી આદીશ્વર શ્વે. મૂ.પૂ. જૈન સંઘ, ગોરેગામ-મુંબઈ
(પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી
મ.સા.ની પ્રેરણાથી). ૬૮. શ્રી આદીશ્વર જૈન શ્વે. ટ્રસ્ટ, સાલેમ. (પ્રેરક પૂ. ગચ્છાધિપતિશ્રી
જયઘોષસૂરિજી મ.) ૬૯. શ્રી ગોવાલિયાટેક જૈન સંઘ, મુંબઈ. (પ્રરક: ૫.પૂ.પં. શ્રી કલ્યાણબોધિ
વિજયજી મ.સા.) ૭૦. શ્રી વિલેપાર્લા ગ્વ. મૂ.પૂ. જૈન સંઘ એન્ડ ચેરીટીઝ (પપૂ.
વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની
પ્રેરણાથી). ૭ર. શ્રી નેનશી કોલોની જૈન શ્વે. મૂ.પૂ.સંઘ, બોરીવલી (વેસ્ટ), મુંબઈ.
(પ.પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી ગણિવર્ય મ.સા.ની
પ્રેરણાથી) ૭૩. શ્રી ધર્મવર્ધક શ્વે. મૂ. પૂ. જૈન સંઘ, કાર્ટર રોડ નં. ૧, બોરીવલી
(ઈ). (પ.પૂ. વૈરાગ્યદેશનાદશ આચાર્ય ભગવંતશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પ.પૂ. પંન્યાસપ્રવર શ્રી કલ્યાણબોધિવિજયજી
ગણિવર્ય મ.સા.ની પ્રેરણાથી) ૭૪. શ્રી ઉમરા જૈન સંઘની શ્રાવિકાઓ (જ્ઞાનનિધિમાંથી) (પ્રેરક :
પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી જિનેશરત્નવિજયજી મ.) ૭પ. શ્રી કેશરીયા આદિનાથ જૈન સંઘ, ઝાડોલી રાજ. (પ્રેરક : પ.પૂ.મુ.
શ્રી મર્ચંદ્રવિજયજી મ. તથા પ.પૂ. શ્રી હિરણ્યબોધિ વિ. ગ.) ૭૬. શ્રી ધર્મશાંતિ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, કાંદીવલી, મુંબઈ. (પ્રેરક :
પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી હેમદર્શનવિજયજી મ.)
જ ઉહિકિક હિટ ફિટિફિટિકિટ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન
જ
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ-મુંબઈ)
દ્વારા પ્રકાશિત થયેલ ગ્રંથોની સૂચિ અષ્ટસહસ્રી તાત્પર્ય વિવરણ ર૫ આચારાંગ દીપિકા ૨ અનેકાન્ત વ્યવસ્થા પ્રકરણ ૨૬ આચારાંગ દીપિકા ૩ અભિધાન વ્યુત્પત્તિ પ્રક્રિયા કોશ ૨૭ આચારાંગ દીપિકા ભાગ-૧
ભાગ-૧ (ચિંતામણિ ટીકાનું ૨૮ ઓઘનિયુક્ત સટીક
અકારાદિ ક્રમે સંકલન) ૨૯ આનંદ કાવ્ય મહોદધિ ભા. ૩ ૪ અભિધાન વ્યુત્પત્તિ પ્રક્રિયા કોશ ૩૦ આઠ દૃષ્ટિની સઝાય
ભાગ-૨ (ચિંતામણિ ટીકાનું ૩૧ આગમસાર (દેવચંદ્રજી)
અકારાદિ ક્રમે સંકલન) ૩ર આબુ (ભાગ-૧) ૫ અનંતનાથ ચરિત્ર પૂજાષ્ટક ૩૩ આબુ (ભાગ-૨) ૬ અનુયોગ દ્વાર સટીક
૩૪ આબુ (ભાગ-૩) ૭ અનુયોગદ્વાર મૂળ
૩પ આબુ (ભાગ-૪) ૮ અનેકાર્થ રત્નમંજૂષા
૩૬ આબુ (ભાગ-૨) ૯ અધ્યાત્સાર સટીક
૩૭ અઢી દ્વીપના નકશાની હકકીત ૧૦ આરંભસિદ્ધિ
૩૮ આગમીય સૂક્તાવલ્યાદિ ૧૧ આપણા જ્ઞાનમંદિરો
૩૯ અંગુલસિત્તરી સાર્થ તથા ૧૨ આચાર પ્રદીપ
સ્વોપજ્ઞનમસ્કાર સ્તવસાર્થ ૧૩ આચારોપદેશ અનુવાદ ૪૦ ઇયપથિકી ષત્રિંશિકા પ્રત ૧૪ આનંદકાવ્ય મહોદધિ ભાગ-૧ ૪૧ ઉત્પાદાદિસિદ્ધિ પ્રકરણ સટીક ૧૫ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૧ ૪૨ ઉપદેશ સપ્તતિ ૧૬ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૨ ૪૩ ઉપદેશ રત્નાકર ૧૭ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૩ ૪૪ ઉપદેશપદ ભાગ-૧ ૧૮ આવશ્યક સત્રની ટીકા ભાગ-૪ ૪૫ ઉપદેશપદ ભાગ-૨ ૧૯ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૧ ૪૬ ઉપદેશ સપ્તતિકા ૨૦ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-ર ૪૭ ઉપદેશમાળા-પુષ્પમાળા ૨૧ આવશ્યક સૂત્રની ટીકા ભાગ-૩ ૪૮ ઉપદેશમાળા રર આવશ્યક સૂત્રની દીપીકા ભાગ-૧ ૪૯ ઉપમિતિ ભવ પ્રપંચો કથા ભાગ-૧ ૨૩ આવશ્યક સૂત્રની દીપીકા ભાગ-૨ ૫૦ ઉપદેશ સપ્તતિકા (ટીકાનુવાદ) ૨૪ આવશ્યક સૂત્રની દીપીકા ભાગ-૩ પુસ્તક
૧૮
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧ ઉત્તરાધ્યયન સટીક ભાગ-૧ પર ઉત્તરાધ્યયન સટીક ભાગ-૨ ૫૩ ઉત્તરાધ્યયન સટીક ભાગ-૩ ૫૪ ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર-મૂળ ૫૫ ઉપધાન વિધિ પ્રેરક વિધિ ૫૬ કર્મગ્રંથ અવચરી ૫૭ કર્મસિદ્ધિ
૫૮ કર્મપ્રકૃતિ ભાષાંતર ૫૯ કથાકોષ
૬૦ કર્મપ્રકૃતિ (પ્રત) ૬૧ કલ્યાણ મંદિર-લઘુશાંતિસટીક
૬૨ કલ્પસૂત્ર પ્રદીપિકા
૬૩ કલ્પસૂત્ર કૌમુદિ
૬૪ કાવ્યસંગ્રહ ભાગ-૧
૬૫ કાવ્યસંગ્રહ ભાગ-૨ ૬૬ કુમાપાળ મહાકાવ્ય સટીક (પ્રાકૃત દ્વયાશ્રય) ૬૭ કુમારવિહારશતકમ્
૬૮ ગુરુ ગુણષત્રિંશિકા દેવચંદ્રજી ૬૮ ગુરુ ગુણષટત્રિંશષત્રિંશિકા સટીક
૭૦ ગુરુ ગુણરત્નાકર કાવ્યમ્ ૭૧ ગુર્વાવલી
૭૨ ગુણવર્મા ચરિત્ર સાનુવાદ
૭૩ ચંદ્રકેવલી ચિરતમ્ ૭૪ ચેઈયવંદણ મહાભાસ ૭૫ ચેતોદૂતમ્ ૭૬ ચોવીશી વીશી સાર્થ
૭૭ ચૈત્યવંદન ભાષ્ય
(સંઘાચારભાષ્ય સટીક)
૭૯ ચૈત્યવંદન ભાષ્ય સાનુવાદ
૮૦ ચૈત્યવંદનાદિ ભાષ્યત્રયી (વિવેચન) ૮૧ ચંદ્રપ્રભસ્વામી કેવળી ચરિત્ર (અનુવાદ)
૮૨ ચંદ્રવીરશુભાદિ કથા ચતુષ્ટયમ્ ૮૩ ચૈત્યવંદન ચોવીસી તથા પ્રશ્નોત્તર ચિંતામણી
૮૪ જગદ્ગુરુ કાવ્યમ્
૮૫ જીવાજીવાભિગમ સૂત્ર ભા. ૧
૮૬ જીવાજીવાભિગમ સૂત્ર ભા. ૨ ૮૭ જીવવિચાર પ્રકરણ સટીક દંડક પ્રકરણ સટીક કાયસ્થિતિ સ્તોત્રાભિધાન સટીક. ૮૮ જીવસમાસ ટીકાનુવાદ ૮૯ જિનવાણી
(તુલનાત્મકદર્શન વિચાર)
૮૦ જીવાનુશાસનમ્
૯૧ જૈન ધર્મનો પ્રાચીન ઈતિહાસ
૯૨ જૈન તીર્થ દર્શન
૯૩ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૧ ૯૪ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૨ ૯૫ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૩ ૯૬ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૪ ૯૭ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૫ ૯૮ જૈન કથા સંગ્રહ ભાગ-૬ ૯૯ જૈન કુમારસંભવ મહાકાવ્ય ૧૦૦ જૈન ગોત્ર સંગ્રહ
(પ્રાચીન જૈન ઇતિહાસ સહિત) ૧૦૧ જૈન રામાયણ ગદ્ય (પ્રત) ૧૦૨ જૈન ધર્મ ભક્તિ કંચનમાળા (સાનુવાદ) ભાગ-૧
૧૯
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩ જૈન ધર્મ ભક્તિ કંચનમાળા ૧૨૯ નવસ્મરણ (સાનુવાદ) ભાગ-૨
(ઈગ્લીશ સાર્થ સાનુવાદ) ૧૦૪ જૈન જ્યોતિર્રત સંગ્રહ ૧૩૦ નયચક્રસાર (દેવચંદ્રજી) ૧૦૫ જૈન સ્તોત્ર સંગ્રહ ભાગ-૨ ૧૩૧ નલાયનમ્ (કુબેરપુરણામ્) ૧૦૬ જૈન સ્તોત્ર સંગ્રહ ૧૩૨ ન્યાયસિદ્ધાંત મુક્તાવલી ૧૦૭ જૈન ધર્મવરસ્તોત્ર-ગોધૂલિકાર્થ ૧૩૩ નવીન પૂજા સંગ્રહ
- સભાચમત્કારેતિ કતિત્રિયતમ ૧૩૪ નાયાધમ્મકહાઓ (પુસ્તક) ૧૦૮ જૈન કથાનકોષ ભાગ-૧
૧૩પ ચાય પ્રકાશ (અનુવાદ)
૧૩૬ ન્યાયસંગ્રહ સટીક ૧૦૯ જૈન કથાનકોષ ભાગ-૨
૧૩૭ નયવાદ અને યુક્તિપ્રકાશ
૧૩૮ નેમિનાથ મહાકાવ્ય ૧૧૦ જૈન કથારત્નકોષ ભાગ-૩
૧૩૯ નેમિનાથ ચરિત્ર ગદ્ય ૧૧૧ જૈન કથારત્નકોષ ભાગ-૭
૧૪૦ નંદિસૂત્ર (મૂળ) ૧૧૨ જૈન કથારત્નકોષ ભાગ-૮
૧૪૧ નંદિસૂત્ર સટીક બીજી આવૃત્તિ ૧૧૩ જૈન સ્તોત્ર તથા
૧૪૨ નંદિસૂત્ર ચૂર્ણિ સટીક સ્તવનસંગ્રહ સાથે
૧૪૩ નિરયાવલિસૂત્ર ૧૧૪ જૈન તત્ત્વસાર સટીક
૧૪૪ તત્ત્વજ્ઞાન તરંગિણી ૧૧૫ જંબુદ્વીપ સંગ્રહણી સટીક
૧૪૫ તસ્વામૃત (અનુવાદ) ૧૧૬ જંબુસ્વામી ચરિત્ર અનુવાદ
૧૪૬ તત્ત્વામતિ (પ્રત) ૧૧૭ જંબુસ્વામી ચરિત્ર
૧૪૭ તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર (ગુજરાતી) ૧૧૮ જંબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ ભાગ-૧ ૧૪૮ ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ ૧૧૯ જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ ભાગ-૨
ચરિત્ર પર્વ ૩/૪ ૧૨૦ જંબૂદ્વીપ સમાસ (અનુવાદ) ૧૪૯ ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ ૧૨૧ ઠાણાંગ સટીક ભાગ-૧
ચરિત્ર પર્વ પ/૬ ૧૨૨ ઠાણાંગ સટીક ભાગ-૨ ૧૫૦ ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ ૧૨૩ નયોપદેશ સટીક
ચરિત્ર પર્વ-૨ ૧૨૪ નવપદ પ્રકરણ સટીક ભાગ-૧ ૧૫૧ ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ ૧૨૫ નવપદ પ્રકરણ સટીક ભાગ-૨ ચરિત્ર પર્વ-૧ ૧૨૬ નવપદ પ્રકરણ લઘુવત્તિ ૧૫ર ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ ૧૨૭ નમસ્કાર મહામંત્ર (નિબંધ) ચરિત્ર ભાગ-૧ (પર્વ-૧) ૧૨૮ નયમાર્ગદર્શક યાને સાતનયનું ૧૫૩ ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ સ્વરૂપ
ચરિત્ર ભાગ-૨ (પર્વ ર-૩)
૨૦.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ ચરિત્ર ૧૭૯ ધર્મસર્વસ્વાધિકાર તથા ભાગ-૩ (પર્વ-૪-૫-૬)
કસ્તુરીપ્રકરણ સાથે ૧પપ ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ ૧૮૦ પર્યુષણ પર્વાદિક પર્વોની કથાઓ
ચરિત્ર ભાગ-૪ (પર્વ-૭) ૧૮૧ પુષ્પમાળા (મૂળ અનુવાદ) ૧૫૬ ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ ૧૮૨ પ્રવ્રજ્યા વિધાન કુલક સટીક
ચરિત્ર ભાગ-૫ (પર્વ ૮-૯) ૧૮૩ પ્રકરણ સંદોહ : ૧૫૭ ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષ
૧૮૪ પ્રશ્નોત્તર રત્નાકર (સનપ્રશ્ન) ચરિત્ર ભાગ-૬ (પર્વ-૧૦)
૧૮૫ પંચવસ્તુ સટીક ૧૫૮ દશવૈકાલિક સટીક
૧૮૬ પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ૧૫૯ દશવૈકાલિક સટીક
૧૮૭ પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ૧૬૦ દમયંતી ચરિત્ર
૧૮૮ પુષ્પ પ્રકરણમાલા ૧૬૧ દેવચંદ્ર (ભાગ-૨)
૧૮૯ પુષ્પ પ્રકરણ ૧૬ર દેવચંદ્ર સ્તવનાવલિ
૧૯૦ પાંડવ ચરિત્ર ભાગ-૧ ૧૬૩ દેવધર્મ પરીક્ષાદિ ગ્રંથો
૧૯૧ પાંડવ ચરિત્ર ભાગ-૨ ૧૬૪ દિગ્વિજય મહાકાવ્ય
૧૯૨ પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ગદ્ય ૧૬૫ દોઢસો સવાસો ગાથાના સ્તવનો
૧૯૩ પ્રકરણત્રયી ૧૬૬ દ્વિવર્ણ રત્નમાલા
૧૯૪ પ્રજ્ઞાપના ઉપાંગ ૧૬૭ લાનિંદ્રાવિંશિકા
૧૯૫ પૃથ્વીચંદ્ર ચરિત્ર ૧૬૮ દ્રવ્યગુણપર્યાયનો રાસ ભાગ-૧
૧૯૬ પાઇયલચ્છી નામમાલા સવિવેચન
૧૯૭ પ્રશમરતિ સટીક ૧૬૯ દ્રવ્યગુણપર્યાયનો રાસ ભાગ-૨
૧૯૮ પ્રમાલક્ષણ સવિવેચન ૧૭૦ દૃષ્ટાંતશતક (પ્રત)
૧૯૯ પટ્ટાવલી સમુચ્ચય ભાગ-૧ ૧૭૧ ધર્મપરીક્ષા
૨૦૦ પટ્ટાવલી સમુચ્ચય ભાગ-૨ ૧૭ર ધર્મબિંદુ સટીક
૨૦૧ પ્રતિક્રમણ હેતુ (પુસ્તક) ૧૭૩ ધર્મરત્ન પ્રકરણ સટીક ભાગ-૧ *
ર૦ર પ્રશ્નોત્તર પ્રદીપ ગ્રંથ ૧૭૪ ધર્મરત્ન પ્રકરણ સટીક ભાગ-૨ ૨૦૩ પ્રાચીન કાણે સ્વતામ્બરે કે ૧૭૫ ધર્મસંગ્રહ સટીકભાગ-૧
દિગંબર (ગુજરાતી) ૧૭૬ ધર્મસંગ્રહ સટીકભાગ-૨
૨૦૪ પિંડવિશુદ્ધિ અનુવાદ ૧૭૭ ધર્મસંગ્રહ સટીકભાગ-૩
૨૦૫ પિંડનિર્યુક્તિ સટીક ૧૭૮ ધર્મવિધિ પ્રકરણ
૨૦૬ પન્નવણા સૂત્ર ભાગ-૧
૨૧
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭ પન્નવણા સૂત્ર ભાગ-૨ ૨૦૮ પ્રમાણ પરિભાષા ૨૦૯ પર્યત આરાધના સૂત્ર
(અવચૂરી અનુવાદ સાથે) ૨૧૦ પ્રમેય રત્નકોષ ૨૧૧ પંચમકર્મગ્રંથ(દેવચંદ્રજી) ૨૧૨ પ્રબંધ ચિંતામણિ (હિન્દી
ભાષાંતર) ૨૧૩ પ્રમાણનયતત્તાલોકાલંકાર
(સાવ) ૨૧૪ પિંડવિશુદ્ધિસટીક ૨૧૫ પ્રશમરતિ પ્રકરણ-ભાવાનુવાદ ૨૧૬ બૃહક્ષેત્રસમાસ સટીક ૨૧૭ બૃહત્ સંગ્રહણી સટીક ૨૧૮ બૃહત્ સંગ્રહણી સટીક ૨૧૯ બૃહત્ સંગ્રહણી અંતર્ગત
યંત્રોનો સંગ્રહ ૨૨૦ બૃહત્સંગ્રહણી યંત્ર ૨૨૧ બંધહેતૃદયત્રિભંગી પ્રકરણાણિ રરર ભક્તામર કલ્યાણ મંદિર
નમિઉણ સ્તોત્રત્ર્યમ્ ૨૨૩ ભક્તામર સ્તોત્ર (પ્રત) ૨૨૪ ભગવતી સૂત્ર ૨૨૫ ભગવતી સૂત્ર ભાગ-૧ ૨૨૬ ભગવતી સૂત્ર ભાગ-૨ રર૭ ભગવતી સૂત્ર ભાગ-૩ ૨૨૮ ભાનુચંદ્રગણિ ચરિત ૨૨૯ ભોજપ્રબંધ ૨૩૦ ભુવનભાનુ કેવળી ચરિત્ર
(અનુવાદ) ૨૩૧ મહાવીરચરિયું
૨૩ર મલ્લિનાથ ચરિત્ર ૨૩૩ માર્ગખાદ્વાર વિવરણ ૨૩૪ માનવધર્મ સંહિતા ૨૩૫ મુક્તિ માર્ગદર્શન યાને
ધર્મપ્રાપ્તિના હેતુઓ ૨૩૬ મુક્તિ કુમુદચંદ્ર ૨૩૭ મુક્તિપ્રબોધ ૨૩૮ મૂર્તિમંડન પ્રશ્નોત્તર ૨૩૯ મોહોબ્યુલનમ્ (વાદસ્થાન) ર૪) મોક્ષપદ સોપાન
(ચૌદગુણ સ્થાનકનું સ્વરૂપ) ૨૪૧ મહોપાધ્યાયશ્રી વીરવિજયજી
મહારાજાચરિત્ર ર૪ર યશોધર ચરિત્ર ૨૪૩ યોગબિંદુ સટીક ૨૪૪ યોગદષ્ટિસમુચ્ચય (અનુવાદ) ૨૪૫ યોગદષ્ટિસમુચ્ચય
(ભાવાનુવાદ) ૨૪૬ રયણસેહર નિવકહા સટીક ૨૪૭ રનશેખર રત્નાવતી કથા
(પર્વતિથિ માહાભ્ય પર) ૨૪૮ રાજપ્રશ્રીય ૨૪૯ રત્નાકર-અવતારિકા (સાનું.)
ભાગ-૧ ૨૫૦ રત્નાકર-અવતારિકા (સાનું.)
ભાગ-૨ ૨૫૧ રત્નાકર-અવતારિકા (સાનુ.)
ભાગ-૩ ર૫ર લીલાવતી ગણિત રપ૩ લઘુશંતિ સ્તવ સટીક-સમવસરણ
સ્તવ સાવ. પ્રમાણ પ્રકાશ
રર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪ વસ્તુપાલ ચરિત્ર ભાષાંતર ૨૫૫ વસ્તુપાલ ચરિત્ર ૨૫૬ - વર્ધમાનદેશના પદ્ય (ભાગ-૧ છાયા સાથે)
૨૫૭ વર્ધમાનદેશના પદ્ય
(ભાગ-૨ છાયા સાથે) ૨૫૮ વર્ધમાન દ્વાત્રિંશિકા ૨૫૯ વ્યવહાર શુદ્ધિ પ્રકાશ ૨૬૦ વાસુપૂજ્ય ચરિત્ર
૨૬૧ વિશેષણવતીચંદન પ્રતિક્રમણ
અવચૂરી ૨૬૨ વિમલનાથ ચરિત્ર
૨૬૩ વિજય પ્રશસ્તિ ભાષ્ય
(વિજયસેનસૂરિ ચરિત્ર)
૨૬૪ વિચાર રત્નાકર ૨૬૫ - વિવિધ પ્રશ્નોતર
૨૬૬ વિચારસર (દેવચંદ્રજી) ૨૬૭ વિમળ મંત્રીનો રાસ
૨૬૮ વિજયાનંદ અભ્યુદયમ્ મહાકાવ્ય
૨૬૯ વિમલનાથ ચરિત્ર (અનુવાદ) ૨૭૦ વિજ્ઞપ્તિ લેખ સંગ્રહ ૨૭૧ વિશેષાવશ્યક ભાવ્ય કોટ્યાચાર્ય
ટીકા ભાગ-૧
૨૭૨ વિશેષાવશ્યક ભાવ્ય કોચાચાર્ય
ટીકા ભાગ-૨ ૨૭૩ વિચારસપ્તતિકા
સટીક-વિચારપંચાશિકા સટીક ૨૭૪ શત્રુંજય તીર્થોદ્ધાર (અનુવાદ) ૨૭૫ શત્રુંજય મહાતીર્થોદ્ધાર (મૂળ) ૨૭૬ શાલિભદ્ર ચરિત્ર ૨૭૭ શાંતસુધારસ સટીક
૨૭૮ શાંતિનાથ ચરિત્ર ગ્રંથ ૨૭૯ ષસ્થાનક પ્રકરણ (પ્રત) ૨૮૦ ઋષભ પંચાશિકા ગ્રંથ ૨૮૧ ષપુરુષચરિત્ર (પ્રત) ૨૮૨ ષત્રિંશિકા ચતુષ્ક પ્રકરણ ૨૮૩ ષષ્ઠિશતકમ્ (સાનુવાદ) ૨૮૪ સવાસો દોઢસો ગાથા સ્તવનો ૨૮૫ સમતાશતક (સાનુવાદ) ૨૮૬ સમવાયાંગ સટીક
૨૮૭ સમ્યક્ત્વસપ્તતિ સટીક ૨૮૮ સંબોધસપ્તતિ સટીક ૨૮૯ સ્યાદ્વાદમંજરી સાનુવાદ ૨૯૦ સંક્ષેપ સમરાદિત્ય કેવળી ચરિત્ર
૨૯૧ સ્તોત્ર રત્નાકર
૨૯૨ સ્યાદ્વાદમુક્તાવલી તથા ભાવસપ્તતિકા
૨૯૩ સારસ્વત વ્યાકરણ
૨૯૪ સાધુમર્યાદાપટ્ટકસંગ્રહ ૨૯૫ સુમતિ ચરિત્ર (અનુવાદ) ૨૯૬ સુબોધા સમાચારી ૨૯૭ સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ભાગ-૧ ૨૯૮ સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ભાગ-૨-૩ ૨૯૯ સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સટીક
૩૦૦ સૂત્રકૃતાંગ દીપિકા ૩૦૧ સંક્રમકરણ (ભાગ-૧) ૩૦૨ સંક્રમકરણ (ભાગ-૨) ૩૦૩ સૂત્રકૃતાંગ સટીક ભાગ-૧ ૩૦૪ સૂત્રકૃતાંગ સટીક ભાગ-૨ ૩૦૫ સમ્યક્ત્વ કૌમુદી (ભાષાંતર) ૩૦૬ સૂક્તમુક્તાવલી
૨૩
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૭ સુભાષિત પદ્ય રત્નાકર (ભાગ-૧)
૩૦૮ સુભાષિત પદ્ય રત્નાકર (ભાગ-૨)
૩૦૯ સુભાષિત પદ્ય રત્નાકર (ભાગ-૩)
૩૧૦ સુભાષિત પદ્ય રત્નાકર (ભાગ-૪)
૩૧૧ સુવ્રતઋષિ કથાનકસંવેગટુમકંદલી (પ્રત)
૩૧૨ સિદ્ધાંત રત્તિકા વ્યાકરણ ૩૧૩ સિરિપાસનાહરિય ૩૧૪ સિદ્ધપ્રામૃત સટીક ૩૧૫ સિદ્ધચક્રારાધન વિધિ વિ. સંગ્રહ
૩૧૬ હારિભદ્રીય આવશ્યક ટીપ્પણ ૩૧૭ હીરસ્વાધ્યાય ભાગ-૧ ૩૧૮ હીરસ્વાધ્યાય ભાગ-૨ ૩૧૯ હીર પ્રશ્નોત્તરાણિ ૩૨૦ હિંગુલપ્રક૨ણ સાર્થ ૩૨૧ હૈમધાતુપાઠ ૩૨૨ શ્રાદ્ધગુણ વિવરણ ૩૨૩ શ્રાદ્ધપ્રકરણ વૃત્તિ ૩૨૪ શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય ભાગ-૧ ૩૨૫ શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય ભાગ-૨ ૩૨૬ શ્રેયાંસનાથ ચરિત્ર ૩૨૭ શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજી કૃતિ સંગ્રહ ૩૨૮ શ્રુતજ્ઞાન અમીધારા ૩૨૯ ઋષિભાષિતસૂત્ર
For Private & Penal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ मईम् ॥ ॥ निवेदनम् ॥
कौमुदीमित्राणन्दनान्नो द्वितीयरूपकस्यास्य निर्माता श्रीमद्- हेमचन्द्राचार्यशिष्यः श्रीमान् रामचन्द्र एवेत्यामुखान्तर्गतेन
" अस्ति खलु श्रीसिद्धहेमचन्द्राभिधानशब्दानुशासनविधानवेषसः श्रीमदाचार्यहेमचन्द्रस्य शिष्येण प्रबन्धशतविधाननिष्णातबुद्धिना नाव्यलक्षणनिर्माणापातावगाढसमस्तसाहित्याम्भो
घिना विशीर्णकाव्यनिर्माणनिस्तन्द्रेण श्रीमता रामचन्द्रेण विरचितं कुतूहल सहस्रनिधानं कौमुदीमित्राणन्दाभिधानं निःशेषरसभावप्रदीपकं द्वितीयं रूपकम् । "
इत्यनेन पाठेन स्पष्टमेव प्रतीयते ।
1
सतासमयस्त्वेषां हेमचन्द्राचार्यसत्ता समय एव । एतद्वन्थकर्त्रा श्रीमता काव्य-नाटक-नाट्य-न्यायग्रन्था विनिर्मिताः सन्ति । ते चैते, काव्यम् - कुमारविहारशतकम् । नाटकानि - रघुविलास -नळविलास - यदुविलास - कौमुदीमित्राणन्दनिर्भयभीमव्यायोग - सत्यहरिश्चन्द्र मल्लिकामकरन्द- वनमालिकानाटिकाः । वनमालिकानाटिका अमरचन्द्रकृतेति केचिन्मन्यन्ते । नाव्यग्रन्यः - नाट्यदर्पणं गुणचन्द्रसाहाय्येन कृतम् । प्रबन्धशतं 4" रामचन्द्रकृतं प्रबन्धशतं द्वादशरूपकनाटकादिस्वरूपज्ञापकम् " इति एकस्मात्प्राचीन हस्तलिखितपत्राज्ज्ञायते । नायं ग्रन्थः सांप्रतं दृश्यते । प्रबन्धशतकर्तृत्वख्यातिरप्येतद्धन्यविरचनेन प्राप्ता स्यादेत
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वन्यकत्रेत्यपि संभाव्यते । प्रबन्धशतस्य प्रबन्धानां शतमित्यर्थों घटते कथमस्मिन् प्रबन्धानां शतमिति पुस्तकाभावेन न ज्ञायते । न्यायग्रन्थः-द्रव्यालङ्कारः सवृत्तिकः, बौद्धमतखण्डनरूपो गुणचन्द्रसाहाय्येन विरचितः, जेसलमेरुदुर्गस्थताडपत्रीयपुस्तकभाण्डागारे खण्डित उपलभ्यते । एतद्वयतिरिक्ता अन्येऽपि अन्या विरचिता सन्ति न वेति न ज्ञायते ।
संशोधनसमयेऽस्य पुस्तकद्वयं प्राप्तम् । तत्राचं क-संज्ञकं पचनस्थवाटीपार्श्वनाथभाण्डागारसत्कमेकविंशतिपत्रात्मकमशुद्ध प्राचीनं श्राद्धवर्यवाडीलाल-हीराचन्द-दलालद्वारा संप्राप्तम्। द्वितीयं ख-संज्ञकं श्रीयुत-तनसुखराम-मनःसुखराम-त्रिपाठी, बी. ए. महाशयसत्कमशुद्ध प्राचीनं पञ्चविंशतिपत्रात्मकं द्वादशभिः पौर्विरहितं श्रीयुत-चीमनलाल-डाह्याभाई-दलाल, एम. ए. महाशयद्वारा संप्राप्तम् । एतत्पुस्तकप्रेषकयोः सज्जनयोरुपकारं न प्रस्मरामः ।
पुस्तकद्वयसाहाय्येन संशुद्धीकृतेऽप्यस्मिन् याः काश्चनाशुद्धयो दृष्टिपथमवतरेयुस्ताः संशोधयन्तु धीमन्त इति प्रार्थयते
श्रीमच्चतुरविजयचरणकमलोपासकः
पुण्यविजयः
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अहम् ॥ ॥ श्रीमद्विजयानन्दसूरीश्वरेभ्यो नमः ॥
प्रबन्धशतकर्तश्रीमद्रामचन्द्रसूरिविरचितं कौमुदीमित्राणन्दम् ।
Amr
यः प्राप निर्वृति क्लेशाननुभूय भवार्णवे । तस्मै विकमित्राय त्रिधा नाभिभुवे नमः ॥१॥
(नान्द्यन्ते) सूत्रधारः-( साक्षेपं ) भो भोः सभासदः ! सावधानाः शृणुत विज्ञापनामेकाम् । व्यामोहप्रतिरोहपीतमनसः प्रज्ञाप्रसादाञ्चिता
स्तस्माद्यद्यपजानते किमपि तैर्बाध्यामहे किं वयम् १ । सूर्याचन्द्रमसावपि धुतिमयौ निस्तेजसी लोचने जानीतः स्फुरिताजनैकवपुषौ तत्किन तौ भास्वरौ॥२॥
(आकाशे) किमादिशतं ? ये दुरात्मानो भवन्तमप्यवजानते न ते नाव्यवेदाम्भोधिपारस्वानः, ततः कृतं वैमनस्येन । प्रभूतकौतुकानुबन्धं [प्रबन्ध ] कमप्यभिनीय व्यपेतव्यामोहतमांसि
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
प्रसादय मचल भाग्यमागल्भ्यलभ्यानां सभ्यानां मनांसि । ( विमृश्य ) यथावस्थितमादिशन्ति सभ्याः । दुर्जनोपनीतक्लेशकोटिकण्टकिला खल्वियं संसाराटवी । गरीयसे च फलायोपनिबद्धकक्षेण प्रेक्षापूर्व कारिणा ( लोचने निमील्य ) सोढव्या एव प्रत्यूहव्युपनिपत्तयः । तदहं गृहं गत्वा प्रबन्धविशेषं कमपि पर्यालोचयामि ।
( नेपथ्ये )
२
कृतं पर्यालोचनेन । अस्ति खलु श्रीसिद्धहेमचन्द्राभिधानशब्दानुशासनविधानवेधसः श्रीमदाचार्य हेमचन्द्रस्य शिष्येण प्रबन्धशतविधाननिष्णातबुद्धिना नाव्यलक्षण निर्माणापातावगाढसाहित्याम्भोधिना विशीर्णकाव्यनिर्माण [ निस् ]तन्द्रेण श्रीमता रामचन्द्रेण विरचितं कुतूहलसहस्रनिधानं कौमुदीमित्राणन्दाभिधानं निःशेषरसभावप्रदीपकं द्वितीयं रूपकम् । सूत्रधारः - कथमयं वत्सस्ताण्डकः प्रबन्धविशेषं
निर्णयति ? |
( प्रविश्य )
नटः- भाव ! प्रणमामि ।
सूत्रधारः - मार्ष ! कौमुदी मित्राणन्दनान्नः प्रकरणस्याभिनये कृतनिश्चयोऽसि ? |
नटः - सन्ति नामात्र भूयांसि सामाजिकजनमनः कौतुकानुबन्धीनि कथावस्तूनि । रसनिवेशभावाभावयोः पुनर्भावः प्रमाणम् ।
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ अहः ] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
सूत्रधारः-(विहस्य ) प्रकरणस्यास्य सरसतायां किमुच्यते । यतः
प्रबन्धानाधातुं नवभणितिवैदग्ध्यमधुरान् __ कवीन्द्रा निस्तन्द्राः कति नहि मुरारिप्रभृतयः । ऋते रामानान्यः किमुत परकोटौ घटयितुं
रसानाट्यप्राणान् पटुरिति वितर्को मनसि नः ॥३॥ अपि चप्रबन्धा इक्षुवत्मायो हीयमानरसाः क्रमात् । कृतिस्तु रामचन्द्रस्य सर्वो स्वादुः पुरः पुरः॥४॥ नट:-( सावहेलं ) भाव ! परोपनीतशब्दार्थाः स्वनाम्ना कृतकीर्तयः । निबदारोऽधुना तेन विश्रम्भस्तेषु कः सताम् ? ॥५॥ सूत्रधारः- मार्ष ! नास्य पर्यनुयोगस्य वयं पात्रम् । अत्रार्थे प्रबन्धविधानसमानकालाः सुमेधस एव प्रमाणम् ।
नटः-( सविषादं ) भाव ! निर्विण्णोऽस्मि तेनामुनाऽपदे केशावेशदुर्भगेन शैलूषविद्यावैभवोपभोगेन । ततस्ता कामपि क्रियामनुतिष्ठ श्रेष्ठां यथा विश्रान्ताशेषविपदं श्रायसी संपदमासाद्य सततसंनिहितमित्रकलत्रस्वापतेयः सुचिरममन्दमानन्दमुद्हामि ।
सूत्रधार:-( साक्षेपं) मार्ष ! संसारस्वरूपपरिवानदै. दग्धीवन्ध्य इव व्याहरसि । ननु
अकृताखण्डघमाणां पूर्वे जन्मनि जन्मिनाम् ।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं सापदः परिपच्यन्ते गरीयस्योऽपि संपदः ॥६॥
(नेपथ्ये) विवेकोपनिषदमभिहितवानसि ।
सूत्रधारः-कथमयं मित्राणन्दभूमिकावाही नर्तकः सन्दायते । तदेहि मारे ! करणीयान्तरमनुतिष्ठामः।
( इति निष्कान्तौ ।)
॥ आमुखम् ॥
( ततः प्रविशति मित्राणन्दो मैत्रेयश्च ।) मित्राणन्दः-परमार्थोऽयम्अकृताखण्डधर्माणां पूर्वे जन्मनि जन्मिनाम् । सापदः परिपच्यन्ते गरीयस्योऽपि संपदः ॥७॥
(विमृश्य मैत्रेयं प्रति) प्रयाणप्रारम्भनिरूपितस्य शुभोदर्कसंसचिनस्तस्य, त्वदीयस्य शकुनस्य तदिदं यानपात्रभङ्गावेदिवं शुभमभूत् ।
मैत्रेयः-सार्थवाहपुत्र! मास्म विषीद, अस्तमयति पुनरुदयति पुनरस्तमुपैति पुनरुदेत्यर्कः । विपदोऽपि संपदोऽपि च सततं न स्थास्नवः प्रायः ॥८॥
तदेहि जानीमः कोऽयं द्वीपः १ । ( इति परिकामतः ।) मित्राणन्द:-(विलोक्य) कथमिदं पुरो देवतायतनम् १, सदस्य जगत्यां स्थित्वा मानुषं कमपि विलोकयामः ।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
मामा
१ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
मैत्रेयः-यथेदं सर्वतः काञ्चनमयं तथा जाने देवताविनिर्मितम् , मध्ये च भगवतः पाशपाणेः प्रतिनिधिदृश्यते ।
(नेपथ्ये) (क) नवकतिमंडणाण वि मुत्ताणं सुत्तिसंपुडविआणं । गुणसंगममलहंतीण निफलो जम्मसंरंभो ॥९॥ मित्राणन्दः-अनुरूपं पतिमनासादयन्त्याः कस्या अपि लावण्यपुण्यवपुषः पक्षमलाक्ष्याः परिदेवितमिदम् ।
(नेपथ्ये) (ख) करसंबंध काऊण अंगपरिरंभणं अदितेहिं । न विडंबिजइ मित्तेहि किं ति एहिं सरोरुहिणी? ॥१०॥ मित्राणन्दः-इदमपरमस्या वराक्याः किमपि वैशसम् । यत्किल पाणिग्रहणेऽपि पत्यङ्गपरिरम्भालाभः । (मैत्रेयं प्रति) सणं निक्षिप दिक्षु चक्षुषी । जानीहि कुतस्त्योऽयं परिदेवितध्वनिः ।
मैत्रेयः--(विलोक्य) वयस्य ! पश्य निकषा सहकारखण्ट्रं दोलाधिरूढां प्ररूढमौढयौवनाञ्चितां वनिताम् । मित्राणन्दः-(सवितर्क) (क) नवकान्तिमण्डनानामपि मुक्तानां शुक्तिसंपुटविगानाम् । गुणसंगममलभमानानां निष्फलो जन्मसंरम्भः ॥ (स्व) करसंबन्धं कृत्वा अङ्गपरिरम्भणमददानैः । न विडम्ब्यते मित्रैः किमिति एभिः सरोरुहिणी ।।
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं लक्ष्मीः किं पितुरम्बुधेः प्रतिकलं कूलेषु संक्रीडते ?
कन्या कापि किमस्य खेलति मुहुर्देवस्य यादःपतेः। द्वीपस्यास्य पयोधिरोधसि कृतस्थानस्य वेलोच्छल
मानारत्ननिधेः किमत्रभवती लीलायते देवता॥११॥ मैत्रेयःकाऽप्येषा सरुषः प्रभाववशतो देवस्य दैत्यस्य वा
लोके शोकमलीमसेञ मनुजीभावं दधौ देवता । तेनेयं सुरलोकवैभवपरीरम्भाकुलोचैस्तरां
दोलोत्सालमिषेण खेचरगतिप्रागल्भ्यमभ्यस्यति ॥१२॥ मित्राणन्दःएतां निसर्गसुभगां विरचय्य वेधाः
शङ्के स्वयं स भगवानभिलाषुकोऽभूत् । तेनापरग्रहभयाद्वियदकदोला
दोलायितैरमनुजग्रहणां चकार ।।१३।। (विमृश्य) यथेयं निरुद्धदोलाकेलिः प्रतिमुहुरस्मान् कटाक्षयति तया व्यक्तमनयाऽपि वयं दृष्टाः । तदुत्तीर्य नेदीयांसो भवामः ।
मैत्रेयः कथमियमुत्तीर्णा दोलातः । मित्राणन्दः-न केवलमुत्तीर्णा तरुभिस्तिरोषाय कचिदपि गता च । हा! हताः स्मः। अकाण्डकोषसंरुद्धचेतसा बेघसा कन्यारत्नमिदमुपदर्य त्वरिततरं तिरोधाय सत्यमस्माकमध यानपात्रभङ्गाः कृतः । कुतः पुनरियमस्माभिरु
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ अरः]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
पलभ्या।
(नेपथ्ये) स्वागतमतिथिभ्याम् । मैत्रेयः-कयमयं तापसः शब्दायते ।
(ततः प्रविशति तुन्दिलः ।
(उभौ प्रणमतः ।) तुन्दिल:-स्वस्ति यजमानाभ्याम् । मित्राणन्दः-मुने ! देशान्तरिणो वयमनभिज्ञा अत्रत्यवृत्तान्तस्य । तत्कथय कोऽयं द्वीपः १, कथं च निर्मानुषमचारः।
तुन्दिलः-महाभाग ! भगवतः पाशपाणेवरुणाभिधानोऽयं क्रीडाद्वीपः । सततं च सान्तःपुरः पाशपाणिरत्र क्रीडवीति ब्रह्मचारिणः तपोधना एव प्रतिवसन्ति, न गृहमेधिनः। इदं च प्रशान्तविरोधाभिधानमाश्रमपदम् । घोरघोणो नाम कुलपतिः सततमधिवसति । तदागच्छत यूपम् । पश्यत ब्रह्माण्डमाण्डोदरसंचरिष्णुयशसः कुलपतेनिःशेषकल्मषच्छिदालङ्कमीणां क्रमाम्भोजयुगलीम् ।
( सर्वे आश्रमाभिमुखमुपसर्पन्ति । ) मित्राणन्दः-(साश्चर्य) जीर्यत्कर्कटपच्यमानचरवः संरक्ष्यमाणोटज
द्वारास्तर्णकपक्तिभिः शुककुलैरध्याप्यमानद्विजाः । एते ते स्थगयन्ति होमसुरभीहम्भापरीरम्भण
कारोदारिभिरध्वरस्तवरवैदिग्मण्डलीमाश्रमाः ॥१४॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
तुन्दिल:नासान्तः स्थितलोचनो गुरुजटाजूटाटवी मेखलानीडान्तः कलविङ्ककेलिकलहैर्व्यालोलमत्राक्षरः । विश्रम्भभ्रमदेणशावक कुलव्यालेह निर्लेपितस्कन्धोरः करपाद भालतिलकः सोऽयं पुरस्तान्मुनिः ॥ वामतश्चायं कुलपतेरेव भ्राता गजपादः ।
( ततः प्रविशति (न्ति) कुलपतिर्गजपादप्रभृतयश्च तापसाः । ) तुन्दिल : - ( अपवार्य) प्रभूतप्रधानधनाविवैतौ लक्ष्येते । कुलपतिः -- तर्हि सुतरां नः संभ्रममता [म् ] | ( उभौ प्रणमतः । )
A
गजपाद: - ( सादर मिव ) इदमासनमास्यताम् । कुलपतिः - ( सप्रसादमिव मित्राणन्दं प्रति ) अस्तु स्वस्ति शुभोदयाय भवते संदृष्टयूयं वयं
जाताः साम्प्रतमद्भुतामृतरसव्यासे कदृप्यदृशः । कुत्रत्योse ? किमर्थमद्य स भवानस्माकमत्राश्रमे
संप्रातः १ प्रथयामि सामसुभगां कामातिथेयीं त्वयि । ॥ मित्राणन्दः - ( सविनयं ) भगवन् ! कौतुकमङ्गलनगराधिवासिनः क्रमागताद्भुतवैभवस्य जिनदासनाम्नः परमधार्मिकमकाण्डस्य वणिजो मित्राणन्दनामा सूनुरहम् । अयं चास्मपुरोहिततनयः शकुनमन्त्रकुशलो मैत्रेयः । उन्मीलितयौवनवाहं प्रभूतद्रविणोपार्जनाश्रद्धालुरतन्द्रालुना समानकुलनीलविभवेन मकरन्दनाम्ना वालवयस्येन समं यानपात्रमधिरूढः ।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ अः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् |
कुलपतिः - सुपन्थाः समाश्रितस्तत्रभवता भवता । निजभुजदण्डाभ्यां हि वणिजां द्रविणोपार्जनं मण्डनं न तु खण्डनम् ।
मित्राणन्दः -- अवगाह्य च मध्यमुदन्वतो भगवतः प्रवइणे विशरारुतामधिगतवति गृहीतस्वापतेयसारः कल्लोलान्दोलितं मैत्रेयेण सार्धं फलकमेकमधिरूढः सप्तभिरहोभिरहं पारमधिगतवान् । मकरन्दस्य तु किमपि वृत्तमिति न जानीमः ।
कुलपति : - महाभाग ! प्रशस्तलक्षणो भवान् नास्पदं विपदाम्, अतः समुपार्जितमभूतद्रविणो ध्रुवं संघटिष्यते ते परमप्रेमपात्रं मित्रं मकरन्दः ।
मैत्रेयः --- यदादिशति कुलपतिस्तदस्तु ।
( नेपथ्ये )
हो बटवः ! प्रवर्तयत वर्णाश्रमजुषामतिथीनां सपर्यार्थ यथौचित्यं पशुविशशनानि ।
मित्राणन्दः -- ( अपवार्य सोद्वेगं ) मैत्रेय ! कोऽयमुभयलोक
प्रतिपन्थी पापव्याहारः १ ।
धिक् तानमुष्य सुहृदो नरकैकमार्गान
यैः शास्त्रिभिः पशुवधोऽयमिहोपदिष्टः । तानप्यमून्मुनिमिषश्वपचान् विचार
वन्ध्यान् धिमेव खलु यैरयमाहतश्च ॥ १७ ॥ ( पुनः कुलपर्ति प्रति ) अशेषमपि कल्याणमस्माकं कुलप
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
रामचन्द्रसूरिविरचितं तिमिश्राः संपादयिष्यन्ति । सांपतं पुनरिदमेवातियेयमर्थ
यामहे।
कुलपतिः -( ससंभ्रमं ) किं तत् । मित्राणन्दः-अस्ति नः कियानपि द्रविणसारः तं तावदात्मसात्कुर्वतां कुलपतिपादाः यावद्वयं स्वनगरं प्रति प्रतिष्ठामहे। गजपादः-कोत्र भोः !।
( प्रविश्य ) खर्वशाखः-भगवन् एषोऽस्मि । ( गजपादः खर्वशाखस्य कर्णे एवमेव ।)
(खर्वशाखो निष्क्रान्तः) कुलपतिः-महाभाग ! निर्विण्णा वयं भिनयानपात्राणां वणिजां निक्षेपसंरक्षणेन, तदियमास्तां कथा । संजातपाणिग्रहणोऽसि न वा ? येन तदुचितां कामप्यातियेयीमाचरामः।
मैत्रेयः-भगवन् ! असंजातपाणिग्रहण एवायं सार्थवाइसनुः। कुलपतिः- (विमृश्य ) कात्र भोः! तापसीषु ।
(प्रविश्य तापसी प्रणमति ।) कुलपतिः-वत्से कुन्दलतिके! द्रुततरमाहय कौमुदीम् ।
(तापसी निष्कान्ता।)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
( प्रविश्य कृतोष्णीषो ) वणिग्– भगवन् ! प्राप्ता देशान्तरादपरे सहायाः तदुपनय न्यासीकृतं वित्तम् ।
१ अङ्कः]
गजपाद: - ( सावहेलं ) यथैव त्वया मुक्तं तथैवोटजाभ्यन्तरे गत्वा गृहाण ।
( वणिग् मध्यतो वित्तमादाय कुलपतिं प्रणमति । ) कुलपतिः - वत्स ! यथाबद्धमेव प्राप्तं त्वया द्रविणम् १ | वणिग् – किमिदमनात्मोचितमुच्यते ? । दुस्तपतपःपरकलितस्य स्वर्गापवर्गशमणो भगवतः पांशुप्रायेषु मर्त्यकीटानां विभवेषु को नाम नामः संभवति १ । तद् व्रजामि युष्मत्यभावप्रत्यस्तप्रत्यूहव्यूहः स्वपुरीम् ।
११
कुलपतिः - ( सप्रश्रयमिव ) शिवास्ते पन्थानः । ( वणिग् निष्क्रान्तः । )
मित्राणन्दः - भगवन् ! सफलतां प्रयातु मे प्रार्थनालेशः । ( प्रविश्य कुन्दलता कौमुदी [ च ] प्रणमति ( तः ) | ) मित्राणन्दः - ( मैत्रेयं प्रति ) सैवेयं वनिता यां दोलाधिरूढामपश्याम । ( पुनः साश्चर्य ) केयमनभ्रा नेत्रोत्पलानां सुधातृष्टि: ९ ।
कुलपतिः वत्से कौमुदि । समानवयः शीलाकारधारिणः सार्थवाहतनयस्यास्य स्वयं प्रथय महतीमातिथेयीम् ।
कौमुदी - ( तिर्यगवलोक्य स्वगतं ) ( क ) कटरि ! (क) कटरि ! अङ्गचक्रिमा । अहो ! विलासविदग्धिमा ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
रामचन्द्रसूरिविरचितं
अंगचंगिमा । अहो ! विलासविअट्टिमा । अरिरि । सुहवत्तणं । ( पुनः साश्वर्य ) दस्सदंसणेण मणुस्सजम्मो । ( पुनः सदुःखं ) इदिसोऽवि तादस्ससिणेहेण मए वावाए । अव्बो धी धी सुवणरयणविणासणं मे जीविदनिम्माणं ।
मित्राणन्दः - ( अपवार्य साभिलाषं मैत्रेयं प्रति ) अधिकुचतटं पौष्पं दाम श्रुती किसलार्चिते
बिसवलयित पाणी श्रोणीलता रसनाञ्चिता । तदपि च वपुर्लक्ष्मीरस्याः स्फुरत्यपदं गिराँ प्रकृतिसुभगे पात्रे वेपो यदेव तदेव वा ॥ १८ ॥ कुलपतिः कोऽत्र भोः ! । पाद्यं अर्धोऽर्घः ।
पाद्यम्, ( प्रविश्य तुन्दिल: सर्वमुपनयति । ) कुन्दलतिका - ( क ) अय्य ! एदस्त निअदइअस्स नहि नहि अदिधिणो विधेहि आदिई ।
( कौमुदी कृतकसात्त्विकभावान्नाटयन्ती आतिथ्यं प्रथयति । ) कुलपतिः - वत्से ! कोऽयमपूर्वोऽतिथिदर्शनेन प्रतिभयः प्रथितः स्वेदकम्पोपप्लवः । ततः स्वस्थीभूय सर्वमप्याचर । अयं खलु ते प्राणितस्यापि स्वामी । किं पुनरङ्ग ! अपरासां अरेरे सुभगत्वम् । दृश्यदर्शनेन मनुष्यजन्म । ईदृशोऽपि तादृक्स्नेहेन मया व्यापाद्येत । अव्वो धिग् विग् भुवनरलविनाशनं मे जीवितनिर्माणम् ।
(क) आर्ये ! एतस्य निजदयितस्य नहि नहि अतिथेर्विधेहि
आतिथेयीम् ।
----
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ अ ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
क्रियाणाम् १ ।
मित्राणन्दः -- ( सानन्दं मैत्रेयं प्रति ) सुमेधा निश्चितं वेधाः साधूनामानुकूलिकः । जाने यानस्य भङ्गोऽयमस्माकं श्रेयसी क्रिया ॥ १९ ॥ ( नेपथ्ये )
भो भो आश्रमकर्मपटवो बटवः ! प्रमार्जयत होमगृहाङ्गणानि, प्रज्वालयत जातवेदसः, सन्निधापयत समिधः । ननु इदानीं कुलपतेः प्रदोषसन्ध्यासवनसमयः ।
मैत्रेयः - ( सभयमात्मगतं ) कथमुत्थानसमयः कुलपतेः १ । (प्रकाश) भगवन् ! एतावत्यपि सार्थवाहप्रयोजने किं निमिसोऽयं कालविलम्बः १ ।
गजपाद: – ( कुलपतिं प्रति सकैतवं ) यदभिधत्ते सार्थवाहस्तदस्तु ।
१
कुलपतिः -- ( मित्राणन्दं प्रति सविषादमिव ) भवत्प्रेमाई - चेतसो वयं किं नानुतिष्ठामः ? । तदुत्तिष्ठ स्वयमेव विमुञ्चोटजाभ्यन्तरे स्वमुद्रामुद्रितं द्रविणजातम् । वत्से कौमुदि ! दर्शय सार्थवाहस्योटजाभ्यन्तरम् ।
कौमुदी - (क) इदो इदो सत्थवाहे ।
( उभौ मध्यप्रवेशं नाटयतः । )
कौमुदी - ( सकपटं ) ( ख ) अज्जउत्त ! ( पुनः सलज्जं )
१३
(क) इत इतः सार्थवाहः ।
(ख) आर्यपुत्र !, सार्थवाह । अस्ति बहु मन्त्रयितव्यम्, पर
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
रामचन्द्रसूरिविरचितं
सत्यवाह ! अत्यि बहु मंतिदव्वं, परं दाणि नावसरो। एदं खु संखेवेण मंतेमि । अप्पा मए तुह समप्पिदो । अउ वरं जं ते पडिहासइ तं करिज्जासु ।
मित्राणन्दः-(सरोमाञ्चं) आर्ये ! मयापि धनं जीवितं च तवोपनीतमतस्त्वमपि यदभिरुचितं तद्विदध्याः।।
कौमुदी-(क) तावस्सं अहिप्पायाणुरोहेण अहं पि सव्वं करिस्सामि । दोणि उण लहुं मिल्लेहिं (ह) दविणजायं, जेण बाहिं नीहरामो।
(तथा कृत्वोभौ निर्गच्छतः।) कुलपतिः-वत्स मित्राणन्द ! परिणतवयसो वयं कृतमायोपवेशननिश्चयाः। इयं च प्ररूढप्रौढयौवना स्वानुरूपं पतिमनासादयन्ती ताम्यति वराकी पुत्री मे कौमुदी। तस्याः पाणिग्रहणेन सफलयितुमर्हसि मत्र्यलोकावतारम् ।
मित्राणन्दः-( सरोमाञ्चं ) भगवन् ! कोऽयमस्मास्वज्ञातकुलशीलेषु प्रसादातिरेकः ।
कौमुदी-(स्वगतं) (ख) पभाए अप्पेभि एदस्स किं पि मिदानीं नावसरः । एतत्खलु संक्षेपेण मन्त्रयामि । आत्मा मया तव समर्पितः । अतः परं यत्ते प्रतिभासते तक्रियताम् ।
(क) तदवश्यं अभिप्रायानुरोधेनाहममि सर्व करिष्यामि । द्वौ पुनः लघु मुञ्चतां द्रविणजातम् , येन बहिनिःसरामः ।
(ख) प्रभातेर्पयामि एतस्य किमपि सप्रभावं रत्नं येन विश्रम्भं करोति।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । सप्पहावं रयणं जेण वीसंभ करेदि ।
गजपादः-सार्थवाह ! नाईसि कुलपतेः प्रसादभङ्गमाधातुम् ।
कुलपतिः-चत्स! श्रेयसि मुहूर्ते ते विवाहमङ्गलविधिः। इदानीं तावदध्वश्रमापगमाय पर्णशालामनुसर । भो भोस्तपोधनाः! अभ्यक्ति इङ्गदीस्नेहेन पयोधिपाय:संजातलावण्यभङ्गान्यतिथीनामङ्गानि । पाययध्वमध्वश्रमापगमपटीयांसि नालिकेरीफलाम्भांसि । वत्से कौमुदि! त्वमपि क्रीडान्तरमनुतिष्ठ।
(नेपथ्ये ) भावत्त त्वरितं तटेषु जलधेः स्वर्लोकधात्रीरुहः
पुष्पाणां प्रकरं परं स्थगयत स्वच्छै रजांस्यम्बुभिः। पुंसः कर्मकृतोऽपि रक्षत बत ! स्वेच्छाप्रचारं चिरं
शुद्धान्तेन समं समेष्यति यतोदेवःप्रतीचीपतिः॥२०॥ कुलपतिः- ( आकर्ण्य) कथमयं मचेताः संक्रीडितुमात्मनो द्वीपमधितिष्ठति । (विमृश्य ) वयमपि तपोभृतां प्रचार निवारयितुं प्रक्रमामहे, सान्ध्यं च विधिमनुतिष्ठामः ।
(इति निष्क्रान्ताः सर्वे ।) प्रथमोऽङ्कः समाप्तः ॥
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
रामचन्द्रसूरिविरचितं
॥ अथ द्वितीयोऽङ्कः ॥
( ततः प्रविशति गृध्राक्षः । )
गृध्राक्षः -- ( उच्चैः स्वरं ) भो भो आश्रमवासिनः ! स्वयं वः कुलपतिः समादिशति । अद्य खलु सान्तःपुरः पाशपाणिः संक्रीडितुमिह समायातवान् । ततः सर्वैरपि कुशप्रसून समिघः समादाय पुरुषैरहोरात्रमेकमुटजाभ्यन्तर एव स्थातव्यम् । ( नेपथ्ये ) यदादिशति कुलपतिः तदनुतिष्ठामः ।
गृध्राक्षः -- ( विचिन्त्य ) मकरन्दस्यापि द्रविणमपहर्त्तव्यमेव (१) । ततस्तावप्यज्ञातवरुणद्वीपव्यवहारावतिथी विशेषतो निवारयामि । ( उच्चैः स्वरं ) भो भोः तपोधनाः ! तावप्यतिथी कचिदपि तिष्ठत इति जानीत |
( नेपथ्ये ) एतौ तौ देवतायतनजगत्यां तिष्ठतः ।
( ततः प्रविशति मित्राणन्दो मैत्रेयश्च । ) मित्राणन्दः - ( मैत्रेयं प्रति ) पश्य पश्य, ग्लास्नुध्वान्तततिर्मुखेषु ककुभां स्थास्नुप्रतापोच्चयो
मीलत्युत्पलिनीषनं कमलिनीखण्डं समुन्मीलति । मज्जत्यम्बरवारिधावुदुगणो दिक्चक्रमुन्मज्जति
प्राचीं चुम्बति चण्डरोचिषि जगद्वैचित्र्यमालम्बते ॥१॥ गृभ्राक्षः - भो भो अतिथी ! भवद्भयां त्वरिततस्मा
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
२ ः ] मन्तव्यमिति कुलपतिर्वा समादिशति ।
मित्राणन्दः -- एते वयमागता एवेति गत्वा निवेदय
कुलपतिपादेभ्यः ।
( गृधाक्षो निष्क्रान्तः । ) ( नेपथ्ये ) माभिः कुङ्कुमसोदराभिरभितो देवे प्रभाणां प्रभौ धात्रीं लिम्पति शीर्णमुद्रनयनैः किं किं न दृष्टं जनैः १ ॥ पूर्वोपार्जितकर्मवर्मपटलम भ्रष्टदृष्टिकियो
नात्मानं न परं च पश्यति कृपापात्रं पुनः कौशिकः ॥२॥ मित्राणन्दः - ( आकर्ण्य सभयं ) कस्यापि महौजसो दुःस्यावस्थोपनिपातप्रतिरुद्धाशेषशुभाशुभव्यापारस्यायं व्याहारः । तदेहि मैत्रेय ! देवतायतनस्य पाश्चात्यभागमवलोकयामः । मैत्रेयः - ( विलोक्य सभयं ) कथमयं पुरुषः सहकार - वरुणा सह वज्रकलैः कीलितोऽस्ति ? |
१७
( ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टः पुरुषः । ) पुरुषः- कष्टं भोः ! कष्टम्, क सा सिद्धश्रेणिप्रणति सुभगा खेचरदशा ? क चायं संस्त्रिभुवनमनः शोकरसिकः ? | न यो वाचः पात्रं भवति न दृशो नापि मनसस्वमप्यर्थं क्रुद्धो हतविधिरकाण्डे घटयति ॥ ३ ॥ मित्राणन्दः - किमिदमश्रद्धेयम् १ । भवतु, समीपीभूय जानीमः ।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
पुरुषः-( वेदनामभिनीय ) अहह । मित्राणन्दःआकारः स्मरसोदरस्तनुलतालक्ष्माणि विश्वत्रयी
साम्राज्यं प्रथयन्ति शंसति भुजा निर्वीरवर्ज जगत् । यद्वा वायनसां दृशां च न पदं किश्चित्तु तद्वर्त्तते । यूयं सत्पुरुषा वयं च पथिकाः प्रष्टुं ततः कः क्रमः १ ॥ पुरुष:-( मन्दस्वरं ) महाभाग! चिन्तयन्त्युपकुर्वन्तः संस्तवं हृदि सस्पृहाः । निस्पृहाणां च को नाम कामः संस्तवचिन्तने १ ॥५॥
ततस्तमेनमिदानी मद्वत्तान्तमसंस्तुतोऽपि परोपकारैकरसिकः स भगवान् (१) भवानहेत्येव विज्ञातुम् । किमुत महचमेयं कथा श्रूयमाणापि कातरचेतसां महान्तमातङ्कमावहति । न चानया कथा (थया) प्रथितयापि कुतोऽपि किमपि परित्राणम् । मित्राणन्दःविधातुं संपदो हर्तुमापदश्च न निश्चयः । मनस्तु मे सदाप्यन्यदुःखसंक्रान्तिदर्पणः ॥६॥ तदावेदयत के यूयम् १, कथं च दुस्थावस्थापातिनः ।
पुरुषः-महाभाग ! रत्नकूटपर्वतनिवासी सिद्धश्रेणीमणिमुकुटविटकमसृणीकृतपादपीठोऽहमनङ्गदासामिषानो योनिसिद्धः। मित्राणन्दः-ततस्ततः । पुरुषः त्रैलोक्यकामिनीजनमनःक्षोभकतानया च कल्प
___
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
२ अरः कौमुदीमित्राणन्दम् । सताभिधानया दिव्यकण्ठिकया प्रसाधितकण्ठपीठः केनापि व्यसनेन प्रकाशयितुमनुचितेन सततोपप्लुतान्तःकरणचूर्णविशेपभभावविहितरूपान्तरः प्रतिनिशमस्मिन् वरुणद्वीपे परिभ्रमामि। मैत्रेयः-अहो ! समृद्धकुतूहलानुबन्धः प्रबन्धः । पुरुषः-अद्य पुनर्निशीथे सान्तःपुरेण क्रीडार्थमितस्तत: स्वैरं विहरता रचेतसा प्रचेतसा समुपलभ्य 'सततमसूर्यम्पश्यमस्मदन्तःपुरकामिनीजनमभिलाषुकः परिभ्राम्यसि ।' इत्यपिदधानेन कण्ठपीठतः कण्ठिकामाच्छिद्य बद्ध्वा च स्फुटं दो कन्धरम् । मैत्रेय:-( सकम्पं ) ततः किं कृतम् ।
पुरुषः-( सदैन्यं) पुरन्दरेणाप्यविषापीडाभिर्निशातकोटिभिर्बहुकीलफोटिभिः स्वयमिहानीय प्रत्यङ्ग कीलितोऽस्मि । मित्राणन्दः-इदानी प्रचेताः क वर्तते ।।
पुरुषः--कचिदपि कूले संक्रीडते । प्रतिनिवृत्तः पुनः किमप्यतः परमपि विधास्यतीति नावगच्छामि।
मैत्रेयः-अश्रोतव्यं अश्रोतव्यम् । (पुनरपवार्य) तेनामुना महात्मनोऽस्य प्रबन्धेनाहमप्यन्तःशोकशङ्कुना कीलितोऽस्मि । तद्विचिन्तय किमपि शल्यसमुद्धरणोपयिकम् ।
मित्राणन्दः अस्ति नः कुलक्रमागतः शल्यसमुद्धरणप्रथितमहिमा नामपवित्रो मत्रः। परं कदाचिदप्यनिरूपितप्रत्वया, अतो मे मनाग मनः संदेग्धि ।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसरिविरचितं
(नेपथ्ये) (क) सत्यवाह! अज्जा कोमई संदिसेदि । मित्राणन्द:-(विलोक्य) कयमियं कुन्दलता। (मैत्रेयः ससंप्रममुत्थाय पुरुषं बृहतिकया प्रच्छादयति।)
(प्रविश्य ) कुन्दलता-(ख) सत्यवाह ! अजा कोमुई संदिसेदि। मित्राणन्दः-किमादिशति भगवती ।
कुन्दलता-(ग) पडिच्छेदु एदं महप्पभावं मणि सत्यवाहो । कयावि एस महंत उवयारं करिस्सदि।
मित्राणन्दः-कुन्दलतिके! कीदृशमस्य प्रभावमुपवणेयति कौमुदी।
(कुन्दलता कर्णे एवमेव ।) मित्राणन्दः-(सहर्ष) साधु ! समयोचितमनुगृहीतोऽस्मि भगवत्या । एते वयमागता एव रहः किमपि भगवत्या सह पोलोचयितुम् ।
(कुन्दलता निष्क्रान्ता ।) मित्राणन्दः-महासत्त्व !
पदार्थः कोऽप्यनोऽपि स्थितः पुंसि लघीयसि।
महत्त्वक्षीबचिचेषु महत्सु खलु नाति ॥ ७॥ (क-ख) सार्थवाह ! आर्या कौमुदी संदिशति ।
(ग) प्रतीच्छतु एतं महाप्रभावं मणि सार्थवाहः'। कदापि एष महान्तं उपकारं करिष्यति ।
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
२ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
पुरुषः-(साक्षेप) लघीयसीति विशेषणं विश्वोपकारकरणकच्छुराभ्यामात्मनो व्यवसायाध्यवसायाभ्यां प्रतिहतमुपात्तवानसि । महत्त्वक्षीवतां पुनरस्माकमयमकाण्डोपस्थिता प्रचेतःप्रभवः प्रतिभयाडम्बरः समूलका कषितवान् । अपि च अपारेऽप्यस्मिन् त्रिभुवनपारावारे परमार्यतस्त्वमेव महत्त्ववान्, यस्याऽयं वाअनसोरुतीर्णः स्वभावशीर्णप्रत्युपकारस्पृहाकौलीनवृत्तिनिरर्गलः परोपकाररसावेशः। मित्राणन्दः
संपत् परस्य रोहन्ती भाग्यानां सुखमीक्षते ।
स्वशक्तितोलनं नाम माहात्म्यं तु महात्मनाम् ॥ ८॥ पुरुषः-को नामात्र त्रिलोकीविश्रुते राजवर्त्मनि भ्रान्तिमावहति ।
स्फुरन्त्युपायाः शान्त्यर्थमनुकूले विधातरि ।
प्रतिकूले पुनयोन्ति तेऽप्युपाया अपायताम् ॥९॥ ततः कृतं कालविलम्बेन । आक्रामन्ति प्राणाः कण्ठपीउम् । अतः परं सर्वाङ्गीणपरोहिणा वज्रकीलपीडासंभारेण प्रतिहताशेषेन्द्रियस्थानो निरीक्षितुमप्रभविष्णुः । किमपरं मन्दमपि वकुमनलम्भूष्णुरस्मि । तत्त्वरिततरं प्रकटय कस्याप्यनर्यस्य मनस्य वा तवस्य वा रवस्य वा प्रभावातिशयम् ।
मित्राणन्द:-(विमृश्य ) मैत्रेय ! कुतोऽपि भीतमम्मः समानय । मैत्रेयर-(निष्कम्य प्रविश्य च) तदिदमम्मः ।
___
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
( मित्राणन्दः मणिसंपर्केणाम्भः प्रवित्रयित्वा सर्वाङ्गीणं पुरुषमभिषिञ्चति । )
मैत्रेयः कथमपसृताः सर्वतोऽपि गात्रतो वज्रकीलकोटयः १ । अहो ! मनसोऽप्यभूमिः प्रभावातिशयो रत्नस्य । पुरुषः- ( क्षणं लोचने निमील्य सुखमास्ते । पुनर्मन्दस्वरं ) नितान्तशिशिरेणाम्भसा सर्वाङ्गीणमभिषिच्य सुचिरमभिबीजयत माम् ।
२२
( उमौ तथाकुरुतः । )
पुरुषः--( क्षणमाश्वस्य ) मैत्रेय ! अमुष्य कलावीचिनिवेशितस्योपधेर्वलयस्य द्रवेण मामभिलिम्प येन व्रणानि संरोहन्ति ।
( मैत्रेयस्तथाकरोति । )
मित्राणन्दः - ( सकौतुकं ) कथं क्षणादेव गात्रमशेषमप्यलक्षितव्रणसंनिवेशमजायत । ( पुनः साश्वर्यं ) सोऽयमपरो भूर्भुवः स्वश्चेतश्चमत्कारी प्रभावातिशयः ।
पुरुषः -- ( सहसा प्रणम्य ) कारुण्यैकनिधान ! विश्वजनतासंतापनिर्वापनापाथोद ! त्रिजगत्प्रियङ्करगुणग्रामाभिरामोदय ! | स्तोतुं यत्र न ते चरित्रविभवं वक्रैश्चतुर्भिः मधुब्रह्मा सोऽपि निसर्गदुर्गजडिमा को नाम त[त्रास्म्यहम् १] ॥ ( मित्राणन्दो लज्जया दि [ क्षु चक्षुषी ] विक्षिपति | ) पुरुषः- ( पुनरभलिं बद्ध्वा ) इयन्त कालमहमनङ्गदासः ।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
२ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
२३ सांपतं पुनः प्राणदानवेतनाक्रीतः कल्पसहस्रावधि मित्राजन्ददासः।
मित्राणन्दः-(कर्णी पिधाय ) सिद्धाधिनाय ! मामेवमौचित्यातिक्रमेण मा दवीथाः । वसुधास्पृहणीयवैभवैः खेचरचक्रवर्तिभिर्भवादृशैः प्रबोधितस्य श्रवणोदरसदःसुधावर्षिणश्चाटुकर्मणः पुरन्दराहस्य तस्यास्यानर्हाः खलु जठरपीठरीमरणमात्रोन्मदिष्णुचेतसो निस्तेजसो वणिजः ।
(नेपथ्ये) श्रेयांसि प्रभवन्तु ते प्रतिदिशं तेजांसि वर्धिष्णुतां
तां पुष्णन्तु भवन्तु वीतविपदस्ते पाथसां संपदः । आशाः सन्तु भवद्यशोभिरनिशं व्याकोशकुन्दत्विषो
विधेषां शमिनां तपोभिरनघैः कल्पान्तजीवी भव॥११॥ पुरुषः-(समाकर्ण्य सकम्पं ) यथामी घोरघोणप्रभृतयस्तपोधनाः प्रमोदप्रबोधितबाष्पोर्मिमूर्छालकण्ठकुहरसदसो मधुरगम्भीरघोषमाशिषमुद्घोषयन्ति तथा जाने देवतायतनमुपसर्पति पाशपाणिः, तद्विसर्जयत माम् । अपरया पुनरप्ययं दुरात्मा मयि कामपि यातनामाधास्यति । अहं च सांप्रतं विगतशोकपरिच्छदः प्रत्युपकारविद् रुषमपि प्रथयितुमनलम्भूपुणुस्ततो यदि तत्रभवतां भवतां हतकस्य दुर्मेधसो विलसितेन किमपि व्यसनमुपजायेत तदा मां पदातिरेणुं सरेयुः। (इत्यभिषाय प्रणम्य त्वरिततरं निष्क्रान्तः ।)
मैत्रेया-फयमयं पाशपाणिप्रतिभयेनौषधेर्वलयं विस्मृत्य
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
गवमान १ ।
रामचन्द्रसूरिविरचितं
(नेपथ्ये साक्षेपं )
कः कालेन कटाक्षितः स्फुटरुषा दृष्टः फणीन्द्रेण का ! स्फूर्जद्वह्निकणः करिष्यति शिरः कस्याशनिर्भस्मसाद ११ झम्पां कल्पविज्ञले जलनिधौ को दातुमुत्कण्ठितः १ क्रीडावेश्मनि नः क एष मनुजः स्वैरं परिभ्राम्यति ॥ ॥ (उभौ सत्रासमाकाशमालोकयतः । ) ( ततः प्रविशति गगनादवतरणं नाटयन् पाशपाणिः कुन्दप्रभप्रभृतिक परिवारः )
C
पाशपाणिः - अरे मर्त्यो ! मरणोन्मुखौ कुतस्त्यौ युवाम् ।। किमर्थच देवतायतनस्य जगतीं पुरन्दरेणापि नमस्करणीयां वसुधा संपर्कपशुराभ्यां [ पादाभ्यां ] कश्मलयतः १ । ( उभौ प्रतिभयेन प्रकम्पेते । )
मित्राणन्दः - परमेश्वर ! आवामविज्ञातद्वीपस्वरूपौ भव यानपात्रौ वणिजौ देवतायतनरामणीयकमवलोकयितुं भगवीafter |
कुन्दप्रभः — परमेश्वर ! अबुद्धिपूर्वकोऽयमनयोर्मर्त्यको
परापः ।
।।
पाशपाणि: - ( सहकारमवलोक्य कुन्दप्रभं प्रति ) प विप्लवकारी दुरात्मा खेचरापसदः कथं कचिदपि भरे मत्यौ ! जानीतं तस्य दुरात्मनः प्रहृचि । । उभी - ( समयं ) किमपि न मानीयः ।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५
२ः
कौमुदीमित्राणन्दम् । पाशपाणि:-(विमृश्य ) ययेयं वज्रकीलसंकुला विठोर क्यले भूमिस्तथा व्यक्तमनयोर्मयोः शल्यसमुदारमयोगः। म पुनः साटोपं वज्रकीलानादाय मित्राणन्दं केशैगुहाति।)
( मैत्रेयः प्रतिभयेन मूर्च्छति ।) मित्राणन्दः-(धैर्यमवलम्ब्यात्मगतं)। परोपकारः क्रियते स्वस्य कल्याणहेतवे । ततोऽपि यद्यकल्याणं कल्याणात्तत्पदं परम् ॥१३॥ तदतः परं भगवतो नाभेयस्य पादाः शरणम् ।
पाशपाणि:-अरे मापसद ! निजस्य दुर्विलसितस्य फळमनुभव । ( इत्यभिधाय सहकाराभ्यर्णमुपनयति ।)
(नेपथ्ये) प्रसीद पयसांपते ! श्लथय कौमुदीर्तिरि
त्रिलोकभयकर्मणी हृदयनेत्रवाग्विक्रियाम् । अमी ननु तपोधना जनविहारवन्ध्ये भव
सभावमथितापदः प्रतिवसन्ति घोरे वने ॥ १४ ॥ पाशपाणिः-कथमयं कुलपतेरनुजो गजपादः ।
(प्रविश्य ) गजपाद:यादसांनाय ! कोऽयं निजामातरिक्रोधोबोधविप्लवः ।
पाशपाणिा-(सललं मित्रानन्दं विमुच्य ) मुने! कथमयं अलपतेनामाका । गजपादः-दत्ताऽस्मै कुसमतिमा पुष्पत्पुत्री कौमुदी ।
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
विवाहमङ्गलमप्यद्यप्रातीनं तदपि युष्माभिरनुष्ठेयम् ।
कुन्दप्रभः – जलधिपरमेश्वर ! अपरोऽपि मनुष्यो न पात्रं भवत्क्रोधप्रबोधस्य, किं पुनरयं कुलपतेर्जामाता ?, तदयं विशे-तो यादसांनाथस्य प्रसादातिरेकं कमप्यईति । पाशपाणि: - एतस्मै प्रयच्छ तर्हि तां कल्पलतां कण्ठिकां येनायं कौमुदीनेत्रयोर्महोत्सवमुपनयति । ( कुन्दप्रभः कण्ठिकामुपनयति । ) पाशपाणि: - गजपाद ! जामातरमादाय प्रयाहि पर्णशालायाम् । वयमपि करणीयान्तरमनुतिष्ठामः ।
( इति निष्क्रान्ताः सर्वे । )
॥ द्वितीयोऽङ्कः समाप्तः ॥
२६
॥ अथ तृतीयोऽङ्कः ॥
( ततः प्रविशति मित्राणन्दो मैत्रेयश्च । ) मित्राणन्दः - (स्मृत्वा ) मैत्रेय ! सत्यां यौवनभाजि तापसपतेः पुत्र्यां पुलोमात्मजा दर्प विश्वपुरन्ध्रिरूपजयिनि व्यर्थ वहत्यात्मनि । दर्पो वास्तु दृशा निमेषकलुषप्रत्यासनिष्पङ्कया जातं तर्हि मृगेक्षणासु नियतं पाञ्चालिकाचारवः ॥ १॥ ( पुनः सानन्दं )
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । अमृतजलधेः पुण्यैस्तैस्तैर्निमन्जितमूर्मिभिः
मृदुभिरमितो देवस्येन्दोमरीचिभिरश्चितम् । निजवपुरिदं मन्ये तस्याः कुरङ्गकचक्षुषो
विरतिविमुखैः स्निग्धैर्दिग्धं कटाक्षनिरीक्षितैः ॥ २॥ (विमृश्य ) यतः प्रभृति भगवतः पाशपाणेस्तां कल्पलतां कण्ठिकामधिगतवानस्मि ततः प्रभृत्येव कौमुदीसंपर्कपर्वणि कयङ्कारमतितरामुत्कण्ठते चेतः। तदवगच्छ किमत्र निदानम् ।
मैत्रेयः-स्त्रीपुंसयोमन्मथोन्मादैककार्मणं कण्ठिकायाः प्रभावातिशय एवात्र निदानम् । तदेहि पर्यालोचयितुं तां कौमुदीमुपवनाभ्यन्तरे कचिदपि मृगयामहे ।
(नेपथ्ये ) (क) खणदिट्ठजणणिमित्तं बंधुअणं परिचिअंहिअकरं च। मिलंतीणं महिलाण मुणह जइ माणसं बंभो ॥३॥ मित्राणन्दः-( आकर्ण्य) कथमयं लतागृहाभ्यन्तरे कौमुदीध्वनिः । ( विलोक्य ) मैत्रेय ! कौमुदी कुन्दलता चात्रैव तिष्ठतः तत्तावत्तिरोहिता एव क्षणं शृणुमो वयमनयो: संकयाम् ।
(ततः प्रविशति कौमुदी कुन्दलता च ।) कौमुदी-(सकैतवं) (ख) अहवा निसग्गचंगंगसनि(क) क्षणदृष्टजननिमित्त बन्धुजनं परिचितं हितकरं च । मुञ्चतीनां महिलानां जानाति यदि मानसं ब्रह्मा ॥ (ख) भरवा निसर्गचाइसंनिवेषामिर्विचित्रमूषणाभिर्नगर
___
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
रामचन्द्रदरिविरचित घसाहिं विचिचभूसणाहिं नगरविलासिणीहिं विलुचहिअयस्स तस्स को नाम अम्हारिसीदरिहकमगासु. अणुराओ'। ता निष्फलो क्षेत्र मे एस बंधुअणपरिचाए पारंभो।
कुन्दलता-(क) सहि! कीस अत्ताणयं विसायपिसाएण संतावेसि ।
अंगाण सभिवेसो हलिअसुआणं पि तत्तियो क्षेत्र । वेसेणं चिय लायण्णविम्हओ धणवइसुआणं ॥४॥ मैत्रेयः पश्य कौतुकम्, प्रकृतिचपलं चक्षुर्वाचः स्थिरा हरिणीदृशः
सरलिमपदं नासान्यासो भ्रुवौ कुटिलस्थिती। नवधवलिमा गण्डाभोगोधरः किसलारुणः
किमपि गुपिला नाभिर्वक्षः प्रकाशपयोधरम् ॥५॥ कुन्दलता-(ख) अवि यकाणं पि अंगलट्ठी भूसिज्जइ भूसणेहि तरुणीणं ।
भूसिज्जइ उण काणं पि भूसणं अंगलट्ठीए ॥६॥ विलासिनीभिर्विलुप्तहृदयस्य तस्य को नामास्मादृशदरिद्रकन्यकासु अनुरागः ? । तन्निष्फल एव ममैष बन्धुजनपरित्यागे प्रारम्भः ।
(क) सखि ! कस्मादात्मानं विषादपिशाचेन संतापयसि । भानां सन्निवेशः हालिकसुतानामपि तावदेव । वेशेनैव लावण्यविस्मयः धनपतिसुतानाम् ।। (ख) अफिचकासामपि अनयष्टिः मष्यते पणैः तरुणीनार। भूपते पुनः कासाममि भूषणं मनायमिना ॥
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ मह] कौमुदीमित्राणन्वम् । २९
मित्राणन्दः-(उपसृत्य) प्रिये ! लावण्यपुण्यपुण्येष्वपि किमात्मनोभेषु च्या वैराग्यमुहसि ।। गात्रं संनतगात्रि ! नेत्रसुखदं निःश्वासपूराइति
नोसाहादकरी रदच्छदसुधा जिहातिसौहित्यकृत् । नादः किभरकण्ठि ! कर्णसुखदो वक्षोजलक्ष्मीरियं
वक्षःप्रीणयते मृगाक्षिवद ते किं नेन्द्रियाणां मुदे ॥७॥ कौमुदी-(कण्ठिकां विलोक्य सात्त्विकभावान् नाटयति । पुनः स्वगतं) (क) इत्तिअकालं तादस्स अणुरोहेण मए अप्पा विहंविदो । इआणि पुण एदं चेअ नयणमणमहसवं सत्यवाह अणुसरिस्स।
कुन्दलता-(ख) सत्यवाह ! तेण मणिणा किं पि तु. म्हाणं उवकिदं ।
मैत्रेयः-कौमुदीहृदयकार्मणं किमपि वस्तु तदानीमेवोपनयता तेन रत्नेन महदुपकृतम् ।
मित्राणन्दः–कुन्दलतिके ! अस्मन्मनासंग्रहणसत्यकारस्त्वया समुपनीतस्तदानीमसौ मणिविशेषः ।
मैत्रेयः-कुन्दलतिके! अयमपि तस्य त्वदुपनीतस्य मणेः सत्रासादो यदयं महौषधिवलयसुभगम्भविष्णुर्वामेतरोमेबाहुः। मित्राणन्द:-( सोत्कण्ठं कौमुदीवदनमवलोक्य ) मैत्रेय !
(क) एतावत्कालं तातस्यानुरोधेन मयाऽऽत्मा विडम्बितः । इदानीं पुनरेतमेव नयनमनोमहोत्सवं सार्थवाहमनुसरिष्यामि ।
(ख) सार्थवाह ! तेन मणिना-किमपि युष्माकमुपकृतम् ।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
रामचन्द्रसूरिविरचितं रात्रिन्दिवं विजयिनो हरिणेक्षणानां
वक्रस्य मैत्र्यमनुरुध्य विलाञ्छनस्य । नीलोत्पलानि यदि हासमुपाश्रयेयु
र्जायेत किं वद तदा जडजमवादः ॥ ८॥ कौमुदी-( अपवार्य) (क) सहि ! अज्ज केणावि कारण सत्यवाहकुमारो अमयघडिओ व्च सोहग्गमइओ व सुत्तिमउ व्च भयवं पंचवाणो मेलोअणाणं पडिहासदि।ता किं एसो अपुरवो कोवि। कुन्दलता(ख) एसो सो चिज दइएसु घडइ सोहग्गचंगिमगुणाई।
चंदो चिअ जणइ वाणीसु कठिणबंधिसु सलिलाई (१)॥ मित्राणन्दः-पिये! . वक्रं शीतरुचिर्वचांसि च सुधा दृष्टिश्च कादम्बरी
बिम्बोष्ठः पुनरेष कौस्तुभमणिर्मुर्तिश्च लक्ष्मीस्तव । श्रद्धालुयुगपद्विलोकितुमयं खापत्यजातं चिरा
देकस्थं विरचय्य कुन्दरदने! त्वामर्णवः सूतवान्॥१०॥ अपि च
(क) सखि ! अद्य केनापि कारणेन सार्थवाहकुमारः अमृतघटित इव सौभाग्यमय इव शुक्तिमय इव भावान् पञ्चबाणः मम लोचनयोः प्रतिभासते । तत्किमेषोऽपूर्वः कोऽपि। (ख) एष स खलु दयितेषु घटयति सौभाग्यचकिमगुणान् । चन्द्रः खलु जनयति.वाणी........... .............. ॥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । त्वं कौमुदी सुदति ! गात्रमिदं च पुष्प
चापाभितापपरिवापनिपीतसौस्थ्यम् । अनेन ते सुखयतस्तदिदं विधातुः
सर्गक्रमो भगवतो जगतां प्रतीपः ॥११॥ कौमुदी-(खगतं ) (क) भोदि तं भोदु । अहं एदेण सह गमिस्सं । (प्रकाशं ) वणनिवासपसारण मुद्धा खु अहं न विचित्तमणिदीओ जाणामि । एदं उण किं पि संखेवेण मंतेमि । अवरसत्थवाहपडिवत्तिविवरीदाए पडिवत्तीए तुमं पिक्खिस्सं । अओ वरं जं ते पडिहाई तं करिज्जासु ।
मित्राणन्दः-प्रिये कुड्मलाग्रदति ! अपरसार्थवाहानां प्रतिपत्तिं बोधयित्वा किमप्यपरमादिश।
कौमुदी-(ख) एदं खु अम्हाणं कवडतावसपेडयं । मैत्रेयः-ततस्ततः । कामुदी-(ग) तदो जो कोवि पभूददविणो सत्यवाहो
(क) यद् भवति तद् भवतु । अहं एतेन सह गमिष्यामि | वननिवासप्रसादेन मुग्धा खलु अहं न विचित्रभणितीः जानामि । एतत्पुनः किमपि संक्षेपेण मन्त्रये । अपरसार्थवाहप्रतिपत्तिविपरीतया प्रतिपत्त्या त्वां प्रेक्षिष्ये। अतः परं यत्ते प्रतिभाति तक्रियताम् ।
(ख) एतत्खलु अस्माकं कपटतापसपेटकम् ।
(ग) ततो यः कोऽपि प्रभूतद्रविणः सार्थवाहो भवति तस्याहं परिणेतुं दीये।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
रामचन्द्रसूरिविरचितं भोदि तस्स अहं परिणे दिज्जामि । मित्राणन्दः-(सौत्सुक्यं ) ततस्ततः ।
कौमुदी-(क) तदो मए सह कीलिदुं पण्णसालम्मन्तरे सववसंतु चित्र पल्लंकतिरोहिदकूविआए निवडदि ।
कुन्दलता-(विहस्य) (ख) एसा सा अवरसत्यवाहाणं पटिवत्ती।
कौमुदी-(ग) अहं उण पुव्वसंचिअं पि दविणं संगहिअ पण्णसालभंतरदुवारेण तुम्हहिं सह समागमिस्सं । मित्राणन्दः ( सरमसं ) ततः परं क गन्तव्यम्।। कौमुदी- (घ) सिंहलदीवे गन्तव् । मित्राणन्दः--मित्रोऽ (त्रम) प्यावयास्तत्रैव संघटिष्यते ।
कुन्दलता-( मित्राणन्दं प्रति ) (ऊ) तह कहवि जणो वेसाहिं अत्थलोहेण अस्थि विलविओ।
जह पिम्मभिभलासु वि न तासु वीसासमोअरइ ॥१२॥
(क) ततो मया सह क्रीडितुं पर्णशालाभ्यन्तरे उपयसन् खलु पल्यङ्कतिरोहितकूपिकायां निपतति ।
(ख) एषा साऽपरसार्थवाहानां प्रतिपत्तिः।
(ग) अहं पुनः पूर्वसंचितमपि द्रविणं संगृह्य पर्णशालाभ्यन्तरद्वारेण युष्माभिः सह समागमिष्यामि ।
(घ) सिंहलद्वीपे गन्तव्यम् । (ङ) तथा कथमपि जनो वेश्याभिरर्थलोमेनास्ति विलपितः।
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ म.]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
(क) तदोखु तुम्हे अवरसत्यवाहपडिवसिसवणतरलिदहिदया निसग्गणरपसु [सु] वि कोमुईवयसेसु वीसंभंन करिस्सप ।
मैत्रेया-कुन्दलतिके! किमेवं सार्यवाहस्य चातुरीवैमुरुपमुभाषयसि ।
स्नुहीगवार्कदुग्धानां दृश्यं यदपि नान्तरम् ।
तथाप्यास्वादपार्थक्यं जिहाऽऽख्याति पटीयसी॥१३॥ कुन्दलता-(ख) सत्यवाह !तुब्भेहिं अहं सुमरिदव्वा । अहं खु रयणकूडपन्वयतोकोमुईनेहेण इध समागदा वट्टामि।
मैत्रेया-( विहस्य ) भद्रे! अहमपि त्वया कदाचिदुपलक्षणीयः ।
कौमुदी-(मित्राणन्दं प्रति ) (ग) अस्थि तादस्स अणुभूदपभावो विसावहारमंतो । मित्राणन्द:- ततः किम् ? । कौमुदी--(घ) सोपाणिमोअणापव्वणि अत्थिदव्यो। यथा प्रेमविहलासु अपि न तासु विश्वासमवतरति ।।
(क) ततः खलु यूयं अपरसार्थवाहप्रतिपत्तिश्रवणतरलिवादया निसर्गनरपशुष्वपि कौमुदीवयस्येषु विश्रम्भं न करिष्यथ ।
(ख) सार्थवाह ! युष्माभिरहं स्मर्तव्या । अहं खलु रत्नकूटपर्वतात् कौमुदीस्नेहेनात्र समागता वर्ने ।
(ग) अस्ति तातस्यानुभूतप्रभावो विषाफ्हारमन्त्रः । (घ) स पाणिमोचनापर्वणि अर्थयितव्यः ।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
३१
रामचन्द्रसूरिविरचितं मैत्रेयः-- आर्ये ! सरलासि । योऽस्मान् जिघांसति स किं मन्त्रमुपनयति ।
कौमुदी-(क) पेरन्तमारणनिच्छओ सव्वं पि तादो अणुहिस्सदि।
(नेपथ्ये) हंहो बटवः ! प्रगुणितः सर्वोऽपि विवाहमङ्गलविधिः। समर्थितकौतुककृत्यं च विवाहवेदीमधिरूढ़ वधूवरम् ।
कौमुदी-(ख) कथमेस तादो जंपेदि । __कुन्दलता-(ग) अजे ! वच्च तुमं कोउअमंगलमनुभवितुं । ( पुनर्मित्राणन्दं प्रति ) तुम्हेऽवि गच्छध ।
( कौमुदीमित्राणन्दमैत्रेयाः निष्क्रान्ताः ।)
(ततः प्रविशति कुलपतिर्गजपादश्च ।) कुलपतिः -( सनिर्वेदं ) । अपात्य दन्तानुपनीय जाख्यं
निहत्य संधिस्थलसौष्ठवं च । जरा पुनः शैशवमाततान
तथाप्यपायस्पृहयालुचेताः ॥ १४ ॥ (क) पर्यन्तमारणनिश्चयो सर्वमपि तातोऽनुष्ठास्यति । (ख) कथमेष तातः कथयति ।
(ग) आर्ये ! व्रज वं कौतुकमालमनुभवितुम् । यूयमपि गच्छत ।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ महः
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
(नेपथ्ये) इदानीं सर्वस्यापि कर्मणः पर्यन्तः संजातः।
गजपाद:-(समयमात्मगतं) केयमुपश्रुतिः कुलपतेरनिष्ट सूचयति ।
(उपसृत्य कुन्दलता प्रणमति ।) कुलपति:-वत्से ! गत्वा भूहि आर्या गन्धमूषिकाम् । यथा, विवाहवेदिकामागत्य वधूवरोचितानि कर्माणि कास्य ।
(कुन्दलतिका निष्क्रान्ता।)
(प्रविश्य) मर्कटवर्ण:-भगवन् ! इदानीं सर्वस्यापि कर्मणः पर्यन्तः सञ्जातः । तदागच्छत यूयं येन पाणिग्रहणमाधीयते । ( इति पुरो निधाय विज्ञपयति ।)
(सर्वे परिकामन्ति ।) मर्कटवर्ण:-भगवन् ! इदं वधूवरम् । अयं पुरोधाः । इयं भगवती गन्धमृषिका कुन्दलता च ।
(ततः प्रविशन्ति यथानिर्दिष्टाः सर्वे ।) कुलपतिः-( गन्धमूषिकां प्रति ) आर्ये! सवरां विवाहवेदीमधिरूढां कौमुदी वत्सां विलोक्य प्राप्तमस्माभिर्जन्मनस्तपाकर्मणश्च फलम् ।
गन्धमूषिका-(सासं.) मदीयेन तपसा सतीत्वेन च चिरमविधवा भवतु वत्सा।
गजपादः-वत्से प्रतिगृहाण शिरसा पितृष्वसुराविषम् ।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
रामचन्द्रसरिविरचितं
(कौमुदी शिरो नमयति ।) पुरोधाः-(कुलपतिं प्रति ) अर्घदानपूर्वकं प्रयच्छ पुत्री जामात्रे। कुलपति:-कोत्र भो।पाचं पाद्यम्, अर्घो ।
(प्रविश्य तुन्दिलः सर्वमुपनयति।) कुलपतिः-(सास्रं पादौ प्रक्षाल्यार्घमुपनयति । पुनः सगद्गदं) वत्स मित्राणन्द ! प्रतिगृहाणास्मत्कुटुम्बदृष्टिचकोरीकौमुदी पुत्री कौमुदीम् ।
(प्रविश्य ) बटुः-(पुरोधसं प्रति) लग्नसमय इदानीम्, ततः समाप्यतां कौतुकविधिः । प्रतिरुध्यतां कोलाहलः । अवधीयतां मल्लरीझात्कारे। ( पुरोधाः सरभसमुत्थाय हस्तसंज्ञया कोलाहलं प्रतिरुणद्धि ।)
(नेपथ्ये झल्लरीझात्कारः।) पुरोधाः-पुण्याहं पुण्याई ( इत्युचारयन् वधूवरस्य पाणी योजयति ।)
(नेपथ्ये तापस्यो मङ्गलानि गायन्ति ।) ( सर्वे सानन्दं वधूवरस्य शिरसि दुर्वाक्षतादीनि प्रक्षिपन्ति।) पुरोधाः-(वधूवरं प्रति) प्रदक्षिणीकुरुतां भगवन्तं परिणयनसाक्षिणमाशुशुक्षणिम्।
__ (उभौ तथाकुरुतः ।) कुन्दलतिका-(मित्राणन्दं प्रति )
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
३ अङ्कः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
३७
(क) दइएहिं चेअ परंमुद्देहि मयणग्गिभिभलमणाओ । कारिज्जंते कुलबालिआउ गहिलाइँ कज्जाई ॥ १५ ॥ गन्धमूषिका - ततस्तथा कथञ्चिदस्या अभिमुखो भूयाः यथेयं कौलीनं किमपि नाचरति ।
( मित्राणन्दः सलज्जमधोमुखो भवति । )
कुलपतिःजामातः ! प्रतिपादिता शुभशतमागल्भ्यलभ्या स्वयं तुभ्यं स्वर्गनितम्बिनीप्रतिनिधिः पुत्री मया कौमुदी । पित्रोर्नेत्रमहोत्सवे करतलव्यामोचनापर्वणि
स्वैरं वस्तु यदिष्टमस्ति भवतस्तत्किञ्चिदुच्चैर्वृणु ॥१६॥ मित्राणन्दः - ( अञ्जलिं बद्ध्वा ) विषापहारमन्त्रोपदेशेन प्रसीद ।
कुलपतिः - ( सावहेलं )
प्रियां प्राणेभ्योऽपि त्वयि विसृजतो वत्स ! तनयामदेयं किं नाम स्वमपि विजहासोः कुलपतेः १ । किमेतैस्तैः पल्लीजनसमुचितैरक्षरलवै
रसाध्यं विश्वानामपि किमपि वस्तु स्मर ततः ॥ १७॥ गजपाद:
अल्पत्वं च महत्त्वं च वस्तुनोऽर्थित्वमीक्षते । व्येतरक्षुः श्रद्धालु कव्ये त्रिदशां पतिः ॥ १८ ॥
-
(क) दयितैः खलु परामुखैर्मदनानिविह्वलमनसः । कार्यन्ते कुलबालिका मथिलानि कार्याणि ॥
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
रामचन्द्रसूरिविरचितं
गन्धमषिका-भगवन् ! यदभिरुचितं जामात्रे तदस्त ।
-मुनीन्द्र ! नाईसि पवित्रेऽस्मिन् पाणिमोचनापर्वणि जामातुर्वैमनस्यमाधातुम् ।।
कुलपतिः-(विमृश्य सविषादम् ) मर्कटवर्ण ! पवित्रय पुष्पोपहारेण ध्यानवेदीम् ।
(मर्कटवर्णस्तथाकरोति ।) ( कुलपतिः रसनाबन्धमाधाय [ध्या]नं नाटयति । ) गजपाद:-(कर्ण इत्त्वा) । मञ्जीराणि यया रणन्ति बहलः कोलाहलः खेचरी
वातस्यैष यया यथा च वियति ज्योतिः समुज्जृम्भते । दिव्यः कोऽपि निरगेलः परिमलः काष्ठाः स्तुणीते यया ___ व्यक्तं हन्त ! तथोपसर्पति महीं श्रीजाङ्गुलीदेवता ॥१९॥ कुलपति:-(सप्रश्रयं ) स्वस्ति देवतायै । देवता-( सविनयं ) श्रीमन्मुनीश्वर ! शिवप्रतिभूः समाधि__ थापल्यविप्लवमपास्थत कचिदुच्चैः ।। सर्वेऽपि किं व्रतभृतः सुखमासतेति ?
किं चाय मां किमसि संस्मृतवानकस्मात् ? ॥२०॥ कुलपति:-(सादरं)
हालाहलहरी विद्या वन्या देवैः सदानवैः।
एतस्मै देवि ! जामात्रे प्रसीद प्रतिपादय ॥२१॥ (देवता मित्राणन्दस्य शिरसि दक्षिणभुजं निधाय कर्णे एवमेव ।)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
१ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
३९ मित्राणन्दः-महाप्रसादः । ( इत्यभिधाय प्रणमति ।) देवता-सुनीन्द्र ! व्रजामो वयम् । कुलपतिः-निष्पत्यूहास्त्रिदशसंपदो भूयासुः ।
(देवता तिरोधत्ते ।)
__(नेपथ्ये ) अस्ताद्रिमाश्रयन्तं प्रदोषसंहृतसमस्तवसुसारम् ।
वोढारं कुलवनितेव मित्रमनुसरति दिनलक्ष्मीः ॥२२॥ गजपादः-(साशङ्कमात्मगतं) कथमयं वटुः संध्यासमयव्यावर्णनान्याजेन प्रकृष्टदोषघोरघोणापहृतद्रविणसारेण सार्थबाइकुमारेण सह वत्साया गमनं सूचयति ।
गन्धमूषिका-(पुरोधसं प्रति ) रजनिरिदानीम्, पर्णशालाभ्यन्तरमुपैतु वत्सा । पश्यतु अपरसार्थवाहप्रतिपत्त्या जामातरम् ।
कुलपतिः-वयमपि तर्हि प्रादोषिकी सन्ध्यामनुष्ठातुं प्रतिष्ठामहे।
(इति निष्कान्ताः सर्वे ।) ॥ तृतीयोऽङ्कः समाप्तः॥
॥ अथ चतुर्थोऽङ्कः॥
(ततः प्रविशति मित्राणन्दो मूर्धकृतकरण्डा कौमुदी च ।) मित्राणन्दर-(समन्ततोऽवलोक्य )
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
.
रामचन्द्रसूरिविरचितं पाचीनमश्चति वियत्पृथुशोककोक
कान्ताकपोलपुलकोपयिक दिनेशः। श्रान्ता इवास्ततटकुट्टिममाश्रयन्ति
राजीवजीवितहतो हरिणापादाः ॥१॥ कौमुदी-(क) अज्जउत्त! कित्तिअंबज्जविगन्तवं। मित्राणन्दः-प्रिये ! महत्यपि प्रासपारे मार्गोदन्वति मास्म विषादनिषादं स्पृहः । पासा एष सिंहलद्वीपराजधानीपरिसरभुवम् । यदि च रजनीचरणचकमणेनातिचिर परिश्रान्तासि तदानीमवतार्य शिरसः करण्डमनेकस्तबककदम्बकखर्वशाखस्य क्रमुकखण्डस्यास्य निरपायासु च्छायासु विनोदय क्षणं प्ररूढगाढस्वेदं मार्गखेदम् ।
(कौमुदी तथाकरोति ।) मित्राणन्दः-प्रिये ! नानादेशोद्भवैर्भग्नयानपाणिग्मिन्यासीकृतस्य विचित्रस्य कनकरत्नाभरणस्य समुहहनेन. सु. चिरमायासितानि बालमृणालकोमलानि तवाङ्गानि । तदहं संवाहयामि । कौमुदी-(सलजं) (ख) अज्जउत्त ! अलाहि एदिला (क ) आर्यपुत्र ! कियदद्यापि गन्तव्यम् ।
(ख) आर्यपुत्र ! अलं एतेन विनयप्रनशेन । न एष कुछ वधूना प्रशंसनीयो मार्गः । त्वमपि पादविहारकोशेन परिश्चन्तोऽसि, तदहं तेऽङ्गसंवाहनं करिष्यामि ।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
8 अहः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
४१
वियप सेण । न एस कुलवहूआणं पसंसणिज्जो मग्यो । तुमं पि पायविहारकिलेसेण परिसंतोऽसि ता भहं ते अंगर्सवाहणं करिस्सं ।
मित्राणन्दः - ( साश्वर्यमात्मगतं ) न मे गोत्रं वेद प्रकृतिमपि "
स्वभावस्थां किं चोपकृतमपि नास्यां किमपि मे । तथाप्येषा बन्धनमुचदसिताक्षी मम कृते पुरन्ध्रीणां प्रेमग्रहिलमविचारं खलु मनः ॥ २ ॥ ( प्रकाश )
प्रिये कौमुदि ! दवीयसो देशान्तरादुपगतवतः सर्वथाप्यविज्ञातकुलशीलसंपदः परोक्षप्रेमग्रन्थेर्मम वणिजो निमित्तं चिरमरूढसौहार्दमुद्रोपद्रुतानां बन्धूनानुपहास्यजनकं स्वदेशपरिहारपादविहारशीतवातातपप्रसहनप्रायं क्लेशावेश मतुच्छमुपगच्छन्ती निमीलितनेत्रपत्रा शैलेन्द्रमधिरोहसि । अविद्यमानयानपात्रा महार्णवमवगाहसे । अनासादितजाङ्गुलीप्रसादा पन्नगाधिनाथमुत्कोपयसि ।
कौमुदी - (क) अज्जउत्त ! कीस इत्तियं पि सयलमहे(क) आर्यपुत्र ! कस्मादेतावदपि सकलमहिलाजनसमानं मम चरितं निरूप्य विस्मयमुफ्गतोऽसि ? |
क्षणमात्रष्टष्टप्रियजनप्रेमभरोद्विहला महिलाः । चिरपरिचितानपि मुखन्ति वान्धवानेप्रा किल प्रकृतिः ॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
लाजणसमाणं मम चरिदं निरूविअ विम्हयमुवगदोऽसि १ । स्वणमित्तदिट्ठपि अयणपिम्मभरुभिभलाओ महिलाओ । चिरपरिचिए वि मिलति बंधवे एस किर पगिदि ॥ ३ ॥ मित्राणन्दः - (स्वगतं )
वीरेषु गणनां पूर्व परमर्हन्ति योषितः । यास्तृणायाभिमन्यन्ते प्राणान् प्रेमान्धचेतसः ||४|| कौमुदी - किं च
(क) देसं वयंति विसमं सहंति णिव्वं भमंति दुहिआओ । तहवि महिलाण पिम्मं दइयंमि न सयणवरगंमि ||५|| ता अवरं मे भर्त्ति निरूवेदु अज्जउत्तो । मित्राणन्दः -- ( सविनयं ) प्रिये कौमुदि ! पितृभ्यामाबाल्यादजनि यदनन्तं किमपि ते
प्रियं वा श्रेयो वा तदुपनयने कोऽस्मि कृपणः १ इदं सत्यासत्यं पुनरभिदधे प्रीतिमुखरः
परं कालादस्माद्भुतकनिरपेक्षस्तव जनः ॥ ६ ॥ ( कौमुदी सलज्जमधोमुखीभवति । )
मित्राणन्दः - ( विचिन्त्य सखेदं ) सुखाकरोति संयोगस्तथा न तव कौमुदि ! ।
४२
(क) देशं व्रजन्ति विषमं सहन्ते दुःखं भ्राम्यन्ति दुःखिताः । तथापि महिलानां प्रेम दयिते न स्वजनवर्गे ॥ तदपरां मे भक्ति निरूपयत्वार्यपुत्रः ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
४ महः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
मैत्रेयस्य परित्यागो यथा दुःखाकरोति माम् ॥७॥
कौमुदी-(क) अजउत्त ! अलाहि विसारण। जचामंतिदं करिस्सदि मित्तेभो । संघडिस्सदि सिंहलदीयचिट्ठाणं अम्हाणं ।
मित्राणन्दः-प्रिये ! यद्यपेतश्रमासि तदा नगराभ्यन्तरे गमनाय प्रक्रमस्व । (कौमुदी करण्डकमादाय उत्थानं नाटयति ।)
(उभौ नगराभिमुखमुपसर्पतः । ) मित्राणन्दः-(सानन्दं ) प्रिये ! पश्य पश्य, विश्राम्यत्पथिकाः कचित्कचिदपि क्रीडाचलोपत्यका
क्रीडत्पौरपुरन्ध्रयो गिरिसरिज्यकारताराः कचित् । एते ते रमयन्ति कोकिलकुलव्याहारवाचालितोचानक्षोणिरुहः पुरीपरिसराः श्रोत्राणि नेत्राणि च ॥८॥
(पुरोऽवलोक्य ) धावं धावमयं पुरः पुरजनः किं कान्दिशीको भ्रम
त्येषोऽपि श्रुतिदुर्भगः प्रतिदिशं हक्कानिनादः कथम् । रुध्यन्तेऽध्वनि किं पदातिपटलैरागन्तवो जन्तवः
कस्मात्कावचिका निकुञ्जकुहराण्यावृण्वते वाजिभिः ॥ (क) आर्यपुत्र ! अलं विषादेन । यथामन्त्रितं करिष्यति मैत्रेयः । संघटिष्यते सिंहलद्वीपस्थिताना अस्माकम् ।
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
भवतु तावत्, एतं सम्मुखीनमापतन्तं प्रवयसं दिजन्मानमुप
सृत्य पृच्छामि ।
88
द्विज:- स्वस्ति यजमानाय ।
मित्राणन्दः - ( सविनयं ) आर्य ! इदानीमेव देशान्तरतः समुपागतोऽहम्, अतो न विदुरः कस्याप्यत्रत्यवृतान्तस्य । तत्कथhi पुरी, कोsस्यां स्वामी १, किमर्थं च प्रतिरथ्यमाबद्धकवचकशुकैः कैश्चिदाकृष्टकरालकरवालैः कैश्चिदारोपितचापैः कैश्चित्परिघपाणिभिः पत्तिभिः प्रतिरुध्यते स्वेच्छाचारी म तिभयचकितेक्षणः प्राणिगणः ९ ।
द्विजः -- महाभाग !
( ततः प्रविशति द्विजः । )
( मित्राणन्दः प्रणमति । )
इयं सा सिंहलद्वीपभूतधात्रीललाटिका । श्रीनटीरङ्गशालेव रङ्गशालाभिधा पुरी ॥ १० ॥
मित्राणन्दः -- ततस्ततः । ।
द्विज:द्विषां यशः
शीतमयूखराहुर्महीपतिर्विक्रमबाहुरेताम् । प्रतापपीतद्युतिपीतविश्ववसुन्धरादौस्थ्यकथः प्रशास्ति ॥११॥
कौमुदी (क) तदो तदो १ ।
द्विजः - अद्य पुनश्विरमरूढचौर्योपयुतपौरजनोत्तेजितेन राज्ञा निष्ठुरं निर्भत्सितः कालपाशनामा परीरक्षकस्तस्कर
( क ) ततस्ततः ।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
४ ] कौमुदीमित्राणन्दम् । प्रचारं कृतोऽपि विज्ञाय सर्वतो गवेषयितुमारब्धवान् । ( इत्यभिधाय निष्कान्तः।)
मित्राणन्दः (वामाक्षिस्फुरणमभिनीय समयं) सांपतमपायपिशुनं नः किमप्यशकुनम् । तत्तावहिरेव कचिदप्यास्मेह यावदयं तस्करोपप्लवः कचिदपि विश्राम्यति । तदेहि कृतपुरीपरिसरनिवेश जीर्णपाषाणसंचयं कात्यायनीनिलयमनुसरामः।
(उभौ परिकामतः ।) मित्राणन्दः-प्रिये ! तदिदं पश्य, केतुस्तम्भविलम्बिमुण्डमभितः सान्द्रात्रमालाश्चित
द्वारं शोणितपहिलाङ्गणमदन्माजोरिभीष्मान्तरम् । गोपुच्छोत्थितदीपमश्मकुहरकोडप्रलुप्तोवणव्यालं दुर्दरदाहधूमविधुरं कात्यायनीमन्दिरम् ॥१२॥
(कौमुदी विलोक्य वेपते ।) मित्राणन्दः-पिये ! अन्धकारप्राग्भारदुर्लक्ष्यविषमा चण्डिकायतनप्रदेशपदवी ततो मत्पृष्ठलग्ना प्रविश ।
(उभौ मध्यप्रवेशं नाटयतः।) मित्राणन्दः-(कतिचित्पदानि दत्त्वा विलोक्य च) कथमयमभ्यन्तरे करकलितासिधेनुः प्रतिभयतरळेक्षणः कोऽपि पुरुषः।
(कौमुदी पलायितुमिच्छति ।) मित्राणन्दः-(उचैःस्वरं ) भो महापुरुष! मा भैषीः। इदानीमेव देशान्तरतः समायातो वणिगहम्, न पुनस्तस्करो
___
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
रामचन्द्रसूरिविरचितं
या घातको वा, तदास्स्व यथासुखम् । ( पुनर्विलोक्य) कथमयं पाषाणसन्धिविवरेण निःसृत्य बहिर्गतवान् १ । भवतु, तर्हि गर्भगृहावस्थितां भट्टारिकां विलोकयामः । ( विलोक्य) प्रिये ! पश्य पश्य,
नेत्रश्रोत्रकरौष्ठबाहुचरणघ्राणादिभिः प्राणिनां
मन्त्रैः क्लृप्तबलिर्वसारसकृतस्नात्रान्त्रमालाचिंता ।
कण्ठस्थोरगलिह्यमानबद्दलप्लीहाङ्गरागागल
द्रक्तार्द्रार्द्रनरेन्द्रकृत्तरसनोचंसा मृडानी पुरः ॥ १३ ॥ ( कौमुदी उत्तरीयाश्ञ्चलेन नासां पिधाय सजुगुप्तं निध्यायति । ) मित्राणन्दः - प्रिये ! कचिदपि प्रदेशे विसुश्च द्रविणकरण्डकम् ।
कौमुदी - ( करण्डकं विमुच्य ) (क) अज्जउत ! आणि केणावि कारणेण मह सरीरंमि महंतो उब्वेगो ।
मित्राणन्दः - प्रिये ! मार्गपरिलङ्घनेनापि तावदतितरा परिश्रान्तासि । पुनः कात्यायनीप्रतिभयमप्यभूत्, ततस्ते वपुषि समुद्वेगः । तन्मास्म किमपि विरूपमाशङ्किष्ठाः । ( नेपथ्ये )
(ख) एसा चोलपदपदर कच्चायणीभुवणं पविट्ठा । अओ वलं कायपुत्ते पमाणं ।
(क) आर्यपुत्र ! इदानीं केनापि कारणेन मम शरीरे महानुद्वेगः । (ख) एषा चोरपदपद्धतिः कात्यायनीभुवनं प्रविष्टा । अतः परं
-राजपुत्रः प्रमाणम् ।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
४ अहः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
१७
मित्राणन्द:-( आकर्ण्य सभयं) यथायमानुपदिकस्य न्याहारः तथा जाने योऽयं करकलितासिधेनुनिःसृत्य गतः, व्यक्तमसौ चौरः । तदिदानीं तस्करस्थानोपलब्धैरस्माभिः किमनुष्ठेयम् ।
(कौमुदी कम्पते।)
( नेपथ्ये ) इहैव पदपद्धतिर्विशति पार्वतीमन्दिर
तदत्र बहिरास्यता निभृतवृत्तिभिः पत्तिमिः। अयं स धृतजीवितः परगृहाट्टलुण्टाभ्रणो नियम्य परिगृह्यतां द्रविणघस्मरस्तस्करः ॥१४॥ (कौमुदी मूर्छामभिनयति । )
(नेपथ्ये) भो भोः पदातयः! कृतावधानैर्मध्ये प्रवेष्टव्यम् , अपि नाम दस्युः प्रहारमादधीत ।।
मित्राणन्दः-(विलोक्य) सपरिकरः प्राप्तः पुरीरक्षकः। (ततः प्रविशति कालपाशः दीर्घदंष्ट्रवराहतुण्डप्रभृतिकश्व परिवारः।)
कालपाश:-दीघेदंष्ट्र ! [ मध्य ] मवलोकय ।
दीर्घदंष्ट्र:-(विलोक्य ) राजपुत्र ! अस्ति किमपि मानुषमभ्यन्तरे।
कालपाशा-(सक्रोधमुच्चेःस्वरं ) मुषित्वा पौराणां नवकनकमाणिक्यघटितां
श्चिरं काशीचूडामणिमुकुटताटङ्ककटकान् ।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
करे यासि क्षुद्र ! ततरमगाराद्भव बहिः
स्वयं क्रुद्धस्तुभ्यं पितृपतिरिदानीं न भवसि ॥ १५ ॥ मित्राणन्दः – प्रिये ! उचिष्ठोचिष्ठ, प्राप्ता राजपदातयः । (उभौ बहिर्भवतः । )
४८
( कौमुदी परिधानपटेन करण्डकं पिदधाति । ) कालपाशः -- ( साक्षेपं ) अरे ! कस्त्वमसि १ । मित्राणन्दः -- ( सकम्पं ) राजपुत्र ! पथिकोऽहम् । कालपाशः - इयं वनिता का ? | मित्राणन्दः --- मम सधर्मिणीयम् ।
कालपाशः - बाले ! करण्डिकायां किमस्ति १ । कौमुदी - ( सकम्पं ) (क) संबलयं किं पि अत्थि । वराहतुण्डः --- ( करण्डिकामुत्पाट्य विमुच्य च कालपाशं प्रति) प्रभूतद्रविणसारभारेण न शक्यते समुत्पाटितुम् ।
कालपाशः - ( सोपहासं ) बाले ! शम्बलस्य किमियान् भार: १, मध्य स्थिता चौर्य कारयसि ? |
कौमुदी -- (ख) ताद ! अहं चोरिअं सिविणेऽवि न पिच्छामि कालपाशः - प्रत्यक्षमपि पश्यन्ती स्वप्ने न किं करिब्यसि १ । ( पुनः सावहित्थं ) दीर्घदंष्ट्र ! विधेहि किमप्यस्य समयोचितमातिथ्यम् ।
(क) शम्बलकं किमप्यस्ति ।
(ख) तात ! अहं चौर्य स्वमेऽपि न पश्यामि ।
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
कौमुदीमित्राणन्दम् । ( दीर्घदंष्ट्रो यष्टिना प्रणिहन्तुमारभते । )
(कौमुदी सपूत्कारमन्तरा निपतति ।) कालपाशः-चनितायां प्रहारः प्रयत्रतो रमणीयः। मित्राणन्दः-राजपुत्र ! भिनपानपात्रो वणिगहमुदरितशेषं किमपि द्रविणमादाय स्वनगरं प्रति प्रचलितः। वतो वयातस्करापवादेन किं मां विगोपयसि । चौर्यविहं किमप्युपदिश्य साक्षिणं वा कमप्युपस्थाप्य गृहाण वा मुषाण वा वधान वा।
कालपाश:-आभरणकरण्डकादप्यपरं किं नाम चौर्यचितम् । मित्राणन्दः-राजपुत्र ! ममैव द्रविणमत्र करण्डके । कालपाश:-सर्वमपि राज्ञः पुरतो वक्तव्यम् । मित्राणन्दः-( सदुःखमात्मगतं) यत्पोतस्य सुवर्णमौक्तिकनिधेर्भङ्गो वियोगो निजै
येन्मातृपितृभिर्विदेशवसतिर्येयं न तदाधते । मिथ्या यः पुनरिन्दुशुभ्रयशसो गोत्रस्य लक्ष्मैकभू
रैकागारिकविप्लवःप्रतिमुहर्दुःखाकरोत्येष माम् ॥१६॥ कौमुदी-( सदैन्यं पादौ संस्पृश्य ) (क) ताद ! मितेहि मे निरवराह भत्तारं । देहि पइभिक्खं ।
कालपाशा-(साक्षेपं ) आः पापे ! तस्करपति ! दरस्थिता हि । माऽमानुपस्पृश । (क) तात ! मुश्च मे निरपराध मारम् । देहि पतिमिक्षाम् ।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसरिविरचितं
( कौमुदी सवाष्पमधोमुखीभवति ।) कालपाश:-( विमृश्य ) कोऽत्र भोः ।
(प्रविश्य ) वजाकरः-(क) एसो म्हि । आणवेदु लायउचो।
कालपाशः-अरे वज्राङ्कुर ! वादय वध्यपटइम्, उपनय सरासभं श्वपाकम् । (ख) जं आणवेदि शामी। (इत्यभिधाय वज्राकुरो निष्क्रान्तः ।)
(नेपथ्ये दुःश्रवो वध्यपटहध्वनिः ।) कालपाश:-वराहतुण्ड ! मलम्बय तस्करस्य केशान् । संदानय मुजौ।
( वराहतुण्डस्तथाकरोति ।)
(कौमुदी तारस्वरं प्रलपति ।) मित्राणन्दः-प्रिये !
मा विषीद कृतं बाष्पैः फलं मर्षय कर्मणाम् । सत्यं विषादशोकाभ्यां न दैवं परिवर्तते ॥ १७ ॥
(प्रविश्य सरासभः) श्वपाकः-(ग) एशे म्हि । आणवेद शामी।
कालपाश:--अरे खङ्गिल ! प्रसाधय रक्तचन्दनेन त. स्करस्य शरीरम् । निक्षिप शरावमालां कण्ठे ।
(क) एषोऽस्मि । आज्ञापयतु राजपुत्रः । (ख ) यदाज्ञापयति स्वामी । (ग) एषोऽस्मि । आज्ञापयतु स्वामी ।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
४ अहः ] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
५१ मित्राणन्दः-राजपुत्र ! किमस्य श्वपाकस्य संस्पर्धनेन मामपवित्रयसि ।
कालपाश:-हला दुष्टे ! सहि त्वमेव समाचर पाककरणीयं निजे भर्तरि। (कौमुदी रक्तचन्दनेनोपलिप्य शरावमालां कण्ठे निक्षिपति ।)
कालपाशः-दीर्घदंष्ट्र ! रासभमधिरोपय तस्करम्, इमा च योषितं मूर्धकृतकरण्डिका रासभस्याग्रे कुरु ।
( दीर्घदंष्ट्रः सर्वमाचरति । ) मित्राणन्दः-(स्वगतं) अस्मिन् कर्मणि भिमकर्मणि न मे चित्तस्य वाचां भुवो
दृष्टेः पाणिपुटस्य.........रपि व्यापारभारोदयः । भूयास्येवमपि [यदा] ज्वरकराण्यायान्त्यभद्राणि चेसाभेयस्य तदा पदानि शरणं देवस्य दुःखच्छिदः॥१८॥
(नेपथ्ये) विधिना विधीयमानं कमलानां बन्धनं त्वदोषाणाम् । द्रष्टुमनलम्भविष्णुर्भानुपान्तरं श्रयति ॥ १९॥
कालपाशः चराहतुण्ड ! प्रातरयं राजकुलाय दईनीयः । सांप्रतं पुनर्धेमयत्वेनं सर्वासु नगररथ्यासु । पयमपि तस्करान्वेषणखेदं विनोदयितुं व्रजामः ।
(इति निष्कान्ताः सर्वे ।) ॥ चतुर्थोकः समाप्तः॥
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं ॥ अथ पञ्चमोऽङ्कः ॥
(ततः प्रविशति अमात्यः कामरतिः ।) कामरतिः कोऽत्र भोः ! अस्मत्परिजनेषु ।
(प्रविश्य) विनयन्धरः-एषोऽस्मि । कामरति:लक्ष्मीपयोधरोत्सङ्गसुभगं फङ्कणांसभूः ( १ )। कुमरो रङ्गशालाया मध्यमद्य प्रवेक्ष्यति ॥१॥
ततः समादिश संगीतकाय गन्धर्वलोकान् । अलवारय विचित्रमणिमौक्तिकमालम्बैश्वीनांशुकावचूलैश्च पुरगोपुरतोरनानि । विधापय मन्दिरद्वारालिन्दकेषु मसणघुमृणगोमुखानि। निर्मापय प्रतिवेश्म बहलपरिमलाष्टमधुकरीमधुरमटारमुखराणि मृगमदद्वच्छटाच्छोटनानि । सर्वमचिरादाचरामि । (इत्यभिधाय विनयन्धरो निष्क्रान्तः।) कामरतिः-(पुनर्विमृश्य ) कोऽत्र भोः !।
(प्रविश्य ) शिखण्ड:-आदिशतु मत्री। कामरति:-अद्य किल नगरोधानमधिवसतः कुमारस्य, लक्ष्मीपतेरभिमुखं मुषितान्यभूप
लक्ष्मीस्वयंग्रहमहाहिलैकबाहुः ।
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
५ अहः ] कौमुदीमित्राणन्दम् । मार्ग कियन्तमपि सैन्यकृतो यियासुः
श्रीसिंहलावनिवधपरमेश्वरोऽयम्॥२॥ ततो गत्वा हि गजसैन्याधिपतिं पुण्डरीकम् । पया करटिघटो प्रगुणय, विशेषतश्च जयमङ्गलाभिधानं गजरामम् । हरिषेणंच वाजिसैन्याधिपति वाजिसेनासंवाहनाय समादिश। (शिखण्डः प्रणम्य निष्क्रान्तः ।)
(नेपथ्ये) इत इतः सिंहलेश्वरः। कामरति:-कथमयमास्थानमुपसर्पति देवः ।। . (प्रविश्य राजा सिंहासनमलहरोति । )
(अमात्यः प्रणमति । ). राजा-अमात्य ! प्रवर्तितः प्रविशतो वत्सस्य नगर[प्रवेश] महोत्सवः । कामरति:-अय किम् ।
(प्रविश्य ) प्रतीहारः-देव! रत्नाकरनगराधिवासिना विजयवर्मणा मण्डलेश्वरेण प्रेषितः पुरुषो द्वारि वर्तते । राजा-(साशवं) शीघ्रं प्रवेशय।
(प्रविश्य पुरुषः प्रणमति ।) राजा-(साक्षेपं ) अरे करभक ! प्रस्थितो विजयवर्मा समूलका कषितुं दुरात्मानं चक्रसेनम् १ ।
पुरषा-देव! प्रस्थानमेव विज्ञपयितुं सिंहलदीपपरमे
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१
रामचन्द्रसूरिविरचितं वरपादानां विजयवर्मणा मण्डलेश्वरेण प्रेषितोऽस्मि ।
राजा-दुरुच्छेदः खलु दुरात्मा चक्रसेनः । ततस्त्वया समग्रसामग्रीकेण योद्धव्यमिति गत्वा समादिश विजयवर्माणम् ।
(पुरुषः प्रणम्य निष्क्रान्तः । ) राजा-(विमृश्य ) अमात्य ! आकर्ष्यागमनं वयं स्वनगराद्वत्सस्य लक्ष्मीपतेः
सर्वाङ्गीणसुधानिषेकसुभगामास्वादयामो दशाम् । कामं वाममिदं स्फुरत्यविरतं नेत्रं च गात्रं च नः
कोऽयं नाम परस्परप्रतिहतः सर्गक्रमो वेवसः ॥३॥ कामरतिः-प्रभञ्जनमकोपप्रभवानामङ्गस्फुरणानां शुभाशुभोदर्केषु को नाम विश्रम्भः १ ।
(नेपथ्ये वध्यपटहध्वनिः।) राजा-अमात्य ! महोत्सवदिने किमिदम् ? ।
(प्रविश्य ) प्रतीहारः-वर्धसे देव ! वर्धसे, प्राप्तः कालपाशेन नगरलुण्टाकस्तस्करः। राजा-कासौ कासौ ?। (ततः प्रविशति कालपाशेन केशैर्गृहीतो मित्राणन्दः
___ मूर्धकृतकरण्डिका कौमुदी च ।) राजा-( साश्चर्य ) अमुना नेत्रसुधाञ्जकसुहृदाप्याकारेण चौर्यकरणम् । अहो ! विचित्रः कर्मणां विपाकः।
१ ख-'निजस्य नग-' इति पाठः ।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
५ माः ] कौमुदीमित्राणन्दम् । कामरति:-(कौमुदीमवलोक्य साभिलाषमात्मगतं) कामं कामं कुसुमधनुषोऽप्यावहन्ती सशोके
लोकेऽप्यस्मिन् यदि मृगहशामीहशी रूपलक्ष्मीः । क्लेशाकीर्णे तपसि विपुलखगभोगोत्सुकानां __ मन्दीभूता खलु तदधुना प्राणभाजां प्रवृत्तिः ॥ ४॥
राजा-(साक्षेप) रेरे तस्कर ! कस्तवात्र जनकः १ कः सोदरः १ कः सुतः ? कस्वाता किमु मित्रमस्ति ? सदनं ते कुत्री के बान्धवाः॥ कस्येयं कुसुमेषुकेलिसरसी सर्वाङ्गरम्या प्रिया ? केनाथ व्यसनेन विहलमना मुष्णासि नः पत्तनम् ॥५॥
मित्राणन्दः-(सभयं ) देव ! समुद्रोपजीवी मित्राणन्दनामा वणिगहं उद्वरितशेषं कियदपि द्रविणमादाय स्वनगरं प्रति प्रचलितः । अथ च मे देव एव त्रोता पिता बान्धवो वा। इयं च मे सधर्मचारिणी । नगरमहं मुष्णामि न वा ? इत्यत्र देवः प्रमाणम् ।
राजा-अरे कालपाश ! करण्डकाभ्यन्तरमवलोकय ।
कालपाश:-(विलोक्य ) देव ! एतानि सप्त कुण्डलानि, प्रयोदश मञ्जीराणि, एते चैकविंशतिरङ्गदाः, सप्तदश चूडामपयः । अपरस्य पुनवेजमायस्य रत्नसमूहस्य न शक्यते सं. ख्यानमाधातुम् । . १ख-'मत्र' इति । २ क 'माता' इति । ३ ख-'दैव' इति ।
स- एतस्य'।
-
___
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
राजा - भद्रे ! त्वदीयमेतदाभरणम् १ | कौमुदी -- ( सलज्जं ) ( क ) अध इं १ । राजा - अमात्य !
५६
दम्पत्योरियमाकृतिरयं च वाचां दृशां च विनिवेशः । पिशुनयति साधुभावं चौर्य तु करण्डको वेदति ॥ ६ ॥ कामरतिः - देव ! मा शङ्किष्ठाः । तस्कर एवायम् । कथमपरया विषम संख्योऽयं नेपथ्यप्रकारः १ । राजा - ( कौमुदीं विलोक्य )
अस्याः सरोरुहदृशः सततोदयं च निर्लाञ्छनं च विरचय्य मुखं विधातुः । खण्डोदयं च जनविश्रुतलाञ्छनं च चन्द्रं पुनर्घटयतो विदितो विचारः ॥ ७ ॥ कामरतिः - ( साभिलाषं ) देव !
अज्ञातलक्ष्मणि सदोदयवृत्तभाजि
पूर्व सरोरुहदृशां घटिते मुखेन्दौ । सारूप्यदूषणभयाद्विधिनायमिन्दुः
पक्षक्षयी च घटितः स्फुटलाञ्छनश्च ॥ ८ ॥ ( पुनः स्वगतं ) विफल एव ममावतारो यद्यनया सह
न क्रीडामि ।
(क) अथ किम् ? | १ ख- ' दिशति ' ।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
५ महः] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
राजा-अरे कालपाश! कुत्र प्रदेशे कयं चायं प्राप्तः । कालपाश:-आनुपदिकेनार्पितश्चण्डिकायतने प्रतिगृहीतः। राजा-(विमृश्य) तं त्वरिततरमानुपदिकमाकारय ।
(प्रविश्य ) आनुपदिकः-(क) एस म्हि । राजा-अरे ! अयं तस्करः त्वया पदानुसारेण समुपनीतः ।
आनुपदिकः-(मित्राणन्दपदान्यवलोक्य ) (ख) भट्टों! बनालिशा शा पदपद्धइ जा कच्चायणीभुवणं पैविट्ठा ।
राजा-अमात्य ! किमिदम् । कामरतिः-देव ! अयमपि चौरः, यस्य च पदपद्धतिः कात्यायनीभुवन प्रविष्टा सोऽपि चौरः । महदिदं देवस्य नगरम, संभवन्ति भूयांसो दस्यवः ।
राजा-(कौमुदी प्रति) वकं पात्रं लवणमधुनः पाहयौ च पाणी
वाणी स्वादुश्चकितहरिणीहारिणी नेत्रपत्रे । लज्जासज्जा स्थितिरविकृतिभूरिसत्त्वं महत्त्वं (क) एषोऽस्मि ।
(ख) भर्तः ! अन्यादृशा सा पदपद्धतिः या कात्यायनीभुवनं प्रविष्टा।
१ख-' एसो म्हि ' इति । २ क-'भष्टा ! अन्नालिसा'। ३ख-'पविष्टा'।
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
तस्त्वं तस्वं कथय ननु नः कासि ? कस्यासि पत्नी ९ ॥ ९ ॥ कौमुदी - ( सलज्जं ) ( क ) देव ! वणिअस्स दुहिआ । एदस्स बहुआ ।
कामरतिः - देव ! नेयमस्य पत्नी । किमुतानेन कृतोऽप्यपहृत्य मन्त्रेण वा तन्त्रेण वा व्यामोहिता, तदियं मुहुर्मुहुरतदनुकूलं व्याहरति ।
राजा - (विमृश्य ) अरे कालपाश ! पौरानाहय ।
( प्रविश्य कृतोष्णीषाः सप्ताष्टा वणिजः प्रणमन्ति । ) राजा - उपलक्ष्योपलक्ष्य प्रतिगृह्णीत यूयं स्वं स्वमाभरणं द्रविणं च ।
वणिजः - ( विलोक्य ) ( क ) भट्टा ! न इत्य मम्हाण आभरणं वा दविणं वा किं पि अस्थि ।
राजा - अमात्य ! न तावदमुनाऽस्मात्पौराणां किमप्यपहृतम् । देशान्तरतस्करनिग्रहे तु के वयम् ? ।
कामरतिः - ( स्वगतं ) ने नामास्मिंस्तस्करे जीवति ममेयं कथंचिदपि वनिता संपद्यते तदयं यथाकथंचिदपि व्यापादयितव्यः । भवतु । (प्रकाश) देव ! निश्चयेन तावदयं चौरः । सांप्रतमेव चायमायातस्ततः पौराणां किमपि नोपकृतवान् । अतः परं पुनः सर्वमपि शनैः शनैरुपकुर्यात् । । । (क) देव ! वणिजो दुहिता । एतस्य वधूः । (ख) भर्तः ! नात्रास्माकं आभरणं वा द्रविणं वा किमप्यस्ति । १ ख ' निग्रहेषु ' । २ ख ' न चास्मिन् '।
५८
-
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९
५ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । चौरच राज्ञां स्वदेशजो परदेशजो वा वध्य एव । (पुनरपवार्य) इदं धनं इयं स्त्री च देवपादानामभ्यर्णे विश्राम्यतु । चौरस्य पुनः प्रतिविधानं कालपाशः कुरुताम् । राजा-( कालपाशं प्रति ) यदभिधत्ते मन्त्री तदनुष्ठेयम् ।
( कामरतिः कालपाशस्य कर्णे एवमेव । ) ( कालपाशः साक्षेपं मित्राणन्दं केशैहाति ।)
(नेपथ्ये करुणध्वनिः । राजा-( सभयमाकर्ण्य ) अमात्य ! किमिदम् ।
(प्रविश्य ) चेटी-(सोरस्ताडं ) ( क ) भट्टा ! रसिद म्हि मुसिद म्हि ।
राजा-चतुरिके ! विश्रब्धमभिधीयताम् । घेटी-(ख ) भट्टा ! देवी पत्तलेहा विणवेदि। राजा-त्वरिततरं विज्ञपय किमादिशति देवी ।
चेटी-(ग) कुमारो लच्छीवई उज्जाणे कुसुमाषचयं कुम्बाणो मुअंगमेग दट्टो वियमो अ एदं देवी विमोदि ।
राजा-हा वत्स शशाङ्ककुलप्रदीप ! कामिमां दुस्था(क ) भर्तः ! मुषिताऽस्मि मुषिताऽस्मि । (ख) भर्तः ! देवी पत्रलेखा विज्ञपयति ।
(ग) कुमारी लक्ष्मीपतिरुद्याने कुसुमावचयं कुर्वाणः भुजअमेन दष्टो विपन्नश्च एतद् देवी विज्ञपयति ।
१ क- विश्रथ '।२ ख-'विमवेदि' । ३ ख-'विवनो।
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसरिविरचितं मरस्थामासोसि। (वतः प्रविशति शिविकाघिसतः प्रनष्टसर्वक्रियः कुमारो
__ लक्ष्मीपतिः प्रलपन्ती पत्रलेखा च ।) कामरतिः-भो भोः शिविकावाहिनः ! सिंहासनस्य पादपीठे विमुञ्चत कुमारम् ।
(शिविकावाहिनस्तथाकुर्वन्ति । ) पत्रलेखा-(क) भज्नउत्त ! पिठ वच्छस्स कीदिसं जातं ।
(राजा विलोक्य सहसा मूर्च्छति ।) - कामरतिः-भो भोः पुरुषाः ! त्वरध्वं त्वरध्वम्, उपनयध्वं उपनयध्वं चन्दनशिशिराम्भः कदलीपत्रव्यजनानि [ ]
(प्रविश्य पुरुषाश्चन्दनायैरभिषिच्य राजानं वीजयन्ति ।) राजा-(चेतनामास्थाय कुमारस्योपरि निपत्य च साक्रन्दं) वत्स ! प्रसीद कुलमण्डन ! देहि वाचं
गतुं कथं मवयसं पितरं क्रमस्ते । अस्तोकशोकजननी प्रतिरुध्य निद्रामुद्रां निजान्परिरभस्व चिराय बन्धन् ॥ १० ॥
(सर्वे तारस्वरं प्रलपन्ति ।) मित्राणन्दः-कालपाश ! किमपि विज्ञपयितुकामोऽस्मि। (क) भार्यपुत्र ! पश्य वत्सस्य कीदृशं जातम् । १स' बाद।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
५ महः ] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
कालपाश:-अमात्य ! तस्करोऽयं राजानं विश्पयितुमिच्छति । कामरति:-(साक्षेप) इदानीं विज्ञापनायाः कः समयः। राजा-अमात्य ! किमभिधत्ते चौरः । कालपाशः-देव! तस्करोऽयं राजानं विज्ञपयितुमिच्छति।
राजा-च्यापायमानो लभते विज्ञापनामेकां तदयं विअपयतु वराकः । मित्राणन्द:-अस्तिदेव!नः कुलक्रमागतो विषापहारमत्रः। कामरतिः-अरे ! म्रियमाणः कुशकाशानवलम्बसे। राजा-महाभाग ! भूयोऽप्येतान्येवाक्षराणि श्रावय। मित्राणन्दः-अस्ति नः कुलक्रमागतः शतशो दृष्टप्रत्ययो विषापहारमत्रः।
राजा-(प्रणम्य ) परमेश्वर ! तर्हि प्रसीद । प्रयच्छास्मकुलाय प्राणभिक्षाम् । अरे कालपाश ! द्रुततरमपनय बन्धनानि ।
(कालपाशस्तथाकरोति ।) (मित्राणन्द आसनविशेषमाधाय ध्यानं नाटयति।)
(आकाशे) ब्रूहि भोः ! बहि, किमर्थ मां स्मृतवानसि । सर्वे-(ऊर्ध्वमवलोक्य सविस्मयं) कथमियं भमवती विषदेबता जाङ्गली स्वयं याहरति ।
मित्राणन्दः-(प्रणम्य ) भगवति ! यदि मया प्रसा
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं दिताऽसि तदा युवराजमुत्थापय ।
(आकाशे) उत्तिष्ठ भोः ! उतिष्ठ। कुमार:-( ससंग्रममुत्थाय ) कथमयमियान् जनसंमदः।। अम्ब ! किमय तातदशेनमहोत्सवे शोकदुर्दिनान्धकारितपदनासि । प्रयतस्व व्रजामस्तात पादान् प्रणन्तुम् । राजा-(सानन्दं सबाष्पं ) एहि वत्स! शीतांशुवंशमुक्तावचूल ! माम् । दोा मृणालमित्राभ्यामालिङ्ग पितरं निजम् ।। ११ ॥ कुमार:-कथं नेदीयांस एव तातपादाः । ( उत्थाम प्रणमति ।)
(राजा आलिङ्गय शिरसि चुम्बति । ) कुमार:-( मित्राणन्दमवलोक्य ) तात ! वध्यनेपथ्यधारी राजसदसि कोऽयम् ।
राजा-महदस्य चरितमनाख्येयमिदानी पवित्रे भवत्संपर्कपर्वणि । ( पुनः सविनयं मित्राणन्दं प्रति) त्वमेवास्य स्वामी त्वमसि जनकस्त्वं च जननी
गुरुस्त्वं बन्धुस्त्वं त्वमसि परमं मित्रमपि च । त्वया येनाकष्टत्रिभुवनजनग्रासरभसप्रवेल्लजिहाग्रात्पसममयमास्यापितृपतेः ॥ १२ ॥
(मित्राणन्दः सलज्जमधोमुखो भवति ।) राजा-(अमात्य प्रति )
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । प्राणानेष सुताय नः प्रवितरन् निःशेषमस्मत्कुलं
प्राणैः प्रीणितमावहत्मविलसत्कारुण्यपुण्याकतिः । तत्कि वस्तु तदस्ति किश्चन गुरौ ब्रह्माण्डमाण्डोदरे !
येनानृण्यममुष्य विश्वजनतारत्नस्य यामो वयम् ।।१३।। तत्तावदेतौ जम्पती स्ववेश्मनि नीत्वा प्रसादय अस्मभिविशेषेण गौरव विशेषेण यावधिजनगरं प्रति प्रस्थाप्यते ।
कामरतिः-(स्वगतं ) प्रियं नः ।
राजा-वयं च कुमारेण सह सुखदुःखवार्ता विधातुं मध्यं प्रविशामः।
(इति निष्क्रान्ताः सर्वे ।) ॥ पञ्चमोऽङ्कः समाप्तः ॥
॥ अथ षष्ठोऽङ्कः ॥
Leo--- (ततः प्रविशति मङ्गलकः । ) मङ्गलकः-( साश्चर्य) समुद्रे पतितस्यापि क्षिप्तस्यापि नभस्तलात् । पुनः संपद्यते लक्ष्मीर्यदि पाणैर्न मुच्यते ॥ १ ॥
कथमपरथा तथाविधे त्रिलोकीप्रतिभयैकसदसि महति संपरायमहार्णवे विपक्षक्षितिपालकरालकरवालमहारैर्विजयव
१ ख-' नमस्थलात् ' इति पाठः ।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
रामचन्द्रसरिविरचितं मणः प्रत्यहं व्रणेन वैशसम् १, कथं चाकाण्डसंघटितपान्यांवर्तितौषधद्रवोपलेपेन तदात्व एव प्रणश्रेणीसंरोहणम् १ । सर्वथाप्यपारव्यसनकान्तारपतितेनापि प्रेक्षापूर्वकारिणा माणिना न विषादवैधुर्यमाघेयम् । भवतु, येथादिष्टमादधामि । (पुरोड बतोक्य ) कथमयमितः परापतति मदनकः ।।
(प्रविश्य ) मदनकः-आर्य ! क प्रस्थितोऽसि ।
मालक:-अथ किल रत्नाकराभ्यन्तरे विपक्षसौतिकोपनिपातकिंवदन्ती।ततः सैनिकावधानदानाय विजयवर्मणा मण्डलेश्वरेण प्रेषितोऽस्मि
मदनकः-आर्य ! आमूलतः संपरायसंरम्भं श्रोतुमिच्छामि ।
मङ्गलकः-देवस्य विक्रमबाहोरादेशेन चक्रसेनमुत्पारयितुं विजयवर्मा प्रस्थित इति तवापि प्रतीतमेव । अनन्तरंचक्षुण्णासु कोटिषु मदान्धदृशां भटानां
नष्टे द्विपेन्द्रतुरगोद्धपत्तिसैन्ये । अन्योन्यमुद्यतकपाणकडंवकुन्तौ
योदु स्वयं परिदृढौ रभसात्मवृत्तै ॥२॥ मदनकः-( ससंभ्रमं ) ततस्ततः ।
मङ्गलकः-अनन्तरं च चक्रसेनः प्राणापहारिभिर्निशातहेतिभिर्विजयवर्माणं सर्वाङ्गीणमभिहतवान् । १ क- प्रतिवर्तितौषधराजवलयेन ' इति । २ क-तथा-'।
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ महः ] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
मदनकः-(समयं ) ततस्ततः ।
मालक:-ततःमहतसवोङ्गीणममाणं कण्ठगतप्राणं विजपवाणं विलोक्य विषादी निषादी शनैः शनैः गजराज प्रतिनिवर्त्य स्वं शिविरमायातवान् ।
मदनकः-अहह ! विक्रमबाहोः प्रतापक्षयः। (पुनर्विमृश्य ) आर्य! कोऽयं द्विजातिमैत्रेयः ?, कथं च विजयवमणे संघटितवान् ।
मालक:-अयं किल वैदेशिकः सैनिकैभ्रमद्भिविपक्षप्रणिधिरिति मन्वानः संगृह्य विजयवर्मणे समुपनीतः। विजववर्मणा च महारप्रसूतप्रभूतवेदनामूोलेन तदात्व एव व्यापारयितुमादिष्टः। मदनकः-ततस्ततः ।
मङ्गलकः-ततो मास्म मां व्यापादयः। तवाहं महान्तमपकारमाधास्यामीत्यभिधाय मैत्रेयः केनाप्यौषधद्रवेणोपलिप्य विजयवर्माणं प्ररूढसर्वाङ्गीणव्रणमकरोत् । मदनकः-(सकौतुकं ) क नाम प्राणसंहारी सर्वाङ्गीणव्रणोदयः । कच मैत्रेयसंपर्फः पर्ववल्लीपरोहभूः ॥३॥ मङ्गलक:-किमैदः कौतूहलम् १, अभिमुखवर्तिनि वेधसि पुण्यगुणावर्जितानि सर्वाणि । द्वीपान्तरस्थितान्यपि पुरः प्रधावन्ति वस्तूनि ॥४॥ १ क-'किमिदं ' इति ।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
रामचन्द्रसूरिविरचितं
तत्कयय का प्रस्थितोऽसि ।
मदनकः-देवेन भगवतो लोहितपाणेः पुरुषोपहारं कर्तुकामेन बैदेशिकस्य कस्यापि गवेषणाय प्रेषितोऽस्मि ।
मङ्गलकः-इदानीं किं करोति देवः ।
मदनका-एष यक्षोपवने मैत्रेयेण सह किमपि जल्पमस्ति तंत्र व्रज त्वम् । अहमपि यथादिष्टमादधामि ।
(इति निष्क्रान्तौ ।) ॥विष्कम्भकः॥
(ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टः समैत्रेयो विजयवर्मा सुनन्दप्रभूतिकच परिवारः ।) विजयवर्मा-कोऽत्र भोः ।।
(प्रविश्य ) माधव्यः-एषोऽस्मि । विजयवर्मा-माधव्य ! नव्या कामप्यद्य भगवतो यक्षाघिराजस्य पूजां विरचय । स्वयं च वयमद्य बलिं विधास्याम इत्युपहारपशुः पवित्रयित्वा प्रगुणीकार्यः।
यदादिशति रत्नाकराधिपतिः । ( इत्यभिधाय माधव्यो निष्क्रान्तः ।) विजयवर्मा-( सविनयं मैत्रेयं प्रति)
माणेभ्यो नापरं वस्तु प्रेमपात्रं वपुष्मताम् । १ ख- यक्षायतने' इति पाठः । २-ख' ततो' इति पाठः।
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ अङ्कः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
६७
ते च मे युष्मदायत्ताः किं ब्रुवेऽहमतः परम् १ ॥ ५ ॥ मैत्रेयः - किमेवमादिशन्ति मण्डलेश्वरपादाः १, धात्री रैकधुरबाहुषु किं नृपेषु
पुष्णाति भद्रमुदरम्भरिरध्वनीनः १ । युष्मादृशान् घटयितुं विधिरुन्मदिष्णुः श्रेयांसि तत्र पुनरौपयिकं स्थितोऽहम् ॥ ६ ॥ सुनन्दः - ( साश्चर्य) देव ! सेयं महत्त्वस्य गाम्भीर्यस्य च परा काचिदुपनिषत् |
विजयवर्मा - माहात्म्यदर्पसर्पमसंस्पृशन्तो यत्किञ्चिदपि समादिशत यूयम् । अहं पुनस्तत्रभवतो भवतो विना प्राणितमात्मनो विधेरप्यविधेयमाकलयामि । मैत्रेयः - रत्नाकराधीश्वर !
संपत्तिर्वा विपत्तिर्वा रोहन्ती दैवमीक्षते ।
एवमप्यर्थितान्येषु पुंसां लैब्याय केवलम् ॥ ७ ॥ सुनन्दः - देव ! विरमतु कथेयम् । अनया खलु द्विजराजराजपादाः महतीं नृपामुद्वहन्ति ।
विजयवर्मा
निष्काममुपकारोऽपि विश्वोत्तीर्णा सतां क्रिया ।
अप्रकाशस्तु यस्तस्य तत्र ब्रह्मापि मन्थरः ॥ ८ ॥ सुनन्द:-देव !
पञ्चषाः सन्ति ते केचिदुपकर्तु स्फुरन्ति ये । ये स्मरन्त्युपकारस्य तैस्तु वन्ध्या वसुन्धरा ॥ ९ ॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
विजयवर्मा - किमेवमार्यानप्युपकार्याननार्यैः संक्लेशितः
संतर्जयसि १ ।
६८
प्रत्युपकारमाधातुमनुरूपं निरौजसः ।
उपकारं स्मरन्तोऽपि विस्मरन्ति महौजसः ॥ १० ॥ (पुनर्मैत्रेयं प्रति सविनयं )
एते ते मदवारिशीकरभरस्यूताम्बराः सिन्धुरास्वेऽप्येते मलयप्रभञ्जनजवप्रत्यर्थिनो वाजिनः । न्दुदर्पजयिनी सोsहं कृतज्ञस्वतो
श्रीरेष
ये. प्रमीषु यूयमचिराद्गृहीत किं शङ्कया ॥ ११ ॥ मैत्रेयः द्विजातिरहमनहों गजवाजिप्रभृतीनां संपत्तीनाम्, तदिदानीमिदमेवाभ्यर्थये ।
विजयवर्मा - ( ससंभ्रमं ) किं तत् १ ।
मैत्रेयः --- परममित्रं मित्राणन्दनामानं वणिजं सिंहलाभ्यन्तरे कचिदपि गवेषयित्वा मम संघटयत । विजयवर्मा -- एतावतोऽप्यर्थस्य का नाम प्रार्थना । । कोऽत्र भोः ! ।
( प्रविश्य )
पुरुषः- एषोऽस्मि ।
विजयवर्मा - अरे तरल ! समादिश मत्रिणं यथा मित्राणन्दनामानं वणिजं कचिदपि सिंहलाभ्यन्तरे गवेषयित्वा
विज्ञपय ।
( पुरुषो निष्क्रान्तः । )
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
वजयवमा
६ महः ] कौमुदीमित्राणन्दम् । विजयवर्मा-(विमृश्य ) कोख भोः ।।
(प्रविश्य ) कचकी-(क) एसो म्हि । विजयवर्मा-कश्रुकिन् । वत्सां सुमित्रा कन्पकान्त:पुरादाकारय ।
(कधुकी निष्क्रान्तः ।)
(प्रविश्य सुमित्रा सविनयं प्रणमति । ) विजयवर्मा-आर्य मैत्रेय ! इयमस्माभिर्विजययात्रागतेः प्रतिपन्थिनगराद्वन्दीकृत्य समावभ्रातृका वणिक्पुत्री समानीता। लज्जाविनयादिभिश्व कुलपुत्रिकोचितगुणैरावर्जिईष्टा च स्वपुत्रीनिर्विशेषेण गौरवविशेषेण । तदनुगृहीत माम् । मसंजातपाणिग्रहणामेतां परिणयत यूयम् ।
मैत्रेयः-महामण्डलेश्वर ! दिजातिरहमनया सह विजातिः । मित्राणन्दः पुनः सजातिः । यदि संघटिष्यते तदा परिणेष्यते।
विजयवर्मा-यदभिरुचितं भवतां तदस्तु । (पुनरजलि षद्ध्या) आकुष्टाः स्य यदुच्चकैः कटुवचोवीचीभिरत्युद्भर्ट
बद्ध्वा यत्महताः स्थ यष्टिभिरटचारार्थिमिः पचिमिः। (6) एषोऽस्मि । १ ख- विजययात्रां गतैः' इति पाठः । २- त्यात ' इति ।।
-
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
अस्माभिः प्रतिपक्षरोषपरुषैः क्षिप्ताः स्थ यनिष्ठुरं
तद्यूयं सहत कुधो हि भिदुराः पाल्येषु पुण्यात्मनाम् ॥१२॥ ( मैत्रेयः सलज्जमधोमुखो भवति । )
विजयवर्मा - ( विमृश्य ) सुनन्द ! कोऽयं यक्षाधिराजस्योपहारविधेर्विलम्बः १ ।
( प्रविश्य )
७०
कपिञ्जल : - देव ! सर्वमपि प्रगुणं पूजोपकरणम्, किमु - तोपहारपुरुषः कथमपि न संघटितः ।
विजयवर्मा - ( सविषादं ) सुनन्द ! असंपादितोपयाचितानामस्माकमुपस्पर्शनमात्रमप्यनुचितम् । तद्विचिन्तय कम
प्युपहारसंघटनोपायम् । मैत्रेय:
―
पुण्यप्रसूतजन्मानश्चण्डालव्यालसङ्गताम् ।
मांसरक्तमयीं देवाः किं बलिं स्पृहयालवः ? ।। १३ ।। ततः कोऽयं भवद्भिर्विचारवन्ध्यमनसां दुर्मेधसां पन्थाः समुपास्यते ? । अपि च
अक्रूरं श्रेयसे कर्म क्रूरमश्रेयसे पुनः ।
इति सिद्धे पथि करं श्रेयसे स्पृशतां भ्रमः ॥ १४ ॥ विजयवर्मा - कुरशास्रमवारितैरस्माभिर्योऽयमेकः प्रतिज्ञातो विधिः स प्रमाणमस्तु । अतः परं पुनर्यदभिधास्यते तदनुष्ठास्यामः ।
१ क- 'विधिविलम्बः' इति । १२ ख-' संघटते ' इति ॥
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
( प्रविश्य ) प्रतीहारः - देव ! अमात्येन कामरतिना प्रेषितः पुरुषो
द्वारि वर्तते ।
६ अ ]
विजयवर्मा - ( साशङ्कं ) शीघ्रं प्रवेश्यताम् ।
( प्रविश्य पुरुषः प्रणम्य लेखमर्पयति । )
सुनन्दः - ( गृहीत्वा वाचयति । ) स्वस्ति रङ्गशालातो महामात्य श्रीकामरतिर्मण्डलेश्वरं विजयवर्माणं संबोध्य कार्यमादिशति । यथा, यदि मदीयं कमप्युपकारलेशं स्मरसि तदा यदयमषडक्षीणं किमपि विज्ञपयति संदेशहरो दुर्मुखस्तदचिरादतिनिगूढमादधीथा इति ।
विजयवर्मा - दुर्मुख ! कथय किमपि कर्णे यदमात्यः समादिष्टवान् ।
( दुर्मुख उत्थाय कर्णे एवमेव । ) विजयवर्मा— कामरतिवचसा वयमात्मीयं शिरोऽपि समर्पयामः । एतावतः पुनरर्थस्य का कथा ? । किचएकेनैवाधुनाऽस्माकमेतेन ननु कर्मणा ।
१
७१
मवी यक्षच संतोषपरिपोषं प्रयास्यति ॥ १५ ॥ ( पुनः कपिलं प्रति ) यदयं दुर्मुखः समर्पयति तत्सुगृहीतं कुरु । ( पुनः कर्णे एवमेव । )
( सदुर्मुखः कपिञ्जलो निष्क्रान्तः । ) ( नेपथ्ये ) भो भोः ! उपवनचारिणः ! संपने निःशेषेऽप्युपहारोप
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचित करणे किमद्यापि विलम्बते रवाकराषिनाया।
विजयवर्मा-( आकर्ण्य मैत्रेयं प्रति ) यमागत यमायतनम् । समीपीभूय कारयतोपहारकर्म ।
( सर्वे यक्षायतनमुपसर्पन्ति ।) विजयवर्मा ( मैत्रेयं प्रति ) सोऽयमस्मार्फ कुलदेवता गोहितपाणिर्यक्षाधिनाथः । (पुनः सखेदं ) कथं पहलधूपमध्यामलितलोचनैरस्माभिर्यताधिराजस्यापि मुखाम्भोण न विलोक्यते ।
(प्रविश्य ) कपिजल:-देव ! सोऽयं नियविवजः कुताशेषपथ्यमण्डनः पुरो लोहितपाणेरुपहारपुरुषः ।
(ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टः पुरुषः।) विजयवर्मा-(मैत्रेयं प्रति ) भगवन् ! कुरुतास्योपहारपुषस्य मोडणादिका क्रियाम् । प्रयच्छत पारगकिक कमप्युपदेचस् ।
( मैत्रेवः प्रोणादिकं कृत्वा पपात्रं दर्शयति ।) विजयवर्मा-कोत्र भोः ! कृपाणधारेषु ।
(प्रविश्य पुरुषः पाणमर्पयति ।) विजयवर्मा-(रूपाणमाकृष्य) रेस्मर किमपि देवम्। मस्तमयति परमतस्ते जीवितकथा। मेप्रेयः-भो उपहारपण! १-२-- प्रेक्षणादिकां ।
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
६ महः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
दैवादुपस्थिते मृत्यौ क्षीणसर्वप्रतिक्रिये । तथा कथश्विन्मर्तव्यं न मर्तव्यं यथा पुनः ॥ १६ ॥ अहं च सर्वदर्शनानां क्रियासु कुशलो विशेषताईतीषु । तत्कथय किं ते कुलम् १, किं ते कुलमागतं दैवतम् १, येन तदुचितां पारलौकिकीं क्रियां कारयामि । अपि च
बन्धुभिर्विप्रयुक्तोऽहमिति चेतसि मा कृथाः ।
बन्धूनां संप्रयोगेऽपि त्वमेव सहसे व्यथाः ॥ १७ ॥ पुरुष : - ( मन्दस्वरं ) आर्य ! गाढबन्धनपीडया शुष्कतालमूलः स्तोकमपि वक्तुमहं न प्रभविष्णुः । ततः शिथिलय ये मनागू बन्धनानि । पायय शिशिरस्य वारिणशुलुकमेकम् । विजयवर्मा कोऽत्र भोः ! ।
( प्रविश्य )
७३
पुरुषः- एषोऽस्मि ।
बिजयवर्मा - अरे मदनक ! शिथिलय बन्धनानि । पायय शिशिरमम्भः ।
( मदनकस्तथाकरोति । )
पुरुषः- आर्य ! कौतुकमङ्गलनगरजन्मा वैदेशिकोऽहम् । मैत्रेयः - (स्वगतं ) कौतुकमङ्गलनगरजन्मेत्यस्ति नः पक्षपातः । भवतु तावत् । ( प्रकाशं ) कौतुकमङ्गलनगरे कस्ते पिता १, किं ते मित्रम् १ |
पुरुषः- ( निःश्वस्य ) आर्य । इतमिदानीमेवरिंगशिलोकीत्रपात्ररोहक हेतौ पशुसमुचिते मरणपर्वणि कुलाचारप
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
बित्राणां पितृमित्राणां प्रकाशनेन । न मे पितरौ, न मे मित्राणि, किमुताहमेकाकी गगनगर्भादिव पतितः ।
७४
मैत्रेयः - (स्वगतं ) महाकुलप्रसूतः खल्वयम्, महासप्रकृतिश्च कोsपि । ( पुनर्विमृश्य ) अपि नामायं कोऽपि जिनदासवर्गीणः संभवेत् ततो निर्बन्धेन पृच्छामि । ( प्रकाशं ) महापुरुष ! यत एव ते पवित्राणि पितृमित्राणि तत एवाकाटोपस्थिते मरणविदुरे समुद्धोषणीयानि । पुरुषः-- आर्य ! जिनदासो मे पिता । मित्रं मकरन्दो मैत्रेयश्व ।
मैत्रेयः - हा भ्रातः मित्रवत्सल मित्राणन्द ! कामिर्मा दुस्थामवस्थामधिगतोऽसि १ ( इत्यभिदधानः पुरुषं परिरभ्य तारस्वरं प्रलपति । )
सर्वे - ( ससंभ्रमं ) आर्यार्य मैत्रेय ! किमिदम् १ | मैत्रेयः - मण्डलाधिनाथ ! स एष मित्रं मे मित्राणन्दो यदर्थ यूयमभ्यर्थिताः ।
विजयवर्मा - ( ससंभ्रमं कृपाणेन स्वयं बन्धनानि त्रोटयति । पुनः सविनयं ) महापुरुष ! क्षमस्व यदस्माभिरज्ञातसंबन्धेरपराद्धम् ।
पुरुष :- ममैष कर्माण्यत्रापराध्यन्ति न यूयम् । विजयवर्मा
अपराघोऽत्र नास्माकं न च प्राचीनकर्मणाम् । किन्तु कामरतेस्तस्य पापतत्रस्य मन्त्रिणः ॥ १८ ॥
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
७ अङ्कः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
७५
( पुनः सविनयं ) युष्मदर्थमियं विधृता मैत्रेयेण बत्सा सुमित्रा, तदेतामस्मिन्पवित्रे पर्वणि परिणयत यूयम् । मित्राणन्दः - अस्ति मे पुरापि कौमुदी नाम पत्नी । तदेता मदीयो भ्राता मकरन्दः परिणेष्यते ।
----
( नेपथ्ये सकोलाहलं )
सेनान्यः ! सप्तकृत्वः स्थगयत निखिलान् हास्तिकैर्गोपुरांग्रान् अश्वानश्ववाराः ! प्रगुणयत बहिः सौप्तिकोपप्लवाय । पादान्तान्पानृणुध्वं वपुरतिविकटैः कङ्कटैर्युद्ध के लिश्रद्धावर्धिष्णुदपास्तरलयत भटाः ! संयुगं सांयुगीनाः ॥ १९ ॥ ( प्रविश्य संभ्रान्तो ) मङ्गलकः - देव ! विपक्षावस्कन्दः प्राप्तः । विजयवर्मा - ( ससंभ्रमं ) व्रजत स्वं स्वं स्थानं यूयम् । वयमिदानीमभ्यमित्रीयतामाधास्यामः ।
( इति निष्क्रान्ताः सर्वे | )
॥ षष्ठोऽङ्कः समाप्तः ॥
॥ अथ सप्तमोऽङ्कः ॥
( ततः प्रविशति सर्पकर्णः । ) सर्पकर्णः -- (सखेदं )
१ क- गोपुरान्तान् ' इति ।
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं लिखा कण्ठमकुण्ठखगलतया चाटूनि संतन्वतो
लोकारलेशशतार्जितं च सुलसद्गादन्धिलैबते । प्राणानां च पणेन तस्य निभृतं भोगः सदा सर्वतः साशकैः स्वपरोपतापजननीं धिक् तस्कराणां स्थितिम् ॥१॥
(पुनर्विमृश्य ) आदिष्टोऽस्मि पल्लीपतिना सार्थस्य वा पान्यस्य वा कस्यापि गवेषणाय तदहमेतं न्यग्रोधारा विलोकयामि । ( तथा कृत्वा विलोक्य च ) कयमयं दवीयसि प्रदेशे महान् सार्थः समेति । (पुनरन्यतोऽवलोक्य सहर्ष) कथमेतानि कियन्त्यपि स्त्रीमायाणि मानुषाणि पल्लेः परिसरपीन्येव । तदुत्तीर्य निपुणमवलोकयामि ।(इत्युत्तरणं नाटयति।) (ततः प्रविशति कौमुदी सुमित्रा स्कन्धकृतबालका वृद्धा
मूर्षकृतकरण्डकः स्थविरश्च । ) कौमुदी-(क) अणंतरं कित्तिआई पि दिवसाई अमहे अमचस्स गेहे वसिआई।
सुमित्रा-(ख) तदो तदो।। कौमुदी-(ग) अभया निसीढसमये केणावि पओ(क) अनन्तरं कियन्त्यपि दिवसानि वयं अमात्यस्य गेहे उषिताः। (ख) ततस्ततः ।
(ग) अन्यदा निशीथसमये केनापि प्रयोजनेन कुत्रापि ममास्येन मित्राणन्दः प्रेषितः ।
१ ख-'न्यमोषमधिरुष' इति ।
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
• महः ] मुदीमित्राणन्दम् । भणेन कववि अमरेण मिचाणदो पेसिदो। प्रद्धा-(सत्वरं ) (क) तदो तदो। कौमुदी-(ख ) मह उपरि अणुरायं जाणिय अमावस्स भारिभाए पदं यविरं सहायं दाऊण करव्यं च समाप्पिस पमाए अहं पि नीहारिदा।।
स्थविरः-चत्से ! सपत्नीसम्भावनया स्वममात्यपल्या निष्कासितासि ।
कौमुदी-(ग) कमेण च मग्गे भमंती आणि तुमानं सत्ये मिलिदा।
वृद्धा-(घ) बत्से ! दिद्विया चिट्ठदि दे पई मिचाणंरोरपनायरउरे। एसा वि मह पुत्ती सुमिचा तुहपणो मिचस्स पपरंदस्स रयणायराहिवाणा परिणेदं परिवादिदा बहदि । स्थपिरः-(समयं )
एषा व्याघ्रमुखीपल्लिरावासो वजवर्मणः । (क) ततस्ततः ।
(ख) ममोपरि अनुरागं ज्ञात्वा अमात्यस्य भार्यया एतं स्वबिरं सहायं दत्त्या करण्डकं च समर्प्य प्रभातेऽहं निष्कासिता । (ग) क्रमेण च मार्गे भाग्यन्ती इदानी युष्माकं सार्थे मीलिता। (घ) वत्से ! दिष्टया तिष्ठति ते पतिमित्राणन्दो रत्नाकरपुरे । एमाऽपि मम पुत्री सुमित्रा तव पत्युमित्रस्य मकरन्दस्य रलापराधिपतिना परिणेतुं प्रतिपादिता वर्तते ।
१व-'इयाणि ' इति । २ स्व-'मेस्स ' इति ।
-
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
चौरेभ्यो भयमेतस्यां राशोऽपि किमु मादृशाम् १ ॥२॥ ततः सर्वाभिरपि सर्वतो दत्तदृष्टिभिः पिहितनेपथ्याभिचंयमाभिश्च त्वरिततरं गन्तव्यम् ।
( सर्वाः सभयं परिक्रामन्ति ) बालकः - ( क ) अम्ब ! बुभुक्खिदो म्हि । ( वृद्धा हस्तसंज्ञया वारयति । )
बालकः -- ( तारस्वरं प्रलपन् ) अंव ! अपूपं देहि मे । स्थविर : - ( सरोषं यष्टिमुद्यम्य ) अरे ! तिष्ठ, मा रोदीः । अन्यथा कर्णावुत्पाटयिष्यामि ।
( बालकः सभयमास्ते । )
सर्पकर्णः - यथाऽयं भारग्नकन्धरः शनैः प्रचारी स्थविरस्तथा जाने सद्रविणोऽयं सार्थः । भवतु । स्थविरं पृच्छामि । ( उच्चैःस्वरं ) आर्य ! प्रस्थितोऽसि १ ।
क
७८
स्थविर : - (स्वगतं ) यथाऽयं तरलदृष्टिस्तथा जाने चौरणिधिः । ( प्रकाशं साक्षेपं ) किं तेऽस्मद्रमनचिन्तया १ । व्रज यत्र चलितोऽसि ।
सर्पकर्णः - नूनमयं मां ज्ञातवान् । भवतु । पल्लीपतये गत्वा विज्ञपयामि । ( इति विचिन्त्य शनैः शनैर्निष्कान्तः । ) स्थविर:- यदि मां तस्करा बध्नन्ति वा व्यापादयन्ति वा तदा बालकं गृहीत्वा सर्वाभिरपि पलायितव्यम् ।
(क) अम्ब! बुभुक्षितोऽस्मि ।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
७ महः] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
(नेपथ्ये) - (क) धलेष लेधलेध, मालेध ले ! मालेघ, वेटेष के! वेदेष । स्थविरः-हा! हताः स्मः । कयं तस्कराः समापतन्ति ।
( वृद्धा अधःपरिधानाञ्चलेन बालकं पिदधाति)
(कौमुदीसुमित्रे नेपथ्यानि पटावरणेन गोपयतः ।) (ततः प्रविशति पल्लीपतिर्यमदण्डपिङ्गलकसर्पकर्णादिकश्च परिवारः।) पल्लीपतिः -(सनिर्वेद) नक्तं दिनं न शयनं प्रकटा न चर्या
स्वैरं न चामजलवस्त्रकलत्रभोगः । बहानुजादपि सुतादपि दारतोऽपि
लोकस्तथापि कुरुते ननु चौर्यवृत्तिम् ॥ ३॥ यमदण्ड:-देव! ऐहिकामुष्मिकान क्लेशान्कुक्षिसाहित्यकाम्यया । स्वीकुर्वनस्ति दुर्मेधाः कोऽन्यस्तस्करतो जनः ॥ ४ ॥
(पल्लीपतिः भ्रूसंज्ञया यमदण्डं प्रेरयति । ) यमदण्डः -(कृपाणमुद्यम्य साक्षेप) अरे वृद्ध ! मुख करण्डकम् । स्थविरः-(सदैन्यं) गृहाण करण्डकम् । देहि मे प्राण
(क) धरत रे! घरत, मारयत रे ! मारयत, वेष्टयत रे ! बेटयत ।
१ख-'कृपाणमुद्दिश्य' इति ।
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसरिविरचितं मिक्षाम् । येनाऽहं जीवमात्मनः कुटुम्बकं पश्यामि ।
( यमदण्डः करण्डकं प्रतिगृहाति ।)
(सर्वाः प्रतिभयेन वेपन्ते । ) (पिझलकः कौमुदीसुमित्रयोराभरणानि गृह्णाति ।) पल्लीपतिः-सर्वेषामपि वस्त्राणि रक्षणीयानि । यमदण्डः-वृद्धे ! परिधानाञ्चलेन पिहितं किमिदम् । वृद्धा-(क) न किंपि।
(बालकः प्रतिभयेन मन्दं मन्दं रोदिति ।) पल्लीपतिः-कथमयं बालकस्बरः ? । ( यमदण्डं प्रति ) निरूपय बालको वा बालिका वा।
सर्पकर्णः-देव ! बालकोऽयम् । पल्लीपतिः-वृद्धे ! कस्याऽयं तनयः । वृद्धा-( सदैन्यं ) (ख) एस मह पुत्तो । एदाओ दुवे वि मह पुत्तीओ।
पल्लीपतिः--कथं पादचारया त्वयाऽयमियति बस्मेनि समानीतः । वृद्धा-(ग) कंधेण आणीदो। पल्लीपतिः-( यमदण्डं प्रति ) निसर्गसौहृदाज्ञातकायवाचनसलमाः। (क) न किमपि । (ख) एष मम पुत्रकः । एते द्वे अपि मम पुन्यौ । (ग) स्कन्धेन आनीतः।
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं अबो वरं सम्बहा कि पि नत्यि ।
पल्लीपतिः-अयं ते पिङ्गलः शम्बलं दास्यति । (पुनः साक्षेपं यमदण्डं प्रति ) गृहाणैतं बाळकम् । अतिकालो भवति । बजामा पल्लिकायाम् ।
( यमदण्डः प्रसमं रुदन्तं बालकमाकर्षति ।) (बालकः प्रतिमयेन वृद्धायाः कण्ठमवलम्बते ।)
(सर्वास्तारस्वरं रुदन्ति ।) पिङ्गालकः-(वृद्धा यष्टिना प्रणिहत्य) मुत्र वारकम् । अन्यथा त्वां मारयिष्यामि । वृद्धा-(क) मारेहि मं, तहावि न मिल्लिस्सं ।
पल्लीपतिः-(स्वगतं) अस्मिन् जगति महत्यपि न वेधसा किमपि वस्तु तद्वटितम् अनिमित्तचित्तवृत्तेर्भवति यतो मातुरुपकारः॥६॥
(प्रकाशं सकपटं ) यमदण्ड ! यदि न मुञ्चति तदा व्यापादय पालकम् ।
(यमदण्डः कृतकं कृपाणेन प्रणिहन्ति ।) (वृद्धा पूत्कुर्वाणा कृपाणघातं सिरसा प्रतीच्छति ।) स्थविर:--( तारस्वरं ) अब्रह्मण्यमब्रमण्यम् ।
सुमित्रा-(यमदण्डं प्रति) (ख) भाय! कीस एवं येरि मारेसि। (क) मारय माम्, तथापि न मोक्ष्यामि । (ख) आतः ! कस्मादेतां स्थविरां मारयसि ! ।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
७ मरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । पल्लीपतिः-(सविस्मयं) अपत्यजीवितस्यार्थे प्राणानपि जहाति या। त्यजन्ति तामपि कुरा मातरं दारहेतवे ॥७॥ (पुनः सकरुणं यमदण्डं प्रति ) मुश्चैतं पराकम् । अन्यतः कृतोऽपि द्रविणमपहरिष्यामः ।
(प्रविश्य ) पुरुषः-(क) भट्टा! दिटिया एगो महंतो सत्यो संपत्तो। पल्लीपतिः-( सहर्षे ) अस्ति किमपि द्रविणम् । पुरुषः-(ख ) कणयसंपुडाइयं पहूदं दविणमत्यि । पल्लीपतिः-सार्थवाहोऽपि संगृहीतः । पुरुषः-(ग) न केवलं संगिहीदो तुम्हाणं पासे आणीदो अत्थि ।
( ततः प्रविशति पदातिना विधृतबाहुः सार्थवाहः ।) पल्लीपतिः-(विलोक्य ) यथाऽयं दर्शनीयाकतिस्तथा जाने महापुरुषः कोऽपि ।
सुमित्रा--(अपवार्य कौमुदी प्रति) (घ)सहि सत्यवाई निरूविज मे महंतो हरिसपन्भारो वट्टदि ता चिंतेहिं किं
(क) भर्तः ! दिष्टया एको महान् सार्थः संप्राप्तः । (ख) कनकसंपुटादिकं प्रभूतं द्रविणमस्ति । (ग) न केवलं संगृहीतो युष्माकं पार्धे आनीतोऽस्ति । (घ) सखि ! सार्थवाहं निरूप्य मे महान् हर्षप्राग्मारो वर्तते तचिन्तय किं कारणम् ।।
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
रामचन्द्रसूरिविरचितं
कारणं । कौमुदी-(क) सहि ! ममावि एवं। पल्लीपतिः-सार्थवाह ! कुतः समागतोऽसि । सार्थवाहः-साम्पतं सुवर्गद्वीपात् ।
सुमित्रा-(निरूप्य स्वगतं ) (ख) अरि गरुअत्तं खंधाण अरिरि! वच्छत्यलस्स पिकतं। कट! धीरत्तं दिट्टीऍ कटरि ! वाहाण दीहतं ॥८॥
पल्लीपतिःत्वमेकः सार्थाधिपतिः । सार्थवाह:-अपरोऽप्यस्ति वेलन्धरपुरनिवासी नरदचनामा सार्थाधिपतिः।
पल्लीपतिः-अरे ! कथं स न संगृहीतः १ । पदाति:-सोऽपि संगृहीतः । परं सार्थ एव तिष्ठति ।
पल्लीपतिः-अरे पुरुष! गत्वा हि कङ्कालकम् । यथा सार्थद्रविणमशेषमपि पल्लयां प्रवेशय ।।
(पुरुषो निष्क्रान्तः।) सार्थवाहा--(दक्षिणाक्षिस्फुरणमभिनीय सहर्ष ) निमितमयमस्माकं तस्करोपद्रवः शुभोदर्कः । (पुनः सुमित्रां सामिलाबमवलोक्य ) अहो! बाबनेपथ्यैरकदर्थितो नेत्रपत्रिका कोपि चारिमा । यतः(क) सखि ! ममापि एवम् । (ख) अरे ! गुरुत्वं स्कन्धयोः अरे रे! वक्षस्थलस्य पृथुलखम्।
कटरि ! धीरत्वं दृष्टयाः कटरि ! बाहोः दीर्घत्वम् ।।
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
• महः ] कौमुदीमित्राणन्दम् । वकं पन्द्रविकासि पक्षणपरीहासलमे लोपने
वर्णः स्वर्णमहरिपुरलिनी जिष्णुः कचानां पयः । बमोजाविभकुम्भविभ्रमहरौ गुर्वी नितम्मस्थली
पापा मार्दवमुज्वलं युवतिखाभाविकं मनम् ॥९॥ पष्ठीपतिः-सार्यशाह ! किमभिधानोऽसि । सार्थवाहः-मकरन्दाभिधानोऽस्मि ।
सुमित्रा-( सवितर्कमात्मगतं ) (क) किं एसो सो मपरदो, जस्स अहं रयणायराहिवाणा परिणेदु पतिवादिदा। (पुनः सस्पृहं ) जर एसो विष सो ता कदत्यो मे जम्मो।
कौमुदी-( सविमर्शमात्मगतं ) (ख) किं एसो सो मह पतुणो मिचं मयरंदो । दिद्विआ दिहिआजीविद गि मधुलो मितस्स दंसपेण । सार्थवाहः-( सुमित्रां निरूप्य स्वगतं ) अस्यां जगमयनकैरवचन्द्रिकायां
सत्यामपि त्रिभुवनस्थितिसूत्रधारः। साम्यां स यादसि रतिं हरिरादधानः
प्रेम्मा विचारविमुखा दिशति प्रशस्तिम् ॥१०॥ (क) किं एष स मकरन्दः !, यस्याहं रत्नाकराधिपतिना । परिणेतुं प्रतिपादिता । यदि एष एव स तत्कृतार्य मे जन्म ।
(स) कि एष स मम मर्तुमित्रं मकरन्दः । दिष्ट्या दिया जीविताऽस्मि म मित्रस्य दर्शनेन । १स-'मेत
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसरिविरचितं पल्लीपतिः-अरे सर्पकर्ण! गत्वा हि कारकम् । वथा नरदत्तः सुखं धरणीयः । अपरया लक्ष्मीपतियुवराणः क्रोत्स्यति।
( सर्पकर्णो निष्कान्तः।)
(प्रविश्य ) पुरुषः-(क) भट्टा ! लच्छीवाणा पेसिदो परिसो तुम्हाणं दंसणमिच्छदि। पल्लीपतिः-(साश) शीघ्रमानय ।
(पुरुषो निष्कान्तः ।) (प्रविश्य लेखहारकः लेखमर्पयति ।) पल्लीपतिः-( उत्थाय गृहीत्वा वाचयति ) स्वस्ति, वेलन्धरनगराघुवराजो लक्ष्मीपतियाघ्रमुख्यां वज्रवर्माणं संगोप्य कार्यमादिशति । यथा, अस्माकं परमोपकारी मित्राणन्दनामा गणिक कौमुदीनाम्न्या कान्तया समं परिभ्राम्यन् चिदपि यदि भवत्पदातिभिः प्राप्यते तदाऽस्मभ्यसपनेय इति । (पुनर्विमृश्य स्वगतं ) सम्भवति तयोर्मध्यात्किमप्येषु मानु । (प्रकाशं सुमित्रां प्रति ) भद्रे! किमभिधानासि ।
सुमित्रा-(स्व) अहं सुमिचाभिहाणा। पल्लीपतिः-(कौमुदी प्रति ) तव किमभिधानम् ।।
(क) मतः । लक्ष्मीपतिना प्रेषितः पुरुषः युष्मा दर्शनमिच्छति। (स) अहं सुमित्रामिषाना ।
१ ख-मिच्छति' इति ।
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
.
७ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
स्थविर:-राजपुत्र ! अस्याः कौमुदी त्यभिधानम् ।
पल्लीपतिः-( स्वगतं ) संवदति भार्यानामधेयम् । (प्रकाशं ) किमभिधानः पतिरस्याः ।
स्थविरः-एतद्भर्त्ता मित्राणन्दाभिधानः ।
पल्लीपतिः-( स्वगतं ) कथमस्माभिरात्मीयानामेव मानुपाणामुपद्रवः कृतः ।
सायवाह:-भद्रे ! कुतस्त्यस्ते भता । कौमुदी-(क) कोउंगमंगलानवासी मे भत्ता।
सार्थवाहः-मैत्रेयो जीवति । - कौमुदी--(स्वगतं ) (ख) जहा एस सव्वं पि जाणदि तहा नूणमेस मयरंदो । (प्रकाशं ) जीवदि ।
सार्थवाह:-राजपुत्र ! इयं मे भ्रातृजाया । स खलु मिप्राणन्दो मे परमं मित्रम् ।
कौमुदी-(पल्लीपतिं प्रति) (ग) एसा मे बहिणिआ सुमित्ता मित्राणंदतोसिदेण रणायराहिवयणा एदस्स अदिदुस्स वि परिणेदुं पडिवादिदा वट्टदि ।
(क) कौतुकमालनिवासी मे भर्चा ।
(ख) यथा एष सर्वमपि जानाति तथा नूनमेष मकरन्दः । जीवति।
(ग) एषा मे भगिनी सुमित्रा मित्राणन्दतोषितेन रत्नाकराधिपतिना एतस्यादृष्टस्यापि परिणेतुं प्रतिपादिता वर्तते ।
१ क- कोतुअ' इति ।
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं पल्लीपतिः-अयमस्माकं तर्हि जामाता। विवाहमा समयस्याः स्वदुहितुरस्मामिराधेयम् । (पुनर्लेखवाहकं प्रति) भद्र ! व्रज त्वम् । विज्ञपय युवराजाय । यया प्राप्तानि कियन्त्यपि मानुषाणि । तानि प्रेषयिष्यामः । वयमपि विवाहमङ्गलमाधातुं पल्लीमधितिष्ठामः ।
(इति निष्क्रान्ताः सर्वे ।) ॥ससमोऽङ्कः समाप्तः॥
॥ अथ अष्टमोऽङ्कः॥
(ततः प्रविशति मकरन्दः कौमुदी सुमित्रा च ।) मकरन्द:-( विमृश्य ) कोऽत्र भोः ।
(प्रविश्य ) पुरुषः-(क) एसो चिष्टामि । आदिशेदु सत्यवाहे ।
मकरन्दः-अरे मागध ! इदानीं परिणतवया वर्तते दिवसस्ततो हि गत्वा नरदत्तम् । यथा, यावदयमेकचक्राया नगर्याश्चैत्यप्रासादप्राकारारामरामणीयकं कौमुदीसुमित्रयोरादर्शयामस्तावत्वया सार्थरक्षायां प्रयत्नो विधेयः। स्यविरब शम्बलं किमपि दत्वा रङ्गशाला प्रति प्रतिनिवर्तनीयः।
(मागधो निष्क्रान्तः।) (क) एष तिष्ठामि । आदिशतु सार्थवाहः । १ ख-' एशे'। २ ख-शस्तवाहे ।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
८ महः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
मकरन्दः - ( विमृश्य ) आर्ये कौमुदि ! कुळक्रमेणैवायं वर्मा शबरः । पवित्रेण चरित्रेण पुनः साधूनप्यतिशेते । इयन्तं हि द्रविणसमूहमुपनतं परित्यक्तुं साधवोऽपि तपस्विनः । कित परजीवितापहारिणः पकणचारिणः १ ।
द्रविणं मुश्वमानश्च हस्तमोचनपर्वणि ।
औचितीं निष्णबुद्धित्वमात्मनः प्रथयत्ययम् ॥ १ ॥ ( विमृश्य ) प्रिये सुमित्रे ! मातरं भ्रातरं च ते स्वनगरं प्रति प्रस्थापयन् वज्रवर्मा परं पुण्यमर्जितवान् ।
कौमुदी - (क) सहि सुमित्ते ! कत्थ ते पिउहरं १ । सुमित्रा - (ख) अलयउरनिवासिणो वणदेवस्स सत्थबाइस्स अहं धूआ विजयवम्मणा बंदिग्गाहेण आणीदा ।
मकरन्दः - ( पुरोऽवलोक्य साशङ्कं ) चैत्यानि ध्वजचुम्बिताम्बरतलान्यश्वेभमुच्छ्रङ्खलं हम्ण्यद्भुतवैभवानि विपणिपण्यैरगण्यैर्घना । सञ्चारस्तु न चत्वरे न च गृहे स्त्रैणस्य पौंस्नस्य च शङ्कात्रासवितर्कविस्मयकरः कोऽयं प्रकारः पुरः १ ॥ २ ॥ कौमुदी - ( सभयविस्मयं ) ( ग ) अज्ज मयरंद ! त किं नयरस्स मज्झं न पेक्खिदव्वं १ ।
८९
( क ) सखि सुमित्रे ! कुत्र ते पितृगृहम् ? । (ख) अलकपुरनिवासिनो वनदेवस्य सार्थवाहस्याहं पुत्री विजयवर्मणा बन्दिग्राहेणानीता ।
(ग) आर्य मकरन्द ! तावत् किं नगरस्य मध्यं न प्रेक्षितव्यम् ! |
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
मकरन्दः-मध्यमपि विलोकयिष्यामः ।
(सर्वे परिकामन्ति ।) मकरन्दः -(सभयं) स्फुरद्वामं चक्षुः प्रतिमुहुरिदं सैष भुजगः
स्फटाटोपी शुष्के विटपिनि विमुश्चन्विषलवान् । खरवायं भूम्नाभिमुखमतिरुष्टः कटु रटन्
पुरस्तात्पश्चाद्वा विपदमतिगुवी दिशति नः ॥३॥ सुमित्रा-(क) अज्जउत्त! फळविसंवाईणं कित्तियाणं सउणाणं कधं देसि।
मकरन्दः-प्रिये ! विसंवदतु वा मा वा शकुनं फलकर्मणि । तथापि प्रथमं चेतो वैमनस्यमुपाभुते ।। ४ ॥
आभ्यन्तरं च शकुनं चेत एव । तदेहि देवतायतनमेतदषिकष देवतां नमस्कुर्मः। उपनता अपि हि विपदः प्रतिरुध्यन्ते देवतादर्शनेन ।
(सर्वे देवतायतनमधिरोहन्ति ।) मकरन्दः कथमयं सकलदेवताधिचक्रवर्ती नाभिमनुरीत्याभ्यन्तरमकरोति ।
(सर्वे प्रणमन्ति।) (क) आर्यपुत्र ! फलविसंवादिनां कियतां शकुनानां कर्ण ददासि ।
१ क-'एतदारुष' इति पाठः ।
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
८ अहः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् |
मकरन्दः - ( अञ्जलिमाधाय ) भद्राम्भोजमृणालिनी त्रिभुवनावद्यच्छिदाजाह्नवी लक्ष्मी व्रणशृङ्खला गुणकलावल्लीसुधासारणिः । संसारार्णवनौर्विपात्तलतिका निस्त्रिंशयष्टिश्चिरं
दृष्टिर्नाभिसुतस्य नः प्रथयतु श्रेयांसि तेजांसि च ॥५॥ ( पुनर्विचिन्त्य ) आर्ये कौमुदि ! देवतायतनजगत्यां स्थित्वा विलोकयामः कस्यापि मानुषस्य सवारम् । (विलोक्य) कथमयमितस्ततो दत्तदृष्टिर्वदुः पर्यटभवलोक्यते १ । ( प्रविश्य ) बदु: - स्वस्ति यजमानेभ्यः ।
मकरन्दः - बटो ! स्पष्टं प्रकटय त्रासविस्मयकारिणः पुटभेदनस्यास्य स्वरूपमिदानीमेव देशान्तरादुपेयुषामस्माकम् । बहु: - महाभाग ! महानयं कथाप्रबन्धः । तमेवं योगीन्द्र एव युष्मभ्यमावेदयितुमलम्भूष्णुः । तदेत यूयम् । पश्यत देवतायतनोपवननिबद्धवासं योगीन्द्रम् ।
( सर्वे परिक्रामन्ति । )
( ततः प्रविशति कापालिकः । )
कापालिकः - ( साश्वर्य )
९१
आयं यत्किल बीजमन्धतमसक्लिभस्य दुःखोदधेश्वेतः पर्वणि तत्र कुत्रचिदपि श्लाघ्ये समुत्कण्ठते । बेषस्त्वेष नरास्थिहाररशनाताढङ्कचूडामणि
प्रायः शंसति तापसीं स्थितिमहो ! रोमाञ्चिताः कौतुकैः ॥ ६ ॥
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
बर:-( उपमृत्य) भगवन् ! एष सार्थवाहः प्रणमति । कापालिकः-( कौमुदी विलोक्य सहर्षमात्मगतं) यनिमित्तं पुरा भ्राम्यन् क्लेशावेशमशिश्रियम् । तदेव स्वयमायातमहो! वेधाः प्रियङ्करः ॥७॥ (पुनः सादरमिव प्रकाशं) कोऽत्र भोपाधं पायम्, अघोऽर्घः। ( पुनर्बटुं प्रति ) उपनयासनानि ।
(बटुस्तथाकरोति ।) कापालिका सार्थवाह ! साम्प्रतं कुतः । मकरन्दः-साम्पतं व्याघ्रमुखीतः। ( कापालि को बटोः कर्णे एव मेव । )
(बटुः निष्क्रान्तः ।) कापालिका-(पुनः सस्पृहं कौमुदीमवलोक्य) इयं का। मकरन्दः--इयं मे भ्रातृजाया । कापालिकः-पतिरस्याः सार्थमध्ये तिष्ठति ।
मकरन्दः-अस्याः पत्युरवस्थानं यूयमेव निरर्गलमानजुषो बास्यथ ।
कापालिका-इयमपरा का। मकरन्दः-इयं मे सधर्मचारिणी। कापालिक:-( कौमुदीमवलोक्य स्वगतं ) चलकमलविलासाभ्यासिनी नेत्रपत्रे
दशनवसनभूमिर्षन्धुजीवं दुनोति । १ ख-' मधितिष्ठति ' इति ।
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
८ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
स्मरभरपरिरोहत्पाण्डिमागूढरूट- द्युतिविजितसुगाहा मोदते गण्डभितिः ॥८॥
(प्रकाशं मकरन्दं प्रति) ला निध्याय निबद्धवासववपुःस्पद स्फुरद्यौवने
चैते प्रीतिरती इव मियतमे देवस्य चेतोसवः । स्मृत्वा तस्य कठोरघोरमनसः कृत्यं च पापीयस
श्वेतो नः प्रतिकम्पते विघटते संत्रस्यति भ्रश्यति ॥९॥ मकरन्दः -भगवन् ! सर्व विततमावेदय ।
(प्रविश्य सम्भ्रान्तः पुरुषो युवतिश्च ।) पुरुषः-( सदैन्यं ) भगवन् ! परित्रायस्व परित्रायस्व । युवतिः-(क) भयवं ! रक्खेहि मं अणजविज्जाहरेण भवहरिनंतिं ।
कापालिकामा भैष्ट मा भैष्टाम, अस्मदभ्यर्णमधिरसतोयुवयोर्विरभिरपि न प्रभविष्णुः । किमङ्ग पुनः खेचरसेटः ।
पुरुषः-(सकरुणं) भगवन् ! देहि मे प्राणभिक्षाम् ।
मकरन्दः-(समय) भगवन् ! कुतोऽयमनयोरियान - तिभयाडम्बरः ।
कापालिक:-अस्ति नामको योनिसिद्धः स च 'पक्षम(क) भगवन् ! रक्ष मामनार्यविद्याधरेणापहियमाणाम् ।
१ ख- स्पर्धा ' इति पाठः । २ ख- पापान्धसः ' इति । ३ ख-'प्रविकम्पते ' इति ।
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
काशी क्षमभिरमेत विद्याधरपदकामः ' इत्यलीकां पापीयसीं वैदिकीं वाचमाकर्ण्य पृथिव्यास्तरुणं स्त्रैणमपहरति । परदारव्रतं चानुरुन्धानो भर्त्तारं व्यापाद्य सभर्तृकामभर्तृकां करोति । इदं च नगरं तेन दुरात्मना विगतमानुषप्रचारं कृतम् । तवापि वनितानिमित्तं व्यसनं सम्भावयामि ।
मकरन्दः - भगवन् ! स पुनः किमर्थमिदमनार्य कर्म समाचरति १ ।
कापालिकः -- महाभाग !
परस्य शर्मणः सत्यं प्रत्यूहो हरिणीदृशः । rasपि तद्यदि कापि तदा ता एव हेतवः ॥ १० ॥ अपि च
ताभ्यः सकर्णः को नाम कामिनीभ्यः पराङ्मुखः १ । भूर्भुवः स्वर्विभूतीनां सौभाग्यं यत्प्रसादतः ॥ ११ ॥ पुरुषः-- समादिशन्तु मे कृत्यं योगीन्द्रपादाः । कापालिक ः– सप्तमं दिनमिदं विद्याधराधमाकर्षण विधिमनुतिष्ठतामस्माकम्, तदियं वे पत्नी पुरोवर्त्तिनीनामेकचक्राकामिनीनां मध्ये यामद्वयमस्मत्पातालभवनमधिवसतु । एकाकिनः पुनः पुरुषस्य न समुचितः परदाराणां मध्येऽधिवासः । ततस्त्वं कियन्तमपि कालं कचिदपि गत्वातिवाहय ।
( पुरुषो निष्कान्तः । )
मकरन्दः -- ( सभयमात्मगतं ) ममापि कौमुदीसुमित्रे पातालभवनमधिवासयितुष्ठचिते ।
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
८ महः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् |
९५
कापालिकः - अद्य पुनर्निशीथसमये मत्रेण तत्रेण च तं दुरात्मानमाकृष्य मोचयिष्यामि निःशेषमप्यपहृतं यौवतम् । ( पुनर्विमृश्य ) कोऽत्र भोः ! ।
( प्रविश्य )
तापसः - एषोऽस्मि ।
कापालिकः - मायामय ! आकारय कियतीरपि युबतीयं ताभिर्विदितमार्गाभिः सह पाताळवेश्मनि प्रविशति । ( तापसो निष्क्रान्तः । )
( ततः प्रविशन्ति पातालभवनादागमनं नाटयन्त्यः पञ्चषा योषितः । ) ( योषितः कापालिकं प्रणम्य कौमुदीसुमित्रयोः पादौ संस्पृशन्ति । ) कापालिक : - ( युवर्ति प्रति ) व्रज पातालभवनमेताभिः
सह ।
P
मकरन्दः - भगवन् ! एते अपि कौमुदीसुमित्रे यामद्वयं पातालगृहमधितिष्ठताम् ।
कापालिक : - (स्वगतं ) प्रियं नः । ( प्रकाश ) यद्भवते रोचते तदस्तु ।
( सर्वाः पातालभवनप्रवेशं नाटयन्ति । ) कापालिक:-( विमृश्य ) सार्थवाह ! इदानीं विद्याधराकर्षणहोमसमयः । ततस्त्वया क्रियमाणं साहायकं किमपि मृगयामहे ।
मकरन्दः – प्रकृत्यैवाहमकुतोभयस्ततः स्वैरमादिशत
१ ख- ' भुबमे ' इति ।
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिचिरचितं
कापालिक:-त्वया समाकष्टकराळकरवाळेन निकम्पमनसा होमशवस्य पुरतः स्थातव्यम् । होममण्डलेच नापरस्य मनस्य वा दैवतस्य वा कस्यापि प्रवेशः समुचित इति न त्वया प्रतिभयाकुलेन मनसि किमपि ध्यातव्यम् । मकरन्दः-एवं करिष्यामि ।
(प्रविश्य ) मायामयः-भगवन् ! सर्व प्रगुणमेव पूजोपकरणम् । सदागच्छत होमवेदिकाम् ।
(सर्वे परिकामन्ति ।) मायामयःएतानि होमविषये ज्वलितानलानि
कुण्डानि सैष बनसैरिभपुच्छदीपः । एतद्पुश्च पुरुषस्य सलक्षणस्य
निर्जीवमेष पुनरत्रवसोपहारः ॥ १२ ॥ कापालिक:-पुरुषस्य वपुः क वर्तते । (प्रविश्य बटुः पुरुषस्य वपुर्मण्डलमध्ये विमुच्य निष्क्रान्तः।)
कापालिक:-(पुरुषवपुषः कुण्डानां च पूजां विधाय मकरन्दं प्रति)
मत्रापविद्धं यद्येतद्वपुर्धाम्यति मण्डले । तथापि न त्वया स्वानात् कम्पनीयमितस्ततः ॥ १३ ॥ मकरन्दः-आवश्यकमेतत् ।
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
८ अहः] कौमुदीमित्राणन्दम् । कापालिक:-मायामय ! उपनय पुरुषवपुषः करवाळन् ।
(मायामयस्तथाकरोति ।) (कापालिकः वसारसोपलिप्तान्यत्रखण्डानि जुहोति ।) मकरन्दः-(स्वगतं) अपि नाम कोऽप्यपायः सम्भवेत, तदहं परमेष्ठिनामपवित्रं मत्रं स्मरामि । ( पुनः साशकं) कथं प्रहसति प्रचलति च पुरुषः ।
कापालिक:-( मकरन्दं प्रति ) समय इदानीं शवोत्थानस्य । ततस्त्वया सावधानेन भवितव्यम् । ( पुरुषस्य वपुः करवालमादाय मकरन्दाभिमुखं कतिचि
त्पदानि दत्त्वा पुनर्मण्डलमध्ये निपतति ।) कापालिकः-( ससम्भ्रमं) किमपि दैवतं स्मरबसि । मकरन्दः-न किमपि स्मरामि । ( कापालिकः सविशेषमन्त्रखण्डानि जुहोति ।)
( पुनः पुरुष उत्थाय तथैव निपतति ।) कापालिकः-(साक्षेपं ) महाभाग ! किमिति कमपि दैवतं स्मृत्वा होमभङ्गं करोषि ।
मकरन्दः-सर्वथा नाहं किमपि स्मरामि । (कापालिकः पुनः साक्षेपं मन्त्रमुच्चारयन्नव्रखण्डानि जुहोति।) (पुनः पुरुषवपुर्मकरन्दाभिमुखं गत्वा प्रतिनिवृत्य च
करवालेन कापालिकमभिहन्ति।) ( कापालिक आक्रन्दमाधाय तिरोषत्ते ।)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८
रामचन्द्रसूरिविरचितं मकरन्दः-(विलोक्य ससम्मम) कवं पतितं पुरुषवः', तिरोहितः कापि कापालिकः ।।( पुरर्दिशोऽवलोक्य) कवं मायामयादिकः परिवारोऽपि न दृश्यते ।। भवतु तावत्, पातालभवनतः कौमुदीसुमित्रे समाहयामि । (परिक्रम्य सविषाद) कयं न किमपि पातालभवनं दृश्यते ।। ननममुना कापालिकेन वञ्चितोऽस्मि ।
( नेपथ्ये ) मकरन्द ! तूर्णमेहि व्रजवि गृहीत्वा संमनमपि सार्थम् । व्यापाद्य तव पदातीन्नरदचा स्वां पुरीमेषः ॥१४॥ मकरन्दः-( आकर्ण्य) कयं सार्थेऽप्युपद्रवस्तदहं गत्वा सम्भावयामि ।
(इति निष्क्रान्ताः सर्वे ।) ॥ अष्टमोऽङ्कः समाप्तः ॥
॥ अथ नवमोऽङ्कः॥
(ततः प्रविशति युवराजो लक्ष्मीपतिरमात्यचारायणश्च ।) युवराजः-( ससम्भ्रमं) कोत्र भोः ! कश्रुकिषु ।
(प्रविश्य) कचकी-एषोऽस्मि । युवराजः-समादिश अगदारमात्रेयम् । यथा देव्या १ क- नूनमधुना' । २ ख- समस्तमपि।
--
___
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
९ अङ्कः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
अनङ्गसेनाया वपुषि सावधानेन भाव्यम् । ( कचुकी निष्क्रान्तः । ) ( नेपथ्ये ) सरसिजवनमपबन्धं दिशो वितमसो दृशः प्रकटभावाः । अवतरति नभोमित्रे वसुधायां कस्य नानन्दः १ ॥ १ ॥ चारायणः - देव! शुभोदर्क मित्रोदयं मागधः पठितवान् । युवराजः - अमात्य ! मित्राणन्दशब्दयोराकर्णनादुदेजिताः स्मः ।
पूर्जम्भारिपुरोपमानममरस्तम्बेरमस्पर्धिनो
नागाः सूर्यतुरङ्गनिर्जयजवैर्विभ्राजिनो वाजिनः । राज्यश्रीककुदं तदेतदखिलं यन्मत्रलीलायितं
तस्याहिद्वितयीं शिरस्यव हतो धिग्नः कृतघ्नानिमान् ॥२॥ ( पुनर्विमृश्य) अमात्य ! वचस्विनामवाच्यं श्रद्धालूनामश्रदेयं महीयसामश्रोतव्य मैहिकामुष्मिकापायप्रत्यवमर्शवन्ध्यमतिना कामरतिना पश्य कीदृशमनुष्ठितम् ? ।
चारायणः - देव ! किमनुष्ठितवानमात्यः कामरतिः १ ।
युवराजः - अस्माकं जीवितैकनिदानं मित्राणन्दाभिधानं तत्पत्नीमभिलाषुकः कामरतिः स्वनगरं प्रति प्रस्थापितो मित्राणन्द इति प्रवादं विधाय विजयवर्मणे व्यापादयितुमुपनीतवान् । बारायणः - देव !
-
९९
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं जनुषाधा न पश्यन्ति भावान्केवलमैहिकान् । ऐहिकामुष्मिकान्कामकामलान्याः पुनर्जनाः ॥३॥ युवराजः-ततः परं च रत्नाकरभङ्गेन तस्य किमपि संवृत्तमिति न जानीमः । तत्पत्नी पुनः कौमुदी व्याघ्रमुख्यां तिष्ठतीत्यस्ति किंवदन्ती।
(प्रविश्य ) प्रतीहार:-देव ! देशान्तरतः समायातो नरदत्तः सार्थवाहो युवराजपादान्द्रष्टुमभिलषति ।
चारायणः-देव ! क्रमागतविभूतिमहानयं नरदत्तः सावाहस्तदनु महता गौरवेण देवो द्रष्टुमर्हति । युवराजः--( सादरं ) त्वरिततरं प्रवेशय । (ततः प्रविशति उपायनीकृतरत्नभृतभाजनहस्तेन
पुरुषेणानुगम्यमानो नरदत्तः ।) ( नरदत्त उपायनभाजनमुपनीय प्रणमति ।) युवराजः-( ससम्भ्रमं) क्षेमं यात्रिकाः ! समायाताः स्व? । निरुपद्रवः सर्वोऽपि साथलोकः ?!
नरदत्तः-देवस्य विक्रमबाहोर्युवराजस्य च लक्ष्मीपतेः प्रभावेन ।
चारायणः-देव ! वेलन्धरमशेषमपि नरदत्तस्य यानपात्रयातायातैः समृद्धवैभवम् ।
युवराज:-चेलन्धराभ्यर्णमशेषोऽपि सार्यः प्रविष्टः । चारायणः-देव ! सार्थस्य कियानपि विष्कम्भोऽस्ति ।
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
९ अहः ] कौमुदीमित्राणन्दम् । १०१ (पुनर्नरदत्तं प्रति ) विज्ञपय यथार्थ विष्कम्भखरूपं देवाय ।
नरदत्तः-( सविनयं ) देव ! सुवर्णद्वीपात्मतिनिसस्य ममैकः पटचरवृत्तिर्वणिक्पुत्रः संघटितः। स च मया क्रयकोशलानुरञ्जितेन स्वसार्थे प्रधानः कृतः। स चेदानी मदीयोऽयं सार्यो न ते किमपि लभ्यमस्तीति व्याहरति ।
युवराजा-अहो ! अराजन्वती वसुमती । (पुनर्विमृश्य) अमात्य ! नैकस्य संलापश्रवणेन निर्णयः कर्तुं शक्यते । अतो द्वितीयमपि पृच्छामि। चारायणः-कोत्र भोः ? अस्मत्परिजनेषु ।
(प्रविश्य ) देवशर्मा-एषोऽस्मि ।
( चारायणः कर्णे एवमेव । ) ।
( देवशर्मा निष्क्रान्तः।) __ (ततः प्रविशति मकरन्दो देवशर्मा च । ) मकरन्दः-( सविषादमात्मगतं) विच्छेदः पितृवान्धवैः प्रवहणस्योदन्वति भ्रंशनं
माणेभ्योऽप्यधिकं प्रियेण विरहो मित्रेण पुण्यात्मना । कान्ताया नवसंगमेऽप्यपहृतिः सर्वस्वनाशोऽधुना नव्यं नव्यमुदति कन्दलमहो! प्रातीपिके वेधसि ॥४॥ खलुकृत्वा नातीतव्यसनशोचनम् । आजन्म यानि जायन्ते व्यसनानि सहस्रशः।
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२ रामचन्द्रसूरिविरचितं
स्मर्यन्ते तानि चेनित्यं कोऽवकाशस्तदा मुदाम् ॥५॥ भवतु, प्रणमामि । युवराजः-अये वाणिज्यकारक ! किं निदानोऽयं नरदत्तेन सह विवादः ।
मकरन्दः-( सविनयं ) देव ! सुवर्णद्वीपात्प्रतिनिवृत्तस्य ममायं पटच्चरवृत्तिरदत्तः संघटितः । क्रयविक्रयकौशलानुरजितेन च मया स्वसार्थे प्रधानः कृतः । अयं चेदानी मदीयोऽयं सार्थो न ते किमपि लभ्यमस्तीति व्याहरति ।
(युवराजः स्मित्वा चारायणमुखमवलोकयति । ) चारायणः-देव ! क्रमागतोऽयं नरदत्तस्तदस्य सत्येषु नः सम्पति प्रतिपत्तिरस्ति । देशान्तरिणः पुनरस्य स्वरूपं नावगच्छामः। युवराजः-अमात्य! समूलकार्ष कषतां द्विषन्मही
शिशून् पितृभ्यां हरतां च निर्दयम् । अपक्षपातेन यदर्यनिर्णय
स्तदेव धर्मः किमपि क्षमाभुजाम् ॥६॥ चारायणः ततः किम् । युवराजःसमानशीलसंतानयुक्तिव्यापारयोईयोः । विना विशेषधिहेन युक्तो नैकत्र निर्णयः ॥७॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
९ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
मकरन्दः-देव! विशेषचितमप्यस्ति । युवराजा-कोऽवकाशस्वर्हि विवादस्य ।
मकरन्दः-देव! सुवर्णेष्टिकासम्पुटानि यानि तानि सर्वाग्यपि मन्नामाङ्कितानि ।
युवराजः-देवधर्मन् ! ससुवर्णसम्पुटं सुवर्णकारमाकारय।
(देवशर्मा निष्क्रान्तः ।) (प्रविश्य सुवर्णकारः सम्पुटान्युपनयति । ) युवराज:-(सर्वतोऽवलोक्य) कथं न कुत्राप्यभिधानम् । (पुनः साक्षेप ) अरे ! कोऽयमसत्यालापः ।
मकरन्दःद्वेषा विधाप्य सम्पुटानि मध्यमवलोकयतु देवः।
युवराजः-( तथा कृत्वा मध्यमवलोक्य च सविस्मयं) कयमुभयतोऽपि सम्पुटेषु मकरन्दाभिधानम् १ । (पुनः साक्षेपममात्यं प्रति ) क्रमागतस्य नरदत्तस्यायमीहशो युष्माकं सत्यमत्ययः।
नरदत्त:-( सविनयं ) देव ! विज्ञपनीयमस्ति।
युवराज:-( साक्षेपं) अतः परमपि किमपि विज्ञपनीयमस्ति । भवतु, विज्ञपय ।
नरदत्तः-देव! बाल्येऽपि मे पिता विपनः । इदानीमहमनुजवायं द्वावेव कुटुम्बे पुरुषो।
युवराजा-ततः किम् ।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
नरदन्तः — अहमपि निरपत्यः, भ्रातैव मे अपत्यम् । सदस्यैव गाम्ना क्रेयं च वस्तु । अयं च मकरन्दाभिधानः । अत्र चार्थेऽमात्यः पौरलोकच प्रमाणम् ।
'चारायणः -देव ! अयमुपायनभाजनवाही भ्राताऽस्य मकरन्दाभिधानः ।
युवराजः कोऽत्र भोः ! ।
( प्रविश्य )
प्रतीहारः - आदिशतु देवः । युवराजः - कियतोऽपि वणिजः समाहय । ( प्रतीहारो निष्क्रान्तः )
( प्रविश्य कृतोष्णीषाः पञ्चषा वणिजः प्रणमन्ति । ) युवराजः - तातस्य विक्रमबाहोराज्ञा भवतां यदि पक्षपातेन वदत । ततः कथयत को नरदत्तस्य भ्राता ? किमभिधानश्च १ ।
वणिजः - ( सभयं ) देव ! नरदत्तस्यायं भ्राता मकरन्दाभिधानः ।
( युवराजः साटोपं मकरन्दमवलोकयति । )
मकरन्दः -- ( सदुःखमात्मगतं )
प्रत्यहं नव्यनव्याभिर्भवन्तीभिर्विपत्तिभिः । आस्तां नाम परस्तावदात्मापि मम भग्नवान् ॥ ८ ॥ ( प्रकाशं ) देव ! अपरमप्यभिज्ञानमस्ति । इला मे गोत्रदेवता । तदभिधानेनापरमिलादत्त इत्यपि नाम । ततः किय
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
१०५
सम्पुटानीलादचनामाङ्कितानि । ततस्तान्यपि विलोक
९ अङ्कः ]
न्त्यपि यतु देवः ।
युवराज : --- ( तथा कृत्वा ) कथमेतानि इलादत्तनामाङ्कितानि १ । ( पुनः सरोषं नरदचं प्रति ) अतः परमपि विज्ञप्यमवशिष्यते किमपि ? |
नरदत्तः -- ( सावष्टम्मं ) अवशिष्यते । युवराज : - ( विहस्य ) त्वरिततरं विज्ञपय ।
नरदत्तः–देव ! इलादत्ताभिधानो मे भागिनेयः, ततः सुवर्णद्वीपस्थितेन मया सोमपरिवेषपर्वणि सम्पुटानां शतमष्टोचरं तन्नामाङ्कितं कृतम् । अत्राप्यर्थे पौरलोकः प्रमाणम् । ( युवराजो वणिजां मुखान्यवलोकयति । ) वणिजः - अस्तीलादत्ताभिधानो नरदत्तभांगिनेयः । युवराजः - ( साक्षेपं मकरन्दं प्रति ) अरे दाम्भिक ! कूटप्रयोगैरस्माकं वणिजां च दुष्कीर्तिमुत्पादयसि १ ।
मकरन्दः - ( सावष्टम्भं ) उपायनीकृतरत्नानां प्रभावातिशयं नरदत्तमापृच्छतु देवः ।
युवराज : - नरदत्त ! कस्य रत्नस्य कः प्रभावातिशयः । । नरदत्त : - ( सक्षोभं ) देव ! सर्वाण्यपि रत्नानि सप्रभाचाणि । परं न कदाचिदपि निरूपितप्रत्ययानि । युवराज : --- ( नरदत्तं प्रति ) यदि त्वदीयानि रत्नानि तदा निस्सन्देहमभिदधीयाः ।
१ स ' भाषः ' इति ।
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
रामचन्द्रसूरिविरचितं मकरन्दः-देव ! निःसंदेहमभिहिते भवन्ति मदीयानि रत्नानि ।
युवराजा-अवश्यं भवन्ति ।
मकरन्दःदेव ! रत्नमिदं स्पर्शमात्रेण शूलमपनयति । यदि चायमों विसंवदति तदा शिरश्छेदेन दण्डः ।
(प्रविश्य संभ्रान्तः) कचुकी
देवी कण्ठगतप्राणा शूलवेदनयाऽधुना।
अतः परं विधेयं तु युवराजोऽवगच्छति ।। ९ ॥ युवराजा-कचुकिन् ! रत्नमिदमुपनय देव्याः, येन समूलं शूलं प्रणश्यति ।
( कञ्चुकी रत्नमादाय निष्कान्तः । ) ( नरदत्तः सभयमपवार्य उपायनवाहिनः कर्ण एवमेव ।) ( उपायनभाजनवाही निष्क्रान्तः।)
(प्रविश्य) चेटी-(क) भट्टा ! दिट्ठिया दिहिया ।
युवराज:-( सरमसं) केरलिके! त्वरिततरमानन्दस्य निदानं विज्ञपय ।
चेटी-(ख) रयणस्स पभावेण भट्टिणी ववगयशूलवेअणा संजादा। (क) भर्तः ! दिल्या दिष्टया । (ख) रलस्य प्रभावेन भट्टिवी व्यपगतशूलवेदना संबाता ।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
९ अङ्कः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
----
युवराज : - (सकोi) अमात्य ! कैतवप्रयोगैर्देशान्तरिणां घनमपहृत्यास्माकमकीर्तिमुत्पादयतो नरदत्तस्य को दण्डः १ । चारायणः - ( सकम्पं ) यं देवः समादिशति । युवराजः - तर्हि श्वपाकमाकार्य सकुटुम्बमेनं नरदत्तमस्माकं पश्यतां शूलमारोपय ।
( नरदत्तः कम्पते । )
चारायणः -- ( उच्चैः खरं ) भो अस्मत्परिजनाः ! सशूलं
श्वपाकमाकारयत |
१०७
( प्रविश्य )
प्रतीहारः — देव ! सर्व देशाचारभाषा वेषकुशलो बर्बरकूलवासी वणिज्यकारको द्वारि वर्त्तते ।
( प्रविश्य )
श्वपाकः – (क) अमच्च ! एसे चिष्टामि ।
चारायणः - अरे पिङ्गलक ! सकुटुम्बमेतं नरदत्तं शूलमारोपय ।
युवराज : - ( प्रतीहारं प्रति ) प्रवेशय वणिज्यकारकम् । ( प्रविश्य बर्बरो दुरस्थः प्रणमति । )
युवराजः - वणिज्यकारक ! केन प्रयोजनेन वेलन्धरमबतीर्णोऽसि १ ।
(क) अमात्य 1 एष तिष्ठामि ।
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
रामचन्द्रसूरिविरचितं
बर्बर : - (क) भट्टा ! पाणाहिंतो पि पियदले एगे मे भाया । से लूशिय गिहादो नीशलिदे ।
युवराजः - ततः किं ? |
बर्बर:- ( ख ) शे दाणिं वेलंधरे पविष्टे चिष्टदि । युवराजः - ( मकरन्दमुद्दिश्य ) एकस्तावदयं वैदेशिको वेलन्धरे प्रविष्टोऽस्ति ।
बर्बर : - (ग) हा भाय ! चिला दिष्टो सि । ( इत्यमिदधानो मकरन्दं परिरभ्य तारस्वरं प्रलपति । )
युवराज : - ( ससम्भ्रमं ) कथमयं मकरन्दो म्लेच्छजातिः ।। दुरात्मनाम्ना म्लेच्छेन नरदत्तस्य वेश्मनि भोजनशयनाभ्यां वर्णशङ्करः कृतः ।
मकरन्दः - (स्वगतं ) शूलवेदनापहारेण मयि पक्षपात्यपि कुमारस्तेनामुनोपलिङ्गान्तरेण प्रतिपक्षतां यास्यति ।
विरलविपदां कथञ्चिद्विपदो हर्तु समीहते लोकः । प्रतिपदनवविपदां पुनरुपैति मातापि निर्वेदम् ॥१०॥ तदतः परं कृतमुपायान्तरविमर्शनेन । यद्भाव्यं तद्भवतु । युवराजः -- ( प्रतीहारं प्रति ) उपनय दुरात्मानमेनं
श्वपाकाय ।
(क) भर्चः ! प्राणेभ्योऽपि प्रियतरः एको मे आता । स रुषित्वा गृहान्निःसृतः ।
(ख) स इदानीं वेलघरे प्रविष्टः तिष्ठति । (ग) हा भ्रातः ! चिराद् दृष्टोऽसि ।
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
९ अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । ( प्रतीहारो मकरन्दं केराकृष्य श्वपाकायोपनयति ।)
(नेपथ्ये) अलमलं करेण कर्मणा। युवराजः-(सक्रोधं) अरे! कोऽयं कृतान्तवदनं स्पृहयातुरस्मदाझा प्रतिरुणद्धि ।
प्रतीहारः-देव ! व्याघ्रमुखीपतिर्वज्रवर्मा युष्मदाज्ञा प्रतिरुणदि।
युवराजः-(सदर्प ) अस्मदाज्ञां प्रतिरोदं शक्तिरस्ति पदातिपांशोर्वज्रवर्मण ? । ( पुनः श्वपाकं प्रति ) आरोपय शूलमेतं दुरात्मानम् ।
(श्वपाको मकरन्दमुत्क्षिपति ।)
(नेपथ्ये) अहो ! अब्रह्मण्यमब्रह्मण्यम् । अहह ! पापकारित्वं । युवराजः-(साक्षेपं ) अरे ! कोऽयमस्मान् भूवो भूयस्तिरस्करोति ।
(प्रविश्य वज्रवर्मणा सह ) मित्राणन्दः कुमार ! कोऽयं विचारव्यामोहः ।
युवराज:-( प्रत्यभिज्ञाय ) कयमयमस्मत्माणस्वामी मित्रानन्दः १ । ( पुनः स्वसिंहासने समुपवेश्य ) आर्य ! किं ववाऽयं मकरन्दः । मित्राणन्दः-अमाऽयं भ्राता मकरन्दः । युवराजः-अरे बर ! किमिदम् ।
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
रामचन्द्रसूरिविरचितं
बर्बर : - ( सकम्पं ) ( क ) नरदत्तेण एदं कवढं
कालाविदे हमे
।
वज्रवर्मा - ममायं मकरन्दो जामाता ।
युवराज : - ( सपश्चात्तापं ) अमर्षमात्सर्यविमोहकैत वैरसुन्दरन्तो नयशालिनामपि । शुभेषु वृत्तिं दधतोऽपि केषुचि
त्पतन्त्यगाधे तमसि क्षितीश्वराः ॥ ११ ॥
( पुनरमात्यं प्रति ) आरोपय सबर्बरं नरदत्तं शूलम् । इह समानय कृतस्नानं मकरन्दम् । भवत्वस्माकं दुर्नयस्य प्रायश्चित्तम् ।
वज्रवर्मा -- मित्राणन्द सम्पर्कपर्वणि न समुचितः प्राणिवधः । मित्राणन्दः कुमार ! सर्वस्याप्यपराधस्यास्मदागमनमेव दण्डः ।
युवराज : - ( सविनयं )
एतद्दिनं सुदिनमेष विशेषकथ
द्वीपः क्षितेः पुरमिदं च पुरां पताकम् । यस्मिन् पवित्रमनसो यशसो निशान्तं युष्मादृशाः पथि भवन्ति दृर्शा शरण्याः ॥ १२ ॥ ततः कथयत केयमन भ्रा सुषादृष्टिः १ । ( क ) नरदत्तेन एतत्कपटं कारितोऽहम् ।
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० भकः ] कौमुदीमित्राणन्दम् ।
वज्रवर्मा-सर्वमहं रजन्यां विज्ञपयिष्यामि। इदानीं पुनर्मध्याह्रसन्ध्यामाधातुं प्रयातु देवः । मित्राणन्दोऽप्यध्वअममपनयताम् । चारायणः-देव ! यदभिधत्ते वज्रवर्मा तदस्तु ।
( इति निष्कान्ताः सर्वे ।) ॥ नवमोऽङ्कः समतः॥
॥ अथ दशमोऽङ्कः॥
(ततः प्रविशति पञ्चभैरवः ।) पञ्चभैरवः-(उच्चेःस्वरं ) हंहो विद्याधराः ! स्वयं रत्नकूटाधिपतिर्वः समादिशति । द्रुतमाकारयत दक्षिणात्रमवासिनी लम्बस्तनीम् । तौ च वध्यौ कुतोऽपि गवेषयित्वा समानयत । पुरुषोत्तमं च तं जीवितदायिनं संघटयत ।
(नेपथ्ये) यदादिशति सिद्धपरमेश्वरस्तदचिरादेव सम्पादयामि । पचभैरव:-तर्हि गत्वा विनपयामि सिद्धाधिपतये । (इति परिकामति । विलोक्य ) कयमियमुत्तराश्रमवासिन्याः कुन्दलतायास्तापसी क्षेमकरी।
(प्रविश्य )
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
क्षेमङ्करी - ( क ) अय्य पंचभेरव ! सिद्धाहिंषदिणो दंसणमहिलसामि ।
पञ्चभैरवः - भद्रे ! प्रहारवेदनाभिरतितरामस्वस्थशरीरः साम्प्रतं सिद्धपरमेश्वरो वकुमपि न प्रभविष्णुः । ततो दृष्ट्वा किं करिष्यसि ? |
क्षेमङ्करी - (ख) पहारवेअणोपसमणत्थं चेय दंसणमभिलसामि ।
११२
पश्चभैरवः सत्वरमागच्छ पश्य तर्हि कामकाननकदलीगृहमधिशयानं सिद्धाधिनाथम् ।
( ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टः सिद्धाधिनाथः सुघण्टनन्दिघोषप्रभृति कश्च परिवारः । ) सिद्धाधिनाथ: - ( प्रहारवेदनामभिनीय ) अहह ! । सुघण्ट : - देव ! किं प्रहारवणमियन्तं कालमवतिष्ठते १ । सिद्धाधिनाथः -- कुपित देवतामहारोऽयं न संरोहिणीमौषधीं विना प्रशाम्यति ।
नन्दिघोषः - किमसाध्या संरोहिणी सिद्धपरमेश्वरस्य ।। ( सिद्धाधिनाथः दीर्घं निःश्वस्य तूष्णीमास्ते । ) पञ्चभैरवः -देव ! क्षेमङ्करी प्रणमति । सिद्धाधिनाथः -- क्षेमङ्करि ! निष्णत्यूहव्रतानुष्ठाना कुशलवती कुन्दलता ? 1
(क) आर्य पञ्चभैरव ! सिद्धाधिपतेर्दर्शनमभिलषामि । (ख) प्रहारवेदनो पशमनार्थमेव दर्शनमभिलषामि ।
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । ११३
क्षेमारी-(क) सिदाहिवदियो पसादेव । ( पुनः सविनयं ) ऐदं विभवेदि कुन्दलता । अत्थि अम्हाणं भासमे मंतिओ अदिधी । सो मंतेण तंतेण य पहारवेयणं पटिहणेदि।
सिद्धाषिनाथ:--मनविस्तरं विधापयितुं वयमिदानीमनोजस्विनः । तत्रप्रयोगं यदि करोति तदा कुरुताम् ।
(क्षेमङ्करी निष्क्रान्ता ।) सिद्धाधिनाथ:-(सविषादं ) अहो ! वैचित्र्यं कालस्य, महारवेदनामुपशमयि? वयमपि साम्पतमपरस्य मुखमीक्षामहे ।
(पुनः स्मृत्वा) अनुजग्राह नस्तत्र स्खक्लेशमुपगम्य यः । निसर्गसुहृदस्तस्य वणिजः किं वितन्महे १ ॥१॥
(पुनः सविषादं ) परस्मादुपकारो यः सोऽपि ब्रीडावहः सताम् । तस्यापत्युपकारस्तु दुनोत्यन्तः पशूनपि ॥२॥
(नेपथ्ये ) परिमलभृतो बाताः शाखा नवाकरकोटयो (क) सिद्धाधिपतेः प्रसादेन । एतद्विज्ञपयति कुन्दलता । भस्ति अस्माकमाश्रमे मानिकोऽतिथिः । स मत्रेण तब्रेण च प्रहारवेदनां प्रतिहन्ति । १' पसाएण' क-पुस्तके । २ ' एवं 'क-पुस्तके ।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
मधुरविरुतोत्कण्ठाभाजः प्रियाः पिकपक्षिणाम् । विरलविरल स्वेदोद्वारा बभ्रुवदनेन्दवः
प्रसरति मधौ धात्र्यां जातो न कस्य गुणोदयः १ ॥३॥ सुघण्टः- देव ! शुभोदर्क मागधः पठितवान् । सिद्धाधिनाथः अद्य केनाप्यचिन्त्येन हेतुनाऽस्माकं मानसमपि प्रवर्द्धमानोत्साहम् । (पुनर्नन्दिघोषं प्रति) समादिश कामपरिचारकं ब्रह्मलयम् । यथा, वयमद्य निशीथे स्वयं बलिकर्म विधास्यामः । ततो भगवतः पञ्चवाणस्य पूजाविशेषः 1 aise विपश्ञ्चनीयः ।
( नन्दिघोषो निष्कान्तः । ) ( प्रविश्य ) क्षेमङ्करी - (क) एदिणा तंतेण अवलिपेदु पहारवर्ण सिद्धाहिवई ।
सिद्धाधिनाथः - ( तथाकृत्वा सविस्मयं ) कथं क्षणादेव सर्ववाप्यलक्ष्यः महारव्रणः समजनि १ । ( पुनः सविमर्श ) कथमिदं तदेवास्माकीनमौषधम् १ | ( क्षेमकरीं प्रति ) सुमुखि ! स त्वदीयो मानिकः किमपरमपि किमपि जानाति १ ।
क्षेमङ्करी - ( ख ) अवरं पि पियसंपओगं जाणादि । सिद्धाधिनाथः - कोऽप्यस्माकं व्यापादयितुं, मियः कोऽपि पूजयितुं, तदुभयस्यापि संयोगमाधातुमूर्जस्वल: १ । ( क ) एतेन तणावलिम्पतु प्रहारवणं सिद्धाधिपतिः । (ख) अपरमपि प्रियसंप्रयोगं जानाति ।
११४
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० मरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । ११५
क्षेमारी-(क) अधई। सिद्धाधिनाथ:--(सौत्सुक्यं) समादिश कुन्दलताम् । यथा, निकषा कामायतनं स्वयं सबिहिता विधापय माविकेण प्रियजनसंघटनायें मत्रोपचारम् ।
(क्षेमकरी निष्क्रान्ता ।) (प्रविश्य कटितटं नर्तयन्ती लम्बस्तनी प्रणमति।) सिद्धाधिनाथ:-( ससंरम्भ) लम्बस्तनि ! इदमासनमास्यताम् । (पुनः सौत्सुक्यं) अस्मन्मनोरथानुरूपं किमप्याचरत्यायी।
लम्बस्तनी-(सोद्वेगं ) (ख) न कि पि। सिद्धाधिनाथ:-हा हताः स्मः।( पुनः सविषाद) लम्बस्तनि ! स एष अवेयकमवासप्रसादो यदस्माकमपि दौमाग्यम् । (पुनः सोपहासं) सूत्रधारी खलु भवती विकटकपटनाटकघटनासु, ततस्त्वमपि भग्नासि ।
लम्बस्तनी-(1) किमहं करेमि ?, सा खु अनेई न आहरदिन जंपेदि, गवरं तवोविहाणकदनिच्छया रोअंती चिट्ठदि।
(क) अथ किम् । (ख) न किमपि ।
(ग) किमहं करोमि !, सा खलु आत्रेयी नाहरति न जसति, नवरं तपोविधानकृतनिश्चया रुदती तिष्ठति ।
.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
P
सिद्धाविनाथ: - निजस्य पत्युः प्रेम्णा पत्यन्तरं नाभिकति ?, उताहो ! मन्मयाभावेन १ ।
११६
लम्बस्तनी - ( साक्षेपं ) ( क ) सा किमत्थि इत्थिय !, जीई वम्महो न भोदि ।
सिद्धाधिनाथ:-सन्ति ताः कियन्त्योऽप्यस्मिन् जगति स्त्रियो यासां मन्मथसहस्रोऽपि न मनो व्यथयति । श्रीसम्पर्क इव पुरुषसम्पर्कोऽपि न विकाराय । अङ्गसंस्कारो लोकव्यबहारो न कामोद्द्वारः । जठरपिठरीभरणमात्रावधयः सर्वेऽप्यमिकाषाः । पुरुषोपसेवाऽऽ जिवीकार्थं न मन्मथव्यथाव्यपोहार्यम् । कामयितरि जनयितरि भ्रातरि च पुरुषमात्रपरमन्तःकरणम् । तदलममुना वाग्विलासेन ।
सर्वथा कैतवं निन्द्यं प्रवदन्ति विपश्चितः । केवलं न विना तेन दुःसाधं वस्तु सिध्यति ॥ ४ ॥ ततो ब्रज त्वं कामायतनम् । प्रवर्त्तय सर्ववनितासु विवीसमानं पूर्वमन्त्रितमेव कैतवप्रयोगम् । वयमप्येते प्रदोषानन्तरभागता एव ।
( लम्बस्तनी निष्कान्ता | ) ( प्रविश्य ) पुरुषः- देव ! वध्ययोर्मध्यादेकः प्राप्तः । (क) सा किमस्ति स्त्री ?, यस्या मन्मथों न मवति 1
१ ख ' जीए ' इति पाठः ।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । ११ सिद्धाधिनाथ:-(सरभसं) पातकस्तदितरो वा। पुरुषः-तदितरः। सिद्धाधिनाथ:--( पञ्चमैरवं प्रति।) स एष मघोपचारकर्मणः प्रभावः । (पुनः पुरुषं प्रति ) गत्वा समादिश लम्बस्तनीम, यथा पश्चवाणस्यापि व्यापारी वध्यहस्तेनैव कार्यः।
(पुरुषो निष्क्रान्तः ।)
(नेपथ्ये) वसुधातलसंतपनस्तपनश्वरमं प्रयात्यचलमेषः ।
प्रियजनसङ्कटनकरं तिमिरं प्रविलुठति काष्ठमसु॥५॥ पञ्चभैरव:-देव! मात्रिकमत्रानुरूपं प्रदोष मागधः पठितवान् । सिद्धाधिनाथ:-अधितिष्ठामस्तर्हि कामायतनम् ।
(सर्वे परिक्रामन्ति ।) पचभैरवः देव ! स्फूर्जयावकपङ्कसंक्रमलसन्मध्यं जपासोदरै
यैः कृप्तपताकसाम्रकिसलैस्ताम्रीभवत्तोरणम् । कौसुम्भर्घटितावचूलमभितो मत्तालिभिर्दामभिः सिन्दूरारुणिताङ्गणं गृहमिदं देवस्य चेतोभुवः ॥६॥
(मविश्य ) बमलावामा विहितविशेषपूजो भमषाननङ्गः । इदं च सिंहासनमास्यतां देवेन।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
सिद्धाधिनाथ: - ( प्रणम्य ) जनमहितमहिम्नां विष्णुशम्भुस्वयम्भूहरिहयहिमधाम्नां दुर्यशोनाव्यबीजम् । कृततरुणिममाद्यन्मानिनीमानभङ्गः
प्रथयतु महतीं नस्तां समीहामनङ्गः ॥ ७ ॥ ( पुनः सिंहासनमलङ्कृत्य सोत्कटं ) हिमकरकराकीर्णा रात्रिर्मधुः कलितोदयो गलितकुसुमैश्छन्ना भूमिः सचापकरः स्मरः । मिथुनघटनादक्षं मित्रं प्रिया प्रणयोन्मुखी विधिरयमियान्सम्पद्येत प्रसीदति वेघसि ॥ ८ ॥ ( ततः प्रविशति लम्बस्तनी आत्रेयी च । ) सिद्धाधिनाथः -- ( आत्रेयीमवलोक्य सविस्मयं ) चक्षुर्वाष्पविकज्जलं करतलव्यासङ्गखण्डश्रुति
गण्डश्रीरधरः खरः प्रसृमरैः सूत्कारतारोर्मिभिः । आहारप्रतिरोधकीकसशिरामात्रा च गात्रावनि
११८
प्रीणयते तथापि सुदती लेखेव शीतत्विषः ॥९॥ लम्बस्तनी - (क) वत्से ! पणमेहि सिद्धनाई । ( आत्रेयी प्रणम्य सलज्जमधोमुखीभवति ) ।
सिद्धाधिनाथ:
सौभाग्यद्रुममञ्जरिस्मरकरिक्रीडैकरेवावने ! लावण्यस्य तरङ्गिणि ! त्रिभुवनमहादनाचण्डिके ।।
( क ) वत्से ! प्रणम सिद्धनाथम् ।
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० अरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । ११९ वक्राम्भोजमुदस्य पश्य सुदति ! स्वर्भूर्भुवश्चक्षुषां साफल्यैकनिवन्धनं भगवतश्चेतो वो मन्दिरम् ॥१०॥
(आत्रेयी सव्रीडं तूष्णीमास्ते ।) सिद्धाधिनाथः-(सोत्कण्ठं) वर्क विलक्ष्म सततोदयदर्पिते च
नेत्रे शठेन सृजता मदिरेक्षणायाः। धात्रा कलङ्कविनिमीलनपांसुराणां
किं नाम नापकृतमिन्दुसरोरुहाणाम् ? ॥११॥ (पुनरपवार्य ) लम्बस्तनि ! सर्वमपि कामकर्तव्यं शिक्षितस्त्वया वध्यः ।
लम्बस्तनी-(क) अप इं। सिद्धाधिनाथ:-( आत्रेयी प्रति ) भद्रे ! स्वयं समिहिते भगवति पञ्चबाणे कोऽयं प्रियसम्पर्कनिमित्तं क्लेशाभ्युपगमः १ । अभ्युपगच्छ स्वच्छेन चेतसा सत्यावपातस्य भगवतः पञ्चवाणस्य पुरुषोपहारम्, येनायं प्रसद्य प्रयच्छति से प्रियपतिम् । अपि च यस्यैवायं भगवाननक स्वयं स्रजमुपनेष्यते स एव ते पतिः।
लम्बस्तनी-(ख ) वत्से ! भोदु एदं, पिच्छ भयवदो पहावं ।
(क) अथ किम् । (ख) वत्से ! भवत्वेतत्, पश्य भगवतः प्रभावम् । १ख-पेच्छ ' इति पाठः ।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
सिद्धाधिनाथः - ( कामामितापमभिनीय ) अस्सं मृगीदृशि शोरमृतच्छटायां
देवः स्मरोsपि नियतं वितताभिलाषः ।
एतत्समागममहोत्सवबद्धतृष्ण
माहन्ति मामपरथा कथमेष बाणैः १ ॥ १२ ॥
( पुनरात्रेयीं प्रति )
नतशतमखकामिनीप्रसूनच्युतमकरन्दकरम्बितांहिषथाम् । द्रुहिणहरिहरोपजप्यनाम्नः
प्रणम मृगाक्षि ! मनोभवस्य मूर्त्तिम् ॥ १३ ॥ आत्रेयी - ( उत्थाय प्रणम्य च सविनयं ) ( क ) भयवं कुसुमबाण ! पसिअ उवणेहि पिअं जणं । अहं ते पुरिसेण | बकिं करिस्सं ।
१२०
( नेपथ्ये )
भद्रे ! स्वयं सन्निहिते भर्त्तरि किं भर्त्तारमर्थयसे । । जात्रेयी - (ख) कथमेस सयं भयवं पंचबाणो जंपेदि १ । ( पुनर्विलोक्य) कथं सयं सयंवरमा निक्खिवेदि १ ।
सिद्धणाहस्स कंटे
(क) भगवन् कसुमबाण ! प्रसद्योपनय प्रियं जनम् । महं ते पुरुषेण बलिं करिष्ये ।
( ख ) कथमेष स्वयं भगवान् पञ्चवाणः जल्पतिः । कथं स्वयं स्वयंवरमालां सिद्धनाथस्य कण्ठे निक्षिपति है ।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० मः कौमुदीमित्राणन्दम् ।
(सर्वे सविस्मयमवलोकयन्ति 1) सिदाधिनाथ:-( सविस्मयमास्मगतं ) कवमिदं तदेव त्रिलोकीकामिनीजनमनःसोभैकहेतुप्रैवेयकम्पनीतं भगवता पशवाणेन ? । (पुनरपवार्य) लम्पस्तनि! किमिद, कैतरमपि सत्यतामना ।
लम्बस्तनी-(क) अहं पि विम्हिदा विहामि ।
पात्रेयी-( सात्तिकमावानमिनीय सरमसं ) (ख) एसो सो क्षेत्र मे पई। (पुनः सरभसं ) अज्जउच! चिरा दिवो सि।
लम्बस्तनी-(ग) वत्से ! निरूपिदो तए भयवदो पहायो ?, ता इयाणि उपवसिय देहि पुरिसोवहारं ।
सिदाधिनाया-( दक्षिणाक्षिस्फुरणमभिनीय सस्मसं ) भगवन् कुसुमचाप !
अमन्दं स्पन्दमानस्य दक्षिणस्यास्य चक्षुषः। मलं प्रयच्छ समकं तेन जीवितदाविना ॥१४॥
(नेपथ्ये) स प्रत्यासमः। (क) महमपि विस्मिता तिष्ठामि । (ख) एष स एव मे पतिः । मार्यपुत्र ! चिरादाटोऽसि ।
(ग) बत्से । निरूपितस्त्वया भगवतः प्रमावः!, तदिदानौनुपरहि पुरोधारन् ।
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं
सिद्धाधिनाथ: - किं जीवितदायिनः संपर्कः प्रत्या
सनः १ ।
१२२
( नेपथ्ये )
एष प्रत्यासनः कालो निशीयस्य । तदारभ्यतां बलिकर्म । ( ततः प्रविशति यावकरसोपलिप्तसर्वाङ्गः करवीरदामा
लङ्कृतकण्ठपीठो निवसितकुसुम्भवसनः पुरुषः । ) सिद्धाधिनाथः - ( अपवार्य ) लम्बस्तनि । तथा त्वयाऽयमुपलिप्तो यथा सर्वथा नोपलक्ष्यते । क्रूरकर्मणि पटीयसी खल्वसि ।
( पुरुषः पञ्चबाणं प्रणम्य प्रदक्षिणीकृत्य च होमकुण्ड सविषमुपविशति । )
लम्बस्तनी - ( क ) वत्से । करेहि भयवदो कुंडाणळस्स उबहारपुरिसस्स य पूयं ।
( आत्रेयी तथाकरोति । )
सिद्धाधिनाथः -- महापुरुष ! सार्वकामिकमिदं शानतिकमग्निकुण्डम् । भगवतः पञ्चवाणस्य पुरतो वनितया स्वनमस्मिन्नाहुतीकृतः स्वर्गसुन्दरीणां पतिर्भविष्यसि । तदिदानीं क्लेशसहस्त्रपिच्छिलं पितृमातृपुत्रकलत्रस्वापतेयप्रेमाणमपहाय परलोकमधितिष्ठासुः प्रशान्तेन चेतसा सार किमपि दैवतमिष्टम् ।
(क) वत्से ! कुरु भगवतः कुण्डानकस्योपहारपुरुषस्य च पूजाम् ।
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० बरः] कौमुदीमित्राणन्दम् । १२३ पुरुषा-(सविनयमञ्जलिं बद्ध्वा) शीर्णनिःशेषसंसारव्यापारावेशवैशसम् । स्मरामि निष्ठितक्लेशं देवं नाभिसमुद्भवम् ॥ १५ ॥ सिद्धाधिनाथ:-ऐहिकमपि किमपि शरणं प्रतिपद्यस्व ।
पुरुषः-ऐहिकः पुनरनङ्गदासो योनिसिद्धः शरणम् । यो मया वरुणद्वीपे खयमुपकृतः। सिद्धाधिनाथ:-कयं भवान् मित्राणन्दः । पुरुषः-मित्राणन्दोऽस्मि । सिद्धाधिनाथ:-(प्रणम्य ) परमेश्वर ! प्रसीद प्रसीद । क्षमख कृतघ्नस्य ऋरचेतसोऽनङ्गदासस्य तमेकमपराधम् । (पञ्चभैरवं प्रति ) स एष मे जीवितस्य स्वामी मित्राणन्दो यद्गवेषणाय यूयमभ्यर्थिताः । ( पञ्चभैरवः यावकोपलेपमपनीय मित्राणन्दं
सिंहासने समुपवेशयति ।) (आत्रेयी प्रत्यभिज्ञाय परिरभ्य च तारखरं प्रलपति ।) पुरुषा-(सवाष्पं ) प्रिये ! कामिमां दुस्थामवस्थामधिगववत्यसि ।
सिदाधिनाथ:-अपरमपि बहु कर्त्तव्यमस्ति । परमिदानी गहाण खीरत्नमेकम् । अममेव कुण्डाग्नि प्रदक्षिणीकृत्य
___
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२१
रामचन्द्रसरिविरचितं परिणय भगवतः पत्राणस्य पुरतः। ( लम्बस्तनी प्रति ) उपनय द्वितीयां तां तापसीम् ।
(प्रविश्य तापसी प्रणमति ।) आत्रेयी निभृतं विलोक्य ) ( क ) कयमेसा सुमिचा ।
पुरुषः-कयमेषा सुमित्रा मकरन्दपत्नी ? । ( पुनः सिद्ध प्रति ) इयं मे मित्रस्य पत्नी सुमित्रा।
सिदाधिनाथ:-( सलज्जं ) केयमपराधपरम्परा ।। (पुनः पुरुषं प्रति ) एते द्वे अपि मयैवापहत्य विहिसरूपान्तरे सम्मस्वनीवेश्मनि परस्परवानिमिझे विहितनामान्तरे कालमियन्तं विधृते । ( पुनर्विमृश्य ) पतिरस्याः वर्तते ।
पुरुषः-पदाई वेलन्धरनगरात्स्वनगरं प्रति प्रविष्टमानो युप्मदिपावरैरपहतस्तदा पतिरस्पाः कचिदपि पखय्य गतवान् ।
(प्रविश्य ) प्रतीहारः एकः पथिको देवपादान् द्रष्टुमभिलपति । [सिदाधिनाथ:-श्रीधं प्रवेशय ।
(प्रतीहारो निष्क्रान्तः)]
(प्रविश्य पविकः प्रणमति ।) (3)अयमेण समिभ।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
१० अहः ]
कौमुदीमित्राणन्दम् ।
१२५
पुरुषः--कथमेष मकरन्दः १ । (इति सरभसमुत्थाय परिरभते ।) सिद्धाधिनाथ: - ( पुरुषं प्रति ) कोऽयं पथिकः १ । पुरुषः - अस्मन्मित्रं सुमित्रायाः पतिरयम् ।
( तापसी विलोक्य सरोमाञ्च मघोमुखीभवति । ) सिद्धाधिनाथ: - ( पथिकं प्रति ) किमर्थमत्रागमनं भवतः १ ।
पथिकः – विज्ञातवरुणद्वीपवृत्तान्तोऽहं मित्राणन्दव्यसनं विज्ञपयितुं युष्माकमुपस्थितोऽस्मि ।
सिद्धाधिनाथः - ( सपश्चात्तापं पुरुषं प्रति ) युष्माभिरेवाहमुपकृत्य स्वयमात्मा व्यसने पातितः ।
क्रूरः कृतोपकारः प्रत्यपकाराय कल्पते भूयः । चिरचितपाशविनाशः प्रणिहन्ति विपाशकं सिंहः ॥ १६ ॥ पुरुषः- सिद्धाधिनाथ ! मास्म विषीदः । यदि व्यसनमिदं न भवेतदानीं कथमहं सभिहितमित्रकलत्रः स्याम् । अपकारं कुर्वाणैरुपकारः कोऽपि शक्यते कर्तुम् ? । सन्ताप्य फलसमृद्धाः करोति धान्यौषधीस्तपनः ||१७|| ( सिद्धाधिनाथः सलज्जमधोमुखो भवति । ) पुरुषः- सिद्धनाथ ! प्रियसम्पर्को हया मे मैत्रेयं विना । सिद्धाधिनाथः (पञ्च भैरवं प्रति ) मूहि माचिकम् । यथा त्रिवः सर्वोऽपि सङ्घटितः परमेकोऽवशिष्यते तदर्थ प्रयतस्व ।
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
रामचन्द्रसूरिविरचितं ( नेपथ्ये )
प्रभातमाया रजनिः । इदानीमनवसरो मन्त्रस्य । सिद्धाधिनाथः - (आकर्ण्य ) पञ्चभैरव ! तर्हि ब्रूहि कुन्दलतां यथा माकिमस्माकं दर्शय । ( पञ्चभैरवो निष्क्रान्तः । )
१२६
( ततः प्रविशति कुन्दलता मानिकश्च । )
सर्वे - ( विलोक्य) कथमयं मैत्रेयः १ । मोदामहे मनोरथानामप्यगम्येन प्रियजनसङ्घटनेन ।
पुरुषः- मैत्रेय ! कथमत्र संप्राप्तोऽसि १ ।
मात्रिकः – रत्नाकरावया सह वियोजितो भ्राम्यन्
कुन्दलतामनुसृतवान् । सिद्धाधिनाथः - किं ते कुन्दलता दृष्टचरी ? |
मात्रिकः -- वरुणद्वीपे दृष्टचरी । ( पुनरौषधिवलयं सिद्धनाथस्योपनीय ) स्वेनैवौषधिद्रवेण यूयमुपशान्तमहारवेदनाः संजाताः ।
सिद्धाधिनाथ: - ( पुरुषं प्रति) कुतस्ते कण्ठिकाया लाभः १ ।
पुरुषः- पाशपाणिनेयं मह्यमुपनीता । मया च जातमरणनिश्चयेन स्मरप्रतिमापृष्ठस्थितेन युष्मत्कण्ठे विनिवेशिता ।
सिद्धाधिनाथः कौमुदी मुपहर्तु भ्राम्यन्नहं तदानीं पाशपाणिना विडम्बितः । भवान् घातहेतुश्चायं मकरन्दः कौमुदीसुमित्रानुरागिणा मयास्मिनग्निकुण्टे कामदेवपुरतो व्यापाद
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
कौमुदीमित्राणन्दम् । यितुं गवेषितः । इयं च स्वयं त्वया पुरः कौमुदी समासादिता । इदानीं पुनर्मयोपनीता।
पुरुषः-यो मया प्रवहणभङ्गादारभ्य क्लेशोऽनुभूतस्तस्य सर्वस्य युष्मत्प्रसादेन पर्यन्तः समजनि । तदिदानी समित्रकलत्रस्वापतेयं मामुपनय कौतुकमङ्गलनगरम् ।
सिद्धाधिनाथः-इयतोऽप्यर्थस्य का नाम प्रार्थना । समादिश किमपरं ते प्रियमादधामि ।
पुरुषा-अतः परमपि किमपि प्रियमस्ति । सिद्धाधिनाथ:-तथापीदमस्तुउपनतमित्रकलत्रः संतप्तारामचन्द्रकरविशदाम् । आसाथ यशोलक्ष्मी परां स्वतत्रश्चिरं भूयाः॥१८॥
॥ इति दशमोऽङ्कः॥
॥ कृतिरियं प्रबन्धशतक महाकवेः
श्रीरामचन्द्रस्य ॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथः प्रशस्तिः
(शार्दूलविक्रीडितम्) पादाङ्गुष्ठसुचालितामरगिरि - र्हस्तास्तदेवस्मयः
जिह्वाखण्डितशक्रसंशयचयो, वाङ्नष्टहालाहलः ।
सर्वाङ्गीणमहोपसर्गदकृपा- नेत्राम्बुदत्ताञ्जलिः दाढादारितदिव्ययुत्समवतात् - श्री वर्धमानो जिनः ॥ १ ॥
(वसंततिलका)
श्रीवीर - गौतम-सुधर्मगणेश - जम्बूस्वाम्यादिपट्टधरसूरिगणः पुनातु । 'श्रीहेमचन्द्रयतिचन्द्र' 'जगत्सुचन्द्र'श्रीहीरसूरि-यशसश्च शिवं दिशन्तु ॥ २ ॥ एतन्महर्षिशुचिपट्टपरंपराजान्आनन्दसूरिकमलाभिधसूरिपादान् ।
---
संविज्ञसंततिसदीशपादान् प्रणम्य
श्रीवरदानचरणाँश्च गुरुन् स्तविष्ये ॥३॥ श्रीदानसूरिवरशिष्यमतल्लिका स
श्रीप्रेमसूरिरनिशं शममग्नयोगी । सिद्धान्तवारिवरवारिनिधिः पुनातु चारित्रचन्दनसुगन्धिशरीरशाली ॥४॥
( शार्दूलविक्रीडितम्) प्रत्यग्रत्रिशतर्षिसन्ततिसरित् स्रष्टा क्षमाभृद्महान् गीतार्थप्रवरो वरश्रुतयुतः सर्वागमानां गृहम् । तर्के तर्कविशुद्धबुद्धिविभवः, सोऽभूत् स्वकीयेऽप्यहो गच्छे संयमशुद्धितत्परमतिः, प्रज्ञावतामग्रणीः ॥५॥ तत्कालीनकरग्रहग्रहविधा - वब्दे ह्यभूद् वैक्रमे तिथ्याराधनकारणेन करुणो भेदस्तपागच्छजः ।
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
कारुण्यैकरसेन तेन गुरुणा सत्पट्टकादात्मनो बङशेन निवारितः
खकरखौ - ष्ठेऽब्देऽपवादध्वना ।। ६ ।।
(वसन्ततिलका)
तत्पट्टके भुवनभान्वभिधश्च सूरिः श्रीवर्धमानसुतपोनिधिकीर्तिधाम । न्याये विशारद इतीह जगत्प्रसिद्धो जातोऽतिवाक्पतिमति - मतिमच्छरण्यः ॥ ७ ॥
तस्याद्यशिष्यलघुबन्धुरथाब्जबन्धुतेजास्तपः श्रुतसमर्पणतेजसा सः । पंन्यासपद्मविजयो गणिराट् श्रियेऽस्तु क्षान्त्येकसायकविदीर्णमहोपसर्गः ॥ ८ ॥
साक्षाज्जिनागमनिधिः प्रथितो यतोऽस्ति, सिद्धान्तसूर्य इति यो जगतीतलेऽस्मिन् । गच्छाधिनाथपदभृज्जयघोषसूरिः, पुण्येन पुण्यनिलयो जयतीह चोच्चैः ॥ ९ ॥
सद्बुद्धिनीरधिविबोधनबद्धकक्षः वैराग्यदेशनविधौ परिपूर्णदक्षः ।
सीमन्धरप्रभुकृपापरपात्रमस्तु श्रीहेमचन्द्रभगवान् सततं प्रसन्नः ||१०||
कारुण्यकम्रालयानां लोकोपकारचतुराणां महोमालिनां वैराग्यदेशनादक्षाचार्यदेव श्रीमद्विजयहेमचन्द्रसूरिश्वराणां सदुपदेशेन श्रीजिनशासन आराधना ट्रस्टविहिते श्रुतसमुद्धारकार्यान्वये प्रकाशितमिदं ग्रन्थरत्नं श्रुतभक्तितः शिवमस्तु ।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ શ્રી જિનશાસના આરાના ટ્રસ્થા પ્રકાશક ini elemento M.Babulal Printery, 079-26576056